Brecht Deseure, Guido Marnef En Gerrit Verhoeven

572 Brecht Deseure, Guido Marnef en Gerrit Verhoeven

Paul Jean Clays, Feestelijkheden op de Schelde, datum niet (meteen) gekend, olieverf op doek, 41 cm x 74 cm (dagmaat), MAS (Museum aan de Stroom) Antwerpen. Bron: Foto Beeldarchief Collectie Antwerpen

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26

573 Tussen lege stad en bruisende handelsmetropool. Het beeld van de Scheldesluiting in negentiende- eeuwse romantische kunst

Lut Pil

Is Antwerpen in de negentiende eeuw opnieuw een trum van Europa is verworden tot een vani- tassymbool: het hoog opgroeiend gras in de bloeiende ‘stad aan de stroom’ of blijft ze treuren om de straten lokt een mistroostige reflectie uit over het vergankelijke van alle menselijke groots- economische teloorgang na de Scheldesluiting? Negen- heid.1 Toch herinnert men zich nog de haast ongelooflijke luister van Antwerpen, de stad tiende-eeuwse geïllustreerde reisgidsen en romantische gelegen aan de oever van ‘that nobel river, the Scheldt’: ‘In its days of prosperity it is said to schilderkunst verbeelden de thematiek in een (visuele) re- have contained two hundred thousand inha- bitants, and had frequently from two or three toriek van tegenstellingen en gelijkenissen. Roem en verval, thousand vessels lying in the river at the same time.’ verleden en heden, en handel en kunst vormen er de rode Een eeuw na Irelands gids verwoordt journalist Harry Peters in zijn Testament d’un draad in een levendige en theatrale representatie. Welke Penseur (1896) het herwonnen zelfvertrouwen van Antwerpen. De stad beschikt vanaf standpunten kleuren deze retoriek en wat is de rol van de 1863 opnieuw over een vrije doorvaart op de Schelde en kent een economische herople- tegenstellingen die in dit expliciete of impliciete Scheldever- ving. Peters’ toekomstbeeld getuigt van een opvallend superioriteitsgevoel. Hij schetst haal voortdurend opduiken? een twintigste-eeuws Antwerpen dat

twee à drie miljoen inwoners zal tellen [...] zal de ideale civitas zijn en de zolder van overvloed van West-Europa; en het kleine Op het einde van de achttiende eeuw bena- België, ontwikkeld tot grote modelnatie van deren reisgidsen en hun illustratoren de stad de industriële wereld, zal, na de handelsvrij- Antwerpen met een zekere schroom. Het heid afgekondigd te hebben, bij de ingang economisch verval dat met de sluiting van van zijn nationale haven een monumentale de Schelde in 1585 was ingezet, oogt voor vuurtoren plaatsen, met bovenop een gigan- velen nog steeds ontluisterend. Is deze eens tisch Vrijheidsbeeld [...] Op drie kanten van zo roemrijke stad niet een ontroostbare we- het voetstuk zal men de deviezen kunnen duwe, zo vraagt Samuel Ireland zich af in A lezen: “de handelsvrijheid is de beste der Picturesque Tour through Holland, Brabant, and vrijheden – de handelsvrijheid is de waar- part of France (1796). Wanneer hij in 1789 de borg van de andere vrijheden – de handels- stad bezoekt, zijn de brede straten veel te ruim vrijheid is de bron van het geluk der naties”. voor de leegte die er heerst. Waar de Beurs En langs de voorzijde, naast een jaartal, de van Antwerpen in de zestiende eeuw die van begindatum van alle voltooide vooruitgang: Londen en Amsterdam overtrof, is ze twee 1871: en daaronder, in letters groot genoeg eeuwen later slechts het toneel voor lokale ac- tiviteiten, constateert de auteur. Antwerpen 1 S. Ireland, A picturesque tour through Holland, Brabant, and part of mist haar rijke kooplui en de ongeëvenaarde France; Made in the autumn of 1789 deel 2 (2de herwerkte uitgave; Londen welvaart die daarbij hoort. Hét handelscen- 1796) 2.

Tijdschrift voor Geschiedenis - 123e jaargang, nummer 4, p. 572-588 Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 574 Lut Pil

om gelezen te kunnen woren door scheepslui, Frans vertrouwen op welvaart tijdens het opvarende van de volle zee, die bij hun aan- Napoleontisch bewind, nationaal opti- komst hun vlag zullen hijsen om dit gastvrij misme onder het Verenigd Koninkrijk der Vrijheidsbeeld te begroeten, deze eenvoudige Nederlanden, Nederlands wantrouwen wan- woorden: “Aan de Kamer van Koophandel neer de Schelde open blijft en de handel sterk van Antwerpen, de dankbare Mensheid.”2 toeneemt. De vele geschilderde landschappen en stadsgezichten op de jaarlijkse salons en de Tussen de ‘lege stad’ in Irelands gids en Peters’ prenten in historische of pittoreske albums ‘ideale civitas’ ligt honderd jaar representatie. bevestigen dit beeld van Antwerpen als histo- De zestiende-eeuwse Scheldesluiting en de rische en actuele handelsmetropool. Een vrije gevolgen daarvan blijven in de negentiende of gesloten Schelde is als idee ook aanwezig in eeuw actueel, als beeld en context voor han- de negentiende-eeuwse historieschilderkunst del, politiek en kunst. In hun Geschiedenis die de Opstand der Nederlanden verbeeldt. van Antwerpen (1853) noemen F.H. Mertens Vanuit een negentiende-eeuws perspectief en K.L. Torfs de periode die volgde op de kent die Opstand verschillende belangrijke Scheldesluiting een periode van ‘roesting, episodes, met de belegering van Antwerpen vermemeling en verkwyning’: ‘Het traktaet en de erop volgende Scheldesluiting als ver- van Munster drukte als een looden zegel trouwde en afsluitende fase van dit lange op de Schelde; alles verviel, alles verging, ‘moment’. Moedige strijd is zo voortdurend zelfs de glans onzer kunstschool, die onder verbonden met pijnlijke nederlaag, ook al is de oostenryksche heerschappy geen enkele de Schelde niet meteen in beeld. Die ‘scha- lichtsprankel meer zien liet.’3 Maar, zo be- duw’ is ook merkbaar waarneer de schilder- sluiten Mertens en Torfs, ‘Antwerpen geniet kunst de artistieke en economsiche roem van een nieuw bestaen; en sedert het begin der Antwerpen bezingt. Als een haast onlosma- XIXe eeuw schynt het, in weêrwil van ve- kelijke tegenpool duikt ook hier, expliciet of lerlei hindernissen en belemmeringen, eene impliciet, de Scheldesluiting met het erbij ongekende toekomst van welvaert en groot- horende economische verval op. heid te gemoet te gaen.’4 Belemmeringen zijn er inderdaad, want Nederland doet na de onafhankelijkheid van België moeilijk, De oude glorie nog niet verdwenen ook voor de Scheldevaart. In 1839 aanvaar- In 1813 publiceert Paquet-Syphorien, een den de noorderburen eindelijk het Verdrag schilder uit Saint-Quentin, een Voyage his- der XXIV artikelen dat in 1831 was opge- torique et pittoresque waarin hij zijn recente steld. Tegelijkertijd voeren ze opnieuw een indrukken van onze streken met de lezer Scheldetol in die tot 1863 van kracht blijft. deelt. Vanuit het standpunt van een Franse In wat volgt wordt onderzocht hoe geïl- reiziger lijkt de situatie onder Napoleontisch lustreerde reisgidsen en romantische schil- bewind Antwerpen een duurzame voorspoed derkunst Antwerpen representeren in haar te beloven. Hij is zich bewust van het feit afhankelijkheid van de Scheldevaart. In de dat de Scheldesluiting – ‘sa navigation sa- beeldvorming duiken voortdurend tegen- crifiée pendant un tems à la jalousie de ses stellingen en gelijkenissen op. De focus kan voisins’ – een belangrijke oorzaak was van wisselen en van toon veranderen, maar roem economische achteruitgang.5 Ook hij intro- en verval, verleden en heden en handel en duceert Antwerpen vanuit een tegenstelling. kunst worden er organisch met elkaar ver- In haar historische bloeiperiode was de stad bonden. De negentiende-eeuwse reisversla- ‘l’entrepôt général du commerce de l’Europe, gen illustreren verschillende standpunten: et la ville la plus commerçante du monde en- tier’. 6 Met de Scheldesluiting werd de haven 2 H. Peters, ‘Testament d’un Penseur’, Kamer van Koophandel (23-27 april 1896), geciteerd door L. Hanké, ‘De Antwerpse politieke wereld tussen nutteloos en directe maritieme handel on- 1863 en 1930’, in: De panoramische droom. Antwerpen en de wereldten- mogelijk. Ook de indirecte overzeese handel toonstellingen 1885-1894-1930 (Antwerpen 1993) 113. via de Oostende Compagnie was verboden, 3 F.H. Mertens en K.L. Torfs, Geschiedenis van Antwerpen sedert de stichting der stad tot onze tyden deel 7 (Antwerpen 1853) 529. zo informeert de auteur zijn publiek. Het 4 Ibidem, 530. sombere lot blijft in deze Voyage historique et 5 Paquet-Syphorien, Voyage historique et pittoresque fait dans les ci-devant Pays-Bas, et dans quelques départemens voisins, pendant les années 1811, pittoresque echter niet als een schaduw over 1812 et 1813 deel 1 (Parijs 1813) 13. het vroeg-negentiende-eeuwse Antwerpen

