Klasteri I Mreže Muzeja U Srbiji: Vojvodina

KLASTERI I MREŽE MUZEJA U SRBIJI: VOJVODINA

DR MILA NIKOLIĆ

KLASTERI I MREŽE MUZEJA U SRBIJI: VOJVODINA

DR MILA NIKOLIĆ

Postdoktorsko istraživanje sprovedeno u Departmanu za arhitekturu i urbanizam Fakulteta tehničkih nauka Univerziteta u Novom Sadu pod pokroviteljstvom Pokrajinskog sekretarijata za naučni i tehnološki razvoj Ministarstva za obrazovanje i kulturu Autonomne pokrajine Vojvodine - Republika Srbija

Novi Sad, 2013

Mentor: Prof. dr Radivoje Dinulović Autor: dr Mila Nikolić

ii SADRŽAJ

Zahvalnost v 0. UVOD 1 Uvod/abstrakt : Klasteri i mreže muzeja u Srbiji 3 Definicije: Muzej, klaster, mreža, kulturna infrastruktura, grad 4 Opis projekta 8 Predmet i cilj istraživanja 9 Stanje dosadašnjih istraživanja 11 Klaster muzeja: urbanistički aspekti 13 Prednosti i kritike 15 Prednosti klastera 15 Kritika 18 Klaster muzeja u gradu znanja 22 1. GRADOVI MUZEJI VOJVODINE 23 Legenda 27 NOVI SAD: Srpska Atina 28 Istorija i struktura grada 29 Slika grada u umetnosti i medijima - umetnost i mediji u gradu 33 Muzeji: klasteri i mreze 36 Trg galerija: Nevidljivo blago 37 Dunavska ulica / Dunavski park: Priroda i kultura 46 Čvorište 1: Dunavski park ili ruta domova 47 Linija 2: Dunavska ulica / Nikole Pašića 57 Petrovaradinska tvrđava 64 Najuži gradski centar 73 Radnička ulica: Potencijalni klaster 78 Univerzitetski kampus: Integracija 79 Liman 3: Od kineske do kulturne četvrti 82 Mreže muzeja Novog Sada i urbana muzeografija 84 Muzeji, javni prostori i rute 87 Muzeji grada i arhitekture 89 SUBOTICA 91 Istorija i struktura grada 93 Muzeji: klasteri i mreze 94 Trotržje: Trg Republike - Trg slobode - Trg cara Jovana Nenada 95 Trg Sinagoge 99 Park Ferenca Rajhla (Lenjinov park) 102 Trg žrtava fašizma 106 Parkovi i bulevari Subotice 108 Parkovi Palića 110 iii Ludoško jezero 113 Urbana prezentacija/muzeografija 114 Rute i javni prostori 114 Klasteri muzeja i urbana muzeografija 115 Muzeji grada i arhitekture 116 SOMBOR 118 Istorija i struktura grada 120 Muzeji: klasteri i mreze 122 Kulturne institucije i javni prostori 124 Ulica Kralja Petra I („Glavnjak“) i Trg sv. Đorđa 125 Trg sv. Trojstva („Ćelavi trg“) i Trg cara Lazara 126 Trg Koste Trifkovića - Trg Republike / Fijakerski plac 128 Venac vojvode Petra Bojovića 129 Trg Cara Uroša – Trg slobode - Park heroja 130 Zelengrad: Javni prostori i rute 132 Ravangrad: Slika grada u umetnosti i medijima i urbana muzeografija 133 SREMSKA MITROVICA 136 Od urbium matris populosae et celebris do muzeja pod otvorenim nebom 137 Istorija i struktura grada 138 Slika grada u umetnosti i medijima / Umetnost i mediji grada 142 Muzeji: klasteri i mreze 143 Trougao 1: Savski trg / Muzejska ulica 146 Trougao 2: Žitni trg 147 Trougao 3: Trg Sv. Stefana 148 Gradski park – Trg Ćire Milekića („Korzo“) - Vuka Karadžića 149 Trg vojvođanskih brigada: Obrazovanje i uprava 154 Spomen-park (Spomen groblje) 156 Javni prostori i rute kao muzej grada i arhitekture 157 Urbana prezentacija/muzeografija 158 2. REZULTATI ISTRAŽIVANJA I MOGUĆNOST NJIHOVE PRIMENE 159 Rezultati istraživanja 161 URBANIZAM KLASTERA MUZEJA 162 ARHITEKTURA MUZEJA 168 POTENCIJAL 174 Urbanisticki potencijal 174 Didakticki potencijal 174 Turisticki potencijal 175 Teoretski značaj 176 Dalja istraživanja 177 Bibliografija 178 Aneks: Vremenska osa kulturnih dobara od velikog i izuzetnog značaja 181 iv Zahvalnost

Ovo istraživanje sprovedeno je pod okriljem akcije “Pravo na prvu šansu” Pokrajinskog sekretarijata za naučni i tehnološki razvoj Ministarstva za obrazovanje i kulturu Autonomne pokrajine Vojvodine - Republika Srbija, kojom se u naš obrazovni sistem uvodi postdoktorsko istraživanje, prepoznato svuda u svetu kao bitna podrška razvoju nastavnog i naučno-istraživačkog kadra. Ovim putem se zahvaljujem Sekretarijatu na pruženoj šansi da temu svog doktorskog istraživanja proverim i unapredim na našim klasterima i mrežama muzeja. Zahvaljujem se na svesrdnoj pomoći, savetima i saradnji prof. dr Radivoju Dinuloviću kao mentoru istraživanja, doc. Reba dr Darku i prof. dr Nađi Folić- Kurtović, kao i drugim koleginicama i kolegama sa Departmana za arhitekturu i urbanizam Fakulteta tehničkih nauka Univerziteta u Novom Sadu. Neizmernu zahvalnost dugujem kolegama iz računskog centra i razvojnog odeljenja na neprocenjivoj tehničkog podršci. Posebno se zahvaljujem prof. dr Mileni Dragićević-Šešić na idejama i materijalu prethodnih istraživanja o muzejima i kulturi uopšte u Srbiji. Ovaj rad pokazao je važnost difuzije naučnih istraživanja i baza podataka na internetu, čijim se autorima zahvaljujem na materijalu i nadam se da će im se i ovo istraživanje pridružiti u vidu mapa i atlasa.

v vi

UVOD

i 2 KLASTERI I MREŽE MUZEJA U SRBIJI MUSEUM CLUSTERS AND NETWORKS IN SERBIA

Muzej je u svom intenzivnom razvoju u poslednjih nekoliko decenija postao In its intensive development in recent decades, the museum has become a symbol of industrialization of simbol industrijalizacije kulture i kulturalizacije društvenog života, ekonomije i culture and culturalisation of social life, economy and urban planning. Not only has it taken the place of urbanizma. Ne samo što je u postmodernom gradu zauzeo mesto industrije – industry in the post-modern city - functionally, and funkcionalno, a često i fizički, u napuštenim industrijskim kompleksima, već je often also physically, in abandoned industrial complexes, but it has gradually adopted its spatial postepeno usvojio i njeno prostorno ponašanje i logiku grupisanja i umrežavanja, behavior and logic of clustering and networking too, što je predmet mojih istraživanja. Nakon obimne doktorske studije o globalnom which is the subject of my research. After extensive doctoral study on the global phenomenon of museum fenomenu klastera i mreža muzeja, u ovoj studiji fokusirala sam se na njihov clusters and networks, in this study I focused on their potencijal u regiji koju je bum muzeja praktično zaobišao, a umesto njega su se potential in the region that effectively bypassed the museum boom, and instead constant economic, dešavale konstantne ekonomske, političke i društvene krize. political and social crisis were going on. Stressing the importance of the "museum cluster Naglašavajući značaj "efekta klaster muzeja" u post-Bilbao i (posle)kriznoj eri, effect" in the post-Bilbao and (post)crisis era, the study istraživanje se bavi makro-nivoom kulturnog urbanizma u gradovima Srbije. examines the macro-level of cultural urbanism in the cities of Serbia. It maps clusters, routes and networks Mapira klastere, rute i mreže muzeja i drugih kulturnih ustanova i prostora koji ih of museums and other cultural institutions and spaces podržavaju, analizirajući njihovu ulogu i potencijal u urbanom i regionalnom that support them, analyzing their role and potential in urban and regional development. razvoju. In the search for new urban models, cultural infrastructure today has the potential to become a U traganju za novim urbanim modelima, kulturna infrastruktura danas ima transformative and connective tissue of the city and potencijal da preraste u vezivno i transformativno tkivo grada i društva, society, turning the culture and education into urban project. In the context of the knowledge-based society pretvarajući kulturu i obrazovanje u urbanistički projekat. U kontekstu društva and intelligent network city, the new forms, use and znanja i inteligentnog grada u mreži, novi oblici, korišćenje i uticaj kulturnog impact of the cultural landscape in the mobilisation and diffusion of culture and cultural information becomes a pejzaža u pokretanju i širenju kulture i kulturnih informacija postaju ključno pitanje key issue and a global challenge. Here they are i globalni izazov. Ovde se posmatraju i kao oblik izlaganja i predstavljanja observed also as a form of exhibiting and representing architecture, urbanism and landscape, and teaching arhitekture, urbanizma i pejzaža i prenošenja znanja o njima. Akcenat na about them. The emphasis on the symbolic, object and spatial didactics of museum clusters and routes, simboličkoj, objektnoj i prostornoj didaktici klastera i ruta muzeja, koji se protežu ranging from traditional centers of power to natural od tradicionalnih centara moći do prirodnih rezervata, upisuje ovo istraživanje i reserves, inscribes this study and the phenomenon that it deals with in the development priorities, fenomen kojim se bavi u razvojne prioritete, dajući istovremeno teoretski i providing at the same time theoretical and practical praktični doprinos disciplini urbane muzeografije i shvatanju kulture kao jedne od contributions to the discipline of urban curating and to the understanding of culture as one of the key klјučnih dimenzija održivosti. dimensions of sustainability.

3 DEFINICIJE: Muzej, klaster, mreža, kulturna infrastruktura, grad

Da bi se što jasnije sagledale metodologija i pozicija ovog istraživanja, nužno je pre svega definisati osnovne pojmove kojima se bavi.

MUZEJ Prema definciji Međunarodnog saveta muzeja – ICOM-a (International Council of Museums): „Muzej je neprofitna, stalna ustanova u službi društva i njegovog razvoja, otvorena za javnost, koja sakuplja, čuva, istražuje, izlaže i prenosi materijalno i nematerijalno nasleđe čovečanstva i njegovog okruženja za potrebe obrazovanja, studija i uživanja.“ "(A) Navedena definicija muzeja primenjuje se bez ikakvih ograničenja koja proizilaze iz prirode upravnog tela, teritorijalnog karaktera, funkcionalne strukture ili orijentacije zbirki date institucije. (B) Pored institucija označenih kao "muzeji" za potrebe ove definicije kao muzeji se kvalifikuju i: (I) prirodni, arheološki i etnografski spomenici i lokaliteti, istorijski spomenici i lokaliteti muzejske prirode, koji sakupljaju, čuvaju i komuniciraju materijalne dokaze o ljudima i njihovom okruženju; (II) institucije koje prikupljaju i prikazuju žive primerke biljaka i životinja, kao što su botaničke bašte i zoološki vrtovi, akvarijumi i vivarijumi; (III) naučni centri i planetarijumi; (IV) neprofitne i umetničke galerije, instituti za konzervaciju i permanentne izložbene galerije biblioteka i arhiva; (V) prirodni rezervati; (VI) međunarodne, nacionalne, regionalne ili lokalne muzejske organizacije, ministarstva, službe i agencije odgovorne za muzeje kako je definisano u ovom članu;

4 (VII) neprofitne institucije ili organizacije koje preduzimaju konzervaciju, istraživanje, obrazovanje, obuku, dokumentaciju i druge aktivnosti u vezi sa muzejima i muzeologijom; (VIII) kulturni centri i drugi subjekti koji omogućavaju čuvanje, kontinuitet i upravljanje opipljivim i neopipljivim resursima i nasleđem (živo nasleđe i digitalna kreativna aktivnost) (IX) i druge institucije za koje Izvršno veće, nakon što zatraži savet od Savetodavnog komiteta, smatra da imaju neke ili sve karakteristike muzeja, ili podržavaju muzeje i stručno osoblje istog u istraživanju, muzeološkom obrazovanju ili obuci.“1

KLASTER Prema definciji i objašnjenjima iz prethodnih istraživanja autora: Po teoriji višestrukih nukleusa Harisa i Almana2 (1945), određene zone/aktivnosti imaju tendenciju da se lociraju tamo gde su najefikasnije, najpoželjnije i finansijski najodrživije. U urbanoj ekonomiji termin „ekonomije aglomeracije“ se koristi da opiše „klaster efekat“ - prednosti koje preduzeća i institucije u određenoj industrijski dobijaju formirajući fizičke aglomeracije zahvaljujući „Porterovom okviru“3 (1998), koji čine geografska koncentracija, efikasnost, povezivanje i zajedničko delovanje. (...) Prema osnovnoj definiciji, klaster muzeja je fizička koncentracija muzeja na jednom mestu. (...) Od svih izraza kojima može da označi grupa muzeja, ovaj je izabran zbog naglaska na okruženju i procesima, relacijama i dinamikama koje danas promovišu ekonomije aglomeracija i znanja. Prema novim definicijama, fizička koncentracija muzeja postiže "klaster efekat" samo ako u zajedničkom prostoru muzeji učestvuju u zajedničkim akcijama i ako im grupisanje daje dodatnu vrednost. Da bi se što potpunije razumela ova interakcija muzeja u klasteru i njegov uticaj na grad, suprotno uobičajenom fokusu na muzeje umetnosti, kao najsimboličnije, ili u poslednje vreme na muzeje nauke, kao tip sa najvećim rastom popularnosti, muzeji se ovde posmatraju u najširem smislu, prema definiciji ICOM-a. Time se pomeraju

1 Statut ICOM-a, usvojen na XXII generalnoj skupštini 24. avgusta 2007, u Beču (Austrija), prema originalnoj francuskoj verziji, ICOM: "Statuts" http://icom.museum/statutes_fr.html # 3 (Konsultovano: 10/05/2013) 2 Harris, Chauncy D. and Edward L. Ullman, "The Nature of Cities," The Annals of the American Academy of Political and Social Science, CCXLII,1945, str. 7-17 3 Porter, Michael E: “Clusters and the New Economics of Competition”, Harvard Bussines Review, November-December 1998, Reprint 98609, pp. 77-90 5 urbanističke granice klastera muzeja i percepcija njihove logike, uticaja i potencijala. Naglašavajući potrebu za širinom fokusa, kao i za multi- funkcionalnošću, otvorenošću i saradnjom u klasterima muzeja, (...) podjednako se tretiraju kompleksi koji sadrže slične institucije, kulturne, obrazovne i naučne, uvek kada je dominantna komponenta muzejska ili na drugi način doprinose diskursu ovog rada.4 Za razliku od klastera u drugim industrijama, koji mogu da obuhvataju regije i mreže, klasteri muzeja imaju jasne fizičke odrednice, prilagođavaju se urbanoj formi i menjaju je. Urbanistička analiza ovog efekta [efekta klaster muzeja] je obogaćena i inovirana drugim disciplinarnim pristupima i značenjskim poljima i otkriva paralelno njegove obrazovne i muzeografske potencijale. Analogije i termini iz fizike - gustina, gravitacija, kritična masa i kohezija - naglašavaju i objašnjavaju fizički karakter uticaja, dok novi parametri iz ekonomije, iz Porterove teorije klastera i njene dekonstrukcije, doprinose sveobuhvatnijem razumevanje njegovih mehanizama i uticaja na statičke i dinamičke strukture klastera muzeja, muzeja i grada.5

MREŽA Pod mrežom se podrazumeva kompleksna grupa međusobno povezanih sistema. U slučaju muzeja, mogu da se razmatraju tri nivoa umrežavanja. U preseku prostorne distribucije i institucionalne organizacije, razvio se muzej- mreža ili muzej-sistem, sa višestrukim sedištima ili objektima, u jednom gradu, regiji, državi ili internacionalno, kao što su Tretjakovska galerija, Luvr, Gugenhajm i drugi. Takođe postoje tematske mreže muzeja udruženih radi saradnje, razmene i promocije, poput internacionalnih mreža i komiteta muzeja grada (CAMOC), muzeja istorije grada, etnografskih muzeja (RIME).

4 Nikolić, Mila: „Ciudad de museos. Clústeres de museos en la ciudad contemporánea“. Doktorska disertacija. Barselona, Universitat Politècnica de Catalunya, 2011, vol. 2, str. 1-4. 5 Ibid, vol. 1, str. 2. 6 Na ova dva nivoa, u funkcionalnom smislu klaster predstavlja širu kategoriju, jer obuhvata i širi krug učesnika, institucija i usluga podrške.6 Klaster muzeja tako postaje mesto ukrštanja i potencijalne saradnje ogranaka kompleksnih muzeja- mreža, mreža muzeja i ostalih kulturnih, obrazovnih i drugih funkcionalnih i infrastrukturnih mreža i sistema, čije se interakcije odražavaju u javnom prostoru. Međutim, i klasteri se umrežavaju. U urbanističkom pogledu, u gradu se formiraju mreže klastera muzeja, kao kasteljsijanska manifestacija društva u mreži i konstantovski odgovor na društvenu mobilnost,7 sa potencijalom da vežu delove grada u celinu i obnove koncept zajedništva.

KULTURNA INFRASTRUKTURA Kompleksnost ovog sistema nalaže i objašnjenje pojma kulturna infrastruktura: po definiciji, kulturnu infrastrukturu čine institucije kulture i visokog obrazovanja i javni prostori grada.

GRAD „Grad je tačka maksimalne koncentracije moći i kulture“.8 Luj Mamford „Grad je projekcija društva na terenu.“9 Anri Lefevr

6 Ffowcs-Williams, Ifor: „Policy for Inter-firm Networking and Clustering: A Practitioner’s Perspective“. OECD/Italian Ministry of Industry Bologna Conference for Ministers Responsible for SMEs and Industry Ministers Enhancing the Competitiveness of SMEs in the Global Economy: Strategies and Policies, 13-15 June 2000. 7 Castells, Manuel: The Rise of the Network Society, The Information Age: Economy, Society and Culture, Vol. I. Cambridge, MA; Oxford, UK: Blackwell, 1996. Idem: “Espacios públicos en la sociedad informacional”, u VVAA, Ciutat real, ciutat ideal. Significat i funció a l’espai urbà modern, Urbanitats núm. 7, Barcelona: Centro de Cultura Contemporánea de Barcelona, 1998, str. 2, 6 (pdf) Nieuwenhuys, Constant: New Babylon: Outline for a culture, original na holandskom, New Babylon, een scheta voor een kultuur, Den Haag: Haagse Gemeentemuseum, (1965)1974, str. 49-62: prevod Pola Hemonda u Wigley, Mark: Constant's New Babylon: the hyper-architecture of desire, Rotterdam: Witte de With / 010 Publishers, 1998, str. 165 8 Mumford, Lewis: The Culture of Cities, A Harvest/HBJ Book, San Diego [etc.], cop. 1938, str.1. 9 Lefebvre, Henri: Writings on Cities (Right to the City), selected, translated and introduced by Eleonore Kofman and Elizabeth Lebas. Malden: Blackwell, Oxford, 1996, str. 109. 7 OPIS PROJEKTA

Lefevr definiše grad kao projekciju društva na terenu.10 U svojoj doktorskoj disertaciji „Grad muzeja. Klasteri muzeja u savremenom gradu“ analizirala sam mesto muzeja u društvu kroz promene njegovog simboličkog i fizičkog mesta u gradu. To mesto danas je u klasteru muzeja, sudeći po 95% najposećenijih i najuticajnijih muzeja umetnosti na svetu. 33% tih muzeja već formira regionalne, nacionalne i nadnacionalne mreže, ukazujući na novi pravac za istraživanje uticaja kulturnih i javnih institucija i prostora na grad i urbano društvo. U klasteru se muzej menja, u svim urbanističkim razmerama. Kroz fenomen grupisanja muzejskih institucija, sadržaja i arhitektura, i analizu prostora i tokova koje formiraju, na mikro-nivou muzeja u doktoratu sam dokazala duboku promenu u njihovoj arhitektonskoj koncepciji, odnosno prevagu urbanističkog aspekta u projektu muzeja. Muzej se modeluje po uzoru na urbanizam; današnji univerzalni muzej je muzej-klaster ili muzej kao grad. Na mezo-nivou klastera muzeja sam takođe utvrdila promenu paradigme, prateći razvojnu liniju od introvertne kulturne akropole do današnje reorijentacije i težnje ka otvorenom, intenzivnom, trodimenzionalnom klasteru muzeja kao multi-mestu, čime sam dokazala njihovu ulogu urbanističkog manifesta. Time se otvaraju pitanja u kom gradu danas živimo i šta nam to transformacije klastera muzeja manifestuju. Zato sam paralelno na makro-nivou analizirala i promene u gradu, javnom prostoru i urbanoj prezentaciji. Kao najveći legat buma muzeja i industrijalizacije kulture sa urbanističkog stanovišta, muzejska, odnosno sveukupna kulturna infrastruktura dostiže nove, do sada nezamislive proporcije i potencijal, a njen uticaj na grad novu dimenziju – dimenziju generatora identiteta, strukture i kohezije u post-metropoli. Sve veći broj muzejskih, odnosno kulturnih čvorišta u gradovima, kao rezultat sve većeg broja muzeja, omogućio je nastanak policentričnih mreža i stvaranje spektakularnih kulturno-urbanističkih poteza, koji svojim relacijama grade "grad muzeja", kako ja nazivam ovaj novi reprezentativni kulturni i obrazovni pejzaž.

