Nr026-027 DOSSIER KUNSTENAARSATELIERS Dossier GESPREKKEN OVER IMMATERIEEL ERFGOED OVER GESPREKKEN INTERIEURINRICHTING VAN HET KIK KIK VAN HET INTERIEURINRICHTING Varia

KUNSTENAARSATELIERS April 2018 April Nr |Nr 026 027 L’ATELIER, C’EST LE PEINTRE DE ATELIERWONING

DOSSIER VAN GODFRIED GUFFENS IN SCHAARBEEK

MARIE BECUWE MAsteRstUDent In De KUnstWetenscHAPPen (UGent)

Voorgevel van de atelierwoning van G. Guffens aan het Lehonplein (A. de Ville de Goyet, 2017 © BUP/BSE). IN DE ZUIDELIJKE HUIZENRIJ AAN HET LEHONPLEIN IN SCHAARBEEK LAAT DE GEVEL MET HET GROTE ATELIERRAAM OP HET NUMMER 4 ZICH GEMAKKELIJK AFLEZEN ALS KUNSTENAARSWONING. HET GEBOUW WERD IN 1875 OPGETROKKEN IN OPDRACHT VAN DE SCHILDER GODFRIED GUFFENS (1823-1901), SAMEN MET EEN HERENHUIS IN DE ACHTERLIGGENDE DE LOCHTSTRAAT. MET DE ORGANISATIE VAN ATELIERTENTOONSTELLINGEN MAAKTE GUFFENS VAN ZIJN ATELIERWONING EEN BELANGRIJKE ARTISTIEKE ONTMOETINGSPLAATS. Op architecturaal vlak weerspiegelen zowel het exterieur als het interieur het kenmerkende programma van de atelierwoning, die tevens een fraai en vroeg voorbeeld is van de neo-Vlaamse renaissancestijl. Na Guffens’ dood in 1901 werd het gebouw nog een kleine eeuw lang door kunstenaars bewoond.

Egide Godfried Guffens werd als nier De Raedt in de Paleizenstraat bakkerszoon geboren op 22 juli 1823 715. Op dat moment was hij reeds in (afb. 1). In 1838 verliet hij een gerenommeerd kunstenaar, die zijn geboortestad om een schilders- vooral met zijn monumentale muur- opleiding te volgen bij historie- en schilderingen furore had gemaakt. portretschilder Met de bouw van een eigen statig (1813-1887) aan de Koninklijke woonhuis met schildersatelier in Academie voor Schone Kunsten in de de Lochtstraat in 1875 beves- Antwerpen. Tussen 1850 en 1852 tigde hij zijn status tegenover zijn ondernam hij samen met zijn vriend rijke cliënteel. Eenmaal gesetteld en oud-studiegenoot Jan Swerts in zijn nieuwe atelier ruilde Guffens (1820-1879) een studiereis door de muurschilderkunst echter quasi Duitsland en Italië1. De kennisma- volledig in voor atelierwerk6. Zijn king met de muurschilderkunst van artistieke productie bestond nu uit de Nazareners en van de Italiaanse imitaties op doek van historische renaissancemeesters liet een diepe en religieuze muurschilderingen, indruk op hen na. Terug in België portretten, Italiaanse landschap- ijverden Guffens en Swerts voor pen, genrestukken en kopieën naar Afb. 1 de heropleving van de muurschil- Italiaanse fresco’s (afb.2). Op 11 juli Zelfportret van G. Guffens in 1889 (© KIK- derkunst in eigen land. Met talrijke IRPA Brussel, cliché B118949). 1901 stierf de schilder in zijn atelier- opdrachten in Belgische kerken en woning in Schaarbeek7. stadhuizen bouwden de twee kun- stenaars een glansrijke reputatie van de betaalbare grondprijzen en 2 op . beschikbare terreinen om grote hui- EEN NIEUW BOUWBLOK 2018 APRIL - NR026-027 zen en ateliers te bouwen, de groene TUSSEN DE DE In 1871 verliet Guffens met zijn gezin ruimte en de aanwezigheid van een LOCHTSTRAAT EN Antwerpen om zich in Schaarbeek adellijk en burgerlijk cliënteel en van HET LEHONPLEIN te vestigen3. Sinds enkele decen- collega-kunstenaars4. Uit briefwis- nia trok deze randgemeente in de seling blijkt dat Guffens, vooraleer In de jaren voor 1875 kocht Godfried nabijheid van het Brusselse cen- zijn bouwplannen werden gereali- Guffens een diep perceel aan de de

trum veel kunstenaars aan omwille seerd, tijdelijk inwoonde bij kruide- Lochtstraat 76. Hij liet er een ruim BRUSSEL ERFGOED

