572 Brecht Deseure, Guido Marnef en Gerrit Verhoeven Paul Jean Clays, Feestelijkheden op de Schelde, datum niet (meteen) ge- kend, olieverf op doek, 41 cm x 74 cm (dagmaat), MAS (Museum aan de Stroom) Antwerpen. Bron: Foto Beeldarchief Collectie Antwerpen Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 573 Tussen lege stad en bruisende handels- metropool. Het beeld van de Scheldesluiting in negentiende- eeuwse romantische kunst Lut Pil Is Antwerpen in de negentiende eeuw opnieuw een trum van Europa is verworden tot een vani- tassymbool: het hoog opgroeiend gras in de bloeiende ‘stad aan de stroom’ of blijft ze treuren om de straten lokt een mistroostige reflectie uit over het vergankelijke van alle menselijke groots- economische teloorgang na de Scheldesluiting? Negen- heid.1 Toch herinnert men zich nog de haast ongelooflijke luister van Antwerpen, de stad tiende-eeuwse geïllustreerde reisgidsen en romantische gelegen aan de oever van ‘that nobel river, the Scheldt’: ‘In its days of prosperity it is said to schilderkunst verbeelden de thematiek in een (visuele) re- have contained two hundred thousand inha- bitants, and had frequently from two or three toriek van tegenstellingen en gelijkenissen. Roem en verval, thousand vessels lying in the river at the same time.’ verleden en heden, en handel en kunst vormen er de rode Een eeuw na Irelands gids verwoordt journalist Harry Peters in zijn Testament d’un draad in een levendige en theatrale representatie. Welke Penseur (1896) het herwonnen zelfvertrou- wen van Antwerpen. De stad beschikt vanaf standpunten kleuren deze retoriek en wat is de rol van de 1863 opnieuw over een vrije doorvaart op de Schelde en kent een economische herople- tegenstellingen die in dit expliciete of impliciete Scheldever- ving. Peters’ toekomstbeeld getuigt van een opvallend superioriteitsgevoel. Hij schetst haal voortdurend opduiken? een twintigste-eeuws Antwerpen dat twee à drie miljoen inwoners zal tellen [...] zal de ideale civitas zijn en de zolder van overvloed van West-Europa; en het kleine Op het einde van de achttiende eeuw bena- België, ontwikkeld tot grote modelnatie van deren reisgidsen en hun illustratoren de stad de industriële wereld, zal, na de handelsvrij- Antwerpen met een zekere schroom. Het heid afgekondigd te hebben, bij de ingang economisch verval dat met de sluiting van van zijn nationale haven een monumentale de Schelde in 1585 was ingezet, oogt voor vuurtoren plaatsen, met bovenop een gigan- velen nog steeds ontluisterend. Is deze eens tisch Vrijheidsbeeld [...] Op drie kanten van zo roemrijke stad niet een ontroostbare we- het voetstuk zal men de deviezen kunnen duwe, zo vraagt Samuel Ireland zich af in A lezen: “de handelsvrijheid is de beste der Picturesque Tour through Holland, Brabant, and vrijheden – de handelsvrijheid is de waar- part of France (1796). Wanneer hij in 1789 de borg van de andere vrijheden – de handels- stad bezoekt, zijn de brede straten veel te ruim vrijheid is de bron van het geluk der naties”. voor de leegte die er heerst. Waar de Beurs En langs de voorzijde, naast een jaartal, de van Antwerpen in de zestiende eeuw die van begindatum van alle voltooide vooruitgang: Londen en Amsterdam overtrof, is ze twee 1871: en daaronder, in letters groot genoeg eeuwen later slechts het toneel voor lokale ac- tiviteiten, constateert de auteur. Antwerpen 1 S. Ireland, A picturesque tour through Holland, Brabant, and part of mist haar rijke kooplui en de ongeëvenaarde France; Made in the autumn of 1789 deel 2 (2de herwerkte uitgave; Londen welvaart die daarbij hoort. Hét handelscen- 1796) 2. Tijdschrift voor Geschiedenis - 123e jaargang, nummer 4, p. 572-588 Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 574 Lut Pil om gelezen te kunnen woren door scheepslui, Frans vertrouwen op welvaart tijdens het opvarende van de volle zee, die bij hun aan- Napoleontisch bewind, nationaal opti- komst hun vlag zullen hijsen om dit gastvrij misme onder het Verenigd Koninkrijk der Vrijheidsbeeld te begroeten, deze eenvoudige Nederlanden, Nederlands wantrouwen wan- woorden: “Aan de Kamer van Koophandel neer de Schelde open blijft en de handel sterk van Antwerpen, de dankbare Mensheid.”2 toeneemt. De vele geschilderde landschappen en stadsgezichten op de jaarlijkse salons en de Tussen de ‘lege stad’ in Irelands gids en Peters’ prenten in historische of pittoreske albums ‘ideale civitas’ ligt honderd jaar representatie. bevestigen dit beeld van Antwerpen als histo- De zestiende-eeuwse Scheldesluiting en de rische en actuele handelsmetropool. Een vrije gevolgen daarvan blijven in de negentiende of gesloten Schelde is als idee ook aanwezig in eeuw actueel, als beeld en context voor han- de negentiende-eeuwse historieschilderkunst del, politiek en kunst. In hun Geschiedenis die de Opstand der Nederlanden verbeeldt. van Antwerpen (1853) noemen F.H. Mertens Vanuit een negentiende-eeuws perspectief en K.L. Torfs de periode die volgde op de kent die Opstand verschillende belangrijke Scheldesluiting een periode van ‘roesting, episodes, met de belegering van Antwerpen vermemeling en verkwyning’: ‘Het traktaet en de erop volgende Scheldesluiting als ver- van Munster drukte als een looden zegel trouwde en afsluitende fase van dit lange op de Schelde; alles verviel, alles verging, ‘moment’. Moedige strijd is zo voortdurend zelfs de glans onzer kunstschool, die onder verbonden met pijnlijke nederlaag, ook al is de oostenryksche heerschappy geen enkele de Schelde niet meteen in beeld. Die ‘scha- lichtsprankel meer zien liet.’3 Maar, zo be- duw’ is ook merkbaar waarneer de schilder- sluiten Mertens en Torfs, ‘Antwerpen geniet kunst de artistieke en economsiche roem van een nieuw bestaen; en sedert het begin der Antwerpen bezingt. Als een haast onlosma- XIXe eeuw schynt het, in weêrwil van ve- kelijke tegenpool duikt ook hier, expliciet of lerlei hindernissen en belemmeringen, eene impliciet, de Scheldesluiting met het erbij ongekende toekomst van welvaert en groot- horende economische verval op. heid te gemoet te gaen.’4 Belemmeringen zijn er inderdaad, want Nederland doet na de onafhankelijkheid van België moeilijk, De oude glorie nog niet verdwenen ook voor de Scheldevaart. In 1839 aanvaar- In 1813 publiceert Paquet-Syphorien, een den de noorderburen eindelijk het Verdrag schilder uit Saint-Quentin, een Voyage his- der XXIV artikelen dat in 1831 was opge- torique et pittoresque waarin hij zijn recente steld. Tegelijkertijd voeren ze opnieuw een indrukken van onze streken met de lezer Scheldetol in die tot 1863 van kracht blijft. deelt. Vanuit het standpunt van een Franse In wat volgt wordt onderzocht hoe geïl- reiziger lijkt de situatie onder Napoleontisch lustreerde reisgidsen en romantische schil- bewind Antwerpen een duurzame voorspoed derkunst Antwerpen representeren in haar te beloven. Hij is zich bewust van het feit afhankelijkheid van de Scheldevaart. In de dat de Scheldesluiting – ‘sa navigation sa- beeldvorming duiken voortdurend tegen- crifiée pendant un tems à la jalousie de ses stellingen en gelijkenissen op. De focus kan voisins’ – een belangrijke oorzaak was van wisselen en van toon veranderen, maar roem economische achteruitgang.5 Ook hij intro- en verval, verleden en heden en handel en duceert Antwerpen vanuit een tegenstelling. kunst worden er organisch met elkaar ver- In haar historische bloeiperiode was de stad bonden. De negentiende-eeuwse reisversla- ‘l’entrepôt général du commerce de l’Europe, gen illustreren verschillende standpunten: et la ville la plus commerçante du monde en- tier’. 6 Met de Scheldesluiting werd de haven 2 H. Peters, ‘Testament d’un Penseur’, Kamer van Koophandel (23-27 april 1896), geciteerd door L. Hanké, ‘De Antwerpse politieke wereld tussen nutteloos en directe maritieme handel on- 1863 en 1930’, in: De panoramische droom. Antwerpen en de wereldten- mogelijk. Ook de indirecte overzeese handel toonstellingen 1885-1894-1930 (Antwerpen 1993) 113. via de Oostende Compagnie was verboden, 3 F.H. Mertens en K.L. Torfs, Geschiedenis van Antwerpen sedert de stichting der stad tot onze tyden deel 7 (Antwerpen 1853) 529. zo informeert de auteur zijn publiek. Het 4 Ibidem, 530. sombere lot blijft in deze Voyage historique et 5 Paquet-Syphorien, Voyage historique et pittoresque fait dans les ci-devant Pays-Bas, et dans quelques départemens voisins, pendant les années 1811, pittoresque echter niet als een schaduw over 1812 et 1813 deel 1 (Parijs 1813) 13. het vroeg-negentiende-eeuwse Antwerpen Guest (guest) IP: 170.106.33.14 On: Sun, 26 Sep 2021 15:41:26 Tussen lege stad en bruisende handelsmetropool 575 hangen. De auteur is ervan overtuigd dat de zware financiële verantwoordelijkheid om de vrede en rust die het Franse bewind kan de infrastructuur ervan verder uit te bouwen. brengen, van Anwerpen opnieuw een van de Antwerpen herleeft. In de Voyage pittoresque belangrijkste centra van de wereldhandel zal dans le Royaume des Pays-Bas (1822-1825) is maken. de commentaar bij een panoramisch gezicht Dat Antwerpen nog steeds een schit- op het Vlaamse Hoofd aan de linkeroever terende stad is, herkent hij in de rijkdom van de Schelde een en al bewondering. Het van haar onroerend patrimonium.7 Paquet- tweedelig album van ruim tweehonderd li- Syphorien is in het bijzonder onder de indruk thografische prenten dat tussen 1822 en van de uitgestrektheid van de Meir en van 1825 in meerdere afleveringen op de markt de pracht van de gebouwen in de omgeving. wordt gebracht door de Brusselse uitgever Buitenlandse kunstenaars selecteren graag Jean Baptiste Jobard, wil in de eerste plaats de Meir als stadsgezicht. Het statige beursge- de nationale eigenliefde aanspreken, niette- bouw, het stadhuis, het Hanzehuis, naast veel genstaande het zowel op de heel-Nederlandse andere architectuur in de stad, getuigen nog als Franse markt is gericht: van de vroegere grootsheid van Antwerpen, zo oordeelt de Franse kunstenaar. De reizi- La ville d’Anvers, vue de la tête de Flandre ger wordt echter niet enkel door het verle- présente le coup d’œil le plus imposant et le den verleid.