KUNSTENAARSATELIERS DOSSIER Nr026-027 April 2018 | Nr 026027 Dossier KUNSTENAARSATELIERS Varia INTERIEURINRICHTING VAN HET KIK GESPREKKEN OVER IMMATERIEEL ERFGOED L’ATELIER, C’EST LE PEINTRE DE ATELIERWONING DOSSIER VAN GODFRIED GUFFENS IN SCHAARBEEK MARIE BECUWE MASTERSTUDENT IN DE KUNSTWETENSCHAPPEN (UGENT) Voorgevel van de atelierwoning van G. Guffens aan het Lehonplein (A. de Ville de Goyet, 2017 © BUP/BSE). IN DE ZUIDELIJKE HUIZENRIJ AAN HET LEHONPLEIN IN SCHAARBEEK LAAT DE GEVEL MET HET GROTE ATELIERRAAM OP HET NUMMER 4 ZICH GEMAKKELIJK AFLEZEN ALS KUNSTENAARSWONING. HET GEBOUW WERD IN 1875 OPGETROKKEN IN OPDRACHT VAN DE SCHILDER GODFRIED GUFFENS (1823-1901), SAMEN MET EEN HERENHUIS IN DE ACHTERLIGGENDE DE LOCHTSTRAAT. MET DE ORGANISATIE VAN ATELIERTENTOONSTELLINGEN MAAKTE GUFFENS VAN ZIJN ATELIERWONING EEN BELANGRIJKE ARTISTIEKE ONTMOETINGSPLAATS. Op architecturaal vlak weerspiegelen zowel het exterieur als het interieur het kenmerkende programma van de atelierwoning, die tevens een fraai en vroeg voorbeeld is van de neo-Vlaamse renaissancestijl. Na Guffens’ dood in 1901 werd het gebouw nog een kleine eeuw lang door kunstenaars bewoond. Egide Godfried Guffens werd als nier De Raedt in de Paleizenstraat bakkerszoon geboren op 22 juli 1823 715. Op dat moment was hij reeds in Hasselt (afb. 1). In 1838 verliet hij een gerenommeerd kunstenaar, die zijn geboortestad om een schilders- vooral met zijn monumentale muur- opleiding te volgen bij historie- en schilderingen furore had gemaakt. portretschilder Nicaise De Keyser Met de bouw van een eigen statig (1813-1887) aan de Koninklijke woonhuis met schildersatelier in Academie voor Schone Kunsten in de de Lochtstraat in 1875 beves- Antwerpen. Tussen 1850 en 1852 tigde hij zijn status tegenover zijn ondernam hij samen met zijn vriend rijke cliënteel. Eenmaal gesetteld en oud-studiegenoot Jan Swerts in zijn nieuwe atelier ruilde Guffens (1820-1879) een studiereis door de muurschilderkunst echter quasi Duitsland en Italië1. De kennisma- volledig in voor atelierwerk6. Zijn king met de muurschilderkunst van artistieke productie bestond nu uit de Nazareners en van de Italiaanse imitaties op doek van historische renaissancemeesters liet een diepe en religieuze muurschilderingen, indruk op hen na. Terug in België portretten, Italiaanse landschap- ijverden Guffens en Swerts voor pen, genrestukken en kopieën naar Afb. 1 de heropleving van de muurschil- Italiaanse fresco’s (afb.2). Op 11 juli Zelfportret van G. Guffens in 1889 (© KIK- derkunst in eigen land. Met talrijke IRPA Brussel, cliché B118949). 1901 stierf de schilder in zijn atelier- opdrachten in Belgische kerken en woning in Schaarbeek7. stadhuizen bouwden de twee kun- stenaars een glansrijke reputatie van de betaalbare grondprijzen en 2 op . beschikbare terreinen om grote hui- EEN NIEUW BOUWBLOK 2018 APRIL - NR026-027 zen en ateliers te bouwen, de groene TUSSEN DE DE In 1871 verliet Guffens met zijn gezin ruimte en de aanwezigheid van een LOCHTSTRAAT EN Antwerpen om zich in Schaarbeek adellijk en burgerlijk cliënteel en van HET LEHONPLEIN te vestigen3. Sinds enkele decen- collega-kunstenaars4. Uit briefwis- nia trok deze randgemeente in de seling