10 Ibid. 8

„Grad muzeja“ ističe značaj muzeografskog aspekta u novoj razmeri i projektu grada. Novi modeli, korišćenje i uticaj tog kulturnog pejzaža u pokretanju i širenju kulture i kulturnih informacija – a naročito kao oblik izlaganja i predstavljanja arhitekture, urbanizma i pejzaža i prenošenja znanja o njima – postaju ključno pitanje i globalni izazov u kontekstu društva znanja i inteligentnog grada u mreži. U traganju za novim urbanim modelima, "grad muzeja" ima potencijal da preraste u vezivno i transformativno tkivo grada i društva, pretvarajući muzeografiju u urbanistički projekat. Akcenat na simboličkoj, objektnoj i prostornoj didaktici klastera i ruta muzeja, koji se protežu od tradicionalnih centara moći, preko prenamenjenih industrijskih kompleksa, do prirodnih rezervata, upisuje ovo istraživanje i fenomen kojim se bavi u razvojne prioritete, dajući istovremeno teoretski i praktični doprinos disciplini urbane muzeografije i aktiviranju teritorijalnog kapitala, resursa i vrednosti, a time i jačanju kohezije i identiteta regije.

Predmet i cilj istraživanja Doktorat sam fokusirala na dokazivanje hipoteze o "urbanifikaciji" muzeja, šireći teoriju na značaj klastera muzeja kao urbanističkog manifesta i lokusa genii11 savremenog grada. Ističući vrednost „efekta klaster muzeja“ u post-Bilbao i post- kriznoj eri, bavila sam se ključnim primerima, pre svega u velikim gradovima Evrope, ali i sa drugih kontinenata, koji svojim značajem i razmerom doprinose temi i ukazuju na nove modele i moguće pravce razvoja. Sada mi je cilj da se u svetlu ovih otkrića fokusiram na makro-razmeru i mapiranje klastera, ruta i mreža muzeja i šire kulturne infrastrukture koja ih podržava, i njihovu ulogu i potencijal u fizičkoj strukturi grada i njegovoj obnovi, kao i u regionalnom razvoju Vojvodine, odnosno Srbije.

11 Welter, Volker M.: “From locus genii to heart of the city. Embracing the spirit of the city” u Boyd Whyte, Iain: Modernism and the Spirit of the City, London: Routledge, 2003, str. 35-56, dalje razvijeno u doktorskoj disertaciji autora.

9 Rad na ovom istraživačkom projektu je imao više etapa: - Započeo je pregledom postojećih studija o stanju kulturnih institucija, pre svega muzeja, i kulture uopšte u Vojvodini, odnosno Srbiji. - Naredni korak bilo je utvrđivanje postojećeg stanja i studija sadašnjih i pređašnjih projekata, odnosno mapiranje fenomena grupisanja muzeja po gradovima - u Novom Sadu, Subotici, Somboru, Sremskoj Mitrovici, Zrenjaninu, Kikindi, Vršcu i Pančevu. Prema iznetim definicijama muzeja i klastera muzeja, analiza je obuhvatila i druge činioce kulturne infrastrukture, odnosno i druge institucije kulture i visokog obrazovanja, kao i sistem javnih prostora. - Nakon toga je usledio proces urbanističkih analiza, pisanja i grafičke prezentacije istraživanja, uključujući dodatnu pretragu literature vezane za specifična pitanja urbanističkog razvoja ovih gradova. Zbog strukture mreže muzeja u Vojvodini i njihovog nevelikog broja, po klasterima je bilo moguće analizirati samo Novi Sad i Suboticu, čemu je posvećena posebna pažnja zbog potencijala ovog sistema u aktuelnim kandidaturama ovih gradova za Kulturnu prestonicu Evrope 2020. Takođe su detaljno analizirani Sombor i Sremska Mitrovica, zbog doprinosa pitanjima urbane muzeografije i uloge klastera muzeja, odnosno kulturne infrastrukture u njoj, koja se provlače kao teoretski diskurs istraživanja. Time su zaokruženi gradski centri u Bačkoj i Sremu, a za gradove Banata - Zrenjanin, Pančevo, Vršac (po preporuci komisije) i Kikindu (kao još jedno čvorište prostornog razvoja i muzejskih aktivnosti Vojvodine) - pripremljen je celokupan materijal, ali zbog obimnosti analiza nije mogao biti uključen u ovaj izveštaj, pa može biti predmet narednog izveštaja. - Rezultati istraživanja uključuju definisanje generalnih praktičnih preporuka i razvoj modela i instrumenata za formiranje, podsticanje, vizibilizaciju i (re)programiranje klastera i mreža muzeja, od kojih svaki segment takođe može biti predmet pojedinačne studije i projekta.

10 Hronologija važnijih inicijativa

STANJE DOSADAŠNJIH ISTRAŽIVANJA 1995. Srpski muzej hleba, Pećinci, slikara Slobodana Jeremića 1996, 1998, 2001. i 2003. Usled političke, ekonomske i društvene krize, drugi bum muzeja i kulturne Inicijative za rekonstrukciju Narodnog muzeja u Beogradu industrije nas je 1980-tih i 1990-tih praktično zaobišao, menjajući tek od sredine 2003. 2000-tih polako i gotovo neosetno i naš muzejski pejzaž. Letargiju prekidaju Noći zatvoren Narodni muzej u Beogradu muzeja, započete u Beogradu 2004. godine, i dugo odlagani konkursi i projekti za 2004. prva Noć muzeja u Beogradu još uvek problematična proširenja i rekonstrukcije postojećih muzeja, kao i za javni poziv za izbor glavnog projektanta rekonstrukcije izgradnju novih, uključujući i prve privatne. Ove aktivnosti i istraživanja, limitirana Narodnog Muzeja 2004-2007. na nužne arhitektonske intervencije, odnosno kulturološke, sociološke i projekat rekonstrukcije arh. Milana Rakočevića marketinške studije, potvrđuju iznova potrebu za interdisciplinarnim kulturnim 2007. konkurs za izradu idejnog arhitektonsko-urbanističkog planiranjem, koje inovativni urbanistički pristup poput ovog obogaćuje novim rešenja zgrade Muzeja savremene umetnosti uvidima i saznanjima, nedostupnim iz izolovanih pozicija muzejskih studija, Vojvodine u Novom Sadu projekat idejnog arhitektonsko-urbanističkog rešenja socijalne i arhitektonske kritike. Muzeja nauke i tehnike u zgradi prve javne termocentrale na Dorćolu, Beograd, arh. Boris Projekat se, kao što predviđa konkurs, prevashodno bazira na mom doktoratu, Podreka programsko-anketni konkurs za rešenje Gradskog kao jednom od prvih i najobimnijih istraživanja ovog fenomena koje polazi od parka, od hotela Jugoslavija do Brankovog mosta na najnovijih i najrelevantnijih svetskih istraživanja u oblasti arhitekture muzeja, Novom Beogradu Muzej savremene umetnosti u Beogradu zatvoren kulturnog urbanizma i muzeologije, i projekata i direktnih svedočanstava zbog rekonstrukcije najistaknutijih aktera u stvaranju današnjih klastera muzeja. Ovo istraživanje se u 2008. otvoren Muzej „Macura“ u Novim Banovcima, prvi potpunosti uklapa u naučne i istraživačke prioritete Ministarstva prosvete i nauke, privatni muzej u Srbiji, arh. Ivan Kucina i Nenad Katić koji obuhvataju generalno usklađivanje sa praksom u zemljama EU, a u oblasti 2009. arhitekture i urbanizma usklađivanje sa tendencijama razvoja discipline u Započela rekonstrukcija Galerije-legata Milice Zorić i Rodoljuba Čolakovića, Beograd kontekstu evropskih integracija, funkcionalnu i fizičku organizaciju prostora 2010. gradova i naselja na principima održivosti, i urbanu obnovu u Srbiji. Takođe, Otvoren privatni umetnički Muzej Zepter, Beograd konkurs za idejno arhitektonsko konceptualno rešenje i promovišući kulturnu održivost i nove namene i značenja javnog prostora i prostorno programsku analizu rekonstrukcije i kulturne infrastrukture, prati istraživačke projekte koje u tom okviru vode profesori dogradnje Narodnog muzeja u Beogradu urbanističko-arhitektonski konkurs za izradu idejnog dr Nađa Folić-Kurtović i dr Radivoje Dinulović u Departmanu za arhitekturu i rešenja Centra za promociju Nauke u Bloku 39 urbanizam Fakulteta tehničkih nauka u Novom Sadu, pod čijim je okriljem ovo 2011. 12 konkurs za idejno arhitektonsko-urbanističko rešenje istraživanje sprovedeno. objekta Centar na obali „Beton hala“ na prostoru između Savskog pristaništa i Kalemegdanskog parka u Beogradu 2011-12. 12 Projekat u realizaciji ''Optimizacija arhitektonskog i urbanističkog planiranja i projektovanja u projekat sanacije, restauracije i adaptacije Muzeja Vuka i Dositeja u tri faze funkciji održivog razvoja Srbije'', kao i prethodna istraživanja "Redefinicija i unapređenje metodsko- 2012. modelske osnove planiranja, projektovanja i građenja na principima održivog razvoja gradova, rekonstrukcija Muzeja savremene umetnosti naselja i regiona Srbije" i "Redefinisanje modela i tipova javnih prostora i unapređenje strategije Vojvodine, Novi Sad njihove obnove i korišćenja u prostornom i urbanističkom planiranju i projektovanju", odnosno rekonstrukcija Galerije Lazar Vozarević, Sremska Mitrovica 11 Izuzetno je aktuelno u svetlu kandidatura Beograda, Novog Sada i Subotice za kulturne prestonice Evrope 2020. godine, i komplementarno sa pratećim studijama i aktuelnim istraživanjima o muzejima u Srbiji, poput kulturoloških studija publike, kadra, fizičkog stanja, organizacije i socijalnog uticaja muzeja Republičkog zavoda za proučavanje kulturnog razvitka, i studijama o njihovom brendiranju, ekonomiji i strategijama. Za razliku od njih, ovo istraživanje usredsređuje se na uticaj kulturne infrastrukture na urbanu formu i korišćenje gradskih prostora, interesovanje za kojima je iskazano i kroz tekuće arhitektonske i urbanističke konkurse i projekte. Ili, da ga uporedim sa Zaprokulovim istraživanjima stanja u muzejima,13 ovo je istraživanje stanja izvan, oko i između muzeja.

"Tehničko-tehnološko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za scenske događaje u Republici Srbiji". 13 Npr. Martinović, Dragana i Biljana Jokić: Muzeji Srbije, aktuelno stanje. Beograd: Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 2009. 12 Klaster muzeja

Uvodna razmatranja o problematici, prednostima i nedostacima klasterizovanja Klaster je geografski bliska grupa međusobno muzeja, kao i drugih kulturnih institucija, prostora i sadržaja, preuzeta su iz povezanih kompanija i asociaranih institucija u određenom polju, vezanih zajedničkim prethodne opsežne studije autora. Radi boljeg razumevanja situacije u našim interesima i komplementarnostima. gradovima, dodati su komentari koji se specifično odnose na našu sredinu i Michael Porter fenomen klastera i mreža muzeja u njoj.

Klaster, kako ga definiše Porter, je kritična masa međusobno povezanih kompanija i Urbanistički aspekti institucija jednog određenog polja na jednom 14 mestu. Iz ove elastične definicije kao ključne Muzeji funkcionišu na spoju umetnosti i kulture, turizma i rekreacije. Hans komponente klastera uopšte se dedukuju: Mommaas – kritična masa, Mešavina sujete i nacionalne ekonomske politike.15 Dejan Suđić – blizina, – veze, Klaster muzeja nije jednodimenzionalni fenomen. To je kulturni javni i urbanistički – interakcije, fenomen, ali i društveni, simbolički, politički, ekonomski i, sve više, turistički, 2 ili, kako ih rezimira François Mairesse: marketinški i fenomen obnove grada. Odražavajući iz svog mesta višestruke uloge − i uticaje na grad, različiti urbanistički aspekti klastera muzeja otkrivaju njegovu zajednički prostor i − zajedničke akcije. prostornu kompleksnost:16 1 Porter, Michael E: “Clusters and the New Economics of Competition”, Harvard Bussines Review, November- - fizička koncentracija muzeja (institucija kulture) December 1998, str. 78 Klaster muzeja je fizička koncentracija muzeja, posmatranih ovde u najširem 2 Mairesse, François: „Rapport de synthèse du séminaire ‘Les musées du quartier du Mont des Arts’.“ smislu prema definiciji ICOM-a, odnosno uključujući i arheološka nalazišta, Séminaire: Les musées du Quartier du Mont des Arts, botaničke bašte i zoološke vrtove, akvarijume, vivarijume, naučne centre i Musées royaux des Beaux-Arts à Bruxelles, 19 mai 2000. Série: Le Mont des Arts, Bruxelles: Fondation planetarijume, kunsthale, nekomercijalne galerije, kulturne centre, itd. Kao Roi Baudouin, 2000, str. 14-15. klasteri muzeja ovde će biti tretirani podjednako kompleksi koji sadrže i druge srodne institucije, kulturne, obrazovne i naučne, uvek kada su dominantna komponenta muzeji ili na drugi način doprinose diskursu ovog rada. U tom smislu i demarkacija analiziranih slučajeva će biti manje kruta u odnosu na njihove utvrđene ili promovisane urbanističke granice.

14 Mommaas, Hans, W. P. Knulst, Mark van den Heuvel: De vrijetijdsindustrie in stad en land; een studie naar de markt van belevenissen. Den Haag: WRR, 2000, prema: Aalst, Irina van, & Inez Boogaarts: “From Museum to Mass Entertainment; the evolution of the role of museums in cities.” European urban and regional studies, 9(3), 2002, str. 196 15 Sudjic, Deyan: The Edifice Complex: How the Rich and Powerful Shape the World. London: Allen Lane / Penguin Books, 2005, p. 291 16 Commission Mont des Arts: Programme Mont des Arts. Les recommandations de la Commission Mont des Arts réunie à l’initiative de la Fondation Roi Baudouin, Série: Mont des Arts, Bruxelles, Fondation Roi Baudouin, 2002, str. 39-40. 13 - arhitektonski / urbanistički kompleks Klasteri muzeja, u zavisnosti od svoje morfologije i gustine, mogu da formiraju jasne arhitektonske ili urbanističke ansamble. Arhitektonske karakteristike i muzejske tipologije nisu predmet ovog istraživanja, već njihovo mesto, urbana forma i fizički i konceptualni odnosi u celini i u gradu. U tom smislu, takođe će se smatrati aglomeracijama veliki muzeji koji pod okriljem iste ustanove obuhvataju različita zdanja i/ili javne prostore, formirajući značajne urbanističke celine.

- konglomerat prostora na površini, u visini i pod zemljom Prostorna razuđenost klastera muzeja, osim zatvorenih i otvorenih prostora, privatnih i javnih, zelenih ili vodenih, urbanih ili prirodnih, može da se proširi na jedan podzemni univerzum arheoloških lokaliteta, infrastruktura, prolaza ili samih muzeja, i popne u vertikalnost nebodera, dajući nova značenja pojmovima mesta i interakcije.

- element sistema muzeja Jedan od najvažnijih ciljeva grupisanja je da se u gradu definiše koherentan sistem muzeja, logično i uravnoteženo distribuiranih u jednu narativu o prošlosti i sadašnjosti.

- element sistema javnih površina Sastavni deo većine klastera muzeja su javni prostori, od ključnog značaja u njihovim odnosima sa gradom i stoga jedna od glavnih tema ove studije.

- element urbane četvrti ili četvrt sama Klasteri muzeja se nalaze u urbanom tkivu karakterisanom različitim funkcijama, u čije se dinamike muzeji integrišu ili ih uzrokuju. Posebna pažnja će biti posvećena formama koje uzimaju i odnosima (interakcijama, sinergijama) koji definišu mesto u muzeja u susedstvu i u gradu.

- element urbanističke strukture grada Formiranje klastera muzeja u procesima urbanog rasta i regeneracije ih uspostavlja kao elemente kohezije urbane strukture: njegov centar gravitacije ili veza između različitih delova grada i generator njegovih tokova.17

17 Ibid; Nikolić, Mila: „Ciudad de museos. Clústeres de museos en la ciudad contemporánea“. Doktorska disertacija. Barselona, Universitat Politècnica de Catalunya, 2011, vol. 1, str. 18. 14 Prednosti i kritike

Prednosti klastera Stvaranje i razvoj klastera muzeja pružaju različite prednosti, za muzeje i druge susedne ustanove, za publiku, za neposredno urbano okruženje i za grad u celini, odražavajući se čak i na nacionalni nivo, na državu. Ove prednosti se ukrštaju i prepliću, daleko prevazilazeći „kozmetičke“ operacije i uključujući zajedničko dobrovoljno i dinamično delovanje muzeja. To je, pre svega, jedna racionalna ekonomska strategija18 za sve uključene faktore, zasnovana na teorijama ekonomije aglomeracija i funkcionalnog zoniranja: zajednički napori u obavljanju zajedničkih aktivnosti omogućavaju postizanje značajnih ekonomija razmere.19 Fizička blizina omogućava muzejima korišćenje zajedničke infrastrukture - parkinga, javnog prevoza i puteva,20 kao i tehničkih službi i osoblja: strukture za recepciju i orijentaciju (kancelarije, rezervacije, telefonske informacije), održavanje i bezbednost, komercijalnih usluga (restorani, prodavnice, iznajmljivanje prostora), pa čak i izložbene infrastrukture.21 Na programskom nivou, saradnja između njih je moguća kako u organizaciji tako i u sadržaju: - neki klasteri organizuju zajedno marketing i odnose sa javnošću, dele internet prezentaciju i obrazovne, konzervatorske i istraživačke službe ili personal, razmenjuju kolekcije, koordiniraju otvaranja i pripremaju zajednički svoja izdanja, kulturna događanja ili čak i izložbe - imaju zajednički kulturni projekat; - komplementarne kolekcije muzeja u klasteru stvaraju koherentni diskurs - upotpunjavaju narativu istorije umetnosti, pokazuju različite aspekte nauke, ili otkrivaju različite aspekte neke teme – koncipirajući takozvane hronološke ili tematske rute. Kada se grupišu muzeji sa različitim temama, nude disciplinsku raznovrsnost.