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 Tussen lege stad en bruisende handelsmetropool 575 hangen. De auteur is ervan overtuigd dat de zware financiële verantwoordelijkheid om de vrede en rust die het Franse bewind kan de infrastructuur ervan verder uit te bouwen. brengen, van Anwerpen opnieuw een van de Antwerpen herleeft. In de Voyage pittoresque belangrijkste centra van de wereldhandel zal dans le Royaume des Pays-Bas (1822-1825) is maken. de commentaar bij een panoramisch gezicht Dat Antwerpen nog steeds een schit- op het Vlaamse Hoofd aan de linkeroever terende stad is, herkent hij in de rijkdom van de Schelde een en al bewondering. Het van haar onroerend patrimonium.7 Paquet- tweedelig album van ruim tweehonderd li- Syphorien is in het bijzonder onder de indruk thografische prenten dat tussen 1822 en van de uitgestrektheid van de Meir en van 1825 in meerdere afleveringen op de markt de pracht van de gebouwen in de omgeving. wordt gebracht door de Brusselse uitgever Buitenlandse kunstenaars selecteren graag Jean Baptiste Jobard, wil in de eerste plaats de Meir als stadsgezicht. Het statige beursge- de nationale eigenliefde aanspreken, niette- bouw, het stadhuis, het Hanzehuis, naast veel genstaande het zowel op de heel-Nederlandse andere architectuur in de stad, getuigen nog als Franse markt is gericht: van de vroegere grootsheid van Antwerpen, zo oordeelt de Franse kunstenaar. De reizi- La ville d’Anvers, vue de la tête de Flandre ger wordt echter niet enkel door het verle- présente le coup d’œil le plus imposant et le den verleid. Want de toekomst heeft met de plus magnifique que l’imagination puisse se nieuwe dokken, scheepswerf en kaden reeds figurer. Cette longue suite de bâtimens, ornée haar bezienswaardigheden. Sinds de val van de trois belles portes et de quelques édifices Antwerpen in 1585 had de haven geen ver- élégans, au-dessus desquels se dessinent des dere uitbouw gekend, maar Napoleon geeft clochers dont la plus haute impose par la har- opdracht tot grote werkzaamheden om van diesse de son architecture autant que par la de haven een militaire uitvalsbasis te ma- pesanteur de sa masse; l’étendue des chan- ken. Zijn eerste bezoek aan Antwerpen in tiers, du port et de la citadelle une des plus 1803 had hem een beeld opgeleverd van een fortes de la Belgique; le majestueux Escaut, stad die ‘slechts puin en ruïnes’ vertoonde: couvert de navires de toutes les dimensions et ‘J’ai parcouru votre ville, elle ne présente que de tous les pays, animé par le mouvement de des décombres et des ruines ; elle ressemble la marée, réfléchissant quelques uns des ob- à peine une cité d’Europe ; j’ai cru me trou- jets qui brillent sur les bords opposés; tel est ver ce matin dans une ville d’Afrique. Tout y le tableau qui frappe et qui séduit le voyageur est à faire, port, quai, bassin d’échouage’, zo arrivé à la tête de Flandre.11 liet Napoleon zich uit in zijn audiëntie op 19 juli 1803.8 De nieuwe dokken, scheepswer- De Histoire physique, politique et monumentale ven en kaden hebben een militaire functie. de la ville d’Anvers (1847), die Edmond Le Toch lijkt Antwerpen met Napoleon aan Poittevin de la Croix afsluit bij deze vereni- een ‘nieuw handelstijdperk’ te beginnen.9 De Schelde is vrij (maar de handel heeft te lijden van de oorlog tussen Frankrijk en Engeland) 6 Ibidem, 68. 7 Ibidem, 70. en er wordt opnieuw gedacht aan een verbin- 8 [J. L. Bourceret], Relation de la réception faite à Bonaparte, premier Consul ding tussen Schelde, Maas en Rijn (die door de la République française et Président de la République italienne, dans la ville d’Anvers, lors de son passage en l’an XI, Antwerpen, jaar XII, 19. In de politieke omstandigheden niet wordt gere- vertaling geciteerd door A. Himler, ‘De verwezenlijkte haveninfrastruc- aliseerd).10 Schrijvers en kunstenaars verbeel- tuur tijdens het Franse Keizerrijk te Antwerpen, in het bijzonder de twee den een waardige stad, maar de bedrijvigheid dokken’, in: P. Lombaerde (ed.), Antwerpen tijdens het Franse Keizerrijk 1804-1814. Marine-arsenaal, metropool en vestingstad (Antwerpen 1989) van hun Schelde is bescheiden. 71-72. Na de val van Napoleon getuigen de voor- 9 Mertens en Torfs, Geschiedenis van Antwerpen, 23. 10 Reeds in 1792 verklaart de Nationale Conventie de vrije scheepvaart op stellingen van meer optimisme. Antwerpen de Schelde. In 1795 wordt dit ook door de Bataafse Republiek officieel maakt dan deel uit van het Verenigd aanvaard. In de praktijk werken de noordenburen de doorvaart tegen en Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830) heffen ze meermaals tol op vrachten naar Antwerpen. Karel Veraghtert, ‘From Inland Port to International Port’, in: F. Suykens, G. Asaert, A. De onder Willem I van Oranje. De Schelde Vos, A. Thijs en K. Verachtert, Antwerp. A port for all seasons (Antwerpen blijft open en Antwerpen geniet mee van de 1986) 279. Voor de handelsactiviteiten in deze en latere perioden zie Ibidem, 281 e.v. Nederlandse koloniale handel. De stad krijgt 11 J.J. De Cloet, Voyage pittoresque dans le royaume des Pays-Bas deel 2 de dokken en kaden in eigendom maar ook (Brussel 1825) tekst bij plaat 91 ‘Anvers, vue de la tête de Flandre’.