blijkt dat Guffens, vooraleer In de jaren voor 1875 kocht Godfried nabijheid van het Brusselse cen- zijn bouwplannen werden gereali- Guffens een diep perceel aan de de trum veel kunstenaars aan omwille seerd, tijdelijk inwoonde bij kruide- Lochtstraat 76. Hij liet er een ruim BRUSSEL ERFGOED 037 L’ATELIER, C’EST LE PEINTRE liet Guffens al in 1883 het huis in de de Lochtstraat 76 en nam hij definitief zijn intrek in de atelier- woning aan het Lehonplein 412. Na het overlijden van zijn echtgenote in 1884, bleef hij er met zijn onge- huwde dochter Hubertine wonen tot aan zijn dood in 190113. De woning in de de Lochtstraat deed ondertussen van ca. 1883 tot 1889 dienst als ‘bureau de bienfaisance de Schaerbeek’14. Na enkele jaren van leegstand nam Guffens’ zoon Victor in 1892 zijn intrek in dit pand, tot in 189915. HET ATELIER ALS UITHANGBORD De atelierwoning van Godfried Guffens was niet louter een woon- Afb.2 Afb.3 en werkplaats, maar ook, zoals veel G. Guffens, Euterpe, olieverf op doek, 1892 Woonhuis in de de Lochtstraat 76 (foto van kunstenaarsateliers, een artistiek (Wikipedia). de auteur, 2016). ontmoetingscentrum16. Vanaf 1884 organiseerde Guffens er geregeld neoclassicistisch woonhuis met sinds de jaren 1860 Prinsenwijk ateliertentoonstellingen met zijn koetspoort bouwen, ‘eene prachtige genoemd10. Omdat het maaiveld nieuwste werk voor een publiek woonst met werkhuis’ zoals het pand van het Lehonplein in 1875 nog niet van binnenlandse en buitenlandse in het tijdschrift De Vlaamse School bepaald was, kon Guffens hier nog vrienden en kunstenaars, edellie- werd omschreven8 (afb. 3). Achter in geen deuropening voorzien en werd den en notabelen17. Hij ontving er de tuin, grenzend aan het toekom- voorlopig een verhoogd kelderven- onder meer de Hongaarse compo- stige Lehonplein, werd tezelfder- ster geplaatst. Rond 1882, bij de nist Franz Liszt en de gravin van tijd een schildersatelier opgericht voltooiing van de bestrating van Vlaanderen Maria von Hohenzollern- dat vermoedelijk door een galerij het Lehonplein, liet hij dit centrale Sigmaringen, die als kunstenares met het koetshuis was verbonden. keldervenster vervangen door een een vaste bezoeker van zijn ate- Dit werkhuis werd van meet af aan, deuropening, naar een eigen ont- lier was18 (afb. 4). De atelierbezoe- mede omwille van zijn ligging aan werp uit 188111. Vermoedelijk ver- kers gingen het huis van Guffens het Lehonplein, geconcipieerd als schildersatelier met woonaccom- modatie. Wellicht was het van in het begin Guffens’ bedoeling om op latere leeftijd naar dit zogenaamde ‘achterhuis’ te verhuizen. Aanvankelijk was het atelier enkel toegankelijk via de de Lochtstraat. Het Lehonplein werd immers pas aangelegd tussen 1877 en 1882, in uitvoering van een Koninklijk Besluit van 30 augustus 18729. De Afb.4 aanleg van dit plein kaderde in de Artikel in Le Patriote van 1884 over een ateliertentoonstelling van G. Guffens ontwikkeling van een nieuwe wijk, (© Provinciale Bibliotheek Limburg). 