18 Evans, Graeme: “Culture Cities: Planning or Branding?”, en The 11th Conference of the International Planning History Society: Planning Models and the Culture of the Cities (IPHS 2004), Barcelona, CCCB, 14-17 July 2004, Conference CD, str. 2. 19 Mairesse, François: „Rapport de synthèse du séminaire ‘Les musées du quartier du Mont des Arts’ “, Séminaire: Les musées du Quartier du Mont des Arts, Musées royaux des Beaux-Arts à Bruxelles, 19 mai 2000. Série: Le Mont des Arts, Bruxelles: Fondation Roi Baudouin, 2000, str. 14-15. 20 Aalst, Irina van, Inez Boogaarts: “From Museum to Mass Entertainment; the evolution of the role of museums in cities”. European urban and regional studies, 9(3), 2002, str. 196 21 Mairesse: „Rapport de synthèse du séminaire "Les Musées du Quartier du Mont des Arts" “, 2000, str. 15 15 Posetiocima klaster muzeja na taj način pruža veći izbor i podstiče spontanu odluku o korišćenju slobodnog vremena - mogućnost izbora je u današnjem svetu od neprocenjive vrednosti. Vreme takođe. Klaster doprinosi ekonomiji vremena / efikasnosti konzumenta: fizička blizina muzeja pruža posetiocima priliku da učestvuju u više aktivnosti u kraćem vremenskom periodu i rezultuje porastom broja posetilaca, naročito onih koji posete više od jedne institucije tokom posete klasteru. Sa ekonomskog aspekta, koncentracija smanjuje transportne troškova za posetioce, kao što im zajednička ulaznica omogućava sniženje cena, što podstiče višestruke posete i olakšava shvatanje jedinstva klastera - neki nude opštu dnevnu ili čak godišnju ulaznicu, i sve je prisutnija težnja da se omogući besplatan ulaz, kojim muzej zaista postaje javni prostor i mesto susreta, a izbor zaista slobodan i spontan. Na javnom nivou grupisanje dovodi do veće vidljivosti muzeja u gradu i daje kompleksu uticaj mnogo veći od zbira pojedinačnih efekata,22 stvarajući kulturnom gustinom takođe izvanrednu simboličku gustinu. Koncentracija velikih muzeja može da stvori takav magnetni efekat koje privlači nove institucije u nadi da će i one dobiti deo prestiža i posetilaca.23 Atraktivnost klastera izaziva jak efekat prelivanja,24 ne samo kredibiliteta, znanja, inovacija i publike između muzeja - kada je proporcionalan njegovoj gustini - već i za ostale susede. Kulturna dinamika klastera izaziva promene u ekonomskoj i socijalnoj strukturi njihove neposredne okoline, postajući značajan instrument urbane regeneracije, dok njihovi javni prostori doprinose višem kvalitetu života, ponosu i identifikaciji stanovnika. Takva multifunkcionalnost, povratno, doprinosi klasteru donoseći nove posetioce i pružajići mogućnost da koriste svoje područje i danju i noću, po omiljenoj formuli gradskih vlasti, 24/7/365.25 Tako klasteri muzeja ostavljaju snažan pečat na urbanu organizaciju i tokove i na sliku grada. Međutim, muzeji imaju još jednu vrstu multifunkcionalnosti. Oni igraju važnu ulogu u strukturi vlasti i društvenom i kulturnom sistemu. Često se zbog toga klasteri muzeja nalaze u neposrednoj blizini univerziteta i drugih obrazovnih i kulturnih institucija kao simbol kulturnog nivoa, ili uz sedišta političke moći čije ideje, ideale i izborna obećanja predstavljaju, uspostavljajući tako u gradu važne fizičke veze,

22 Porter, Michael: “Cluster and the New Economics of Competition”, Harvard Business Review, Nov-Dec 1998, Reprint 98609, p. 81; Sudjic, Deyan: El Nuevo Paseo del Arte. Arte en el corazón de la ciudad / The New Art Walk. Art at the hearth of the city, Madrid: Ministerio de Educación, Cultura y Deporte, 2003, str. 6 23 Sudjic, Deyan: El Nuevo Paseo del Arte / The New Art Walk, 2003, str. 7 24 Ratzkin, Rebecca: “The Miracle Mile Arts Cluster”, 2005, str. 26-29 25 Hannigan, John: Fantasy City; Pleasure and Profit in the Postmodern Metropolis. London: Routledge,1998; Aalst, I. van, & Boogaarts, 2002. 16 kojima je posvećen treći deo knjige, i pretvarajući se u izvanredan medijum nacionalnog i urbanog marketinga. Koja je poenta biti bogat ako morate to da budete na mestu koje ostatak sveta odbija da shvati ozbiljno? (...) [B]iti shvaćen ozbiljno kao grad znači obilje restorana i muzeja, jedine vrste društveno prihvatljive javne sfere.26 Tokom 70-ih, u tranziciji ka post-posleratnoj ekonomiji, kultura je postala sredstvo korporativnih strategija lokalnih vlasti i poslovnih partnerstava. Muzej je postao simbol vitalnosti finansijskog sektora,27 ali ne i samo simbol. U gradovima, profilisanim sve češće kao kreativni grad, kulturni grad, grad zabave ili fantazije u borbi za nove posetioce, stanovnike i poslove, klaster muzeja je postao jedan od ključnih elemenata u turizmu i značajan faktor urbane ekonomije.28 Klaster muzeja je takođe važan element u strukturi grada i u ovoj studiji će biti pokazane njegove različite prednosti na urbanističkom nivou.

26 Sudjic, Deyan: The 100 Mile City, A. Deutsch / Harper Collins, London, 1992, str. 126-127 27 Zukin, Sharon, The Cultures of Cities, Blackwell Publishers, 1995, str. 12 28 Landry, Charles: The Creative City: A Toolkit for Urban Innovators, Earthscan, 2000. Hannigan, John: Fantasy City; Pleasure and Profit in the Postmodern Metropolis. London: Routledge, 1998. Aalst and Boogaarts: “From Museum to Mass Entertainment”, 2002, str.195-196. 17 Kritika

Opšta kritika: Parazitska eksploatacija kulturnog domena29 Kritika kulturnog klasterizovanja obično se zadržava na društveno-političkom, a ne urbanističkom nivou, usmeravajući se protiv njene povezanosti sa neoliberalnim kontekstom i nadmetanjem između gradova u sve globalizovanijoj ekonomiji, protiv invazije ekonomske i marketinške logike na urbanizam i njihove sklonosti da daju prednost „elitnoj potrošnji“, turizmu, privatizaciji i mikro-menadžmentu javnog prostora i protiv upotrebe kulture kao mehanizma legitimizacije urbane transformacije „u materijalnu korist spekulacije, klasnog čišćenja i turističke komodifikacije.“30 Ali klaster muzeja nije postmoderni fenomen. Prisutan u modernom gradu u planskoj formi od devetnaestog veka - i cvetajući, zajedno sa muzejom, u poslednjim decenijama dvadesetog veka - odslikava promene u društvu i ideji o javnom. U tom smislu, ova kritika je kritika našeg društva, „tržišta i privatnog vlasništva kao pokretača ekonomskog i društvenog života u gradu.“31

Monofunkcionalnost Aglomeracije muzeja nisu lišene problema, naročito u poređenju sa ostalim vrstama kulturnih klastera. Čistoća kao faktor kritične mase, odnosno dominacija muzejske funkcije potrebna da se klaster muzeja definiše kao takav, može dovesti do monofunkcionalnosti celine i zamiranja aktivnosti noću, kao glavna razlika u odnosu na centre zabave ili kulturne četvrti mešovite namene, pristupačne i atraktivne i danju i noću.32 Prva upozorenja o opasnosti od moguće monofunkcionalnosti četvrti visoke kulture / muzeja, koja može da isključi kulturne institucije iz postojećeg urbanog tkiva smanjujući vitalnost i ravnotežu grada,

29 Harvey, David: “The Art of Rent: Globalization and the Commodification of Culture”, en Harvey, David: Spaces of Capital: Towards a Critical Geography, New York: Routledge, 2001, str. 394-411 30 Monclús, Francisco Javier: “International Exhibitions and Planning. Hosting large-scale events as catalysts of urban regeneration”, The 11th Conference of the International Planning History Society: Planning Models and the Culture of the Cities (IPHS 2004), Barcelona, CCCB, 14-17 July 2004, Conference CD, str. 2. Monclús, F. Javier and Manuel Guàrdia: Culture, Urbanism and Planning. Ashgate, 2006, str. xiv, xvi. Vishmidt, Marina: “Contrapolis; or Flexible Accumulation, Enclosures and Creativity in Today's City”, tekst uz događaj Contrapolis; or, Creativity and Enclosure in the Cities, Rotterdam, Netherlands Architecture Institute y Poortgebouw, 26-27 mart 2008. Onlajn prezentacija: http://www.enoughroomforspace.org/projects/view/15; tekst: http://www.enoughroomforspace.org/project_pages/view/184 i http://www.enoughroomforspace. org /projects/notebook_page/15/16 (Konsultovano: 17/08/2009). 31 Vishmidt, Marina: “Contrapolis”, 2008. 32 Boogaarts, Inez, Irina Van Aalst: La plus-value pour les visiteurs et pour la ville générée par le regroupement de musées. Museumsinsel Berlin / Museumplein Amsterdam. Série: Le Mont des Arts, Bruxelles: Fundation Roi Baudouin, 2000, str. 5 (7). 18 počinju već 1960-tih, u kritikama Džejn Džejkobs.33 Ona hvata suštinu kontinuiteta, često i fizičkog, ideje kulturne celine od pokreta Siti Bjutiful i vrtnog grada do modernog grada. Takvi reprezentativni monofunkcionalni ansambli iz današnje perspektive izgledaju kao geta jedne introvertne buržoaske kulture muzeja i nasleđa34 i otvaraju svoje prostore za nove funkcije i veze u novom modelu klastera muzeja (Poglavlje 3).

Elitizam ili getoizacija Muzeji, kao i druge naučne i kulturne institucije, su javni servis: otvoreni su za javnost po definiciji, rade u javnom interesu, i nalaze se u javnom prostoru. Ali mit o njihovom elitizmu35 je preživeo [Oktobarsku revoluciju,] intelektualni pobunu 1968. i kulturnu revoluciju oličenu u Boburu. Sveprisutni koncepti „javnog“, „orijentisanog ka publici“ i „demokratizacije kulture“ odražavaju želju za povećanjem posete kulturnoj infrastrukturi, ali nose opasnost od reduktivnog razumevanja koje meša demokratiju sa [masovnošću i populizmom], a demokratsko poštovanje manjina sa elitizmom, makar ta manjina bila „tvrdo jezgro“ posetilaca - naučnici i istraživači - kroz koje muzeji ostvaruju svoju naučnu misiju.36

Ovaj problem kod nas ne dolazi do izražaja u institucijama, zahvaljujući periodu socijalističkog razvoja Jugoslavije i ideji „Kultura masama“, kao i i dalje niskim cenama pristupa takozvanoj „visokoj kulturi“. Ono što jeste problem je drugi legat ovog perioda i nepromenjeni stav da je kultura nadgradnja, a ne osnova društva i njegovog razvoja. Promenio se zato društveni sistem i sistem vrednosti, u kome je materijalno prevagnulo nad duhovnim, neoliberalizam oberučke dočekan, a urbana i turistička prezentacija podređene brzom profitu, što je predmet i drugih, socioloških i kulturoloških studija.

33 Jacobs, Jane: The Death and Life of Great American Cities, New York: Random House, 1961 34 Genard, Jean-Louis: Synthèse du séminaire "Le Mont des Arts comme Espace Public: Vers de nouvelles interactions entre les équipements scientifiques ou culturels, les usagers du site et la ville“, Bruxelles: Fondation Roi Bauduin, 2001, str. 6. 35 Istraživanja o poseti muzeja (umetnosti) Burdijea i Darbela iz 1960-tih objašnjava društvene i porodične uslove ove prakse, tada i dalјe ograničena u zapadnom svetu na jednu publiku povlašćenu u smislu nivoa prihoda i obrazovanja (Bourdieu, Pierre, Alain Darbel, Dominique Schnapper: L’Amour de l’art. Les musées et leur public, Paris: Minuit, 1966, 1969). Promene u društvu u poslednjih 40 godina značajno su uticale na kulturne promene, broj posetilaca je astronomski porastao, a nove statistike pokazuju značajan porast broja posetilaca muzeja među mladima, različitim etničkim grupama itd. Za naše prilike, konsultovati: Dragićević-Šešić, Milena, ed.: „Muzejska i galerijska publika u Srbiji, rezultati istraživanja“, objavljeno kao Dragićević-Šešić, Milena: „Publika“, Časopis Kultura, br. 97, 1998, str. 69-88; Martinović, Dragana: Muzejska publika u Srbiji. Analiza istraživanja. Beograd: Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 2010. i druga istraživanja ZAPROKUL-a. 36 Commission Mont des Arts: Programme Mont des Arts. Les recommandations de la Commission Mont des Arts réunie à l’initiative de la Fondation Roi Baudouin, Série: Mont des Arts, Bruxelles, Fondation Roi Baudouin, 2002, str. 44-45. 19 Publika klastera Još jedna zabuna se dešava na nivou klastera. Suprotstavljajući se segregaciji funkcija i politikama „dekontaminacije“ iz svoje društvene perspektive i razumevanja kulture kao elitizma, Džejn Džejkobs otvara pitanja prioriteta u raspodeli javnih sredstava i džentrifikacije, koji još uvek prožimaju temu klastera muzeja. Bez ulaženja u socijalne dinamike i dinamike nekretnina koje klasteri muzeja izazivaju u svom okruženju, moramo razjasniti pitanje njihove publike. Publika muzeja može da se svrsta u tri osnovne grupe: turisti, lokalna publika / publika blizine i istraživači, ali oni predstavljaju samo publiku destinacije klastera muzeja, čiji javni prostor takođe koriste publika u prolazu i simbolička publika, značajno šireći javnu sferu klastera i poništavajući elitističku konotaciju. Vaserman upozorava na opasnost - ne od džentrifikacije, već od getoizacije, zatvaranja u institucionalne okvire, i na potrebu za ovim različitim publikama u klasteru kao urbanom prostoru. 37

Ka novom modelu klastera Dve kritike - monofunkcionalnosti i „monopublike“ - vode ka ideji klastera muzeja kao živog urbanog prostora u kome se susreću različite publike i funkcije, pod okriljem muzeja, čije karakteristike se ispituju u poglavljima 3 i 4.

Odraz sopstvenog vremena U tom smislu, da bi se „institucije nasleđa vezale za život“, u stvaranju i revitalizaciji klastera muzeja je neophodan odlučno savremeni pristup, bez beskorisne nostalgije, „opsesije refiguracijom prošlosti" ceremonijalnog grada i njegove "ritualne konskripcije", što čini istorijsko putovanje po njegovoj koncepciji i transformacijama još zanimljivijim i obogaćujućim (poglavlje 1).38

U traganju za savremenim identitetom i likovnim, arhitektonskim i urbanističkim izrazom ovo pitanje kod nas dobija ključni značaj.

37 za simboličku publiku klaster je mentalni reper u gradu; tipove definiše Genard: Synthèse du séminaire "Le Mont des Arts comme Espace Public”, 2001, str. 10 38 Ibid, str. 5, 10. Boyer, M. Christine: The City of Collective Memory. Its Historical Imagery and Architectural Entertainments. Chicago: MIT Press, 1994, str. 6-7 20 Estetizacija + aproprijacija

Kritike ne dovode u pitanje prednosti grupisanja muzeja. Ipak, naglasak na javnom prostoru i na spoljnom spektaklu u njihovom skorašnjem razvoju može biti izložen kritikama turističkog urbanizma39 kao puke estetizacije i fragmentacije grada spektakla. Međutim, promene koje klasteri muzeja proizvode u gradu su mnogo dublje i prisvajanje ovih prostora - kako od strane turista tako i od strane gradskog stanovništva – pretvaraju ulepšanu i glamurizovanu sliku u prostor realnog života.

Sistematizacija. Između utopijskog i beskonačnog grada40 Sistematizacija koju grupisanje donosi muzejskom i urbanom pejzažu može biti izraz latentne zapadne želje za utopijskim gradom, savršeno uređenim i racionalnim,41 ali u mnogim slučajevima proces je spontan i organski i, bez obzira na poreklo, (re)generiše i strukturira grad suprotstavlajući se njegovom bezobličnom rastu.

Proizvodnja Ova uloga generatora razbija mit o klasterima muzeja kao neproduktivnim, namenjenim isključivo za konzumaciju kulture, kako se često predstavljaju, klasifikuju i kritikuju. Naime, oni su važna mesta za proizvodnju – proizvodnju znanja, informacija, zadovoljstva, ponosa, značenja, slika i – kako se ovde zastupa – forme i strukture grada i njegovih javnih prostora i života. [T]ema muzeja je i dalje izuzetan i još uvek nepotpuno shvaćen fenomen na nivou umetničke prakse.42 [P]roliferacija muzeja savremene umetnosti danas je jedna vrsta tehničke revolucije koja zapravo može da za umetničko stvaralaštvo bude značajna kao pronalazak uljane boje.43 Isto nepoznavanje njihove obrazovne, participativne i kreativne dimenzije proteže se na nivo njihovog urbanističkog uticaja u globalnom gradu.44

39 Castello, Lineu: “Metaurban Tourist Places and City Development”, Urban Transformation Conference, Shanghai, April18-21, 2007. Onlajn: http://www.holcimfoundation.org/ /Portals/ 1/docs/F07/WK-Tour/F07-WK-Tour-castello02.pdf (Kons.: 18/08/2009) 40 Burdett, Ricky i Deyan Sudjic (Edts.): Endless City, Phaidon, 2008 41 Boyer: The City of Collective Memory. 1994, str. 18 42 Rondeau, James: Introduction, Art Basel Conversations: ABC Transcripts 2004-2008 (Ed. Finders, Maria), Basel: Art Basel i Hatje Cantz Publishers, 2004-2008: ABC | A36B | Architecture for Art, 2005, str. 103 43 Buren, Daniel: “In Conversation: Daniel Buren & Olafur Eliasson”, Artforum International Magazine, May 2005, str. 208-214 44 Nikolić, Mila: „Ciudad de museos. Clústeres de museos en la ciudad contemporánea“. Doktorska disertacija. Barselona, Universitat Politècnica de Catalunya, 2011, vol. 2, str. 11-14. 21 Klaster muzeja u gradu znanja

Prelazak iz XX u XXI vek doneo je mnoga traganja, uključujući i ona za novim modelima - ekonomije, društva, komunikacije, a time i urbanizma i muzeografije, odnosno samog grada i muzeja. Već ranije postavljane pretpostavke društva u mreži, informatičkog doba i kreativne ekonomije objedinjuju se i definišu novi ideal društva zasnovanog na znanju.

U jednoj fundamentalnoj promeni prioriteta, kao ključni uslov za učešće i konkurentnost u globalnim mrežama i tokovima znanja, bogatstva i moći, kultura postaje osnova društva i njegov cilj. Stvaranje, mobilizacija, razmena i širenje kulture i znanja zauzimaju prioritetno mesto u razvojnim politikama grada i, kako tvrdi ova teza, prioritetno mesto u njegovoj fizičkoj strukturi.

U ekonomiji znanja i inteligentnom gradu smisao i mesto duha se šire. Srce grada - kulminacija locusa genii u modernom gradu – umnožava se u postmodernom gradu u nukleuse u „grada klastera“ i stvara mreže „grada u mreži“, prožimajući „prostore mesta“ - prostore svakodnevnog života - sa globalnim „prostorima tokova“. „Grad muzeja“ se pozicionira kao mesto kreativnog duha, mesto nematerijalne proizvodnje, učenja, slobodnog vremena i igre, kao promenljivi urbani okvir koji širi znanje i podstiče transformaciju društvenog i urbanog tkiva.45

45 Nikolić, Mila: „Ciudad de museos. Clústeres de museos en la ciudad contemporánea“. Doktorska disertacija. Barselona, Universitat Politècnica de Catalunya, 2011, vol. 1, str. 18. 22

GRADOVI I MUZEJI VOJVODINE

VOJVODINA (odlomak)

Volim je od štala do neba, od blata do pšenice, sivu kao vojnička smrt u koporanima i zajedničkim rakama, toplu od ciganskih gudala i blagdanskih očenaša, ej, pa je volim šestoaprilsku, logorašku, isprebijanu, vršidbenu i zadušničku, smeđu kao devojačke pletenice, obešenu o bandere, probušenu po čelima, tu zemlju čardaša, čaša i bezemljaša, uzoranu od tenkova, od krvi izopijanu, gde su služili bdenija i ljude za glavu skraćivali, i partizansku, kad je oktobra donela proleće selima, gde su starice tepale i pragove branili golim šakama, volim je koliko je zla i dobra. Volim je podjednako. pa su je brali i jeli rukama, pa su crkavali i živeli, Prskajte kajsije zvezda u kosi drveća njenog. pa su je voleli ljudi, i kleli, i psovali, i plakali, - Uvek će biti krovova pozadi krova svakog, tu Vojvodinu bogomoljačku, i bezbožničku, i ivanjsku, jer uvek se rumeno nastavlja na rumeno. belju od jaganjaca, crnju od paljevina, tu Vojvodinu svetonikoljsku, velikogospojinsku, I danas, zemljo rodna, kad nisi bosonoga, kad se lumpovalo od Vršca do Temišvara, Sombora i Segedina, kad nisi gola beda, u dronjcima i plaču, pa niko nije imao u brkovima gustu pesmu kao taj narod ti, što se moliš bogu, ti što pljuješ na boga, robijaški i prvomajski, razbijenih temena i zuba, ti što si dugovala i naplatila račun, ta Vojvodina ašova, britvi, molitvi i šamara, nazdravlje, diži čaše, razbij astale šakom, zarasla u želje, u laž, u borbu, u izdajstvo, u ljubav - zapevaj preko njiva, neka zabride kosti, volim je, jer svi smo široki i obični kao ova ravnica, volim te što si prosta, sirova, divlja tako, jer smo i veliki i prokleti na ovim zelenim travama, i tako mnogo luda, volim te... volim... oprosti, i milioni rumenih suludih zvezdanih ptica ti, što si danas lepša, ti, bez krasta i vaški, večito će lepršati nad našim umornim glavama. ti, ljuljaško i rakožut, zubat osmeh ne skrivaj, pevaj pijano racki, mađarski, totski, vlaški, I volim je prosjačku pred crkvama, nedeljama u ritama, makedonski i lički, preko dalekih njiva, i svatovsku, astragansku, neucveljenu bolovima, i voleću te uvek, krvavo moje odojče i srećo nova, i Vojvodinu vašarsku i hramonikašku, čas raspusnu, čas pitomu, jer se ne stidim tvog otegnutog govora i slanine i kudeljnih gaća, i birtijašku, što osvanjiva štucajući pod stolovima, od paorske sam krvi, psovki, radosti, snova... pa Vojvodinu bečku i varmeđsku, sa tuđim barjacima pred četama, Razdrlji prsluk i gutaj! Ja ovu zdravicu plaćam! K.u.K. regimente, kraj druma istorija silovana i zaklana i Vojvodinu solunsku i krfsku nad bajonetima Miroslav Mika Antić

25 24 U središtu politike prostornog razvoja AP Vojvodine46 nalazi se strategija njenog teritorijalnog uravnoteženja putem jačanja policentričnog urbanog sistema. Taj sistem čine Novi Sad, kao makroregionalni centar, Subotica, Sombor, Sremska Mitrovica, Kikinda, Zrenjanin, Pančevo i Vršac. Ovde se istražuje kulturno-urbanistički potencijal ovih urbanih centara, kao doprinos pomenutoj strategiji i razmatranju i shvatanju važnosti kulturne održivosti i kulturne potke grada.