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 576 Lut Pil ging met de Noordelijke Nederlanden, kan ‘Antwerpen naderde toen met rassche schre- daarom in schoonheid eindigen bij deze pe- den den vroegeren bloei in de zestiende eeuw; riode: Amsterdam en Rotterdam waren reeds over- troffen.’ Ook hier volgen indrukwekkende cij- Ce fut alors que l’étendard d’Anvers, couvert fers over de handelsactiviteiten.16 Vermits de par l’ombre tutélaire de l’antique pavillon Nederlandse regering bovendien tot 1839 wei- Batave, s’élanca libre sur tous les Océans, et gerde het Verdrag der XXIV Artikelen te on- que nos navires, ne connaissant plus de dis- dertekenen, ‘blijft ook de vaart op de Schelde tance, franchirent l’univers pour porter les tot zoo lang van alle regten vrij, hetwelk voor produits Belges aux peuples que jusqu’alors niemand voordeeliger is, dan voor de Belgen, avaient ignoré notre nom ou qui l’avaient en voor niemand schadelijker dan voor de oublié depuis plus de deux siècles.12 weigerende Hollanders.’17 Mertens en Torfs bevestigen in hun Geschiedenis van Antwerpen Antwerpen was (en is) de ‘vitale slagader’ (1853) dat de Noordelijke Nederlanden door- van België, aldus Le Poittevin. Hij verbindt heen alle tijden Antwerpen gevaarlijk, zelfs het roemrijke handelsverleden met de actu- dodelijk vinden.18 aliteit van zijn tijd.13 Dat Antwerpen onder Om in haar negentiende-eeuwse han- het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden delsrelaties minder afhankelijk te zijn van opnieuw aansluiting vindt bij haar vroegere Nederland krijgt Antwerpen een spoorweg- beeld van handelsmetropool, blijkt ook uit een verbinding met Keulen. De Zeeuwse binnen- geïllustreerde reisgids uit 1840, Gezigten in wateren zijn immers gemakkelijk af te sluiten Holland en België, die de Engelse toeristen als of van tolheffing te voorzien voor de Belgische doelpubliek heeft en gelijktijdig in het Engels scheepvaart. In 1836 wordt het spoorwegtra- en Nederlands verschijnt. Geschreven door ject Brussel-Mechelen tot Antwerpen doorge- een Nederlander, Nicolaas Godfried Van trokken. Bij de feestelijkheden naar aanleiding Kampen, wordt de geschiedenis van de lands- van de inhuldiging is op een van de wagons het delen vanuit een Nederlands perspectief be- schip uit de Antwerpse Ommegang gemon- licht. In het beleg van Antwerpen (1584-1585) teerd. Letterlijk wordt het schip, symbool van is Prins Willem van Oranje de held, de uitwij- de roemrijke wereldhandel van de stad, voor- king van rijke protestanten en intellectuelen uit geholpen. De gedenkpenning bij deze gele- impliceert de verschuiving van de welvaart genheid koppelt de ‘Route du progrès’ en het naar Holland, en het verdrag van Munster in stadswapen van Antwerpen aan een symbo- 1648 betekent dat ‘de Schelde gesloten werd, lische beeldtaal: geflankeerd door een opko- waardoor zich Amsterdam tot den wereld- mende zon wordt een antieke renwagen door handel verhief, en Holland het toppunt van bliksemstralen aangedreven. De wagen heeft zijne grootheid bereikt.’14 Geregeld klinkt een een gevleugelde wielas en is volgestouwd met anti-Belgische ondertoon. Bij de hereniging de zinnebeelden van overvloed, nijverheid en in 1815 was men ‘door oude herinneringen koophandel – hoorn des overvloeds, bijenkorf misleid’, door de scheiding van België herleeft en Mercuriusstaf. ‘L’agriculture, l’industrie et Amsterdam enigszins, ‘want, bij eenen lange le commerce vivifiés’ meldt het opschrift op de vereeniging met dat land, zou Antwerpen ge- keerzijde. wis al haren handel tot zich hebben getrok- Wanneer de spoorwegverbinding tussen ken.’15 Met spijt moet hij de lezer meedelen Antwerpen en Keulen in 1843 is afgewerkt, dat de opening van de Schelde tijdens het zitten de Schelde en de Rijn broederlijk naast Verenigd Koninkrijk der Nederlanden vooral elkaar in een allegorisch opgevatte inhuldi- de Antwerpse handel ten goede is gekomen. gingspenning, met de kathedralen van beide steden in de verte afgebeeld. Tijdens de fees- 12 E. Le Poittevin de la Croix, Histoire physique, politique et monumentale de la ville d’Anvers (Brussel 1847) 410. telijkheden zelf krijgt het Beursgebouw een 13 Ibidem, 126. centrale rol toebedeeld en is het versierd met 14 W.H. Bartlett en N.G. Van Kampen, Gezigten in Holland en België onder meer ‘zinnebeelden en verdere decora- (Amsterdam, 1840) 10. 15 Ibidem, 15, 55. tiën, op den koophandel, de nyverheid en de 16 Ibidem, 177. scheepvaert toepasselyk. Onder elk venster 17 Ibidem, 178. las men in een schild de namen der byzon- 18 Mertens en Torfs, Geschiedenis van Antwerpen, 144. 19 19 Ibidem, 428. derste handelsteden van den aerdbol.’

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 Tussen lege stad en bruisende handelsmetropool 577

Jozef Linnig, De Koninklijke Poort, in: J. Linnig en J.H. Mertens, Historisch album der stad Antwerpen (Antwerpen 1868), koperplaat, 15 x 11,5 cm. Bron: Centrale Bibliotheek K.U. Leuven, Leuven

Landschappen en stadsgezichten zijn in Deze landschapsopvatting blijft lang de reisgidsen door de begeleidende tekst ‘spre- doorwerken in de negentiende eeuw. In het kende’ taferelen. Een zelfde verhaal vertellen Historisch album der stad Antwerpen (1868) ook de landschapschilderijen op de jaarlijkse stelt F.H. Mertens in zijn inleiding bij de salons. Veelal is het discours rond deze schil- verzameling gezichten en monumenten van derijen weinig expliciet, omdat salonsbespre- Jozef Linnig: ‘Inderdaad, beter dan de ge- kingen in eerste instantie de schilderkunstige loofwaardigste kronijk- en historieschrijvers kwaliteit beoordelen. De criticus Louis Alvin verhalen die gedenkteekenen het verleden heeft in zijn verslag van de Brusselse nationa- van dit volk.’21 De ruime dokken, kaaien en le tentoonstelling van 1836 echter voldoende stapelhuizen, de rijke kerken, sierlijke wo- ruimte om uitvoerig op bepaalde werken in te gaan. Naar aanleiding van een interieurzicht 20 L. Alvin, Compte-rendu du salon d’exposition de Bruxelles (Brussel, 1836) van de Antwerpse Sint-Jacobskerk, een schil- 48. Om het historisch patrimonium te beschermen is in 1835 reeds een derij van Victor-Jules Génisson (1805-1860), Koninklijke Commissie voor Monumenten opgericht, waarbij een konink- formuleert hij in zekere zin een samenvatting lijk besluit van 7 januari 1835 bepaalt dat deze bescherming niet enkel geldt omwille van de oudheidkundige of artistieke waarde van het patri- van het ‘pittoreske’ België, met een karakte- monium, maar ook omwille van de herinneringen die ermee verbonden ristieke opdeling tussen een schilderachtige zijn. P. Noyer, ‘Antiquités nationales’ L’Artiste, 4 (1836) 100. natuur in Wallonië en een rijke cultuur in Voor een bespreking van de 19de-eeuwse beeldvorming van een ‘pit- toresk’ België zie L. Pil, ‘Pour le plaisir des yeux’. Het pittoreske landschap de Vlaamse steden. Een stadsgezicht van in de Belgische kunst (Leuven-Apeldoorn 1993). Antwerpen evoceert daarbij historische her- 21 J. Linnig en F.H. Mertens, Historisch album der stad Antwerpen. Verzameling van 46 gezichten en gedenkteekens van vroegere tyden inneringen en een handelsfaam tot in de ver- (Antwerpen 1868) Inleiding. 20 ste uithoeken van de wereld. 22 Ibidem.