037 L’atelier, c’est le peintre

liet Guffens al in 1883 het huis in de de Lochtstraat 76 en nam hij definitief zijn intrek in de atelier- woning aan het Lehonplein 412. Na het overlijden van zijn echtgenote in 1884, bleef hij er met zijn onge- huwde dochter Hubertine wonen tot aan zijn dood in 190113. De woning in de de Lochtstraat deed ondertussen van ca. 1883 tot 1889 dienst als ‘bureau de bienfaisance de Schaerbeek’14. Na enkele jaren van leegstand nam Guffens’ zoon Victor in 1892 zijn intrek in dit pand, tot in 189915.

HET ATELIER ALS UITHANGBORD

De atelierwoning van Godfried Guffens was niet louter een woon- Afb.2 Afb.3 en werkplaats, maar ook, zoals veel G. Guffens, Euterpe, olieverf op doek, 1892 Woonhuis in de de Lochtstraat 76 (foto van kunstenaarsateliers, een artistiek (Wikipedia). de auteur, 2016). ontmoetingscentrum16. Vanaf 1884 organiseerde Guffens er geregeld neoclassicistisch woonhuis met sinds de jaren 1860 Prinsenwijk ateliertentoonstellingen met zijn koetspoort bouwen, ‘eene prachtige genoemd10. Omdat het maaiveld nieuwste werk voor een publiek woonst met werkhuis’ zoals het pand van het Lehonplein in 1875 nog niet van binnenlandse en buitenlandse in het tijdschrift De Vlaamse School bepaald was, kon Guffens hier nog vrienden en kunstenaars, edellie- werd omschreven8 (afb. 3). Achter in geen deuropening voorzien en werd den en notabelen17. Hij ontving er de tuin, grenzend aan het toekom- voorlopig een verhoogd kelderven- onder meer de Hongaarse compo- stige Lehonplein, werd tezelfder- ster geplaatst. Rond 1882, bij de nist Franz Liszt en de gravin van tijd een schildersatelier opgericht voltooiing van de bestrating van Vlaanderen Maria von Hohenzollern- dat vermoedelijk door een galerij het Lehonplein, liet hij dit centrale Sigmaringen, die als kunstenares met het koetshuis was verbonden. keldervenster vervangen door een een vaste bezoeker van zijn ate- Dit werkhuis werd van meet af aan, deuropening, naar een eigen ont- lier was18 (afb. 4). De atelierbezoe- mede omwille van zijn ligging aan werp uit 188111. Vermoedelijk ver- kers gingen het huis van Guffens het Lehonplein, geconcipieerd als schildersatelier met woonaccom- modatie. Wellicht was het van in het begin Guffens’ bedoeling om op latere leeftijd naar dit zogenaamde ‘achterhuis’ te verhuizen.

Aanvankelijk was het atelier enkel toegankelijk via de de Lochtstraat. Het Lehonplein werd immers pas aangelegd tussen 1877 en 1882, in uitvoering van een Koninklijk Besluit van 30 augustus 18729. De Afb.4 aanleg van dit plein kaderde in de Artikel in Le Patriote van 1884 over een ateliertentoonstelling van G. Guffens ontwikkeling van een nieuwe wijk, (© Provinciale Bibliotheek Limburg).