Subotica

Kikinda

Sombor

Novi Sad Zrenjanin

Vršac

Sremska Pančevo Mitrovica

46 Agencija za ravnomerni regionalni razvoj AP Vojvodine: Razvoj planiranja u opštinama Autonomne Pokrajine Vojvodine. Novi Sad: Agencija za ravnomerni regionalni razvoj AP Vojvodine, 2012, str. 17. 25 Granična pozicija sa Mađarskom, Rumunijom i Hrvatskom, na Dunavu i ključnim putnim pravcima, po analizama Fajnenšel Tajmsa, čini plodnu ravnicu Vojvodine takođe poslovnom platformom koja bi mogla da opslužuje i Evropu i Rusiju. Rangiranje Vojvodine kao regije, i Subotice, Sremske Mitrovice i Inđije kao gradova među prvih deset na dve od 67 rang listi relevantnih za direktna strana ulaganja (fDI) 2012/13. godine, na listi gradova najisplativijih za ulaganje i onih sa najboljim strategijama privlačenja stranih investicija u Južnoj Evropi, ukazuje da, osim izuzetne strateške pozicije, Vojvodina ima i očiglednu prednost jeftine radne snage i sveopštih niskih troškova ulaganja. Ali Vojvodina za sada ne prednjači ni u kategorijama ekonomskog potencijala, infrastrukturne opremljenosti, poslovnih olakšica i stimulansa, ljudskih resursa47 ni kvaliteta života, koje fDI razmatra, a kamoli po pitanjima kulturne politike i prosperiteta, kulturne ponude i posete, odnosno urbane kulture i atmosfere, koji su preduslov za napredovanje i pozicioniranje u globalnim tokovima finansijskog kapitala, ljudi i znanja.

Ova studija zato služi da podseti da se već decenijama kao faktori za uspeh grada u stvaranju, privlačenju i zadržavanju finansijskog, humanog i intelektualnog kapitala, pogotovu iz evropske perspektive, ističu identitet i kultura, kvalitet života i urbano okruženje, kao baza za kvartarni i kvinarni sektor, turizam i slobodno vreme. Klasteri i mreže muzeja su mesto ukrštanja ovih kvaliteta, i mesto prelamanja pozicija kulture i obrazovanja u društvu i kreativne i kulturne industrije u privredi. Njihova urbanistička analiza zato jasno pokazuje urbane i kulturne politike i strategije, ili njihovo odsustvo, i predstavlja korak ka vraćanju muzeja svojoj prvobitnoj ulozi javnog obrazovanja, stvaranja i građenja potrebe za kulturom kroz sam grad.

47 Foreign direct investment ili fDi Intelligence je odeljenje The Financial Times Ltd koje izdaje fDi Magazine i priprema data-baze, izveštaje, rang-liste i mape fDi Market, Reports, Benchmark i Atlas. Kriterijumi analiza u rangiranju za 2012. su bili: stopa nezaposlenosti (2011), broj visokoobrazovnih institucija, ukupan broj univerziteta, % studenata u ukupnom stanovništvu, top 500 univerziteti, % radne snage sa univerzitetskim obrazovanjem, odliv mozgova (2011). http://www.fdiintelligence.com/ 26 Legenda

U svim shemama i mapama na kojima se analiziraju klasteri i mreže muzeja koristi se isti sistem obeležavanja:

– Konvencionalni muzeji i izložbeni prostori

– Muzeji-parkovi

– Ostale kulturne institucije

– Kulturno-istorijski i religijski objekti i spomenici

– Obrazovanje i naučno istraživanje

– Politička i administrativna sedišta

– Poslovanje i bankarstvo

– Trgovina i zabava

– Sportske instalacije (kultura tela)

– Transportni čvorovi

– Javni prostori

28 Novi Sad: Srpska Atina Prostorne kulturno-istorijske celine - Gornja i donja Petrovaradinska tvrđava sa podgrađem, Petrovaradin Istorija i struktura grada - Staro jezgro grada - Kompleks sinagoge, školske i opštinske Arhitektura i urbana struktura Novog Sada indikativne su i za druge vojvođanske zgrade jevrejske zajednice u Novom Sadu gradove i odražavaju njihov razvoj i značaj u istoriji i kulturi Srbije i smenu i - Kompleks objekata "Jodna banja" u Novom Sadu - Kuće trščare u Ul. Kralјevića Marka br. 24, 26, brojnost društvenih, političkih, ali i stilskih uticaja. Hronološki pregled spomenika 26a, 28 i 30, Novi Sad - Stara groblјa u Novom Sadu kulture u aneksu pokazuje trajanje tog značaja kroz istoriju, kroz arheološka - Spomen groblјe boraca NOR-a u Novom Sadu nalazišta, memorijalna mesta, fortifikacione, stambene, administrativne i religijske građevine. Svaka od ovih kategorija pruža mogućnost za specifična čitanja grada Spomenici kulture i istorije i uključivanje u međunarodne kulturne i turističke rute. - Zgrada Galerije Matice srpske, Trg galerija 1, Novi Sad Objekti sa muzejskim i drugim kulturnim namena u Novom Sadu su po pravilu - Zgrada Galerije spomen zbirke "Pavle Belјanski", Trg galerija 2, Novi Sad spomenici kulture, koncentrisani u zaštićenim prostornim kulturno-istorijskim - Zgrada Galerije likovne umetnosti - Poklon celinama ili po njihovom obodu, što potencira ulogu klastera muzeja kao nosilaca zbirka "Rajka Mamuzića", Novi Sad - Zgrada "Platoneuma", Ul. Svetozara Markovića urbane prezentacije i muzeografije. 6, Novi Sad - Nikolajevska crkva, Novi Sad - Dom JNA, Trg slobode 5, Novi Sad - Saborna crkva Sv. Georgija, Novi Sad - Partizanska baza, Ul. Vojislava Ilića 15, Novi Sad - Almaška crkva u Novom Sadu - Uspenska crkva u Novom Sadu - Zgrada gimnazije "Jovan Jovanović Zmaj" u Novom Sadu, Ul. Zlatne grede 4, Novi Sad - Kuća u Dunavskoj ulici br. 7 u Novom Sadu - Kuća u Dunavskoj ulici br. 20 u Novom Sadu - Kuća u Grčkoškolskoj ulici br 3 u Novom Sadu - Kuća u Grčkoškolskoj ulici br. 2 u Novom Sadu - Kuća u Karađorđevoj ulici br. 69 u Novom Sadu - Kuća u Dunavskoj ulici br. 18 u Novom Sadu - Kuća u Dunavskoj ulici br. 1 u Novom Sadu - Gradska kuća u Novom Sadu - Zgrada matičarskog zdanja u Novom Sadu - Kuća na Trifkovićevom trgu br. 2 u Novom Sadu - Kuća na Pozorišnom trgu br. 2 u Novom Sadu - Kuća u Dunavskoj ulici br. 6 u Novom Sadu Ambijentalne celine - Kuća na Trgu Toze Markovića br. 5 u Novom Sadu Prevashodni značaj za kulturni urbanizam i prezentaciju Novog Sada imaju tri - Kuća u Zmaj Jovinoj ulici br. 23 u Novom Sadu zaštićene ambijentalne celine – Staro jezgro grada, kompleks Sinagoge i - Kuća u Ulici kralјa Aleksandra br. 14 u Novom Sadu Petrovaradinska tvrđava sa podgrađem, koji ne samo zato što predstavljaju - Kompleks starog bioskopa u Novom Sadu ključne momente u urbanizaciji grada, već i u njegovoj kulturi. To, svakako, ne - Rimokatolički župni ured, plebanija u Novom Sadu, Katolička porta br. 3, Novi Sad umanjuje značaj ostalih celina, naročito trščara u paorskom kraju koje još uvek - Spomenik Svetozara Miletića u Novom Sadu,Trg Slobode, Novi Sad čekaju na adekvatnu prezentaciju i interpretaciju kao dragoceni deo urbane - Zgrada Matice srpske u Novom Sadu, Ul. istorije i graditeljskog nasleđa Vojvodine. Matice srpske br. 1, Novi Sad 29 Staro jezgro grada - Kuća u Ul. Patrijarha Čarnojevića br. 7, Novi Sad - Češki magacin, Ul. Bulevar despota Stefana br. 7, Novi Sad - Kompleks Pasterovog zavoda, Ul. Hajduk Velјkova br. 1, Novi Sad, - Zgrada Sokolskog doma u Ul. Ignjata Pavlasa br. 4, Novi Sad - Kuća u Ul. Petra Drapšina br. 48, Novi Sad - Kompleks muzeja i arhiva u Novom Sadu - Vladičanski dvor Eparhije Bačke SPC u Novom Sadu - Kuća u Dositejevoj ulici broj 10 u Novom Sadu - Kuća s okućnicom u Ul. Kralјevića Marka br. 37, Novi Sad

- Župna crkva Sv. Jurja i župni dom u Petrovaradinu, Ul. Štrosmajerova br. 20, Novi Sad - Rimokatolička crkva Marije Snežne na Tekijama u Petrovaradinu, Novi Sad - Kuća sa okućnicom, Ul. Patrijarha Rajačića 14, Petrovaradin

- Nadgrobni spomenik Armenske porodice Čenazi u Novom Sadu - Grobno mesto sa nadgrobnim spomenikom Jovana Hranilovića na Grko-katoličkom groblјu u Novom Sadu, Bulevar kralјa Petra, Novi Sad - Dvadeset i četiri nadgrobna spomenika sa grobnim mestima istaknutih političkih, kulturnih i javnih radnika na Uspenskom groblјu u Novom Sadu - Trideset nadgrobnih spomenika sa grobnim mestima istaknutih političkih, kulturnih i javnih radnika, na Almaškom groblјu u Novom Sadu - Grobno mesto sa spomenikom Stevanu Milovanoviću, na Almaškom groblјu u Novom Sadu - Grobna mesta sa nadgrobnim spomenicima značajnih ličnosti iz istorije Novog Sada, Petrovaradina, Sr. Karlovaca, Sr. Kamenice, na groblјima u Novom Sadu (Stara groblјa), Petrovaradinu (Vojničko groblјe), Sr. Kamenica (Pravoslavno groblјe), Novi Sad

Reflektujući period najintenzivnijeg razvoja započet elibertacijom 1748. godine, Znamenita mesta istorijski centar Novog Sada karakteriše mešavina objekata građenih u stilu - Spomenik na Keju, Novi Sad baroka, klasicizma, romantizma, istorizma, secesije i, između dva svetska rata, u - Spomenik na brdu "Vezirac" - mesto bitke kod 48 Petrovaradina 1716. god, Novi Sad stilu moderne. Čvrsti ulični frontovi, homogeni blokovi i dobro proporcionisani

48 Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Novog Sada: Kulturna dobra Novog Sada. Novi Sad, Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Novog Sada, 2008. Data-baza: http://www.zzskgns.rs. 30 javni prostori čuvaju svedočanstvo o genezi urbane matrice; religijski i obrazovni objekti različitih konfesija svedoče o multietničkom i multikulturnom razvoju, a stilsko-arhitektonski kvaliteti, reprezentativnost i kulturno-istorijski značaj građevina, među kojima su neke od najvažnijih kulturnih institucija, doprinose vrednosti starog jezgra i otvaraju mogućnosti za njegovu kvalitetniju urbanu prezentaciju, što se dalje analizira u okviru pojedinačnih klastera.

Kompleks sinagoge Ulica jevrejska 7-11, Novi Sad | 1906-9, arhitekta Lipot (Leopold) Baumhorn, stil secesije | prostorna kulturno-istorijska celina od velikog značaja

Novosadska sinagoga, bivša Jevrejska osnovna škola i Jevrejska opština čine prostornu kulturno-istorijsku celinu od velikog značaja, kao deo jevrejski geta koji je, poput drugih gradova u Ugarskoj, sa statusom slobodnog grada i Novi Sad dobio obavezu da organizuje. Lepota secesionističke arhitekture i današnja uloga kulturnog objekta koju vrši od 1966. godine - pre svega koncertne dvorane

31 izvanredne akustike, Baletske škole i Jevrejske opštine i biblioteke koje deluju i kao verska i kao kulturna zajednica – uključuju kompleks Sinagoge neizostavno u ovo istraživanje. Otvoren od aprila 2013. i za turističke posete kao deo „jevrejske rute“, kompleks predstavlja bitno čvorište u kulturnoj mreži Novog Sada i u širenju znanja o kulturnoj istoriji grada, zemlje i jevreja, sa potencijalom da postane centar promena u čitavom kvartu.

Petrovaradinska tvrđava i podgrađe Fortifikaciono-urbanistička celina gornje i donje Petrovaradinske tvrđave sa podgrađem uzdiže se od XVII veka kao „srpski Gibraltar“ na desnoj obali Dunava, na mestu rimskog Kuzuma i ostacima srednjovekovnog Petrikona. Predstavlja glavnu turističku i kulturnu atrakciju Novog Sada, ključno čvorište u mreži njegovih muzeja i kapiju ka Fruškogorskim manastirima.

32 Slika grada u umetnosti i medijima – umetnost i mediji u gradu

Kao uporište srpske kulture pred Otomanskim pritiskom, Novi Sad (sa Sremskim Karlovcima) je u zajedničkom imaginarijumu poznat kao „srpska Atina“. U ovom gradu ne samo što su se koncentrisale neke od prvih nacionalnih kulturnih institucija u Srba – Čitalište 1845, Srpsko narodno pozorište osnovano 1861, Matica srpska doseljena iz Pešte 1864. – već su u njemu – i o njemu – stvarale brojne značajne ličnosti, od Zaharije Orfelina do Pere Zupca, od Jovana Jovanovića Zmaja do Miroslava Antića, od Aleksandra do Slobodana Tišme. Zlatna greda: Od „Riznice“ do „Bildunga“ Ujvidek Čika-Jove Zmaja je možda najupečatljivija literarna slika u našoj kolektivnoj predstavi o Novom Sadu, usađena generacijama kroz njegovu poeziju, kroz Zmajeve škole u koje smo išli i Zmajeve dečije igre na kojima smo se takmičili, ali i kroz kultne dečije televizijske serije „Neven“ i „Poletarac“. Od nostalgične Riznice detinjstva i romantičnih Đulića do „Jututunske juhahahe“, slike se smenjuju i stapaju u devetnestovekovni, srednjeevropski Novi Sad, na koji nas u prezentaciji grada podsećaju ime glavne ulice i gimnazije i skulptura Jovana Jovanovića u njoj. Dušanova dva potomka devetnesti slave vek. Shvatili su duh vremena, – ona j' "nobl", a on "kek".

Smej'o sam se da ne plačem, gledajući onaj jad, gledajući ** sokak, gledajući Novi Sad.49

49 Jovanović – Zmaj, Jovan: „Bildung“, 1856 33 Šansona za Novi Sad

Možda ga niko nije lepše voleo i opisao od Mike Antića: [U] jesen uvek nestanem iz Novog Sada. Činim to zato što se svakog novembra kao po nekom smušenom pravilu ponovo zaljubljujem u stari most pod tvrđavom, u lavirint krivudavih sokačića oko Matice srpske i Temerinske pijace, u dva prozebla labuda koji kašljucaju u jezeru Dunavskog parka, u jednu violinu kod "Maroša" ili dve violine kod "Štolca" - i što sve bespomoćnije prirastam za ove ulice, za ovu užurbanost prolaznika, za lepršanje jutarnjih i večernjih izdanja na bulevaru i na šarenilo izloga koji krupnim četvrtastim očima zure u izmaglicu i monotono sivilo prosute kiše. Vi verovatno znate šta znači: zaboraviti mnogo sebe na nekom uglu, duž nekih drvoreda, pod nekim prozorom... Znači: ostati ovde zauvek. I, neka to izgleda neverovatno i romantično, znači: sećati se čak tamo na Sen Žermenu malog bifea "Lovac" iza "Dnevnika" ili pod kremaljskim kulama sa nostalgijom misliti na baroknu fasadu novosadske opštine ili u betonskoj vrtoglavici Manhatna poželeti jedno spokojno popodne na obroncima kameničke obale. Jednom su me pitali: zašto sam tako gimnazijski zaljubljen u Novi Sad. Nisam umeo da odgovorim. Jer sa najdražim gradom je kao i sa najdražom ženom: nikad nećemo uspeti da objasnimo ni sebi ni drugima šta nas je to tako vezalo.50 Šansa za Novi Sad U Novom sadu nisu živeli samo pisci i pesnici. Kuća koju je u naselju Salajka, u Kisačkoj ulici broj 20, 1907. izgradio otac Mileve Marić, udato Ajnštajn (1875- 1948), prepoznata je zbog istorijske, ali i arhitektonsko-stilske vrednosti, kao spomenik kulture. Muzeološka postavka posvećena životu i radu naučnice, ali i građanskoj kulturi Novog Sada, ne samo što bi produžila kulturni potez Dunavska - Nikole Pašića i istakla njenu naučnu komponentu, upisujući se u međunarodnu rutu fizike, već bi ujedno predstavljala vezu ka jednom drugom načinu života i gradnje, trščarama u Ulici Marka Kraljevića.

50 Antić, Miroslav: "Nenapisana šansona za Novi Sad", 29. novembar 1960. 34 „U Novom Sadu, hej“ Manifestacije u Novom Sadu, Novi Sad se u popularnoj kulturi vezuje za starogradsku i tamburašku baštinu, Najznačajnije književne, pozorišne, filmske, muziku Janike Balaža i naslednike ove tradicije, od Balaševićevih balada do folk- likovne, muzičke i muzičko-scenske manifestacije, festivali i smotre od izuzetnog pop nostalgije Garavog sokaka, koji zagovaraju jednu „salašarsku, romantiziranu značaja za razvoj kulture i umetnosti u kulturu“.51 Ali, u Novom Sadu su ponikli i prvi srpski pank bend Pekinška patka, Pokrajini i Republici Srbiji: provokativni eksperimentatori iz Laboratorije zvuka, kultni novotalasni i post-pank muzičko i muzičko-scensko stvaralaštvo: bendovi La Strada, Luna, Obojeni program, Boye. Iz 1980-tih i 90-tih sećamo se i - Novosadske muzičke svečanosti - NOMUS pop-zvuka grupe Ruž, i hardkor-panka Atheist Rap-a i Ritma nereda (i njihove - Međunarodni festival nove muzike - prve pesme iz 1987. „Za Novi Sad“: „Za Novi Sad dignimo ruke! Za Novi Sad svi INTERZONE, - Novosadski džez festival, u prve redove!“), i pank-bluza Love Hunters-a, koji su utrli put za nove muzičke - Pijanistički memorijal „Isidor Bajić“, sastave koji svedoče o vitalnosti novosadske muzičke scene52 i otvaraju pitanje - festival „Zlatna tamburica“ i prezentovanja i ove kulture u prostoru grada. - EXIT - Noise Summer Festival; Izgradnji medijske slike jednog savremenog Novog Sada koji ne živi u prošlosti likovno stvaralaštvo: doprinose i gradska kulturna dešavanja, od Sterijinog pozorja do Antićevih dana, - FORMA - Bijenalna izložba primenjene među kojima masovnošću i internacionalnom promocijom i posetom prednjači umetnosti i dizajna Vojvodine i EXIT, sve češće okupirajući javne prostore i ističući njihove arhitektonske i - Novosadski salon. ambijentalne vrednosti i urbanu strukturu. pozorišno stvaralaštvo: Kako sve ove slike iskorisiti za što sveobuhvatniju prezentaciju grada, njegovih - Dramski festival „Sterijino pozorje“, - Festival profesionalnih pozorišta Vojvodine, prostora, arhitekture i kulture - u gradu samom? - Internacionalni festival alternativnog i novog teatra – INFANT; filmsko stvaralaštvo: - Festival evropskog filma – EURONS, - Međunarodni video-festival „Videomedeja“ i - Festival domaćeg igranog filma „Novosadska arena“

51 I drugih „romantičara“: Amajlija, Apsolutno romantično, Old Timers, kakvi su prisutni i u likovnom i drugim vidovima stvaralaštva, i na koje se upućuje ova kritika. Živko Grozdanić, kritikujući kulturnu polituku vojvođanskih političkih čelnika u vreme raspisivanja konkursa za MSUV i nerealizovanje projekta, u Domanović, Duško: „Milion i po dinara “uludo” potrošeno na konkurs“, Novine novosadske, 21 novembar 2012. Onlajn: http://novinenovosadske.rs/milion-i-po-dinara-uludo-potroseno-na-konkurs/ (konsultovano decembra 2012.) 52 Dva minuta mržnje, Generaciju bez budućnosti, Proleće, Ragman, Zbogom Brus Lee, pa za njima DMT, Lost Propelleros, Vrisak generacije, The Bayonets, ZBL, Red Union, Brutalica, Ultimate Method Team, Reflections of Eternal Rain, Plug’n’Play, Tona, GBB, Piknik i Ringišpil. 35 Muzeji: klasteri i mreže

Muzeji i galerije u prezentaciji grada Novi Sad ima sveobuhvatnu turističku prezentaciju i informaciju koja uključuje i muzeje i galerije, objekte od istorijskog i kulturnog značaja, kao i turističke i kulturne rute (manastiri, salaši, zamkovi, med, vino) u gradu i okolini. Ono što pada u oči, međutim, je upravo ono što ova studija pokušava da istakne: muzeji su prikazani prema značaju, sadržaju i drugim karakterisitkama, ali njihova blizina i grupisanje, i prednosti koje one pružaju, u potpunosti su previđeni u turističkoj prezentaciji i zanemareni u urbanizmu grada. A Novi Sad, kao kulturno, obrazovno i administrativno središte Vojvodine i nekadašnja „Atina“ srpske kulture, ima značajnu tradiciju ne samo kolekcionarstva i izlaganja u muzejima, već i njihovog grupisanja.