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 578 Lut Pil ningen en grootse versterkingen ‘verkondi- gevonden voor de stoffering van een Belgische gen luid, wat de handelsmetropool eenmaal geschiedenis. ‘C’est surtout dans les fastes de was, wat zij bij voortgang blijft. Zij bewijzen la patrie que l’artiste doit chercher des sujets, welsprekender dan de schitterendste schrif- certain d’y trouver toujours l’inspiration cré- telijke getuigenissen [...] hoe die stad ook in atrice’, zo verzekert Alvin de kunstenaars in vervlogen eeuwen de Koningin der Schelde zijn bespreking van de nationale tentoonstel- hadde verdiend genoemd te worden.’22 Niet ling van 1836. ‘Après les sujets sacrés, les faits toevallig zijn twee prenten in het album ge- de l’histoire de nos pères sont les plus propres wijd aan de Koninklijke Poort, in 1624 aan à nous émouvoir. [...] Le poëte, ou le peintre, de Schelde opgericht ter ere van koning Filips ou le statuaire, ne doit ouvrir les annales de IV van Spanje (en in 1936 heropgebouwd op son pays que pour y chercher des sujets qui de Gillisplaats). De Schelde is er voorgesteld inspirent à ses concitoyens l’amour du sol na- als stroom van overvloed. Het Latijnse op- tal.’24 schrift onder het Scheldebeeld zwakt de lof In deze parallellie tussen nationale ge- op Filips IV enigszins af, zo wordt ook in de schiedschrijving en historieschilderkunst negentiende eeuw graag benadrukt, omdat ontstaat een zelfde soort taal. De geschied- het impliciet het verlangen naar een herope- schrijving onderzoekt de wortels van de natie ning van de Schelde uitdrukt. ‘De latijnsche om de nationale identiteit inhoud te geven en regels van het opschrift vertalen wij als volgt: te legitimeren. De schilderkunst brengt deze Aan Hem, wien Ganges, Rhyn en Taeg en feiten in beeld om het nationaal bewustzijn te de Indus groeten – Als heerscher, vloeit de versterken.25 Aan de basis van deze geschied- Schelde ook nedrig aan zijn voeten. – De schrijving ligt een vertelstrategie die een ze- Boôms, die ze in den tijd van Karel heeft kere selectiviteit aan de dag legt ten aanzien getorscht – Draagt ze eens op uwen wenk, van het opnemen van historische feiten. De Philippus, groote vorst!’23 Mertens verduide- Belgisch-nationale geschiedschrijving, be- lijkt de inhoud hiervan door de zeventiende- schreven door Jo Tollebeek, ‘steunde op een eeuwse auteur van het opschrift te citeren: dramatische conceptie van de Belgische ge- ‘Elders heeft de schrijver de bedoeling dezer schiedenis. Voor Juste, maar ook voor velen gegrifte regels doen kennen. “Wij hopen”, van zijn collega’s en lezers, was de Belgische zegt hij daar, “van de bescherming en den geschiedenis een afwisseling van periodes buitengewonen heldenmoed van Ferdinand, van strijd voor de vrijheid met periodes van Philip’s broeder, dat deze den Oceaan aan door een rechtschapen vorstelijk bestuur ge- den koophandel, de rivieren aan de vaart, de waarborgde welvaart en culturele bloei.’26 koophandelsteden aan de welvaart en geheel In deze geschiedenis is de sluiting van België aan zijne voormalige rust terug geve.”’ de Schelde verbonden met de opstand der Nederlanden tegen de Spaanse onderdruk- king, na de troonsafstand van Karel V Opstand der Nederlanden in beeld ten gunste van zijn zoon Filips II (1555). Stadsgezichten zijn weliswaar een populair Belangrijke episodes in deze vrijheidsstrijd genre in de negentiende eeuw en worden zijn onder meer het Eedverbond der edelen ingeschakeld in een nationalistisch en pro- (1565), de terechtstelling van de graven van pagandistisch discours, maar de historie- Egmont en Hoorn (1568), de Spaanse Furie schilderkunst kan de geschiedenis met meer te Antwerpen (1576) en de belegering van de- dramatiek en verhaal vertellen. Het jonge zelfde stad die tot haar val en sluiting van de België moedigt zijn schilders aan om zich te Schelde leidt (1584-1585). Wat geselecteerd laten leiden door de historici. In onaange- wordt en hoe het wordt ingevuld, is gekleurd boorde documenten worden nieuwe gegevens vanuit een nationaal perspectief. ‘Aangezien Egmont en Hoorn katholiek én Zuid- Nederlands waren geweest, konden zij, en 23 Ibidem, tekst bij de plaat ‘De Koninklijke Poort’. niet Willem van Oranje of Marnix van Sint- 24 L. Alvin, Compte-rendu, 15. 25 L. Pil, ‘De schilderkunst in dienst van het jonge België’, in: K. Deprez en Aldegonde, in de Belgische historische cul- L. Vos (eds), Nationalisme in België. Identiteiten in beweging 1780-2000 tuur uitgroeien tot de helden van de opstand’, (Antwerpen-Baarn 1999) 51-59. 26 J. Tollebeek, ‘Enthousiasme en evidentie in de negentiende-eeuwse besluiten T. Verschaffel en J. Tollebeek in Belgisch-nationale geschiedschrijving’, Leidschrift 8, 2 (1992) 77. de publicatie die de tentoonstelling Mise-en-

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 Tussen lege stad en bruisende handelsmetropool 579

scène. Keizer Karel en de verbeelding van de Willebroek tussen Brussel en Antwerpen, in het negentiende eeuw (Gent 1999) begeleidde.27 jaar 1567 (1829). Egmont, als vrijheidstrijder In ‘L’histoire prise sur le fait’. De Opstand in van de Nederlanden en in de Eloge historique de Nederlanden in de historische schilderkunst du comte d’Egmont (1820) van J.J. De Cloet van de 19de eeuw (2000) heeft Julie Duchateau beschreven als een man die niets liever wilde deze schilderkunst geïnventariseerd en in dan de vereniging van de Nederlandse pro- context geplaatst.28 vinciën, verschijnt meermaals ten tonele.31 Vóór 1830 zijn historische taferelen uit Jozef-Louis Geirnaert (1790-1859) kiest voor de Opstand vaak Nederlands of heel-Ne- het ogenblik van Egmonts arrestatie door de derlands te interpreteren. De Antwerpse hertog van Alva (De hertog van Alva laat de schilder Mathias Ignatius Van Bree (1773- graaf van Egmont arresteren op het moment dat 1839) toont in 1813 op de tentoonstelling in deze hem verlaat, na de avond met hem door- Amsterdam de olieverfschets De zelfopoffe- gebracht te hebben, 1823). Adèle Kindt (1804- ring van Burgemeester van der Werff. De voor- 1884) wint in 1826 met Het afscheid van stelling is een beroemd geworden scène uit Egmont van zijn echtgenote, terwijl hij nog een het door de Spanjaarden belegerde Leiden in brief voor Filips II overhandigt aan de bisschop 1574. In 1816 bestelt de Nederlandse koning Ruythove de eerste prijs voor historieschilder- Willem I hiervan een grote versie, nu bewaard kunst voor leerlingen waarvan het opgelegde in Stedelijk Museum de Lakenhal van Leiden onderwerp in detail was vastgelegd.32 (1817). Gustaaf Wappers (1803-1874) her- De troonsafstand van Keizer Karel in 1555 neemt het onderwerp voor zijn gelijknamige van Philippe Van Bree (1786-1871) (ca. 1824, doek van 1829 (Utrecht, Centraal Museum). K.M.S.K. Antwerpen) verwijst inhoudelijk Van der Werff is een (voor)beeld van de bur- zowel naar een vruchtbare periode van ver- ger die zich voor de vrijheid opoffert en door enigde noordelijke en zuidelijke Nederlanden zijn gematigde houding in de godsdienst- als naar de gezamenlijke strijd tegen de strubbelingen een voorafspiegeling kan zijn Spaanse overheersing na de troonsafstand. van de pogingen van koning Willem I om het ‘De wens tot historische fundering van het protestantse noorden en het katholieke zui- Verenigd Koninkrijk moest als vanzelf tot den vreedzaam te laten samenleven.29 de studie van zijn [Karel V] tijd leiden’, al- Prins Willem van Oranje krijgt een dus Johan Decavele in een analyse van het soortgelijke rol in een schilderij waarvoor de beeld van Karel V in de negentiende-eeuwse koning in 1819 Mathias Ignatius Van Bree geschiedschrijving. ‘Het beeld dat de meeste opdracht geeft: Prins Willem I de zaak der Belgische en Noord-Nederlandse historici Roomsgezinden verdedigend te Gent in 1578 van Karel V brachten, was doorgaans dat van (Gent, Stadhuis). Ook de Antwerpse kunste- de vorst die de zeventien gewesten tot een naar Petrus Kremer (1801- 1888) schildert staatsgeheel had omgevormd en zich daar- de prins: Willem I, prins van Oranje, vertelt enboven op emotionele grond levenslang het aan de admiraal van Coligny, vergezeld van nauwst verbonden had gevoeld met wat zijn zijn dochter, de voornaamste gebeurtenissen uit schepping was geweest. [...] Zowel in België de onlusten van de Lage Landen (1829). Met als in Nederland werd dan ook graag herin- Marnix van Sint-Aldegonde blijft Willem nerd aan de met veel pathetiek geënsceneerde van Oranje als held aanwezig. De Brusselse schilder Antoine Aloysus Emanuel Van Bedaff (1787-1829) presenteert in 1827 27 T. Verschaffel en J. Tollebeek, ‘De grote momenten. Een romantisch De eerste Staten-Vergadering, gehouden te verhaal’, in: R. Hoozee, J. Tollebeek en T. Verschaffel (eds), Mise-en-scène. Dordrecht in den jare 1572, waarin Marnix Keizer Karel en de verbeelding van de negentiende eeuw (Gent 1999) 42. van Sint-Aldegonde de verhevene diensten ver- 28 J. Duchateau, ‘L’histoire prise sur le fait’: de Opstand in de Nederlanden in de historische schilderkunst van de 19de eeuw (ongepubl. licentiaatsverh., haalt door prins Willem I, aan het vaderland Leuven 2000). 30 bewezen. Bedaff brengt Prins Willem van 29 S.H. Levie e.a., Het vaderlandsch gevoel. Vergeten negentiende-eeuwse Oranje ook samen met graaf Egmont in Het schilderijen over onze geschiedenis (Amsterdam 1978) 100. 30 Duchateau, ‘L’histoire prise sur le fait’, 37. laatste onderhoud van de prins van Oranje met 31 H. Van Nuffel, Lamoraal van Egmont in de geschiedenis, literatuur, beel- de graaf van Egmont, in tegenwoordigheid van dende kunst en legende (Leuven 1968) 95. 32 Salon de Gand. Explication des ouvrages de peinture, sculpture, gravure, de graaf van Mansfeld en de heer Berly, secre- architecture, etc. des artistes vivans, exposés au musée de l’Académie, le 7 taris van Margareta van Parma, in het dorp Août 1826 (Gent 1826) 3-4.