038 Afb.5 De zuidelijke huizenrij van het Lehonplein rond 1910 (verz. Léon Verreydt).

(sinds 1882) binnen langs de voor- Her en der zouden ook grote kis- EEN ‘GEÏNSPIREERDE’ deur aan het Lehonplein en kwa- ten hebben gestaan vol paletten, ARCHITECTUUR men via enkele treden in de grote penselen, verftubes, houtskool en ontvangsthal. Vervolgens werden grauw papier en attributen zoals De originele bouwplannen van zij de grote trap op geleid naar wapenuitrustingen, kostuums en zowel het kunstenaarsatelier aan de ‘galerie vitrée’19. In deze kleine fluweel. De muren waren over- het Lehonplein als het herenhuis tentoonstellingsruimte tussen de laden met schilderijen en met de in de de Lochtstraat zijn verloren gelijkvloerse en de eerste verdie- kartons van de vermaarde muur- gegaan in de brand van het gemeen- ping bewonderden de bezoekers de schilderingen die Guffens samen tehuis van Schaarbeek in 1911. tekeningen, schetsen, studies en met Jan Swerts voor 1875 had Enkel het bovengenoemde bouw- kleine, recente schilderijen, voor- gemaakt23. Temidden van deze plan voor de voordeur, dat Guffens namelijk portretten, die er tentoon- oudere werken vonden de bezoe- in 1881 tekende, bleef bewaard. gesteld werden20. Na deze tussen- kers ‘des sensations nouvelles’24. Vermoedelijk heeft de kunstenaar stop zette de crescendobeweging Guffens imponeerde met eerbied- zijn atelierwoning in neo-Vlaamse zich voort naar het eigenlijke ate- waardige portretten en grote doe- renaissancestijl zelf ontworpen.

lier van de kunstenaar, ‘le temple ken die muurschilderingen imi- Deze stijl won in het laatste kwart 2018 APRIL - NR026-027 de l’art’21. Het atelier van Guffens, teerden. Vanaf 1888 stelde hij in van de 19de eeuw, en niet in het een grote, hoge en goed verlichte zijn atelier ook werken tentoon die minst in Schaarbeek, sterk aan ruimte, was ‘par lui-même déjà un hij tijdens zijn verblijven in Italië belang. Guffens’ pand uit 1875 is musée’22. Sommige tentoongestelde maakte, waaronder schilderijen dan ook een opmerkelijk vroeg werken stonden op schilders­ van het eiland Capri en kopieën voorbeeld, net als de (intussen ezels, andere waren opgehangen van Italiaanse renaissancefresco’s gesloopte) atelierwoning van schil- 25 aan verplaatsbare tussenwanden. op ware grootte . der Emile Wauters (1864-1933) die BRUSSEL ERFGOED

039 L’atelier, c’est le peintre

Afb.6 Verbouwingsplan uit 1881 voor de voorgevel, getekend Godfried Guffens (© Gemeentearchief van Schaarbeek, Urb.166-4).