36 Trg galerija: Nevidljivo blago

Iza niza poslovnih zgrada na Bulevaru velikog vojvođanskog sina Mihajla Pupina, u samom središtu Novog Sada, krije se umetničko i arhitektonsko blago Trga galerija. Na žalost, za sada ne i urbanističko: tretman otvorenih površina, pretvorenih delom u komercijalni nadzemni parking, ne doprinosi ni na koji način vizibilizaciji tri izuzetna muzejska prostora, kolekcije i spomenika kulture, niti izlasku njihovih programa i sadržaja u grad.

1000m

37 Istorijski razvoj Trga galerija Reprezentativne poslovne zgrade „Berze“ i „Habaga“ i maleni park na Trgu galerija svedoče o prvobitnoj ideji izgradnje jednog uređenog poslovnog centra Novog Sada kao središta nove banovine u periodu intenzivnog razvoja i operacije širenja ka Dunavu nakon Prvog svetskog rata. Posle narednog svetskog rata slede novi period gradnje i rasta, i prosecanje Bulevara Kraljice Marije / Maršala Tita / Mihajla Pupina prema Futoškoj ulici 1960-tih godina, da bi se centralni gradski Trg oslobođenja/slobode rasteretio od kolskog saobraćaja. Trg galerija - tada Trg prole- terskih brigada - tako izlazi na glavnu gradsku saobraćajnicu, ali već krajem 1970-tih godina biva i sam odsečen novom poslovnom zgradom na ovoj prestižnoj lokaciji, na koju se sa Trga sele komercijalne delatnosti i poslovanje. Trg ostaje zatvoren, smanjen sa severne strane, dijagonalno presečen i ekonomski neaktivan, i postepeno se pretvara u jedinstveni – i povučeni – klaster galerija i muzeja. 1947. je u zgradi Berze otvorena Galerija Matice srpske, 1961. je u svom novom zdanju inaugurisana Spomen- zbirka Pavla Beljanskog, a 1974. im se pridružila Galerija likovne umetnosti – poklon zbirka Rajka Mamuzića u Vili Štolc na uglu ulica Vase St ajića i Mike Antića.

38 Usled opšteg pomanjkanja prostora za stacionarni saobraćaj u užem centru grada, dolazi do novog narušavanja koncepta i funkcije Trga, čiji se deo pretvara u banalno nadzemno parkiralište, što ostaje i nakon rekonstrukcije 2011. godine.53

53 Jovanov, Jasna, Lolita Zakić, Vuk Garača: „Fenomen Trga galerija u kulturnom turizmu Novog Sada“, Zbornik naučnog skupa 1 – Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2008, Prirodno-matematički fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad, 2009, str.15-20; Idem: „Razvoj Trga galerija kroz prostor i vrijeme“. Turizmologija, www.turizmologija.com 39 INSTITUCIJE I PROSTORI KULTURE NA TRGU - Galerija likovne umetnosti - Poklon zbirka Rajka Mamuzića / Vila Štolc | Vase Stajića 1, Novi Sad | 1925-1928, arh. Lazar Dunđerski, pozna secesija | spomenik kulture | srpska umetnost posle 1945. - Galerija Matice srpske / Zgrada Produktivne berze | Trg galerija 1, Novi Sad | 1927, arh. Lazar Dunđerski za "Produktivnu berzu", 1957-58. adaptacija u galeriju po projektu arh. Ivana Zdravkovića i saradnika D. Živkovića i D. Vukovića; 1992. dogradnja dva sprata za kolekciju XX veka | spomenik kulture | najveća i najcenjenija galerija u Novom Sadu, srpska umetnost XVII-XX v. | ogranak Matice srpske Stalne postavke: XVIII, XIX, XX vek - Spomen-zbirka Pavla Beljanskog | Trg galerija 2, Novi Sad | 1958-61. Ivo Kurtović, moderna | spomenik kulture | antologijska dela srpske moderne umetnosti prve polovine XX veka (1900-tih - 1970-ih) iz jedne od najvećih kolekcija, zbirke Pavla Beljanskog Zbirke: Likovna, Primenjena umetnost, Arhivalije Postavke: Stalna postavka, Memorijal Pavla Beljanskog, Memorijal umetnika, Stručni arhiv, Dečija likovna radionica od 1979 - Zajednički vrt Galerije Matice srpske i Spomen-zbirke Pavla Beljanskog | Trg galerija 1-2

40 Hronološka i arhitektonska ruta Umetničke kolekcije ovih muzejskih ustanova su komplementarne i zajedno grade sveobuhvatan hronološki diskurs istorije srpske umetnosti novog veka. Galerija Matice srpske obuhvata period od XVII do XX veka, Spomen-zbirka Pavla Beljanskog prvu polovinu XX veka, a kolekcija Rajka Mamuzića period posle Drugog svetskog rata. Zajedničkim tumačenjima izložbi 2008. započinje uspostavljanje programskih veza unutar klastera.

Ovi muzeji, međutim, grade i arhitektonski diskurs. Sva tri sedišta su spomenici kulture, koji ilustruju razvoj moderne arhitekture od pozne secesije do kasne moderne i raznovrsnost arhitektonskih tipologija adaptabilnih za muzejske Pavle Paja Jovanović: Proglašenje Dušanovog namenu, od porodične vile, preko poslovne zgrade, do objekta muzeja zidanog zakonika (oko 1930). Ulje na platnu, Galerija Matice za tu namenu. srpske.

Ovakav programski kontinuitet i neposredna fizička blizina54 omogućavaju postizanje klaster efekta kroz zajedničke aktivnosti i zajednički prostor, ali one se još uvek nedovoljno koriste. Muzeji nedostatno ukazuju na ovo grupisanje: ne pružaju mogućnost kupovine jedinstvene ulaznice, nemaju zajedničku internet prezentaciju, niti linkove ka susednim galerijama, osim Spomen-zbirke Pavla Beljanskog. Ona je izuzetak koji naglašava mogućnosti saradnje i razvoja u klasteru kroz povezane tematske izložbe, zajednička dešavanja, edukativnu službu, ali i izuzetak koji ističe sadašnje urbanističke nedostatke Trga galerija kao fizičkog okvira za prepoznavanje klastera.

Znak modernizovanja svakako su nove postavke, obrazovne službe i aktivnosti za decu i odrasle u Galeriji Matice srpske i Zbirci Beljanskog, kao i kafe u bašti Sava Šumanović: Doručak na travi (1927). Ulje na platnu. Spomen-zbirka Pavla Beljanskog Zbirke. Ono na čemu mora još mnogo da se radi su identifikovanje pojedinačnih muzeja sa klasterom, bliskija saradnja i kraeiranje ruta unutar izložbi i između muzeja, uključujući u didaktički program i arhitekturu i javni prostor. To znači usmeriti se na bolnu tačku ovog klastera i redefinisati otvorene površine ispred, iza i između muzeja, dajući im adekvatan urbanistički tretman, identitet i namenu.

54 kako se to definiše i u Spomen-zbirka Pavla Beljanskog: Zgrada Spomen-zbirke | Trg galerija. http://www.pavle-beljanski.museum/trg-galerija.php (Kons. 04/2013.) Kosa Bokšan: U otvoru II, Kombinovana tehnika na41 juti. Galerija Mamuzić. MANIFESTACIJE - Leto u Vrtu galerija Jedna vredna inicijativa da se muzeji uključe u klaster, a ovaj prostor oživi i uđe u svakodnevni život Novosađana, je „Leto u Vrtu galerija“, u zajedničkom vrtu Galerije Matice srpske i Spomen-zbirke Pavla Beljanskog. Muzički koncerti i plesne večeri, projekcije i druge aktivnosti četvrtkom uveče uključeni su od leta 2012. u program muzeja kao vid promocije i približavanja građanima savremenog umetničkog stvaralaštva i samog klastera. Entuzijazam prevazilazi skromne estetske i ambijentalne kvalitete ovog prostora i ukazuje na mogućnosti i potrebu za njegovim preimenovanjem/ brendiranjem u Vrt galerija, kao za i remodelovanjem i kulturnim programiranjem koji bi prostor učinili atraktivnim i rado posećenim i u drugo doba dana i godine. „Leto u Vrtu galerija“ i ovaj komadić dvorišta pokazuju koliko je javni prostor bitan za eksteriorizaciju programa muzeja, i koliko su Trg galerija i prostor između unutrašnjih dvorišta zgrada u Mike Antića danas inertni i neiskorišćeni, suprotno svakoj ideji o savremenom klasteru i savremenom gradu.

INSTITUCIJE I SPOMENICI OKO TRGA - Pozorišni muzej Vojvodine | Kralja Aleksandra 5/1, Novi Sad | od 1982. | spomenik kulture - Bioskop (sinepleks) "Arena" | Bulevar Mihajla Pupina 3, Novi Sad - Fakultet za menadžment | Vase Stajića 6, Novi Sad - Bioskop Jadran | Poštanska 5, Novi Sad - Nadgrobni spomenik jermenske porodice Čenazi i spomen-obeležje Jermenske crkve | Bulevar Mihajla Pupina, Novi Sad | spomenik kulture - Budući galerijski prostor pored Gimnazije? Druge kulturne institucije u okruženju takođe bi mogle da se uključe u rad klastera i koriste njegov javni prostor – npr. za letnju pozornicu, kao i da svojim obeležjima i programima, gostujućim eksponatima i sl. usmere posetioce ka skrivenom klasteru. Studenti fakulteta za menažment mogli bi da doprinesu idejama o „menadžovanju“ ovog prostora i budu aktivni korisnici i muzeja i prateće ekonomije.

42 NEISKORIŠĆENI POTENCIJAL Trg za kola ili ljude? Ovaj klaster muzeja grad Novi Sad je prepoznao i 1992. imenovao „Trg galerija“. Ali, na trgu su automobili. Komercijalni parking zauzima javni prostor u samom središtu grada u kome bi mogla i trebala da se desi kulturna emisija informacija i sadržaja galerija koje ga definišu. Parking prostor je, naravno, neophodan i dragocen i u drugim gradskim centrima i potreban je i za korisnike muzeja u klasteru. Svetska iskustva pokazuju čitav niz rešenja koja oslobađaju javni prostor za pešake (i bicikliste), od podzemnih garaža do nove topografije koja ih natkriva. Ona sve češće uključuju i dodatne podzemne izložbene galerije, depoe i laboratorije, kao i komunikacije između institucija u klasteru, naglašavajući njihovo jedinstvo i odgovarajući na rastuće prostorne i funkcionalne potrebe muzeja zbog kojih se nadzemni prostor, unutar podjednako kao i van muzeja, oslobađa za publiku i funkcije orijentisane ka njoj. Socijalni i ekonomski dinamizatori Istovremeno ovi „urbani tepisi“ integrišu i kafee, muzejske prodavnice i samoposluge, koji prostoru pružaju živost i sigurnost i u vreme kada su galerije zatvorene; podzemne prolaze i stanice metroa koje ih čine što dostupnijim i izloženijim tokovima ljudi, rezervoare za kišnicu i druge infrastrukturne sadržaje koji diskretno opslužuju čitav grad. Očigledno odsusto kafea, knjižara, prodajnih galerija, antikvarnica, kreativnih studija i drugih sadržaja koji mogu da ostvare simbiozu sa muzejima i ožive prostor Trga pokazuje neophodnost njegove radikalne transformacije, koja bi trebala da uključi i formiranje adekvatnih pozornica i drugih efemernih struktura za letnja dešavanja i animiranje posetilaca. Pristupačnost Izgradnja poslovnih objekata duž Bulevara Mihajla Pupina blokirala je vizuelni kontakt sa Trgom galerija, uspostavljajući vezu sa njim kroz dva pasaža. Time je onemogućeno sagledavanje arhitekture i javnog prostora Trga i limitirana vizuelna i mentalna pristupačnost muzeja. Elementima vizuelnog identita, signalizacijom ili samim eksponatima i, naravno, aktivnostima – kulturnim, kreativnim, ali i komercijalnim – nužno je učiniti Trg galerija vidljivim u gradu, naglasiti prisustvo muzeja iza „velikog zida“ i usmeriti ka njima prolaznike sa toka dinamičnog bulevara, a u budućnosti možda ostvariti i vizuelne prodore ka Bulevaru i Dunavskom parku.

43 Sistem trgova Ne treba se zaustaviti samo na Trgu muzeja. Kontakt sa njime moguće je ostvariti iz pravca podzemnog prolaza i trga ispred Pošte redefinisanjem još jednog sadašnjeg parking-prolaza i trga, i isticanjem nadgrobnog spomenik porodice Čenazi i spomen-obeležja Jermenske crkve kao svedočanstava o kulturnoj istoriji grada i potencijalnog putokaza ka muzejima. Zelena površina između muzeja i stambenih dvorišta takođe predstavlja potencijal za vrt skulptura i drugih sadržaja koji ne bi remetili mir stanara, a koji bi naglašavali raznolikost karaktera otvorenih gradskih prostora u kontrastu sa dinamičnom „predbaštom“ Trga muzeja.

44 PROJEKTI Značaj Trga galerija i njegovo sadašnje poražavajuće stanje su pitanja toliko bitna i izazovna za grad, da su uvedena i u nastavu na Departmanu za arhitekturu i urbanizam Tehničkog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu. U toku zimskog semestra 2012/13, na predmetu Urbanističko projektovanje 1 pod vođstvom doc. Reba dr Darka, studenti su se bavili Trgom galerija i dali svoje predloge za njegovu transformaciju, sa ciljem kreiranja novog identiteta Trga i podizanja nivoa njegove funkcionalnosti i atraktivnosti.

45 Dunavska ulica / Dunavski park: Priroda i kultura

Potez Dunavske ulice vezuje grad i reku, staro jezgro i zonu njegovog rasta, spomenike kulture i spomenike prirode, čvorišta muzeja i sedišta kulturnih institucija i mreža, kao diahroni i sinhroni presek kroz dinamično tkivo grada.

1000m

46 Čvorište 1: Dunavski park ili ruta domova Vođen istom logikom kojom su London, Pariz, Amsterdam, Brisel, Barselona i Čikago u XIX v. iskoristili svoje velike izložbe za urbanizovanje novih područja grada i formiranje klastera muzeja, Novi Sad 1895. započinje formiranje Dunavskog parka na ledini svog starog vašarišta. Promenada ispred Sudske palate izrasla je u najlepši novosadski park u samom centru grada, jedan od njegovih zaštitnih znakova i omiljenu sliku sa razglednica. Ali poseban karakter parku daje njegov obod, koji danas definišu kulturne institucije, uključujući četiri muzeja i pet „domova“.

47 Striktno posmatrano, potencijalni klaster muzeja čine Zbirka strane umetnosti Muzeja grada Novog Sada, Muzej Vojvodine, Arhiva Vojvodine, Muzej savremene umetnosti Vojvodine i kolekcije/izložbe Doma vojske Srbije, sa sistemom javnih prostora između i oko njih, koji sami po sebi imaju ogromne mogućnosti za izgradnju zajedničkog identiteta i kulturnog projekta i novih veza i putanja u gradu (kej, pijaca, park). Međutim, kao što ovaj rad pokazuje, tunelska vizija i izolovanje iz gradskog konteksta danas nisu ni poželjni ni mogući, i Dunavski park je nužno posmatrati u svoj kompleksnosti sadržaja koji ga okružuju, delikatnosti odnosa među njima i bogatstvu potencijala za aktivnosti i povezivanje institucija, grada i građana.

48 INSTITUCIJE

Dunavska ulica - DOM VOJSKE | Beogradski kej 9, Novi Sad Zbirka Doma Vojske Srbije Pivnica „Dunav“, sportski tereni, Maketarski klub Novi Sad

- Muzej savremene umetnosti Vojvodine / Zgrada bivšeg Muzeja socijalističke revolucije | izložbeni prostor: Dunavska 37, Novi Sad od juna 2001 | uprava, depo za smeštaj umetničkog fonda, biblioteka i dokumentacija: Jevrejska 21, Novi Sad (zgrada Opštinskog suda i Geoplana) - Muzej Vojvodine | Dunavska 35 i 37, Novi Sad | muzej-mreža Objekti: Muzej Vojvodine / Zgrada Sudske palate | Dunavska 35 | cca. 1900, arh. Đula Vagner; 1976-86. preadaptacija u muzej; u stilu istorizma | spomenik kulture Muzej Vojvodine - Odeljenje za noviju istoriju / zgrada bivšeg Muzeja socijalističke revolucije | Dunavska 37 | 1959–1972. arh. Ivo Vitić Muzejski kompleks Kulpin | Kulpin Etno-park "Brvnara" u Bačkom Jarku | Bački Jarak - Arhiv Vojvodine / Zgrada Okružnog zatvora | Žarka Vasiljevića / Dunavska 35, Novi Sad | sagrađena je 1901, 1988. adaptacija za potrebe Arhiva koga je osnovala Matica srpska 1847. godine | spomenik kulture Stalna postavka: srpska kultura i život u Vojvodini kroz istoriju - Park za pse | Miloša Bajića, Novi Sad | potencijal za razvoj sistema otvorenih prostora - Zbirka strane umetnosti Muzeja grada Novog Sada | Dunavska 29, Novi Sad | 1903. arh. Franc Voruda, za dr Branka Ilića, mešavina neoklasicizma i secesije | zgrada i muzejski eksponati su legat, otvoren za javnost 1968. | ogranak muzeja- mreže Stalna postavka: zapadnoevropsko slikarstvo od renesanse do XX veka, primenjena umetnost i stilski enterijer XVIII-XX v. | Najznačajnija dela: „Portret Rembrantovog oca“ i Rubensonov „Seneka“.

49 Ulica Vojvode Putnika UČITELJSKI DOM | Vojvode Putnika 2, Novi Sad | 1936, arh. Danilo Kaćanski, skulptura Karlo Baranji (figura Đorđa Natoševića, 1934.) | kulturni kontejner - Zavod za kulturu Vojvodine > Kulturni centar Vojvodine55 | Vojvode Putnika 2, Novi Sad | stožer mreže kulturnih centara u Vojvodini Galerija „MOST“ Zavoda za kulturu Vojvodine | Vojvode Putnika 2, Novi Sad Portal kulture Vojvodine (web portal) - Vojvođanska akademija nauke i umetnosti / Akademija nauka, kulture i umetnosti Vojvodine | Vojvode Putnika br.1, Novi Sad - Kulturno-prosvetna zajednica Vojvodine | Vojvode Putnika 2, Novi Sad - Društvo učitelja novog sada - Centar za informisanje i stručno usavršavanje | Vojvode Putnika 1, Novi sad DOM PENZIONOG FONDA OPŠTINSKIH ČINOVNIKA | 1937-38, arh. Vlajko Jančić SOKOLSKI DOM - Spomen dom kralja Aleksandra 1 Ujedinitelja | Ignjata Pavlasa (Žarka Zrenjanina) 4-8, Novi Sad | 1934-36., arh. Đorđe Tabaković | spomenik kulture | kulturni kontejner - Pozorište mladih Scena za decu Dramska scena - Sokolsko društvo "Vojvodina" Prostori za sport i rekreaciju sa klupskim prostorijama - Udruženje građana „Tamburica Janike Balaža“ > takmičenja malih tamburaških sastava Međunarodnog festivala „Bisernica Janike Balaža“ (u oktobru, od 2001.); „Čovek od zvezda“, veče posvećeno Miki Antiću (u martu); Likovna kolonija „Susek“ (prva polovina juna, 2002-06.) - Knjižara „Mala velika knjiga“ Radio-televizija Vojvodine | Ignjata Pavlasa 3, Novi Sad Direkcija RUV Radio-Televizije Vojvodine Studio M | koncertna dvorana i studio za snimanje i prenose Radija Novi Sad | 1963- 66, arh. Pavle Žilnik, Oktobarska nagrada grada Novog Sada, Tabakovićeva nagrada za arhitekturu 1995. - Fontana „Tri devojke“ Jovana Soldatovića

55 „Zavod za kulturu Vojvodine (ZKV) će najverovatnije vrlo brzo postati Kulturni centar Vojvodine, a razlika nije samo u imenu, nego i u prelasku iz takoreći birokratske funkcije u operativnu, terensku.“ Zavod za kulturu Vojvodine - Portal kulture Vojvodine: „Umesto Zavoda za kulturu pokrajinski kulturni centar“, maja 2013. http://www.kultura-vojvodina.org.rs/index.php?option=com_ content&task= view&id=2492&Itemid=198, konsultovano maja 2013. 50 Bulevar Mihajla Pupina - RADNIČKI DOM / Radnička komora | Bulevar Mihajla Pupina 24, Novi Sad | 1930- 1931, arh. Dragiša Brašovan, skulptura Toma Rosandić Udruženje filmskih i televizijskih radnika Vojvodine | iznajmljeni prostor u zgradi Radničkog doma na Bulevaru Mihajla Pupina 24, Novi Sad - Zavod za zaštitu spomenika kulture Grada Novog Sada | Bulevar Mihajla Pupina 22, Novi Sad - Galerija „Bel Art“ | Bulevar Mihajla Pupina 17, Novi Sad - Galerija “Mali likovni salon KCNS” | Bulevar Mihajla Pupina 9, Novi Sad - Savez udruženja likovnih umetnika Vojvodine u Novom Sadu (SULUV) | Bulevar Mihajla Pupina 9, Novi Sad - Turistički informativni centar | Bulevar Mihajla Pupina 9, Novi Sad - Pedagoški zavod Vojvodine | Bulevar Mihajla Pupina 6, Novi Sad - Muzička omladina Vojvodine | Bulevar Mihajla Pupina 6, Novi Sad - Turistička organizacija Vojvodine | Bulevar Mihajla Pupina 6/IV, Novi Sad Dunavski park Skulpture: „Nimfa“ / „Devojka sa rogom izobilja“, fontana i skulptura, rad Đorđa Jovanovića, 1912. Figura Đure Jakšića, rad Jovana Soldatovića, 1982. Figura Sergija Radonješkog, rad Vjačeslava Klikova, 1992. Bista Miroslava Antića, rad Pavla Radovanovića, 1992. Bista Branka Radičevića, rad Ivanke Acin, 1972. Saletla | stilski ukomponovana u park i rekonstruisana 2001. | omiljeno mesto održavanja manjih koncerata i drugih kulturnih dešavanja tokom letnjih meseci. - Tenisko i rukometno igralište - (DOM ZDRAVLJA | Bulevar Mihajla Pupina 23, Novi Sad) | uživa prethodnu zaštitu („Službeni glasnik RS“, broj 6/90). Program - Internacionalni filmski festival Cinema City | kraj avgusta, od 2007. | bioskop pod otvorenim nebom - koncerti | MONS i dr.