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 580 Lut Pil troonsafstand in Brussel op 25 oktober 1555 protestanten uit het verhaal bleek uit de ma- [...].’33 nier waarop de Belgische historici de karak- Moedige strijd wordt dan weer verbeeld in ters van de hoofdrolspelers schetsten.’35 Ook De verdediging van de Antwerpenaars tegen de in de Belgische schilderkunst van na 1830 is hertog van Alençon (1827) van Ferdinand de die verandering merkbaar. Braekeleer (Antwerpen 1792 – Antwerpen Na de onafhankelijkheid verliest Prins 1883). In het grote verhaal van de Opstand Willem van Oranje in de schilderkunst bijna is dit weliswaar een verdediging tegen een volledig het terrein ten voordele van Karel V. ‘Franse furie’: de katholieke hertog (en jonge- Mise-en-scène. Keizer Karel en de verbeelding re broer van de Franse koning Hendrik III) van de negentiende-eeuw illustreert overtui- had een bondgenoot in de strijd tegen Spanje gend de aanwezigheid van keizer Karel in moeten zijn en was op voorstel van Willem van de Belgische romantische kunst. Ook graaf Oranje in 1581 onder beperkende voorwaar- Egmont treedt als een echte vaderlandse held den door de Staten-Generaal als vorst van de op de voorgrond. Alleen of samen met Hoorn Nederlanden aanvaard. Om zijn macht te ver- wordt hij zo vaak geschilderd dat commen- groten probeerde François van Alençon zich tatoren al op het einde van de jaren 1830 in 1583 onverwacht van Antwerpen meester verzuchten dat er op elke jaarlijkse tentoon- te maken. De Antwerpenaren wisten echter stelling wel zeker een graaf Egmont te zien de aanvallers uit de stad te verdrijven. In zijn zal zijn.36 ‘Le comte d’Egmont nous poursuit Geschiedenis van België (1845) benadrukt partout!’, merkt de criticus Victor Joly nog Hendrik Conscience nog hoe katholiekgezin- in 1852 op.37 Middelmatige schilders worden en hervormers als één groep tegen deze den aangemaand met het thema te stoppen onverwachte aanval reageerden: ‘In den eer- (‘dat hun Egmont het laatste schilderij in het- ste verstommen de burgers by het vernemen zelfde genre mag zijn’).38 Kunstenaars zoals van den verraderlyken aenslag; doch welhaest Louis Gallait krijgen meer krediet. Wanneer hervatten zy den verloren moed, zy vergeten Gallait in 1848 een graaf Egmont presenteert hunne geloofsgeschillen om de Franschen te en in 1852 het bekende Laatste eerbetoon aan bestryden; katholyk en hervormd, het neemt de graven van Egmont en Hoorn (1851, Musée al de wapens op; […].’34 Zijn Geschiedenis van des Beaux-Arts Doornik), wil Victor Joly België is reeds een (Vlaams)-Belgisch relaas over het onderwerp niet te moeilijk doen, ook (1845) waarin de Opstand in het begin een al uit hij duidelijk zijn terughoudendheid.39 nationale strijd is, maar in het verhaal evo- Joly is bovendien van mening dat de histori- lueert naar een religieus geïnspireerd verzet. sche held een dubbelzinnige figuur is die po- ‘In aanvang was de Opstand een nationale, litiek onbezonnen handelde.40 In zijn studie en geen religieuze revolte’, constateert Evert Lamoraal van Egmont in de geschiedenis, litera- Peeters in Het labyrint van het verleden. Natie, tuur, beeldende kunst en legende (1968) heeft vrijheid en geweld in de Belgische geschiedschrij- Herman Van Nuffel aangetoond dat Egmont ving 1787-1850 (2003). ‘Toch veranderde die in de negentiende-eeuwse historiografie niet toon in de loop van het verhaal. De Opstand steeds positief is onthaald. In eerste instantie bleek een verraden revolutie. Listige protes- katholieken, maar ook protestanten en zelfs tanten hadden de nationale bevrijdingsstrijd een aantal liberaal-vrijzinnigen hebben kri- voor hun eigen doelen aangewend. […] De tiek, ‘doch de anderen, en wel de meesten, complexe verhouding tussen katholieken en bleven in Egmont de verpersoonlijking zien van de vrijheidsheld en het slachtoffer van het 33 J. Decavele, ‘Karel V in de geschiedschrijving’, in: Verschaffel en religieus fanatisme.’41 Tollebeek, Mise-en-scène, 72-73. 34 H. Conscience, Geschiedenis van België (Brussel 1845) 456. Egmont en Hoorn, Alva, de Spaanse 35 E. Peeters, Het labyrint van het verleden. Natie, vrijheid en geweld in de Furie te Antwerpen, geuzen...: de strijd te- Belgische geschiedschrijving 1787-1850 (Leuven 2003) 121. 36 A. Van Hasselt, ‘Salon de Bruxelles. V Genre historique’, La Renaissance, 1 gen de Spaanse overheersing wordt door de (1839) 54. romantische schilders in alle kleuren verteld. 37 V. Joly, Les beaux-arts en Belgique de 1848 à 1857 (Brussel 1857) 238. Tot laat in de negentiende eeuw blijven bij- 38 C. Robin, Revue du salon (Brussel, 1842) 65. 39 In 1848 schildert Louis Gallait De laatste ogenblikken van de graaf van voorbeeld episodes uit de Spaanse Furie ge- Egmont, bijgestaan door de bisschop van Ieper. Het werk bevindt zich nu liefd. Karel Ooms schildert ze nog in 1883 in de Staatliche Museen van Berlijn. 40 Joly, Les beaux-arts en Belgique, 24-25, 99, 238. en 1886, Piet Jan Van der Ouderaa in 1885, 42 41 Van Nuffel, Lamoraal van Egmont, 99 e.v. Godfried Guffens in 1889.