een jaar eerder door architect Emile zich echter op de verdieping. Een centrale hal als scharnierpunt was Janlet (1839-1918) in de Wetstraat groot centraal atelierraam, typerend er echter geen doorgedreven schei- werd gebouwd26. Mogelijk werd voor kunstenaarswoningen, is er ding tussen de woon- en werkfunc- Guffens in zijn stijlkeuze beïnvloed gevat onder een segmentboog. Voor tie. Vanop het straatniveau geeft een door Auguste Schoy (1838-1885), het raam springt een balkon voor- vrij brede natuurstenen steektrap architect en architectuurpeda- uit met ronde postamenten en een toegang tot de gelijkvloerse verdie- goog met wie hij contact had en die metalen borstwering, die — moge- ping. Onderaan deze trap leidt een samen met onder meer Emile Janlet lijk vanaf 1941 — de originele houten deur aan weerszijden naar het sou- één van de grote promotoren was balustrade verving. De gevel wordt terrain. Hier bevonden zich vroeger van de neo-Vlaamse renaissance­ vanaf de verdieping gevat tussen de kolenopslagplaats, wijnkelder en stijl als nationale architectuurstijl27. twee pilasters, elk versierd met een kelderkeuken, die via een keuken- Bovendien spreekt uit zijn werk een letter ‘G’ die samen de initialen vor- lift in verbinding stond met het ate- sterke voorliefde voor de Italiaanse men van de eerste kunstenaar-be- lier. De grote hal ontsluit alle ruim- en Vlaamse renaissance. Het oor- woner van het huis. Het medaillon ten op het gelijkvloers. In deze hal spronkelijke concept van de atelier- in de getrapte geveltop, bekroond met monumentale marmeren trap woning is tot op vandaag vrij goed met een obelisk, vermeldt dan weer valt de impact op van de verbou- bewaard gebleven. De belangrijkste het bouwjaar 1875. De structurele wingen van 1941. Het oorspronkelijk verbouwingswerken werden in 1941 materiaalpolychromie, zo eigen aan 19de-eeuwse interieur kreeg hier uitgevoerd door architect Edgard de neo-Vlaamse renaissance, is een nieuw uitzicht, dat neigt naar art Libion in opdracht van de schilder alomtegenwoordig met de witste- deco en zelfs al voorzichtig naar het Marcel Pire (1913-1981)28. nen speklagen in het rode bakste- modernisme van de jaren 1950. nen parement en de contrasterende De symmetrische gevel vormt nog hardsteen voor de plint, de deurom- De trap leidt naar de galerie vitrée steeds een ware blikvanger op lijsting, het fronton, de onderdor- op het tussenniveau. Een lantaarn het Lehonplein met zijn overigens pels, het balkon, de dekstenen en de brengt zenitaal licht binnen in deze hoofdzakelijk neoclassicistische obelisk. langgerekte, oorspronkelijke expo- panden (afb.5). De centrale voor- sitieruimte. Naar alle waarschijn- deur, geflankeerd door twee kelder- Het programma van de atelierwo- lijkheid vormde deze galerij aan- vensters, wijkt enigszins af van het ning werd over de vier niveaus ver- vankelijk ook de verbinding tussen bouwplan uit 1881: de oculus