51 Priroda Dunavski park je danas spomenik prirode56 sa više od 12 ha i preko sto biljnih vrsta, uključujući i one retke poput piramidalnog hrasta lužnjaka, što mu već daje muzejski karakter i zahteva savremen tretman i interpretaciju negovog florističkog bogatstva i pejzažnog karaktera. Novi Sad nema Prirodnjački muzej, ali ima Prirodnjačku postavku i arboretum Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode u Radničkoj ulici. Mali, savremeni, interaktivni paviljon za izložbe i informacije ove institucije doprineo bi obrazovnom karakteru parka i svesti građana – i turista – o njegovoj autentičnosti i biodiverzitetu, o ekologiji i održivosti, naglašavajući prisustvo muzeja oko njega. Istovremno bi služio kao izlog i pozivnica za postavku Zavoda za zaštitu prirode i aktivnosti Otvorenog univerziteta na pet minuta hoda od parka i na sredokraći jedne kulturno-obrazovne putanje, koja ulicama Jovana Đorđevića i Stevana Musića povezuje kulturni klaster Dunavskog parka, kompleks Banovine i Univerzitetski kampus. Kultura Osim zelenila, park krase i jezero sa ostrvcetom i labudovima iz Antićevog sećanja, fontana, saletla i skulpture. Ono što bi parku trebalo dodatno da definiše karakter su muzejske i kulturne institucije po njegovom perimetru. Park svojom koncepcijom klasičnog engleskog vrta kao da ih više razdvaja nego što ih povezuje. Međutim, njegovo korišćenje tokom festivala Cinema City kao bioskopa pod otvorenim nebom, reaktiviranje saletle za koncerte, ali i venčanja, daje nove dimenzije njegovom učešću u životu grada i pokazuje potrebu za intenzivnim programiranjim ovih dešavanja. Taj program i život parka neizostavno treba da uključe obodne institucije stvarajući programsku i prostornu vezu među elementima klastera. Njegova lepota leži upravo u različitom karakteru njegovih „ivica“. Ulicom Ignjata Pavlasa dominiraju medijska kuća Radio-televizije Vojvodine i njen Studio M sa svojim koncertnim aktivnostima i Sokolski dom kao veliki kontejner kulturnih i sportskih sadržaja namenjenih pre svega obrazovanju i animaciji mlade publike (Pozorište mladih, sportska društva), koja se preko parka može usmeriti i ka aktivnostima muzeja. Razigranost i funkcija ovih institucija produžavaju se u otvoreni prostor iza Doma i u Parku sportskim terenima kao jednim od bitnih faktora njihove

56 Dunavski park je prirodno dobro od velikog značaja i svrstan u II kategoriju zaštite kao spomenik prirode, pod režimom zaštite III stepena Republičkog zavoda za zaštitu prirode. JKP „Gradsko zelenilo“ Novi Sad: Predlog plana upravljanјa spomenika prirode „Dunavski park“ za period 2012.-2021. godine, Novi Sad, decembar 2011. godine 52 dinamizacije. Oni nužno naglašavaju promenu koja se dešava u javnom prostoru savremenog grada, koji gubi jednoznačni karakter i menja ga ciklično u toku dana, postajući ne samo promenada, bašta i pozornica, već, poput Muzeumplajna u Amsterdamu, i otvoreno igralište celog grada. Veliki potencijal leži i u neizgrađenim površinama i relacijama duž druge, muzejske „ivice“ parka, između objekata i institucija Zbirke strane umetnosti Muzeja grada Novog Sada, Muzeja Vojvodine, Arhiva Vojvodine, Muzeja savremene umetnosti Vojvodine i Doma vojske Srbije, čijom bi transformacijom ovaj muzejski niz dobio jasan identitet i funkcionalnost klastera unutar klastera. Ograda oko Muzeja Vojvodine jasno simbolizuje dosadašnju parcijalnu viziju, ideju jedne kulture izdvojene iz svakodnevnog života i koncept muzeja zagledanih u sopstvene kolekcije. U svojoj reorijentaciji ka gradu i građanima, muzeji se danas udružuju u uzajamnom aktiviranju sadržaja i zajedničkih prostora. U tom reaktiviranju i reorijentaciji, treba srušiti i fizičke i mentalne ograde, i pre svega, otvoriti ovaj prostor ka parku i ujediniti ih u prostornu i programsku celinu. Samom prostoru na muzejskom potezu duž Dunavske ulice potrebno je dati savremeni izraz i estetiku, definišući i povezujući ambijente i nivoe različitih karaktera i namena. Pritom je neophodno imati u vidu da se radi o institucijama i objektima od nacionalnog značaja kako u kulturnom, tako i u arhitektonskom pogledu. To znači da urbanistički tretman poteza treba da istakne arhitektonske kvalitete objekata i stvori utisak kompleksa sa raznovrsnim podcelinama, uključujući proširenje muzejskog prostora i funkcija okrenutih posetiocima (radnja i kafe muzeja, biletarnice, informacije, toaleti) i socijalne animatore, pozornice i izložbe na otvorenom (npr. postojeće kolekcije topova i tenkova), i ujedno da predvidi pristup za vangradsku publiku i organizovane posete. Potez muzeja bi mogao da se produži na susedni Dom vojske sve do Beogradskog i Sunčanog keja, zaokružujući celinu bloka i uključujući u svoj program ne samo izuzetnu kolekciju umetničkih dela XX veka Vojske Srbije i veliku atraktivnost Domove „Pivnice“, već i nove teme, poput Vojne granice, rečne plovidbe, trgovine ili povezanosti Podunavlja. Preostale dve ivice četvorougla Parka imaju manji intenzitet kulturnih namena, ali i tome predstoji promena. Menjanje imena i karaktera Zavoda za kulturu Vojvodine u Kulturni centar Vojvodine najavljuje njegovu dinamizaciju i veću operativnost, koja bi trebala da se reflektuje i kroz rad galerije „Most“ i, nadajmo 53 se, njeno prisustvo u javnom prostoru i životu. Dom zdravlja na ukrštanju Ulice vojvode Putnika i Bulevara Mihajla Pupina je objekat pod prethodnom zaštitom koji svojom koncepcijom i namenom okreće leđa Parku čiji ugao zauzima. Kao i susedna zgrada fiskulturnog igrališta, on ne doprinosi kulturnoj gustini klastera niti komunicira sa njegovim javnim prostorom. Za sada jedino doprinose diverzitetu posetilaca, ali pružaju mogućnost da se efemernim i savremenim strukturama njihovo „naličje“ pretvori u novo „lice“ parka kroz teme zdravog duha, tela i grada i neophodne sadržaje poput kafea, javnog toaleta, informacija, prodavnica, ili malih paviljona za izlaganje, interpretaciju i radionice. Bulevar Mihajla Pupina u ovom segmentu ima izraženi administrativni karakter sa najvišim institucijama Pokrajine, među kojima se ističe Banovina kao arhitektonsko remek-delo nesumnjivih didaktičkih kvaliteta. Kulturni i obrazovni sadržaji klastera Dunavski park izlivaju se u Pedagoški zavod Vojvodine, Mali likovni salon KCNS i Galeriju „Bel Art“, uspostavljajući moguću vezu prema Trgu galerija. Sličnu vezu, kao što je rečeno, moguće je konstruisati i u ulicama Jovana Đorđevića i Stevana Musića, odnosno Sonje Marinković, preko Prirodnjačke zbirke, prema Univerzitetskom kampusu i Studentskom parku na obali Dunava. Ovde se posebno analizira najaktivnija „otoka“ iz Dunavskog parka, Dunavska ulica, koja teče kao linearni klaster povezujući neke od najznačajnijih institucija kulture Novog Sada, Vojvodine i Srbije.

55 PROJEKTI U toku zimskog semestra 2012/13 u Departmanu za arhitekturu i urbanizam Tehničkog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, na predmetu Urbanističko projektovanje 1 pod vođstvom doc. Reba dr Darka, studenti su se bavili javnim prostorima oko Muzeja Vojvodine, Muzeja savremene umetnosti Vojvodine i Arhiva Vojvodine i dali svoje predloge za njihovu transformaciju, koji su kao izložba ušli i u sam Muzej Vojvodine. Podstaknut uspehom ovog projekta, aprila 2013. Muzej Vojvodine je inicirao saradnju sa Departmanom kroz ispitni rad na predmetu Pejzažna arhitektura 1 na IV godini i studentski konkurs za rešenje, prvenstvno pejzažističko, uređenja arheo-botaničke bašte u prostoru predvrta Muzeja Vojvodine, kao jednog novog vida eksteriorizacije njegovog sadržaja i provezivanja sa Dunavskim parkom.

56 Linija 2: Dunavska ulica / Nikole Pašića

Dok Dunavski park svedoči o silasku Novog Sada na Dunav i urbanizovanju nekada plavnog priobalnog kraja kolekcijom izuzetnih zdanja, muzeja i domova vojske, sokola, učitelja, radnika i zdravlja iz prve polovine XX veka, tokovi Dunavske i Ulice Nikole Pašića grade istorijski pregled kulture i arhitekture starog Novog Sada od početka XVIII do početka XX veka. Zajedno formiraju arhitektonsku hronologiju Novog Sada, što im daje izvanredan didaktički kapacitet i vrednost u smislu urbane muzeografije i značajnu ulogu u kulturnim i turističkim rutama grada.

57 Istorijski razvoj

Dunavska ulica je verovatno najstarija ulica u današnjem Novom Sadu i svedočanstvo o njegovom razvoju iz utvrđenja Mostobran, podignutog 1694. godine na levoj obali Dunava, naspram Petrovara- dinske tvrđave. Grad su naselili graničari, zanatlije i poneki lađar, ribar i trgovac, pristigli sa Velikom seobom Srba, a uz ocednu gredu u močvarnom priobalju koja je vodila ka njemu najpre su se koncentrisali trgovci, zanatlije i pijaca. Ulica i danas ima istu živost, a celinu poteza od Dunavske do ulice Nikole Pašića karakterišu ključna zdanja i institucije starog gradskog jezgra. Zbirka strane umetnosti Muzeja grada Novog Sada predstavlja kapiju ka Dunavskom parku i vezu sa njegovim muzejima. Svedoči o građanskom životu, kao i male galerije i zanatske radnje duž ulice koje, među onim savremenim i internacionalnim, čuvaju duh grada i njegove kulture. Na ukrštanju sa glavnom, Zmaj-Jovinom ulicom smestile su se Gradska biblioteka, Vladičanski dvor, Saborna crkva, Gimnazija i Ogranak SANU, gradeći bitno čvorište na ovom istorijskom potezu koji se produžava Pašićevom ulicom ka Matici srpskoj i kulturnim institucijama unutar i oko nje.

58 59 INSTITUCIJE I OBJEKTI KULTURE

Dunavska ulica - (Zbirka strane umetnosti Muzeja grada Novog Sada | Dunavska 29, Novi Sad | 1903. arhitekta Franc Vorud, za novosadskog lekara dr Branka Ilića, u mešavini stilova neoklasicizma i secesije | zgrada i muzejski eksponati su legat, otvoren za javnost 1968. godine | ogranak muzeja-mreže Stalna postavka: zapadnoevropsko slikarstvo od renesanse do XX veka, primenjena umetnost i stilski enterijer XVIII-XX v. Najznačajnija dela: portret Rembrantovog oca i Rubensonov Seneka.) - Galerija „Lavirint“ | Dunavska 14, Novi Sad - Galerija „Aura“ | Dunavska 13, Novi Sad - Atelje i knjigovezačka radnja Ivković | Dunavska 10, Novi Sad | svedočanstvo zanatske tradicije. Čvor Saborne crkve - Kuća kod belog lava | ugao Dunavske i Zmaj Jovine ulice | jedna od najstarijih očuvanih kuća u gradu u baroknom stilu, oko 1740. - Gradska biblioteka | Dunavska 1, Novi Sad | osnovana 1885. kao Srpski čitalački klub izdavača i knjižara Arse Pajevića | spomenik kulture | sedište mreže lokalnih biblioteka Biblioteka za odrasle Dečija biblioteka Zavičajna zbirka Čitaonica - Vladičanski dvor | Gimnazijska 2, Novi Sad | spomenik kulture - Saborna crkva / Saborni hram Svetog velikomučenika Georgija | Nikole Pašića 4, 21000 Novi Sad | 1734-1740, toranj obnovljen 1851-53, arh. Gustav Šaibe, u neobaroknom stilu; ikonostas Paja Jovanović, zidne slike Stevan Aleksić | spomenik kulture od velikog značaja - Gimnazija "Jovan Jovanović Zmaj" (bivša Srpska pravoslavna velika gimnazija) sa igralištima | Zlatne grede 4, Novi Sad | spomenik kulture - Spomenik Jovanu Jovanoviću Zmaju 60 - Srpska akademija nauke i umetnosti – Ogranak u Novom sadu | Nikole Pašića 6, Novi Sad (nastavak Dunavske ulice) | osnovana 1979, od 1992. ogranak SANU Galerija Ogranka SANU u Novom Sadu (nekadašnje VANU) – Platoneum | Nikole Pašića 6, Novi Sad (nastavak Dunavske ulice) | spomenik kulture Vojvođanski simfonijski orkestar | Nikole Pašića 6/3, Novi Sad - Galerija “Beseda” | Nikole Pašića 9, Novi Sad | galerija ikona i knjižara Srpske pravoslavne crkve Čvor Matice srpske - Dečije pozorište Vesela kornjača | Nikole Pašića 28, Novi Sad - Foto kino i video savez Vojvodine | Nikole Pašića 34, Novi Sad - Galerija „Multimedia Arts“ | Nikole Pašića 34, Novi Sad - Institut français Novi Sad | Nikole Pašića 33, Novi Sad - Matica srpska / Zavod Marije Trandafil za srpsku pravoslavnu siročad u Novom Sadu | Matice srpske 1, Novi Sad | 1910–13, arh. Momčilo Tapavica, zadužbina Marije Trandafil; 1974–75. konzervatorski radovi; 1986–87; 1990–91. aneks za potrebe Biblioteke, arh. Milana Marić; eklekticizam | spomenik kulture od velikog značaja | doprinos urbanizaciji gradskog jezgra u trouglu između Saborne, Nikolajevske i Almaške crkve | sedište kulturne mreže Sedište Matice srpske | Kolekcija portreta Biblioteka Matice srpske | Fond Biblioteke – pokretna kulturna dobra Izdavačko odeljenje Antikvarijat Matice - Nikolajevska crkva | Nikolajevska porta, Novi Sad | osvećena 1730, obnovljena 1861-62, u baroknom stilu | kulturno dobro od velikog značaja - Akademija umetnosti | Đure Jakšića 7, Novi Sad | sedište akademske mreže Akademsko pozorište Promena | Đure Jakšića 7, Novi Sad Salašarsko pozorište | Đure Jakšića 7, Novi Sad - Galerija Prometej | Trg Marije Trandafil 11, 21000 Novi Sad

61 Potencijal

Analiziran kao poseban segment u okviru urbane i kulturne mreze Novog Sada, linearni tok ulica Dunavske i Nikole Pašića formira jasnu urbanističku i istorijsku celinu, čije je ključne institucije duhovnosti i kulture pratio razvoj novih, doprinoseći formiranju kulturnih podcelina. Svaka od njih ima potencijal za unapređenje: - čvorištu Saborne crkve, Vladičanskog dvora, Gimnazije i SANU predstoji najpre uređenje i integrisanje Trga Republike sa Ribljom pijacom,57 kojim će se unaprediti sistem trgova i prezentacija geneze starog jezgra i omogućiti alternativna ruta ka muzejima uz Dunavski park; - sledi proširenje Gradske biblioteke u smislu formiranja jednog savremenog i polivalentnog bibliotečkog centra sa salama za dečiju i stranu biblioteku, čitaonicu, naučne skupove i promocije knjiga;58 - povezivanje Matice srpske, Nikolajevske crkve i Akademije; - formiranje Muzeja Mileve Marić, koje bi pojačalo naučnu dimenziju i produžilo kulturni tok, omogućavajući povezivanje sa zaštićenom celinom u Ulici Marka Kraljevića, kao i sa Almaškom rutom.

57 konkurs za idejno urbanističko- arhitektonsko rešenje Trga Republike sa Ribljom pijacom , 2009. 58 Vrbaški, Bilјana: Analiza javnih službi - dokumentaciona osnova generalnog urbanističkog plana grada Novog Sada. Novi Sad: JP "Urbanizam", novembar 2009. Opšti uslovi konkursa Idejno rešenje dogradnje Gradske biblioteke u Novom Sadu, DANS, 2011. 62 63

64 Petrovaradinska tvrđava

Zaštićena ambijentalna celina Petrovaradinske tvrđave i podgrađa sama po sebi je muzej istorije i urbanizma vobanovskog tipa utvrđenja i vojnog naselja. Dodatni sadržaji muzeja i zavoda, umetničke akademije, ateljea i galerija podcrtavaju muzeografski karakter ovog klastera, i zajedno sa ugostiteljskom ponudom i podrškom i festivalskim programom koji kulminira zaštitnim znakom Tvrđave – EXIT festivalom, unose život među nekadašnje kasarne.