038 Afb.5 De zuidelijke huizenrij van het Lehonplein rond 1910 (verz. Léon Verreydt). (sinds 1882) binnen langs de voor- Her en der zouden ook grote kis- EEN ‘GEÏNSPIREERDE’ deur aan het Lehonplein en kwa- ten hebben gestaan vol paletten, ARCHITECTUUR men via enkele treden in de grote penselen, verftubes, houtskool en ontvangsthal. Vervolgens werden grauw papier en attributen zoals De originele bouwplannen van zij de grote trap op geleid naar wapenuitrustingen, kostuums en zowel het kunstenaarsatelier aan de ‘galerie vitrée’19. In deze kleine fluweel. De muren waren over- het Lehonplein als het herenhuis tentoonstellingsruimte tussen de laden met schilderijen en met de in de de Lochtstraat zijn verloren gelijkvloerse en de eerste verdie- kartons van de vermaarde muur- gegaan in de brand van het gemeen- ping bewonderden de bezoekers de schilderingen die Guffens samen tehuis van Schaarbeek in 1911. tekeningen, schetsen, studies en met Jan Swerts voor 1875 had Enkel het bovengenoemde bouw- kleine, recente schilderijen, voor- gemaakt23. Temidden van deze plan voor de voordeur, dat Guffens namelijk portretten, die er tentoon- oudere werken vonden de bezoe- in 1881 tekende, bleef bewaard. gesteld werden20. Na deze tussen- kers ‘des sensations nouvelles’24. Vermoedelijk heeft de kunstenaar stop zette de crescendobeweging Guffens imponeerde met eerbied- zijn atelierwoning in neo-Vlaamse zich voort naar het eigenlijke ate- waardige portretten en grote doe- renaissancestijl zelf ontworpen. lier van de kunstenaar, ‘le temple ken die muurschilderingen imi- Deze stijl won in het laatste kwart 2018 APRIL - NR026-027 de l’art’21. Het atelier van Guffens, teerden. Vanaf 1888 stelde hij in van de 19de eeuw, en niet in het een grote, hoge en goed verlichte zijn atelier ook werken tentoon die minst in Schaarbeek, sterk aan ruimte, was ‘par lui-même déjà un hij tijdens zijn verblijven in Italië belang. Guffens’ pand uit 1875 is musée’22. Sommige tentoongestelde maakte, waaronder schilderijen dan ook een opmerkelijk vroeg werken stonden op schilders- van het eiland Capri en kopieën voorbeeld, net als de (intussen ezels, andere waren opgehangen van Italiaanse renaissancefresco’s gesloopte) atelierwoning van schil- 25 aan verplaatsbare tussenwanden. op ware grootte . der Emile Wauters (1864-1933) die BRUSSEL ERFGOED 039 L’ATELIER, C’EST LE PEINTRE Afb.6 Verbouwingsplan uit 1881 voor de voorgevel, getekend Godfried Guffens (© Gemeentearchief van Schaarbeek, Urb.166-4). een jaar eerder door architect Emile zich echter op de verdieping. Een centrale hal als scharnierpunt was Janlet (1839-1918) in de Wetstraat groot centraal atelierraam, typerend er echter geen doorgedreven schei- werd gebouwd26. Mogelijk werd voor kunstenaarswoningen, is er ding tussen de woon- en werkfunc- Guffens in zijn stijlkeuze beïnvloed gevat onder een segmentboog. Voor tie. Vanop het straatniveau geeft een door Auguste Schoy (1838-1885), het raam springt een balkon voor- vrij brede natuurstenen steektrap architect en architectuurpeda- uit met ronde postamenten en een toegang tot de gelijkvloerse verdie- goog met wie hij contact had en die metalen borstwering, die — moge- ping. Onderaan deze trap leidt een samen met onder meer Emile Janlet lijk vanaf 1941 — de originele houten deur aan weerszijden naar het sou- één van de grote promotoren was balustrade verving. De gevel wordt terrain. Hier bevonden