werd deeld: de private vertrekken situ- de koetspoort in de de Lochtstraat vervangen door een neoclassicis- eerden zich oorspronkelijk in het en de atelierwoning aan het tisch hardstenen fronton (afb. 6). souterrain en op het gelijkvloerse Lehonplein. Zoals de onderbre- De huidige voordeur, versierd met niveau, terwijl de eerste verdieping king van de plafondomlijsting en de hetzelfde traliewerk als het balkon, en het tussenniveau in de zuidelijke plaatsing van de lantaarn aange- dateert waarschijnlijk van 1941. Het aanbouw werden ingenomen door ven, werd die verbinding dichtge- opvallendste gevelelement bevindt werk- en expositieruimten. Met de maakt, waarschijnlijk in 1882 toen

040 ◀◀ Afb.7 Galerie vitrée met lanterneau en onderbroken plafondomlijsting (A. de Ville de Goyet, 2017 © BUP/BSE).

◀ Afb.8 Het schildersatelier met het grote, naar het noorden gerichte atelierraam (A. de Ville de Goyet, 2017 © BUP/ BSE).

beide panden afzonderlijke enti- Ook de oorspronkelijke aankleding lang zijn functie als kunstenaars- teiten werden (afb. 7). In het ver- in neo-Vlaamse renaissancestijl woning. Tussen 1903 en ca. 1934 lengde van de galerij geeft een sta- met onder meer een houten bal- werd het gebouw bewoond door tige marmeren trap toegang tot het kenplafond, houten lambriserin- historieschilder Edouard Van schildersatelier op de eerste ver- gen en een parketvloer werd bij de Esbroeck (1869-1949) en vervolgens dieping (afb. 8). verbouwingen in 1941 aangepast33. door stilleven-, landschap- en por- Zo werden onder meer de houten tretschilder Marcel Pire34. Van 1980 Net als in de gevel eist het grote vloer en muurplinten door natuur- tot 1997 bewoonde Roger Caels als atelierraam ook hier de aandacht steen vervangen en werd ook de vierde en laatste kunstenaar het op. Gericht naar het noorden haalt schouw in het atelierannex wegge- pand (afb. 9). Hij vroeg in 1985 de het raam het koele stabiele licht nomen. De schouw in het atelier in vrijwaring van de atelierwoning aan binnen waar kunstenaars zo naar neo-Vlaamse renaissancestijl en bij de Koninklijke Commissie voor op zoek zijn29. Om het licht opti- (sporen van) de keukenlift en de Monumenten en Landschappen35. maal te beheersen, zou Godfried wastafel, beiden nog steeds weg- Guffens bovendien drie lagen gestopt achter een deurtje in het Met de inschrijving als monument gordijnen voor het raam hebben atelierannex, gaan echter wel terug op de bewaarlijst kreeg de atelier- gehangen30. Het atelier zelf is een tot de tijd van Guffens. De zolder- woning van Godfried Guffens in 1998 grote, zes meter hoge ruimte31, verdieping boven het atelier was erkenning als onroerend erfgoed. een hoogte die de historieschilder oorspronkelijk bestemd voor het De maatregel beperkt zich evenwel nodig had om er zijn grote werken dienstpersoneel. tot de voorgevel en de bedaking, te kunnen plaatsen tegen rechte ofschoon het interieur ook bijzon-