1000m

65 INSTITUCIJE - Muzej grada Novog Sada na Petrovaradinskoj tvrđavi – Sedište muzeja (Arsenal) | Petrovaradinska tvrđava 4, Petrovaradin | od 1954. Odeljenja: arheologija / zbirke iz praistorije, antike i srednjeg veka, istorija / zbirke iz privredne, društveno-političke istorije i istorije Petrovaradinske tvrđave; kulturna istorija / zbirke likovne i primenjene umetnosti, školstva i izdavaštva; etnologija / zbirke iz oblasti zanatstva, ruralne arhitekture, svakodnevnog i običajnog života, i zavičajna galerija / dela savremene likovne umetnosti. Objekti na tvrđavi: Centralna zgrada Muzeja: Topovnjača / Arsenal / Mamulina kasarna | gornji plato na Petrovaradinskoj tvrđavi | izgrađena 1775. godine kao jednospratna vojna kasarna Podzemne vojne galerije | stepenasto zidani četvorospratni komunikacijski sistem, sa raznovrsnim koridorima i prostorijama različitih namena i dimenzija, puškarnicama i svetlarnicima, lagumima i galerijama | jedna od najvećih atrakcija Petrovaradinske tvrđave, delom otvorena za posetu uz stručno vođenje vodičke službe MGNS. Duga kasarna | Hotel + ateljei u podrumskim prostorijama Stalne postavke: „Petrovaradinska tvrđava u prošlosti“ | kontinuitet utvrđivanja i naseljavanja na lokalitetu, od praistorije do I svetskog rata | prizemlje centralne zgrade „Novi Sad od 18. do 20. veka“ | građanski život, od stilskog nameštaja i predmeta primenjene umetnosti do umetničkih dela Save Šumanovića, Ðorđa Jovanovića, Boška Petrovića, Milenka Šerbana i dr. | studijska izložba Odeljenja za kulturnu istoriju | prvi sprat centralne zgrade Podzemne vojne galerije Objekat u Donjem gradu: Apoteka „Kod zlatnog orla“ | Beogradska 10, Petrovaradin | (1746) 1963/64 - Astronomska opservatorija i planetarijum na Petrovaradinu | Petrovaradin Tvrđava 11, Petrovaradin Astronomsko društvo „Novi Sad“ | Tvrđava 11, Petrovaradin - Pokrajinski hidro-meteorološki zavod | Duga kasarna, Petrovaradin - Istorijski arhiv grada Novog Sada | Tvrđava 7 i 9, Petrovaradin | deo Arhivske mreže Vojvodine i Arhivske mreže Srbije. Objekti: Jednostavna kasarna - Prijem istraživača i depoi arhiva Barutana – depoi arhiva, Duga kasarna, u produžetku hotela „Leopold” - poslovne prostorije arhiva. 66 - Akademija umetnosti – Likovna akademija Koncertna akademija "Petrovaradinska tvrđava na Dunavu" - Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture | Štrosmajerova 22, Petrovaradin | ogranak mreže ZZSK i Virtuelni muzej Dunava | nema kapaciteta za održavanje javnih programa - Udruženje kompozitora Vojvodine | Tvrđava - atelje šest, Petrovaradin GALERIJE I ATELJEI - Likovni krug - Udruženje umetnika Petrovaradinske tvrđave | Petrovaradinska Tvrđava, Duga kasarna 8, Petrovaradin - ATELJE 61, ustanova za izradu tapiserija | Tvrđava 9, Petrovaradin - Galerija tapiserija „Boško Petrović“ | Bastion Leopolda I 10 b - Galerija ITD Radošević - Institut za transfuziju dizajna | Tvrđava (pored sat kule), Petrovaradin - Galerija Gradić | Petrovaradin, Beogradska 11 - Fondacija Brtka Kresoja | Petrovaradin, Beogradska 23 - Kreativni klub Eduko | Petrovaradin, Beogradska 3 - Galerija ŠKVART - Brojni ateljei umetnika svih profila | Duga kasarna, Hornverk Umetnici Likovnog kruga: Nada Nedeljković (Hornverk 12/27), Dragan Kurucić – fotograf, Slobodan Bobo Ivanović – slikar (1), Ivana Kosanović - akademski slikar (9), Petar Mojak – slikar (16), Andreja Baćo Vasiljević - akademski vajar (20) i dr. SKULPTURE - Ranjenik, rad Aleksandra Zarina | u slobodnom prostoru na Bastionu cara Josifa I, 1957. godine. - Koreni, rad Ane Bešlić | na platou Bastiona pape Inoćentija III, 1961. godine. - Poprsje arhitekte Miloja Milojevića (1923-1968), bivšeg direktora Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture, rad Pavla Radovanovića | na zgradi Zavoda pored samostana Svetog Jurja, 1972. godine. - Borba jelena, delo Jovana Soldatovića | na Kavaliru, najvišem površinskom delu Tvrđave, 1974. godine. - Zagrljaj, rad Jovana Soldatovića, iznad Rezervnog ratnog bunara, 1974. godine. - Poprsje narodnog heroja Janka Čmelika (1905-1942), rad Momčila Goluba | u kasarni na Trandžamentu, 1977. godine. - Dvoje, rad Olge Jančić, 1984. godine. - Portret pesnika Miroslava Antića (1932-1986), rad Jovana Soldatovića | na početku bedema, ispred Leopoldove barutane, gde je i pesnik imao svoj atelje, 1995. godine 67 OBJEKTI Gornji grad - tvrđava - Topovnjača / Arsenal / Mamulina kasarna - podzemni lagumi i galerije - Jednostavna kasarna - Duga kasarna - Oficirski paviljon - Sat na tvrđavi | Tvrđava, Petrovaradin - ostaci cistercitske opatije Blažene device Marije | 1243. | ispod zgrade Arsenala, sada Muzeja grada - Hornverk - kapije Donji grad– Vaserštat - oficirski stanovi sa magistratom - bolnice, - stari arsenal, - kasarna i druge javne zgrade. - rođen ban Josip Jelačić. - župna crkva Sv. Juraja - Beogradska kapija u bedemu - Barutana - Crkva Svetog Juraja | Petrovaradin, Štrosmajerova 20 SPOMENIK PRIRODE - Koviljsko-petrovaradinski rit SPORT - Konjički klub „Petras“ - Streličarski klub „NS 2002“ HOTELI, KAFEI I RESTORANI - Hoteli „Leopold“, „Fortress Leopold“ - Kafei „Dublin“, „Museum Club“ - Restoran „Terasa“

68 MANIFESTACIJE59 - Noć muzeja (u maju) | mogućnost obilaska Muzeja Grada Novog Sada, laguma, Opservatorije i ateljea na Tvrđavi. - Baby EXIT (krajem maja) | dečiji festival plesa, igre i pesme na nekoliko bina - EXIT (u julu) | međunarodni festival savremene muzike i umetnosti - Kulturni vremeplov (u oktobru) | promocija Srbije kao kulturne destinacije kroz sastanake i tribine. - Vinski lavirint (u novembru) | degustacija vina i promocija vinarstva Fruškogorske vinske regije. - Tuneli svetlosti (uoči Nove godine) | humanitarna novogodišnja manifestacija u lagumima Tvrđave.

59 prema informacijama Turističke organizacije Novog Sada, http://www.turizamns.rs/, konsultovano aprila 2013. 69 Istorija, muzeografija i savremena kreacija Uvođenje sadržaja kulture i umetničkog stvaralaštva je oproban i uspešan način za revitalizaciju istorijskih celina i objekata i isticanje njihovih vrednosti, koji je i ovde primenjen. Na mesto sa najlepšim pogledom na Novi Sad, Dunav i Frušku Goru, postepeno su nakon demilitarizacije 1951. smeštane muzejske institucije (Muzej grada, Istorijski arhiv grada, Astronomska opservatorija i planetarijum), pokrajinski zavodi (Hidro-meteorološki zavod i Zavod za zaštitu spomenika kulture), sportski klubovi i ugostiteljski sadržaji. Sledeći inicijativu SULUV-a i UPIDIV-a, od početka 1960-tih do danas oko šezdesetoro umetnika svih orijentacija je svojim stvaralaštvom zaposelo preostale prostore Tvrđave, pretvarajući ih u ateljee i naglašavajući kreativnu dimenziju klastera. Radionice su dodeljene i studentima Likovne akademije, što se pokazalo kroz vreme i svetska i ovdašnja iskustva kao izvanredna strategija, ne samo zbog inspirativnog okruženja za studente i retroalimentacije između muzeja, umetnika i Akademije, već i zbog živosti koje njihovo prisustvo unosi u

70 kompleks tokom cele školske godine. Stoga bi, osim proširenja akademije, bilo poželjno planirati i studentsko stanovanje u skladu sa stepenom zaštite ove ambijentalne celine, koje bi Gornjem gradu dalo sveukupnost urbanog života. Umetnici sa ateljeima na Tvrđavi grupisali su se u aktivno udruženje Likovni krug, a komercijalne galerije koje prate muzeje i umetnike načinile su sopstvene grupacije na Tvrđavi i u glavnoj, Beogradskoj ulici u Petrovaradinu koja vodi ka njoj, naglašavajući takođe turističke putanje i urbanu strukturu Donjeg grada i Podgrađa. Veliki pomak u percepciji ove kulturno-istorijske ambijentalne celine, njenom korišćenju i internacionalnoj promociji načinjen je organizovanjem festivala EXIT, koji uz muziku uključuje i druge forme savremenog stvaralaštva, i animira i eksponira i druge gradske prostore i institucije (npr. program Galerija matice srpske tokom festivala). Ovaj festival je inspirisao ili i sam pokrenuo seriju drugih popularnih manifestacija na Tvrđavi, koje su izraz potrebe savremenog javnog prostora za kulturnim programiranjem i urbanom muzeografijom koji treba da maksimiziraju njegovo kvalitete i očuvanje (na slici: Cinema City na Tvrđavi).

71 Potencijali i projekti Prostranstvo među zidinama i bastionima pruža ogromne mogućnosti za razvoj Tvrđave kao kulturne, ali i kao zelene akropole. Terase i platoi mogu da se razviju i kroz diskretne društvene i komercijalne aktivatore (kafee, restorane i sl), ali pre svega kroz umetnost instalacije i pejzažne arhitekture, parkove, botaničke bašte i nove ekološke teme, uvećavajući ne samo estetske i ambijentalne kvalitete simbola Novog Sada, već i njegov obrazovni projekat. Deo tog projekta mogao bi u budućnosti da bude i savremeni, imerzivni zoološki vrt u slobodnoj zoni severno od Suburbije, koji bi naglašavao i povezivao ekosistem Dunavskog rita. Reč „akropola“ treba shvatiti samo simbolično, jer današnji klasteri muzeja teže da postanu mesta svakodnevnog života, otvorena i pristupačna. U tom povezivanju i „spuštanju u narod“ ključan je planirani novi most na mestu starog Mosta Franje Josifa. Dodavanjem pešačke i biciklističke staze uspostavio bi novu kulturnu i rekreativnu rutu između kampusa Novosadskog univerziteta i Likovne akademije, između Studentskog parka i klastera Tvrđave, između Štranda i Oficirca. Za one nesklone šetnji, trebalo bi predvideti stalni rečni prevoz, slično šatlu Tate to Tate u Londonu, a u budućnosti razmotriti mogućnost uvođenja transportera na mostu ili žičare, što bi bila dodatna atrakcija i omogućila dinamično sagledavanje panorame grada i tvrđave. Vezu između donjeg i gornjeg nivoa – mosta/tunela i tvrđave, gornjeg i donjeg grada – treba uspostaviti na savremen i elegantan način i uklopiti je u ambijent, minimizirajući njen vizuelni uticaj, slično pristupima diskretnim pokretnim stepenicama Monžuiku i parku Gvelj u Barseloni ili starom jezgru Toleda, a u skladu sa lokalnim klimatskim uslovima (na slici: elevator Rekaredo arhitekata Huana Antonia Martineza Lapenje i Eliasa Toresa, Toledo, 2002). U Ulici Filipa Višnjića 2a otpočeta je 2012. izgradnja novog objekta Arhiva grada Novog Sada (na slici). Time se stari prostor na najatraktivnijoj lokaciji na Petrovaradinskoj tvrđavi oslobađa za potrebe preostalih muzeja, ili potencijalno za novi multimedijalni kulturni centar, pomenuto studentsko stanovanje i/ili rezidencijalni umetnički program, odnosno sadržaje sa celodnevnom i frekventnom aktivnošću koji stvaraju gradski život i osećaj sigurnosti.

Najuži gradski centar Ovaj pregled ne bi bio potpun bez najužeg gradskog centra Novog Sada. Čini ga sistem jasno definisanih i povezanih javnih prostora koji su danas pretvoreni u pešačku zonu: glavna i jedna od najstarijih ulica u gradu – Zmaj-Jovina, Trg Slobode u koji se ona uliva i Pozorišni trg i Katolička porta koji se na njega nadovezuju. Tu su se, uz Gradsku kuću, Župni dvor i brojne komercijalne sadržaje, koncentrisale i kulturne institucije od nacionalnog i gradskog značaja.

1000m

73 Trg slobode

- Gradska kuća | Trg slobode | 1892-94, arh. Georg Molnar, u stilu istorizma | spomenik kulture - Apolo centar | Trg slobode broj 3, Novi Sad | 1993, na mestu prvog bioskopa „Apolo“ (1910) Centar za likovno vaspitanje dece i omladine Vojvodine | Trg slobode broj 3/IV Galerija Podrum | Trg slobode 3/p - Dom JNA | Trg slobode broj 3, Novi Sad | 1892, hotel; 1953, Dom JNA; eklekticizam | spomenik kulture od velikog značaja - Spomenik Svetozaru Miletiću (1826-1901), delo Ivana Meštrovića, 1939 - Tanurdžićeva i druge palate – spomenici kulture - Rimokatolička crkva imena Marijinog | Trg slobode x Katolička porta | 1892-94, arh. Georg Molnar, u stilu neogotike | spomenik kulture Katolička porta - Plebanija - Rimokatolički župni ured | Katolička porta 3 Novi Sad | 1808, arh. Georg Efinger, barokni stil | spomenik kulture od velikog značaja - Kulturni centar Novog Sada / Dom katoličke opštine | Katolička porta 5, Novi Sad | 1911. Nandor Cocek; 1923-25. arh. Bela Peklo; 1938/39.arh. Pavle Cocek; rekonstrukcije 1966, 1990. i 2007-2010. | KCNS osnovan 1985. Lokacije / programski prostori: Klub „Tribina mladih“ (književni, filozofski, muzički i art sinema program i program tribina i radionica) Velika sala Kulturnog centra (filmski, scenski i muzički program) Likovni salon Kulturnog centra Mali likovni salon Manifestacije: Novosadski džez festival, Infant, Prosefest, EURO-IN FILM, Antićevi dani, Poezika Publikacije: časopis Polja, sopstvene publikacije - Centar za kulturnu animaciju Novi Sad | Katolička porta 2, Novi Sad („Strada“, organizacija za multimedijalne projekte | Katolička porta 2, Novi Sad) - Galerija La Vista | Mite Ružića 2, Novi Sad

74 Pozorišni trg - Srpsko narodno pozorište | Pozorišni trg 1, Novi Sad | 1981, Viktor Jackijevič Drama, Balet i Opera Duplo dno (pozorišna trupa) Prostori: Velika scena „Jovan Đorđević“, 940 sedišta; Mala scena „Pera Dobrinović“, 373 sedišta, Kamerna scena, sale za baletske, orkestarske i horske probe - Muzička škola „Isidor Bajić“ | Njegoševa 9, Novi Sad - Zavod za kulturu vojvođanskih Slovaka | Njegoševa 16/II/7, Novi Sad - Uspenska crkva | Uspenska ulica, Novi Sad | 1765-72(6), barok; slikarstvo vodećih baroknih slikara | spomenik kulture od izuzetnog značaja - Spomenici: Jovan Sterija Popović, Jovan Đorđević, Marina Olenjina, Draga Spasić, Spomenik stradalima u I svetskom ratu Zmaj-Jovina ulica - Sterijino pozorje | Zmaj Jovina 22, Novi Sad - Gradska prodajna galerija | Pasaž Zmaj Jovina 22/Ilije Ognjanovića 4, Novi Sad - Zmajeve dečije igre | Zmaj Jovina 26, Novi Sad Ulica Jovana Subotića - Novosadsko pozorište - Újvidéki Színház / Mala sala SNP - Veseli teatar „Ben Akiba“ | Jovana Subotića 3-5, Novi Sad - Muveszklub (Ben Akiba) - Slovačka evangelička crkva a. v. (luteranska) | Masarikova x Jovana Subotića, Novi Sad - Slovačka biskupija - Slovački kulturni centar i SKUD „Pavel Jozef Šafarik“ | Vuka Karadžića 2, Novi Sad - Grko-katolička (unijatska) crkva Sv. Petra i Pavla - Rusinski kulturni centar | Jovana Subotića 8, Novi Sad - Novosadski Big bend | Jovana Subotića 8, Novi Sad - Škola muzike „Melodium“ | Svetozara Miletića, Novi Sad - Evangelističko-metodistička crkva | Lukijana Mušickog, Novi Sad

75 Trgovački karakter starog centra Novog Sada zadržao se kao dominanta u glavnoj ulici i na glavnom trgu izniklom iz nekadašnje pijace, ali su se po njegovom obodu formirala specijalizovana kulturna čvorišta Srpskog narodnog pozorišta i Pozorišnog trga, odnosno Katoličke porte sa novim formatom kulturnih centara multidisciplinarnog i multimedijalnog karaktera. Introvertni objekat pozorišta ne odvaja od grada samo „fortifikacioni“ karakter njegovih fasada, već i cvetne leje i kamene nivelete grade pijedestal Talijinog hrama. Distanciran i samodovoljan, objekat jeste remek delo kasnomoderne arhitekture, ali ne korespondira sa idejama savremenog urbanizma i pristupačnosti kulture. U tom smislu očigledna je potreba za rekonstrukcijom prilazne partije i redizajnom i aktiviranjem otvorenih javnih površina oko pozorišta.

76 Nasuprot ovom objektu projektova- nom za kulturnu namenu koji je okupirao čitav blok, Katolička crkva i župni i stambeni objekti koji je okružuju formirali su gradsko dvorište i postali dom novih kulturnih institucija - Kulturnog centra Novog Sada, Centra za kulturnu animaciju – definišući jedan savremeni više- namenski urbani prostor. Takav prostor danas odlikuje izražena trodi- menzionalnost, odnosno korišćenje svih istorijskih i arhitektonskih nivoa. Arheološki ostaci naselja iz XI veka ostali su nažalost sakriveni i zaštićeni ispod popločanja porte, umesto da budu deo svakodnevnog života, prezentovani i interpretirani na savremeni način. Iz ovog najužeg središta se Njegoševom ulicom duž Katoličke porte i Ulicom Jovana Subotića pored SNP stiže do nekadašnje Male sale SNP - Veselog teatra „Ben Akiba“ u Ulici Jovana Subotića. Tu je danas Újvidéki Színház, gradsko pozorište na mađarskom jeziku, u jednom čvorištu multikulturnog karaktera, u kome, zajedno sa slovačkim i rusin- skim kulturnim centrom, KUD i crkvama, ilustruje nacionalnu i konfesijsku šarolikost Novog Sada, i koje na sličan način treba aktivirati i uvesti u tokove i kreaciju savremenog grada.

77 Radnička ulica: Potencijalni klaster Radnička ulica, jedna od najlepših u gradu, ima potencijal da preraste u još jednu koncentraciju kulturnih sadržaja u Novosadskoj urbanoj matrici, zahvaljujući pre svega Prirodnjačkoj izložbi Pokrajinskog zavoda kao mogućem generatoru aktivnosti i saradnje. Taj potencijal je prepoznat, pa je 2009. raspisan Konkurs za opštegradski centar kojim bi se ovaj centralitet naglasio i koji bi definisao njegov karakter na ruti između Dunavskog parka i Univerzitetskog kampusa. Napušteni fabrički kompleks „Albus“ takođe predstavlja priliku da se kroz njegovu transformaciju i druge „fabrike kulture“ sačuva industrijsko nasleđe Novog Sada. - Pokrajinski zavod za zaštitu prirode | Radnička 20b, Novi Sad | izrastao iz Prirodnjačkog odeljenja Muzeja Vojvodine (1947-59), Poljoprivrednog muzeja (1961- 62) i Poljoprivrednog arhiva (1963-66) Prirodnjačka izložba i zbirke (muzej) Zbirke: geološko-paleontološka, minerološka i petrološka zbirka, botanička, entomološka, ihtiološka, herpetološka, ornitološka i teriološka zbirka. Arboretum - Otvoreni univerzitet | Radnička 20, Novi Sad Institut za strane jezike - Baletska škola - Galerija „Pro Arte“ | Radnička 24, Novi Sad - Saobraćajna škola - Potencijal: napušteni kompleks fabrike sapuna "Albus"

78 Univerzitetski kampus: Integracija

Analiza Novog Sada kao klaster-sitija i grada-mreže ne završava se Aktuelni i budući projekti univerzitetskim kampusom, već njime otvara još jednu temu koja u težnji za stvaranjem grada i društva znanja privlači izuzetno veliku pažnju. Izgrađen kao - Studentski kulturni centar > Fabrika gradski kampus naspram klastera SPENS-a, novosadski Univerzitet bi trebalo da - Novi Rektorat koristi sva preimućstva gradske kulturne infrastrukture kojoj po definiciji i sam pripada, ali i da gradu uzvrati svojim kulturnim i društvenim sadržajima, - Nova zgrada Tehničkog fakulteta aktivnostima i prostorima. Promene započete izgradnjom novog rektorata, a - Naučno-tehnološki park planirane da se nastave novim objektima Tehničkog fakulteta i mostom ka - Novi most Petrovaradinskoj tvrđavi, trebalo bi da izmene i monotematski karakter kampusa i učine ga inspirativnijim okruženjem za učenje i istraživanje. Kao i u Radničkoj ulici, novi i atraktivni kulturni sadržaj u Studentskom parku – potencijalno čak i MSUV, istovremeno bi povezao muzejsku i obrazovnu mrežu grada i pokrajine i doprineo formiranju jedne „kulturne“ obale, ili možda upravo obale muzeja.