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 Tussen lege stad en bruisende handelsmetropool 581

Ferdinand De Braekeleer, De Spaanse Furie te Antwerpen in 1576, 1835, olieverf op doek, 475 x 687 cm. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen. © Lukas Art in Flanders. Bron: foto © KIK-IRPA, Brussel

De val van Antwerpen Schelde had doen leggen tussen de forten Maria In het lange ‘moment’ van de Opstand illus- en Filips. Het beleg van Antwerpen dat door treert de val van Antwerpen (1585) het best de constructie van deze schipbrug mogelijk de strijd die tot de sluiting van de Schelde was, gevolgd door de poging van de Geuzen leidt. ‘L’époque de la domination espagnole om deze barricade te vernietigen, is voor La n’est ni moins belle, ni moins féconde en évé- Belgique pittoresque (1834) ‘un des plus fa- nements. [...] le siège d’Anvers, par Alexandre meux dont parle l’histoire’: ‘Jamais place ne Farnèse; celui d’Ostende par les Archiducs, fut mieux attaquée, ni mieux défendue.’44 sont pour vous, artistes belges, autant de Met bewondering wordt herinnerd aan de sujets d’étude et de méditation’, schrijft beroemde dijk die Alexander Farnese over Alexandre Pinchart in 1845 in zijn pleidooi de Schelde liet leggen en aan de mislukte voor een historieschilderkunst die zich richt op nationale onderwerpen.43 In 1838 schildert Jan Michiel Ruyten 42 Voor een volledige lijst zie Duchateau, ‘L’histoire prise sur le fait’. 43 A. Pinchart, ‘De la peinture historique en Belgique’, Messager des sciences (1813-1881) Het uitrukken van de Antwerpse historiques et Archives des arts de Belgique (1845) 249. Ook geciteerd door geuzen op 4 april 1585, om de brug te doen Duchateau, ‘L’histoire prise sur le fait’, 126. 44 La Belgique pittoresque. Histoire, géographie, topographie, histoire springen die Alexander Farnese, hertog van naturelle, mœurs, coutumes, industrie, commerce, beaux-arts, biographies, Parma, generaal van het Spaanse leger, over de statistiques (Brussel 1834) 68.

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 582 Lut Pil

tegenactie van de geuzen. De voorbereiding le Markgrave Goswyn de Vareick. L’artiste van deze belegering van Antwerpen schil- a représenté le moment où le bourgmestre, dert Edouard de Biefve in 1856: Krijgsraad, frappé à mort, est soutenu par l’échevin Jean gehouden der belegering van Antwerpen, onder Vandewerve, tandis que le Markgrave conti- het voorzitterschap van Alexander Farnese.45 nue glorieusement le combat.47 In 1873 schildert ook Hendrik Schaefels een Vertrek van de helse branders, bestemd om de Het romantische verleden dient voelbaar brug, welke op bevel van Alexander Farnese, aanwezig te zijn. Ook Louis Alvin is hiervan prins van Parma, over de Schelde geslagen was, overtuigd en neemt in zijn tentoonstellings- te vernietigen, 4 april 1585. In een bespreking bespreking van 1836 hele bladzijden over uit van het werk wordt de historicus Emanuel geschiedkundige publicaties. Het vermelde Van Meteren geciteerd, die in 1599 de eerste tafereel van De Braekeleer introduceert Alvin geschiedenis der Nederlanden schreef waarin via een uitvoerig historisch fragment dat het deze jaren van de Opstand worden beschre- gebeuren gedetailleerd beschrijft.48 Hij han- ven. 46 Van Meteren beschijft in detail de teert de formule opnieuw bij Een geuzenfami- technische voorbereidingen voor de aanval. lie, zich verdedigend tegen een troep Spanjaarden Met het citaat brengt de negentiende-eeuwse van Henri Leys op hetzelfde Brusselse salon kunstkritiek, in navolging van de (negentien- van 1836 en neemt de lezer mee in de anek- de-eeuwse) geschiedschrijving, het verleden dotische dramatiek van de strijd.49 heel dichtbij. Belangrijk is immers de directe inleving in wat wordt voorgesteld. De romantische Handelsmetropool & kunstmetropool schilderkunst wil het verleden in kleurrijk Het ongenoegen over de economische neer- drama tot leven brengen. Het Brusselse nati- gang van Antwerpen is mogelijk even duidelijk onale salon van 1836 illustreert dit goed. Op voelbaar in de tegenstelling die het vormt met de tentoonstelling hangt een opvallend groot de aandacht voor de roem van de Antwerpse aantal historieschilderijen, waarvan sommige Schilderschool. De herinnering aan dat onderwerpen uitvoerig worden toegelicht. In roemrijke verleden gaat in de negnetiende het salonlivret wordt de De opoffering van de eeuw niet verloren. Integendeel, het beeld van magistraten en burgers van Antwerpen, 4 no- kunstmetropool – parallel of in contrast met vember 1576 (De Spaanse Furie te Antwerpen handelsmetropool – wordt nadrukkelijk ge- in 1576, 1835, K.M.SK. Antwerpen) van recupereerd. Met Peter Paul Rubens (1577- Ferdinand de Braekeleer met de volgende 1640) waren ongekende hoogten bereikt. uitleg begeleid: Rubens wordt het samenvattende beeld en het symbool van het verhaal van Antwerpen Les Espagnols occupaient la citadelle als dé zestiende- en zeventiende-eeuwse d’Anvers où ils étaient en proie à tous les kunstmetropool. De artistieke roem van haar besoins; ils surprirent la ville pour la piller; kunstenaars is op de stad zelf afgestraald en déjà ils avaient pénétré dans l’intérieur et is nog op het einde van de achttiende eeuw la garnison avait fui lâchement, lorsque le tastbaar aanwezig in de vele schilderijen die bourgmestre Jean Vandermeere, ralliant les kerken, kloosters en abdijen rijk zijn. Zelfs citoyens et quelques soldats, se mit à leur tête wanneer het Franse bewind veel van deze et soutient courageusement l’attaque avec kunst weghaalt en de stad ‘verweesd’ ach- terblijft, probeert Antwerpen het beeld van 45 Duchateau, ‘L’histoire prise sur le fait’, 129. Rubensstad actueel te houden.50 Antwerpen 46 ‘Twintigste Driejarige tentoonstelling 1873’, De Vlaamsche School 19 (1873) 125. is tegelijkertijd ook steeds de Scheldestad: 47 Exposition nationale des beaux-arts. Explication des ouvrages de peinture, Rubens en Schelde zijn organisch met el- sculpture, gravure, dessin et lithographie des artistes vivans, exposés au salon de 1836 (Brussel, 1836) 6-7. kaar vervlochten, elkaar hierbij ondersteu- 48 Alvin, Compte-rendu, 69-70. nend of tegensprekend. ‘Enfin les tems sont 49 Ibidem, 130-131. arrivés’, zo drukt prefect C. d’Herbouville 50 J. Van der Bocht, Parnas-galm by de wederkoomst der oude kunst-taferee- len van Belgenland: geroofd uyt kerken, kloosters, abdyen en palyzen, door in 1801 de hoop uit, ‘où la Ville d’Anvers het Fransche schrik-bewind, in het jaar 1793 (Antwerpen 1815) 17. Zie ook doit reprendre son ancien lustre et figurer L. Pil, ‘De metropool herzien. De creatie van een Gouden Eeuw’, in: J. Van der Stock (ed.), Antwerpen. Verhaal van een metropool. 16de-17de eeuw de nouveau la première parmie ses rivales (Antwerpen 1993) 129-137. [...] l’Escaut appelle sur ses ondes les navires

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 Tussen lege stad en bruisende handelsmetropool 583