muren. Het schildvormig plafond der waardevol is. De erfgoedwaar- 2018 APRIL - NR026-027 dat in 1941 in opdracht van Marcel DE LATERE GESCHIEDENIS: den die aan de basis liggen van deze Pire werd geplaatst, doet vandaag VAN ATELIERWONING inschrijving op de bewaarlijst wor- echter afbreuk aan de monumen- TOT MONUMENT den omschreven als van histori- tale verticaliteit van het atelier. Als sche en artistieke aard. Historisch schilder van landschappen, por- Na de dood van Godfried Guffens is de woning belangrijk als illustra- tretten en stillevens verkoos Pire in 1901 behield het huis aan het tie van de kunstenaarsconcentratie 32 kennelijk een intiemer atelier . Lehonplein 4 nog een kleine eeuw in Schaarbeek in de 19de eeuw. Dat BRUSSEL ERFGOED

041 L’atelier, c’est le peintre

NOTEN

1. ACHTEN, R., ‘Godfried Guffens (Hasselt, 1823 - Schaarbeek, 1901)’ in: ARRAS, J.et al., Godfried Guffens (1823-1901) en het Limburgs historisme, Stedelijk Museum Stellingwerff- Waerdenhof, Hasselt, 2001, pp. 43-44; WIJCKMANS, B., ‘Guffens, leven en werk’, in: BUYCK, J., DE LAERE, R., WIJCKMANS, et al., Godfried Guffens 1823-1901, Cultureel Centrum, Hasselt, 1981, p. 29. 2. WIJCKMANS, B., op. cit., pp. 35-38 & 50-54; BERGMANS, A., Middeleeuwse muurschilderingen in de 19e eeuw. Studie en inventaris van middeleeuwse muurschilderingen in Belgische kerken, Universitaire Pers, , 1998, pp. 22-24. 3. WIJCKMANS, B., op. cit., p.56; VAN CLEVEN, J., POULAIN, N., VAN SANTVOORT, L. et al., ‘Kunstenaarsateliers’, Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, 25, nr. 1,1987, p. 3. 4. VAN SANTVOORT, L., ‘Buitenlandse kunstenaars in Brusselse ateliers’ in: HOZEE R. (red.), Brussel kruispunt van culturen, Mercatorfonds, Antwerpen, 2000, p. 81; DEBROUX, T., ‘Binnen en buiten de stad. Schets van een geografie van de beeldende kunstenaars in Brussel (19e-20e eeuw)’, Brussels Studies 69, 2013, pp. 6-9. 5. Onder meer in 1873 ontving Guffens op dit adres een brief van het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Brief van het ‘Ministère de l’Intérieur’ aan Godfried Guffens, 25 juli 1873, Collectie Limburgensia, archief Godfried Guffens doos 0122, Provinciale Bibliotheek Limburg, Hasselt. 6. ACHTEN, R., De rol van Godfried Afb.9 Guffens (1823-1901) bij de heropleving Het schildersatelier ten tijde van kunstenaar-bewoner Roger Caels, ca. 1985 (© AAM/ van de historische en religieuze Fondation CIVA Stichting, Brussels). muurschilderkunst in België tijdens de tweede helft van de 19e eeuw. Toelichting aan de hand van zijn monumentale werken (lic. diss.), Katholieke Universiteit Leuven, 1988, p. 47; ACHTEN, ‘Godfried Guffens (Hasselt, 1823 - Schaarbeek, 1901)’, op.cit., p. 51. de woning sinds de bouw in 1875 tot tale historiestukken en via een gale- 1997 permanent door kunstenaars rie vitrée op het presenteren van 7. WIJCKMANS, B., op. cit., pp. 63-66 & 74-83; DE TAEYE, E., ‘G.E. Guffens’, La werd bewoond versterkt bovendien kunstwerken in ateliertentoonstel- Fédération Artistique, 28, nr. 41,1901, deze waarde. De artistieke waarde lingen. Typologisch is het gebouw pp. 328-329. ligt in de vroege toepassing van de aan het Lehonplein 4 dan ook een 8. S.n., ‘Kroniek’, De Vlaamsche School, neo-Vlaamse renaissancestijl36. merkwaardig voorbeeld van een 1878, p. 132. Versterkend voor deze waarde is kunstenaarsatelier. De historische 9. www.irismonument.be: Schaarbeek. Lehonplein. eveneens het architecturale concept link met het nog bewaarde woonhuis van de atelierwoning, dat afgestemd met koetspoort in de de Lochtstraat 10. www.irismonument.be: BERCKMANS, C. en DE PANGE, I., Schaarbeek. is op het schilderen van monumen- nodigt uit tot verder onderzoek37.