[...] et les beaux-arts, ces aimables appuis de Of twist die ’s burgers heil verpest, notre vie, qui jadis trouvèrent leur berceau Schoon de onweêrswolk de zon uws dans ces lieux, reviendront en souriant habi- voorspoeds kon doen tanen, ter leur patrie.’51 Het enthousiasme blijft niet Uw onuitwischbren roem gevest. beperkt tot Antwerpen, maar is ook voelbaar De hand des tijds houdt pracht noch in een ‘heel-Nederlandse’ context. R.H. Van aarschen rijkdom heilig: Someren, uit Rotterdam, dicht in 1821: ‘’k De schoonste koopstad was voor ’t wislend lot Zing Rubens, de Eer der Scheld’.52 Rubens is nooit veilig; ook geregeld het onderwerp van historische Maar namen als Homeer, Appelles, Phidias, genretaferelen. Zijn naam blijft echter als een En andren zweven, rijk omkransd met echo de idee van handelsmetropool oproepen. glorielover, Tijdens de Rubensherdenking in 1840, twee- Op vleuglen van den tijd naar volgende honderd jaar na de dood van de schilder, is dit eeuwen over, manifest. Op de Grote Markt wordt de stad O stad! Met elken naam die u ten sieraad in een allegorische voorstelling gekroond door was. Mercurius en de Vrije Kunsten. Allegorische [...].56 figuren van handel en scheepvaart versieren de Beurs.53 ‘Ik groet U, aloude stad! Zoo rijk De negentiende-eeuwse schilderkunst zal in herinneringen, zoo groot in de geschiede- niet enkel de Opstand en de roem van de nis der kunst en beschaving’, leest men in een Antwerpse Schilderschool verbeelden. Algemeene historische feestwijzer voor het twee- Kunstenaars als H. Leys, H. Schaefels, P. de eeuwfeest ter eere van Petrus Paulus Rubens. Van der Ouderaa, F. Vinck, W. Linnig en ‘Neen, geen koopgeluk alleen kon u streelen. anderen schilderen ook de historische han- Sedert eeuwen waert gij de ijverige kweekster, delsroem. Opmerkelijk zijn echter vooral een de milde beschermster der kunsten. Sedert aantal monumentale wanddecoraties uit de eeuwen waert gij de wieg en bakermat van tweede helft van de negentiende eeuw. In op- mannen, welke het nageslacht met eerbied dracht van de stad werken Godfried Guffens noemt.’ Rubens is vanzelfsprekend het kroon- (1823-1901) en Jan Swerts (1818-1879) in juweel.54 In J. Immerzeels lofrede op Rubens de handelsbeurs aan een reeks episoden uit ter gelegenheid van de inhuldiging van het de handelsgeschiedenis van Antwerpen. De standbeeld van de schilder op 15 augustus schilderingen, waaraan ze in juli 1856 begin- 1840, wordt de stad van Rubens vanzelfspre- nen, gaan echter in 1858 in een brand verlo- kend verbonden met de Scheldestad: ‘Het ren.57 Voor de specifieke onderwerpen wordt standbeeld, hem ter eere opgerigt, vereert een beroep gedaan op F.H. Mertens.58 Twee tevens de roemrijke Schelde-stad [...].’55 P. van de episoden zijn in de zestiende eeuw ge- Moens is in haar lofrede nog explicieter: situeerd: Margaretha van Oostenrijk ontvangt

Antwerpen! zusterstad van de eerste 51 Prefect C. d’Herbouville bij de plechtige installatiezitting van de Société handelsteden, Waarop Europa zich beroemt d’Emulation op 15 Messidor An IX (4 juli 1801); geciteerd door G. Schmook, [...]. Hoe Teun den Eyerboer in 1815 sprak tot de burgers van Antwerpen of het aandeel van de Rubens-viering in de wording van het Vlaamse bewustzijn Ja, ’t was den handel, die uw welvaart groots (Antwerpen 1942) 29. deed bloeijen, 52 R.H. Van Someren, ‘De lof van Petrus Paulus Rubens’, in: Dichtstukken bekroond door het Koninglijk Genootschap van Tael en Dichtkunde, te Hij was de reus die ’t goud U in den schoot Antwerpen (Antwerpen 1821) 15. deed vloeijen. 53 F.J. Van den Branden, Geschiedenis der Antwerpsche Schilderschool Maar ’t is de statige eik, de vorst van ’t (Antwerpen 1883) 418. 54 Algemeene historische feestwijzer voor het tweede eeuwfeest ter eere van lomrijk woud, Petrus Paulus Rubens (Antwerpen-Amsterdam 1840) 5-6. Wiens loverkroon tot in de wolken is 55 J. Immerzeel, ‘Lofrede op Petrus Paulus Rubens’, in: Bekroonde stukken door de Antwerpsche Rederykkamer de Olyftak, ter gelegenheid van de verheven, plegtige inhuldiging van het standbeeld van P.P. Rubens, den 15 Augustus Die (schoon de stormen vaak en blad en tak 1840 (Antwerpen 1840) 36. doen beven) 56 P. Moens, ‘Antwerpen verheerlykt door de groote mannen die het heeft voortgebragt’, in: Bekroonde stukken door de Antwerpsche Rederykkamer Onwrikbaar toch zijn stand door de eeuwen de Olyftak, 37-38. heen behoudt. 57 Enkel de kartons van de kunstenaars en een aantal eigentijdse foto’s en Zoo, achtbre koopstad! Bleef bij ‘t woên van gravures herinneren aan deze groots opgevatte realisatie. 58 F.H. Mertens, Notice des peintures murales exécutées à la chambre de staatsorkanen, commerce d’Anvers par MM. G. Guffens et J. Swerts (Antwerpen 1858).

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 584 Lut Pil

Jan Swerts, De magistratuur van Antwerpen ontvangt de eerste Moskovitische afgevaardigden in 1524, 1857, Oostindische inkt, 95 x 74 cm. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen. © Lukas Art in Flanders. Bron: foto © KIK-IRPA, Brussel

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 Tussen lege stad en bruisende handelsmetropool 585

te Antwerpen de eerste ambassadeur van Perzië commerce d’Anvers’.61 Het laatste van de zes (1523) en De Magistraten van Antwerpen ont- onderwerpen verwijst via het voorbeeld van vangen de eerste Moskovitische gezanten (1524). de opening van de grote vrije jaarmarkt van Alles is gericht op een herinnering aan de 1562 naar het gegeven dat de Antwerpse roemrijke geschiedenis van de stad. ‘[...] burgemeesters en schepenen de handel en in- l’arrivée d’une ambassade venant du centre de dustrie beschermen. Tot de privileges van de l’Asie à l’époque où la renommée avait porté le stad behoorde het organiseren van twee jaar- nom d’Anvers chez les nations les plus éloig- markten die ‘devinrent, en quelque sorte, la nées, est certes un événement digne d’être source de la grandeur commerciale de notre rappelé parmi les monuments de nos an cité. Au XVIe siècle, toutes les nations de ciennes relations commerciales.’59 Christoffel l’Europe y envoyaient leurs produits.’62 Columbus, Abraham Ortelius en Gerardus De schilderingen die Guffens tussen 1879 Mercator verwijzen naar ontdekkingen en en 1889 uitvoert voor de grote ontvangstzaal realisaties die sterk hebben bijgedragen tot de van de woonst van baron van de Werve de zestiende-eeuwse ontwikkelingen van de we- Schilde in de Kipdorpstraat te Antwerpen reldhandel. Een reeks wapenschilden van de vragen opnieuw aandacht voor deze economi- landen die op het tijdstip van het decoratie- sche context: Burgemeester Jan van der Werve project (midden negentiende eeuw) een con- ontvangt in 1515 de eed van prins Karel, later sul in Antwerpen hebben, decoreren het pla- keizer Karel en Burgemeester Arnold van de fond. Twee panelen met het jaartal 1550 en de Werve opent in 1531 de beurs van Antwerpen. zestien wapenschilden van de handelsnaties Ook hier is Génard gecontacteerd voor de die op dat ogenblik te Antwerpen een afvaar- keuze van de onderwerpen. Voor zeven ven- diging hadden, vullen dit aan. Allegorische sters op de eerste verdieping werkt Génard voorstellingen op de fries verbeelden de vier bijkomend een inhoudelijk programma van werelddelen. Het samenbrengen van het ver- geschilderde glasramen uit. Een aantal van de leden en het heden gebeurt dus niet enkel im- taferelen situeren de familie Van de Werve in pliciet maar ook expliciet. de context van de zestiende-eeuwse wereld- Henri Leys krijgt in 1861 van de Belgische handel van Antwerpen.63 staat en de stad Antwerpen de opdracht een Zelfs nog in 1899 krijgt de traphal van aantal wandschilderingen aan te brengen in het Antwerpse stadhuis vijf grote wand- de erezaal van het Antwerpse stadhuis (on- decoraties die de welvaart van Antwerpen derhandelingen hieromtrent waren reeds be- representeren aan de hand van scheepvaart, gonnen in 1859). De zestiende-eeuwse onder- handel, muziek, schilderkunst en letter- werpen waarvoor Leys kiest, hierin bijgestaan kunde. Piet Verhaert (1852-1908) schildert door Pieter Génard, hebben betrekking op de de Scheepvaart: de burgemeester verwelkomt geschiedenis van de burgerlijke instellingen de kapitein van de schepen die terugkeren met van de stad.60 Toch kan reeds het eerste on- suiker van de Kanarische eilanden in 1508. derwerp geïnterpreteerd worden als een van 1508 is het jaar waarin de eerste suiker naar de voorwaarden voor economische welvaart: Antwerpen werd verscheept. Scheepvaart is de Blijde-Inkomst-eed van aartshertog Karel, hier tegelijkertijd een beeld van de handel, later Keizer Karel V. Enkel wanneer een vorst die ook met de Inwijding van de beurs in 1532 de bestaande wetten en voorrechten respec- door Karel Boom (1853-1939) expliciet wordt teert, heerst er een klimaat waarin voorspoed afgebeeld. mogelijk is. Het tweede onderwerp verbindt Leys in zijn verklarende nota zelf met de bloei 59 Mertens, Notice des peintures murales, 11. van de Antwerpse handel. Het poorterschap 60 Pieter Génard (1830-1899) is sedert 1849 onderbibliothecaris van verleend aan Battista Pallavicini in 1541 toont Antwerpen en wordt in 1863 tot stadsarchivaris benoemd. 61 H. Leys, ‘Notice sur la décoration de la grande sale de l’hôtel de ville immers aan dat ‘Peu de villes possédaient d’Anvers’, Bulletin des commissions royales d’art et d’archéologie 2 (1863) au moyen âge autant de privilèges que la cité 448-449. d’Anvers. [...] aussi voyait-on les représentants 62 Leys, ‘Notice’, 454. 63 In 1874 worden Guffens en Swerts hiervoor aangesproken. De schilde- des plus grandes maisons de l’étranger tenir ringen worden uiteindelijk door Guffens tussen 1879 en 1889 uitge- à l’honneur de devenir bourgeois d’Anvers. voerd. Voor de uitleg van het inhoudelijke programma zie P. Génard, Les peintures monumentales de l’hôtel et du château de Schilde (Antwerpen [...] J’ai choisi ce sujet [...] aussi parce qu’il 1879). De schilderijen (olieverf op doek) worden thans bewaard in het se rattache à l’époque la plus florissante du Provinciaal Museum Sterckshof, Antwerpen-Deurne.

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 586 Lut Pil

Nachtfeest op 1 augustus 1863, ter viering van de vrijmaking van de Schelde (naar een schilderij van A. Van Peurse), datum niet (meteen) gekend, lithografie, 34,5 x 49,5 cm (plaatrand), druk Simoneau-Toovey, MAS (Museum aan de Stroom) Antwerpen. Bron: foto Beeldarchief Collectie Antwerpen

1863: de ketens verbroken Joseph Geefs uitgevoerde beeld dat zijn ke- De afkoop van de Scheldetol in 1863 is on- tens heeft verbroken.65 De uitbundigheid van dertussen aanleiding geweest tot grootse de feestelijkheden is nog duidelijker aanwe- feesten. Paul Jean Clays schildert de festi- zig in een lithografie naar een schilderij van viteiten op de Schelde, met onder meer het A. Van Peurse, waarin het nachtelijke vuur- stoomschip waarop een monumentale vrou- werk op die eerste augustus 1863 met feëriek wenfiguur de vrijmaking van de Schelde vertoon boven de vele schepen en scheepjes symboliseert.64 ‘Schelde Vry’ en ‘Munster op de Schelde uiteenspat.66 Ter herinnering 1648-1863’ zijn de opschriften op dit door aan de afkoop wordt in 1883 een monument onthuld op de Marnixplaats: Vrijmaking van 64 Paul Jean Clays, Feestelijkheden op de Schelde naar aanleiding van de af- de Schelde, ontworpen door architect Jean- koping van de Scheldetol, datum niet (meteen) gekend, olieverf op doek, Jacques Winders en vervaardigd door de 41 cm x 74 cm (dagmaat), MAS (Museum aan de Stroom) Antwerpen - Collectie Nationaal Scheepvaartmuseum. beeldhouwers L. Dupuis, J. De Braelemeer 65 Zie afbeelding en begeleidende uitleg in De Vlaemsche School 10 (1864) en F. Floris.67 225. 66 Nachtfeest op 1 augustus 1863, ter viering van de vrijmaking van de De modernisering van de havenstruc- Schelde (naar een schilderij van A. Van Peurse), datum niet (meteen) tuur die mogelijk wordt na de vrijmaking gekend, lithografie, 34,5 x 49,5 cm (plaatrand), druk Simoneau-Toovey, van de Schelde wil Antwerpen aan de wereld MAS (Museum aan de Stroom) Antwerpen - Collectie Nationaal Scheepvaartmuseum. tonen. De werken verheffen de haven van 67 W. Aerts, Beschermd cultuurpatrimonium in de provincie Antwerpen, Antwerpen immers tot ‘l’un des plus impor- 1987-1993 (Turnhout 1994) 16. 68 68 R. Cornélis, Anvers et l’exposition universelle de 1885 (Antwerpen 1885) tants et des mieux outillés du globe’. De in- 100. huldiging van de nieuwe kaden in 1885 wordt

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 Tussen lege stad en bruisende handelsmetropool 587 doordacht gekoppeld aan een groots opgezet- tale handelsrol op te eisen. In beeld en woord te wereldtentoonstelling die in de Zuidwijk, wordt hierbij de band tussen handels- en dicht bij de Schelde, wordt gelokaliseerd.69 kunstmetropool benadrukt. De grote am- In 1894 organiseert Antwerpen een tweede bities die doorheen de negentiende-eeuwse wereldtentoonstelling die een vervolg moet beeldvorming van de Scheldesluiting klinken, zijn op het succes van 1885. ‘De ‘fin de siècle’ kunnen dan ook vanaf de effectieve opheffing mentaliteit en de economische hoogconjunc- van de Scheldetol in 1863 in enthousiaste tuur verstevigen het geloof in een grootse toe- toekomstbeelden worden vertaald. komst voor de Antwerpse haven en het feest van negen jaar eerder moest in een nog meer Dr. Lut Pil is werkzaam aan de Hogeschool voor We- euforische stemming worden overgedaan.’70 tenschap en Kunst, Sint-Lucas Beeldende Kunst Gent. Tegelijkertijd wordt op de wereldtentoonstel- Zij publiceerde onder meer ‘De metropool herzien. De creatie van een Gouden Eeuw’, in: J. Van der Stock ling een Oud-Antwerpen ingericht: een wijk (ed.), Antwerpen. Verhaal van een metropool. 16de-17de uit de zestiende eeuw waarin het feestvierend eeuw (Antwerpen 1993) 129-137. Antwerpen zou herleven, het Antwerpen uit die roemrijke tijd, waarin de stad ‘het hoogste punt van bloei kende’ en ‘de groote wereld- markt van het Noorden’ werd.71 Ook al kijkt het moderne Antwerpen van het einde van de negentiende eeuw met zelfvertrouwen naar de toekomst, een romantische terugblik op het verleden krijgt er nog steeds een plaats.

Besluit Gezien het economische en politieke belang van een al dan niet vrije Scheldevaart voor zowel het negentiende-eeuwse Antwerpen als België is de sluiting van de Schelde in de romantische kunst geen thema in de marge. Lokaal en nationaal maakt het deel uit van een typische negentiende-eeuwse omgang met het eigen verleden waarin de geschiedenis niet los wordt gezien van het heden. Toch komt een ‘vervallen’ Scheldestad visueel nau- welijks in beeld. Evenmin domineren de taferelen waarin een aanval wordt uitgevoerd op Farneses schipbrug over de Schelde de negentiende-eeuwse historieschilderkunst die wel veelvuldig de Opstand der Nederlanden verbeeldt. Het oproepen van de sluiting is vooral een retorische strategie in een complex spel van belangen en verwachtingen die op de actualiteit en toekomst zijn gericht. De terugblik klinkt soms nostalgisch maar wordt aangewend om het pleidooi voor een negentiende-eeuwse vrije Scheldehandel grote vanzelfsprekendheid te verlenen. De economische welvaart die sterk de historische identiteit van de Scheldestad bepaalt, wordt wel met historische handelstaferelen en stads- 69 P. Lombaerde, ‘Tentoonstellingsarchitectuur en stedebouwkundige gezichten geïllustreerd. Daarnaast wordt de evolutie te Antwerpen’, in: De panoramische droom, 83. 70 Gerrit De Vylder, ‘Antwerpse wereldtentoonstellingen: een utopia van grootsheid van de Antwerpse Schilderschool vrijhandel’, in: De panoramische droom, 25. uitgespeeld om voor de stad opnieuw een vi- 71 M. Rooses, Oud-Antwerpen (Brussel 1894) 8, 22-26.

Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26