042 Stedenbouwkundige inleiding, Directie 27. Brief van Auguste Schoy aan Monumenten en Landschappen, Godfried Guffens met een verzoek Brussel, 2013-2014, pp. 16-1. tot aanbeveling, 9 juli 1882, Fonds L’atelier, c’est le peintre. Guffens-Swerts, Stadsarchief Hasselt, 11. Verbouwingsplan voorgevel Lehonplein The studio house of Godfried briefwisseling nr. 270-598 (brief 371); 4 door Godfried Guffens, 1881, Guffens in Schaerbeek/ VAN LOO, A. (red.), Repertorium van de archief Directie Monumenten en architectuur in België van 1830 tot heden, Schaarbeek Landschappen, map nr. D2264-014-0 Mercatorfonds, Antwerpen, 2003, Schaarbeek; www.irismonument.be: p. 500. Schaarbeek, Lehonplein 4. The large studio window at 28. Verbouwingsplan Lehonplein 4 door 12. De Brusselse almanak van 1882 number 4 on the southern side Edgard Libion, 1941, archief Directie vermeldt als woonplaats van Godfried of place Lehon in Schaerbeek, Monumenten en Landschappen, map Guffens ‘De Lochtstraat 76’. In 1883 nr. D2264-014-0 Schaarbeek. immediately reveals it to be an ontving hij een brief op het adres Lehonplein 4 in Schaarbeek. Almanach 29. VAN SANTVOORT, L., ‘Het artist’s residence. This neo- du commerce et de l’industrie, Brussel, kunstenaarsatelier - licht en ruimte Flemish Renaissance artist 1882; Brief van het ‘Ministère de als uitgangspunt’, in: Maurizio Cohen house was built in 1875, for the l’Intérieur’ aan Godfried Guffens, 1 et al., Licht en verlichting, Directie mei 1883, Collectie Limburgensia, Monumenten en Landschappen, painter Godfried Guffens (1823- archief Godfried Guffens doos 0122, Brussel, 2007, p, 69. 1901) together with an adjoining Provinciale Bibliotheek Limburg, 30. WIJCKMANS, B., op.cit., p.58. neoclassical house located on Hasselt. 31. HERREGODS, P., ‘Peinture d’une rue de Locht. Although initially 13. WIJCKMANS, B., op. cit., p. 31. maison’, Ville (s.d), p. 22. connected by a glazed gallery, 14. Almanach du commerce et de l’industrie, 32. S.n., Geïllustreerd biografisch they became separate entities as Brussel, 1883-1890. woordenboek der kunstenaars in België early as 1882. Until his death in 15. Almanach du commerce et de l’industrie, na 1830, Arto, Brussel, 1991, p. 96. Brussel, 1892-1900. 1901 Guffens lived and worked 33. Ferdinand Pire (zoon van Marcel Pire), in the property on place Lehon. 16. VAN CLEVEN, J. et al., op.cit., p. 3. interview door Lisa Lambrechts, 21 juli 2016. Organising studio exhibitions, 17. SASSEN, S.E., ‘Godfried Egidius Guffens’, De Tijdspiegel, 22, nr. 1,1967, 34. Almanach du commerce et de l’industrie, he turned his home into a key pp. 25-26; VAN CLEVEN, J. et al., p. 3. Brussel, 1903-1935; S.n., Geïllustreerd meeting place for the artistic biografisch woordenboek der 18. Le Patriote (1884) (krantenartikel in elite. On an architectural level, kunstenaars in België na 1830, pp. 296 het Plakboek van Godfried Guffens, en 379. both the exterior and the interior Collectie Limburgensia, map LA-Z- 4, Provinciale Bibliotheek Limburg, 35. Brief van Roger Caels aan de reflect the distinctive programme Hasselt); SASSEN, S.E., op.cit., Heer V.G. Martiny, 11/02/1985, of an artist’s house which, in this pp. 25-26. Archief Directie Monumenten en case, was most likely designed by Landschappen, dossier D2265/MON14, 19. Y.Z., ‘L’atelier de M. Guffens’, La Brussel: Directie Monumenten en the artist himself. After Guffens’ Fédération Artistique, 2 augustus 1884, Landschappen en 2.27, Schaerbeek, death the building continued p. 335. atelier G. Guffens, Lehonplein 4. to be occupied by artists for 20. VERDAVAINNE, G., ‘Chez M. Guffens’, 36. Besluit van de Brusselse La Fédération Artistique, 26 april 1891. a little more than a century. Hoofdstedelijke Regering van 22 Despite renovations, it is still a 21. VAN HASSELT, E., ‘Guffens et son januari 1998 tot inschrijving op de atelier’, Au Coin du Feu, april 1891, bewaarlijst als monument van de remarkable example of the once- pp. 335-336 (krantenartikel in het voorgevel en de bedaking van het flourishing studio culture of the Plakboek van Godfried Guffens). gebouw gelegen Lehonplein 4 te late 19th century. 22. Le Patriote (27 april 1888) Schaarbeek. (krantenartikel in het Plakboek van 37. Mijn bijzondere dank gaat uit naar Godfried Guffens). Prof. dr. Marjan Sterckx, Prof. dr. 23. Y.Z., ‘L’atelier de M. Guffens’, Le Linda Van Santvoort, mevr. Ruth Patriote, 27 april 1888, pp. 335-336; Hommelen, mevr. Anne Macedo en SASSEN, S.E., op.cit., pp. 25-26. mijn medestudenten Lisa Lambrechts en Charlotte Verheyden. De titel 24. VERDAVAINNE, G., op.cit. van het artikel is gebaseerd op VAN 25. Salon pour tous (1888); E.Y., ‘Exposition HASSELT, E., op.cit. de M. Guffens’, La Belgique (29 oktober NR026-027 - APRIL 2018 APRIL - NR026-027 1892) (krantenartikelen in het Plakboek van Godfried Guffens); WIJCKMANS, B.,

op.cit., pp. 74-81. 26. VAN SANTVOORT, L., ‘De mise- en-scène van het 19e-eeuwse kunstenaarsatelier’, Gentse bijdragen tot de interieurgeschiedenis, 32, 2003, p. 120. ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

043 COLOFON

REDACTIECOMITÉ VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Stéphane Demeter, Paula Dumont, Bety Waknine, directrice-generaal Murielle Lesecque, van Brussel Stedenbouw en Erfgoed/ Griet Meyfroots, Cecilia Paredes Gewestelijke overheidsdienst en Brigitte Vander Brugghen Brussel, CNN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel. EINDREDACTIE NEDERLANDS De artikelen zijn gepubliceerd Paula Dumont en Griet Meyfroots onder de verantwoordelijkheid EINDREDACTIE FRANS van de auteurs. Alle rechten voor Stéphane Demeter het reproduceren, vertalen of herwerken zijn voorbehouden. REDACTIESECRETARIAAT Murielle Lesecque CONTACT Directie Monumenten en COORDINATIE ICONOGRAFIE Landschappen – Cel Sensibilisatie Julie Coppens en Griet Meyfroots CNN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel http://www.erfgoed.brussels COORDINATIE DOSSIER [email protected] Griet Meyfroots HERKOMST VAN DE FOTO’S AUTEURS/ REDACTIONELE Mochten er ondanks onze inspanningen MEDEWERKING om alle reproductierechten te betalen Marie Becuwe, Laurence Brogniez, toch nog gerechtigden zijn die niet Marcel M. Celis, Victoire Chancel, gecontacteerd werden, dan worden zij Tatiana Debroux, Paula Dumont, verzocht zich kenbaar te maken bij de Jacinthe Gigou, Coralie Jacques, Directie Monumenten en Landschappen Harry Lelièvre, Judith Le Maire, van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Isabelle Leroy, Gertjan Madalijns, Dominique Marechal, LIJST MET AFKORTINGEN Griet Meyfroots, Christian Spapens, AML - Archives et Musée de la Iwan Strauven, Linda Van Santvoort, Littérature, Bruxelles (Belgique) Francisca Vandepitte, Brigitte Vander BUP/BSE - Bruxelles Urbanisme Brugghen, Tom Verhofstadt et Patrimoine / Brussel Stedenbouw en Erfgoed VERTALING CIBG – Centrum voor Informatica Gitracom, Hilde Pauwels, voor het Brusselse Gewest Ubiqus NV/SA CIDEP – Centre d’Information, de NALEZING Documentation et d’Étude du Patrimoine Koenraad Raeymaekers, KBR – Koninklijke Bibliotheek van België Wim Kenis, Harry Lelièvre, KCML - Koninklijke Commissie voor Coralie Smets, Tom Verhofstadt en Monumenten en Landschappen de leden van het redactiecomité KIK-IRPA – Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Institut VORMGEVING royal du Patrimoine artistique Polygraph’ KMKG - Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis ONTWERPER MAQUETTE KMSKB – Koninklijke Musea voor The Crew communication nv Schone Kunsten van België DRUK SAB – Stadsarchief Brussel IPM printing ISSN VERSPREIDING EN 2034-5771 ABONNEMENTENBEHEER WETTELIJK DEPOT Cindy De Brandt, D/2018/6860/023 Brigitte Vander Brugghen [email protected] Cette revue paraît également BEDANKINGEN en Français sous le titre Cathy Clarisse, Chantal d’Udekem, Bruxelles Patrimoines. Anne Macebo, Mary Peterson, Linda Van Santvoort, Menno de Boer Erfgoed Brussel Reeds verschenen

001 - November 2011 008 - November 2013 015-016 - September 2015 Terug naar school Industriële architectuur Ateliers, fabrieken en kantoren 002 - Juni 2012 009 - December 2013 De Hallepoort Parken en tuinen 017 - December 2015 Stadsarcheologie 003-004 - September 2012 010 - April 2014 De kunst van het bouwen Jean-Baptiste Dewin 018 - April 2016 De Gemeentehuizen 005 - December 2012 011-012- September 2014

Hôtel Dewez Geschiedenis en herinnering 019-020 - September 2016 KUNSTENAARSATELIERS Stijlen gerecycleerd Extra nummer 2013 013- December 2014 Het erfgoed schrijft onze geschiedenis Cultusgebouwen 021 - December 2016 Victor Besme 006-007 - September 2013 014- April 2015 DOSSIER Brussel, m’as-tu vu ? Zoniënwoud

Laatste nummers

022 - April 2017 023-024 - September 2017 025 - December 2017 Art nouveau Natuur in de stad Conservatie op de steigers Nr026-027

20 €

ISBN 978-2-87584-164-3