79 80 INSTITUCIJE I PROSTORI KAMPUSA 1. Filozofski fakultet | "Velikoškolska knjižara" - otkup knjiga i udžbenika, fotokopirnica 2. Poljoprivedni fakultet | ekspozitura Novosadske banke, fotokopirnica 3. Pravni fakultet | ekspozitura Novosadske banke 4. Tehnološki fakultet 5. Ekonomski fakultet - Odeljenje u Novom Sadu 6. Viša poslovna škola 7. Fakultet tehničkih nauka - FTN | FTN - amfiteatri | FTN - nastavno naučni blok | AKUD "Sonja Marinković" | knjižara i fotokopirnica "Stylos" 7'. FTN - Mašinski institut 7''. TMD Institut za industrijske sisteme 8. Prirodno-matematički fakultet 8'. PMF - Departman za matematiku i fiziku 8''. PMF - Departman za hemiju i geografiju 8'''. PMF - Departman za biologiju 9. Fakultet fizičke kulture 10. Rektorat 11. Studentski trg - Trg Dositeja Obradovića | Fontana - rad vajara J.Soldatovića 12. JP "Urbanizam" Zavod za urbanizam Novi Sad - "URBIS" 13. Studentski dom "Slobodan Bajić" SKC NS | sedište: Dr. Ilije Đuričića 3, Novi Sad (kancelarija u zgradi Studentskog doma | Fabrika (programski prostor): Bulevar Despota Stefana 5, Novi Sad 14. Studentski dom "Veljko Vlahović" 15. Asistentski dom | hotel sa apartmanima za privremeni smeštaj mladih nastavnika i saradnika | papirnica "Skalar" 16. Zavod za zdravstvenu zaštitu studenata | Apoteka 17. Studentski restorani 18. Đačko igralište | Sportski tereni (fudbal, mali fudbal, košarka, odbojka, rukomet, tenis) | Teniski klub "Student" | Restoran "Balkan Ekspres" 19. Univerzitetski park Novi Rektorat Novi most 20. Stanice gradskog saobraćaja 21. Osnovna škola "Jovan Popović"

81 Liman 3: Od kineske do kulturne četvrti „Društveni centar – utopija, realnost, utopija“ ili o korišćenju i oživljavanju Ka policentričnom sistemu i novim formatima kulture napuštenih prostora „Društveni centar je: Budućnost projekta kompleksa Muzeja savremene umetnosti Vojvodine, - Mesto susreta i okupljanja građana i građanki koncipiranog i samog kao muzej-klaster u slojevitom prepletu starog i novog, još Novog Sada; - Mesto stvaranja, inovacija i slobode; uvek je neizvesna. Ono što je izvesno da su i bez njega započele promene u - Mesto razmene znanja i sticanja iskustava kroz industrijskoj zoni „Kineske četvrti“, između Štranda i studentskih domova. Nova učenje i praktičan rad; - Mesto ličnog i zajedničkog razvoja; dešavanja i sadržaji uvode u novosadski sistem muzeja i javnih prostora globalne - Mesto interaktivne razmene iskustava i aktivnog učešća građana i građanki u društvenom životu teme sveprisutne u stvaranju kulturnih i muzejskih klastera: urbanu regeneraciju grada; obala putem kulture, industrijsku arheologiju, privatni (NIS), civilni (DCNS) i vojni - Mesto podrške svima koji doprinose razvoju društvene zajednice; sektor (pitanje kasarni). U stvaranju novog, kulturnog centraliteta na Limanu, - Mesto aktivnog provođenja slobodnog vremena; „Fabrika“ podcrtava vezu između Univerzitetskog kampusa i Studentskog centra, - Mesto unapređenja kulture života u gradu; - Mesto koje možemo jedino zajednički stvoriti! Društveni centar kroz građanski aktivizam preispituje naš odnos prema kulturi i Društveni centar počiva na vrednostima: prostoru, a skejting kao vid savremene urbane kulture počinje da dinamizira - Solidarnosti, društvene jednakosti, individualne Limanski park kao (preuređenu) vezu grada sa Novosadskim kejom, Ribarskim slobode i uzajamne podrške; - Građanskog aktivizma - aktivnog doprinosa ostrvom i aktivnostima kulture tela uz Dunav, na osovini Železnička stanica- lokalnoj i široj zajednici; Sremska Kamenica. - Otvorenosti – Društveni centar je pristupačan i otvoren za sve. - Limanski park Ovakav Društveni centar omogućio bi da građani i građanke svih uzrasta dobiju mogućnost da na Skejt park jednom mestu učestvuju u javnim debatama, kreativnim, edukativnim i razvojnim radionicama, - SKC Fabrika (2010) | Kineska četvrt, Bulevar Despota Stefana 5, Novi Sad uživaju u izložbama, koncertima, predstavama i Aktivnosti i manifestacije: To be Punk, Ritam Evrope! Strip festival, Kantautor drugim društvenim aktivnostima, kao i da postanu festival, Hor Collegium Cantorum deo postojećih inicijativa ili da iniciraju nove i originalne projekte. Okupljanje organizacija i - Društveni centar NS | Kineska četvrt (prolaz pored SKC Fabrike), Novi Sad | u pojedinaca različitih generacija i interesovanja na traganju za stalnim domom jednom mestu i njihova međusobna razmena ideja, iskustava i znanja, dovela bi do stvaranja energije - Muzej naftne industrije Srbije (2011) | Poslovni centar NIS-a, Narodnog fronta 12, koja bi dala snažan impuls razvoju društvene Novi Sad zajednice i borbi protiv negativnih pojava poput beznađa, letargije i destrukcije. - Budući Muzej savremene umetnosti Vojvodine ? Uočeni problemi u gradu na osnovu kojih je - Studentski centar Novi Sad nastala ideja o Društvenom centru: - Nepostojanje prostora za pojedince i grupe koje - Skladišta i radionice se bave aktivnostima od značaja za zajednicu; Inicijative: Muzej zaboravljenih umetnosti - Nedostatak građanstvu pristupačnog prostora za nezavisne kulturne, sportske, obrazovne i - Noćni klubovi: Chinese Quarter, Garage, Route 66, etc. društvene aktivnosti; - Nedostatak mesta interaktivnog susreta - Sportski tereni i klubovi: Igralište „Kabel“, Jedriličarski klub „Vojvodina“ / Čarda pomenutih pojedinaca i organizacija; „Jedro“, Jaht klub „Liman“, Veslački klub „Danubijus“ - Nepostojanje izbora sadržaja za kvalitetno provođenje slobodnog vremena, objedinjenih na - Plaže: „Štrand“ i „Bećarac“ jednom mestu.“ - Ribarsko ostrvo Izvor: http://drustvenicentar.org/ 82 Paralelni konkursi za MSUV 2007. - Jednostepeni međunarodni regionalni anonomni otvoreni konkurs za idejno arhitektonsko-urbanističko rešenje zgrade Muzeja (za licencirane arhitekte) - Studentski onlajn konkurs za idejno arhitektonsko-urbanističko rešenje zgrade Muzeja savremene umetnosti Vojvodine u Novom Sadu Predmet konkursa Predmet konkursa je izrada idejnog arhitektonsko – urbanističkog rešenja kompleksa Muzeja savremene umetnosti Vojvodine u Novom Sadu. Kompleks se sastoji od objekta/objekata muzeja (površine 8.500 – 9.500 m2), prilaznog platoa, parking prostora i muzejskog parka sa Parkom skulptura. Lokacija predviđena za kompleks muzeja se nalazi na levoj obali Dunava, između gradskog kupališta „Štrand“ i studentskih domova. U okviru idejnog arhitektonsko – urbanističkog rešenja kompleksa muzeja, potrebno je definisati: - fizičku strukturu i organizaciju prostora, u okviru zadate namene; - idejno arhitektonsko rešenje objekta muzeja i pratećih sadržaja; - parterno i hortikulturno uređenje slobodnog prostora; - funkcionalno, vizuelno i ambijentalno uklapanje kompleksa muzeja u okruženje. Zadatak studentskog konkursa Konkurs se raspisuje s ciljem da se istraže stavovi nove generacije arhitekata o ulozi, značenju i značaju muzeja u eri masovnih medija (u procesu transformacije iz „skladišta“ preko „mašine“ u „dinamičnu mrežu kulturalnih politika artikulacije i deartikulacije javnog prostora, javnih epistema i kolektivnih i individualnih identifikacija sa umetnošću u sinhronijskom i dijahronijskom smislu“). Predsednik DANS, Lazar Kuzmanov, d.i.a. 83 Mreže muzeja Novog Sada i urbana muzeografija Kao glavni grad Vojvodine i drugi grad po značaju i veličini u Srbiji, Novi Sad ima formiran prilično razvijen sistem muzeja i kulturnu mrežu. I pored relativno malog broja muzeja spram drugih gradova sličnog ranga u Evropi, ima čak tri grupacije muzeja koje je moguće razviti u funkcionalne klastere jasno definisanih zajedničkih prostora, relacija i aktivnosti, sa značajnom ulogom u životu i slici grada. U tome prednjači Petrovaradinska tvrđava zahvaljujući jasnoj prostornoj definiciji, kulturno-istorijskom značaju i atraktivnosti, kreativnom sadržaju i, nadasve, nasleđenom izgrađenom identitetu i brendu. Iz ovog razloga istraživanje nije limitirano isključivo na sistem muzeja, već razmatra njegovu interakciju sa ostalim ustanovama kulture i visokog obrazovanja, kao i sa sistemom javnog prostora, odnosno celokupnu gradsku kulturnu infrastrukturu. Analiza klastera i mreža muzeja Novog Sada u ovom kontekstu pokazala je da su saradnja i dinamiziranje mogući u višestrukim preklopima: u klasterima se susreću ogranci različitih mreža – institucija-mreža kao što su Muzej grada, Muzej Vojvodine ili Matica srpska, odnoso mreža biblioteka, arhiva, kulturnih cenatara, akademskih mreža i, konačno, elementi mreže javnih prostora. Vredno je istaći da muzeji pritom svojim sadržajem i simbolizmom ističu urbane prostore u kojima se nalaze i koje definišu. Urbanistički i muzeografski potencijal koji iz toga proističe je veliki, a očigledna smetnja su finansije i dosadašnje odsustvo svesti o potrebi artikulacije ove vrste muzeografskih projekata. Prethodna istaživanja konstatuju da u muzejima Srbije, a samim tim i Vojvodine, nova muzeografska praksa omogućavanja izbora u putanji poseta izložbama još uvek nije zaživela. Ovo istraživanje na nivou urbane muzeografije potvrđuje isto stanje i ukazuje na mogućnost i potrebu za planskim i savremenim pristupom prezentaciji grada i njegovih muzejskih, arhitektonskih, urbanističkih i ambijentalnih vrednosti. Novosadske koncentracije muzeja potvrđuju tezu autora da klasteri muzeja predstavljaju urbanističke manifeste i imaju značajnu ulogu u učenju o arhitekturi i gradu. Njihova analiza pokazuje mogućnost kreiranja i potenciranja najznačajnijih i najsimboličkijih čvorišta i pravaca u gradu, njihovog povezivanja u različite rute – obrazovne, muzejske, rekreativne, brze i spore, zelene i urbane – i obogaćivanja objektnom, prostornom i simboličkom didaktikom. 84 „Noć muzeja“ u Novom Sadu Klasteri muzeja najviše dolaze do izražaja prilikom manifestacija poput „Noći muzeja“, kada prednosti grupisanja bivaju dovedene do ekstrema, a prostorni kvaliteti okruženja istaknuti umetničkim i svetlosnim instalacijama, izložbama, koncertima i performansima na otvorenom. Organizatori „Noći 2013.“ novosadske grupacije definišu na sledeći način: Banovina 1) Vlada AP Vojvodine (Banovina) 2) Zavod za zaštitu prirode 3) Poklon zbirka Rajka Mamuzića 4) Galerija Matice srpske 5) Spomen-zbirka Pavla Beljanskog 6) OTP Banka 7) Američki kutak 8) Škola „Bogdan Šuput“

Dunavski park 1) Muzej Vojvodine 2) Galerija Most 3) Mali likovni salon 4) Muzej Vojvodine, zgrada nekadašnjeg Muzeja soc. revolucije 5) Arhiv Vojvodine 6) Studio M 7) Muzej savremene umetnosti 8) Brod rečne flotile “Šabac” 9) Riblja pijaca Pešačka 1) Pozorišni muzej Vojvodine 2) Gradska biblioteka 3) Zbirka strane umetnosti 4) Kulturni centar Novog Sada 5) SNP 6) Gradska prodajna galerija 7) Slobodan gradski prostor 8) Turistička organizacija: Info kutak NM 9) Galerija La Vista 10) Plato ispred SNP-a

85 Zlatne grede 1) Francuski institut u Srbiji-Ogranak u Novom Sadu 2) Galerija Platoneum 3) Udruženje Zanart

Liman 1) Muzej naftne industrije Srbije 2) Prirodno-matematički fakultet MF Novi Sad 3) Rečna flotila Vojske Srbije

Petrovaradinska tvrđava 1) Galerija tapiserija Boško Petrović 2) Muzej grada Novog Sada: Tvrđave na Dunavu , Tvrđavu ću da obojim ručicama svojim 3) Fondacija Brtka Kresoja 4) Crkva Svetog Juraja 5) Atelje Nade Nedeljković 6) Slobodan gradski prostor / Kula sa satom 7) Kreativni klub EDUKO

Iako je definisanje moguće po mnogim principima, autor se u ovom istraživanju držao prethodnog saznanja da je upravo urbana forma jedan od elemenata kritične mase klastera muzeja. Analize su zato razmatrale grupisanje oko javnih prostora i tokova sa kojima je moguće identifikovati klastere, korisititi ih za eksteriorizaciju muzeja i menjati je njome u stvaranju kulturnog brenda.

86 Muzeji, javni prostori i rute Započete promene u kulturnom programiranju grada i formiranje novih multidisciplinarnih institucija pokazuju da je radikalna transformacija moguća. Festival Cinema City povezuje analizirane kulturne prostore u grad kao otvoreni bioskop, inicijative muzeja vezane za EXIT ilustruju rastuće razumevanje potrebe za koordiniranjem kulturnih aktivnosti, „Fabrika“ širi mrežu kulture, a najnovija saradnja Muzeja Vojvodine sa Departmanom za arhitekturu Fakulteta tehničkih nauka započinje nove vrste saradnje u traganju za savremenom vizijom muzejskog klastera koju ova studija promoviše.

87 88 OKOLINA NOVOG SADA

Muzeji grada i arhitekture Zaštićene celine Dvorac Marcibanji-Karačonji i park u Sremskoj Centralnu ulogu u ovoj prezentaciji i didaktici po pravilu imaju muzeji grada i Kamenici Gradsko jezgro Sremskih Karlovaca, Sremski arhitekture. U Novom Sadu tu ulogu vrši kompleksni Muzej grada Novog Sada, Karlovci Staro jezgro Bečeja - Trg "Pogača", Bečej čija mreža ogranaka pokazuje jasno da celina grada u kulturnom i istorijskom Tvrđava Bač, Bač Centar Apatina, Apatin smislu obuhvata i Sremsku Kamenicu i Sremske Karlovce. Spomenici kulture Muzej grada Novog Sada Kać SPC Prenosa moštiju Sv. Nikole, Kać, Ul. Kralja Muzej grada Novog Sada organizovan je kao kompleksni gradski muzej, odnosno muzej- Petra I, Novi Sad Rumenka mreža. Čine ga ovde već analizirani Srpska pravoslavna crkva, Rumenka Mađarska reformatorska crkva i zgrada parohijskog - Muzej grada Novog Sada na Petrovaradinskoj tvrđavi, doma u Rumenki Srpska Crnja - Zbirka strane umetnosti Muzeja grada Novog Sada, i Rodna kuća Đure Jakšića, Srpska Crnja Kovilj - Apoteka „Kod zlatnog orla“ | Beogradska 10, Petrovaradin | (1746) 1963/64 Manastir Kovilj, Kovilj Spomenik posvećen ratnicima Prvog svetskog rata u u Novom Sadu, i Kovilju Rodna kuća Ilije Nešina u Kovilju, Kovilj, Ul. Braće - Spomen zbirka Jovan Jovanović Zmaj | Jovana Jovanovića Zmaja 1, Sremska Vukov br. 1 Sremska Kamenica Kamenica | spomenik kulture od velikog značaja, i Srpska pravoslavna crkva, Sremska Kamenica Kuća u kojoj je živeo Jovan Jovanović-Zmaj, Sremska Kamenica Kuća iz 18. veka u Sremskoj Kamenici, Ul. Karađorđeva Spomenik Jovanu Jovanoviću-Zmaju u Sremskoj Kamenici Dva grobna mesta sa nadgrobnim spomenicima na Srpskom pravoslavnom groblju u Sremskoj Kamenici Zgrada iz sredine 18. veka, Dunavska ulica br. 5 u Sremskoj Kamenici Futog Rimokatolička crkva i stari župni dvor u Futogu - Muzej grada Novog Sada – Zavičajna zbirka u Sremskim Karlovcima / Palata Crkva Sv. Kuzmana i Damjana u Futogu Ilion | Patrijarha Rajačića 16, Sremski Karlovci Zavetni krst u Futogu, Kotekov dvorac, Ul. Carice Milice br. 2, Futog, Postavke: izložba o Branku Radičeviću, seljačka kuhinja s kraja 19. i početka 20. Bukovac SPC u Bukovcu veka, legat slikara Milića od Mačve, akvareli Svetomira Lazića i svečana trpezarija Čenej porodice Rajačić. Tri nadgrobne ploče iz 18. veka na Pravoslavnom groblju u Čeneju Stari Ledinci Dve stare turske česme u Ledincima, Stari Ledinci Ostaci srednjovekovne crkve na lokalitetu Klisa u Ledincima, Stari Ledinci Begeč Zgrada, pokretni inventar i neposredna okolina imanja Vizić kraj Begeča Veternik Bosanska brvnara s etnografskom zbirkom u Veterniku, Ul. Cara Lazara br. 42 (bivša Ul. M. Tita)89 Ovaj muzej-sistem ili muzej-mreža pokazuje i na koji način mreže muzeja mogu Arheološka nalazišta Arheološko nalazište "Čik", Bačko Petrovo Selo, da posluže kao aktivatori i konektori između gradskih jezgara policentričnih Beočin struktura u kakve naši gradovi izrastaju. Arheološko nalazište "Staro groblje", Turija, Srbobran Arheološki lokalitet Čibska šuma, Čelarevo, Bačka Palanka Klasteri i mreže muzeja Novog Sada imaju vredan urbanistički i didaktički, a Zemljano utvrđenje "Turski šanac", Bačka Palanka svakako i turistički potencijal. Kulturne i turističke rute predmet su posebnih Gradina kod Novog Rakovca, Novi Rakovac, Beočin Zemljano utvrđenje "Čarnok" kod Vrbasa, Vrbas istraživanja. Ovo istraživanje pokazuje mogućnost da se ovaj muzeografski i Castellum Onagrinum kod Begeča, Begeč prostorni sistem poveže sa tematskim rutama fruškogorskih manastira, Arheološko nalazište "Matejski Brod", Novi Bečej Arheološko nalazište "Marijin Do", Rakovac, Beočin arheoloških nalazišta i antičkih veza, dvoraca, salaša i čardi, Dunava i njegovog Arheološko nalazište "Gradac", Čerević, potez 60 "Orlovac", Beočin ekosistema u jedan celoviti didaktički i reprezentativni program. Arheološko nalazište "Donja Branjevina", Deronje, Odžaci Arheološko nalazište "Ciglana", Plavna, Odžaci Arheološko nalazište "Kruševlje", Sviloš, Beočin

Znamenita mesta Mesto zaključenja Karlovačkog mira 1699. godine, Sremski Karlovci Grob Branka Radičevića na Stražilovu, Sremski Karlovci Bivši fašistički zatvor tzv. "Hotel Milo", Bečej Partizanska baza "Centar" u Vrbasu, Vrbas Crna ćuprija kod Žablja, Žabalj Deo Srpskog pravoslavnog groblja sa 51 spomenikom, Rumenka

60 „Manastirska tura“, „Putevima Fruške gore“, „Fruškogorski manastiri“, „Svetinjama u pohode“ Ljubica Cuca SOKIĆ: Sremski Karlovci, ulje samo su neke od tura koje ističu značaj fruškogorskih manastira u kulturnoj i turističkoj ponudi na platnu, 33 h 41 cm (1950) Novog Sada i interesovanje koja vlada za njima; „Tragom Almaša“ daje obilasku mističnu notu; „Putevima Rimskih Imperatora“, „Tajna tri škrinje“ vezuju se za antičku prošlost, a „Dvorci Bačke“, „Dvorci Vojvodine“; „Salaši“, „Bačka idila“, „Bačka salašarska idila“ za onu noviju, romantičnu sliku ruralnog zaleđa. Istorijskom nasleđu priključuju se prirodno, lov i ribolov u agencijskoj ponudi ruta po Dunavu: „Izleti Dunavom“, „Fotosafari“. 90

91 Subotica

Razvijajući se na samoj granici zemlje, udaljena od drugih većih administrativnih, kulturnih i obrazovnih centara u državi, Subotica se razvila kao multinacionalni i multikulturni grad, u čijem starom gradskom jezgru se koncentrišu institucije i prostori kulture, a njihova mreža širi u policentrični sistem.

1000m

92 Istorija i struktura grada Gradsko jezgro Subotice je prostorna kulturno-istorijska celina od velikog značaja. U njemu se čitaju istorijski momenti bitni za kontinualni razvoj grada od XIV veka. Ostaci kaštela iz XV veka ugrađeni su u Franjevačku crkvu, forma šanca oko njega u urbanu matricu, a ispred nekadašnjeg ulaza u grad glavni putni pravci za Segedin, Petrovaradin, Sombor i Baju i danas iscrtavaju centralno trotržje.61 Crkve u jezgru podsećaju na intenzivnu urbanizaciju u XVIII veku, a secesionističke građevine na procvat grada na prelazu iz XIX u XX vek, kada se tražio novi arhitektonski izraz za nove materijale, novo doba i novu industrijsku buržoaziju, stvarajući bajkovitu i raznobojnu medijsku sliku današnjeg grada.

61 Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica: „Gradsko jezgro Subotice“. Onlajn: http://rs.heritage-su.org.rs/ (2013) 93 Muzeji: klasteri i mreze U tom jezgru izgrađene su najznačajnije javne institucije, podcrtavajući ovu matricu i dajući karakter glavnim gradskim parkovima i trgovima. U Subotici je još uvek nemoguće govoriti o klasterima muzeja, budući da u gradu postoje samo jedan muzej, jedan arhiv i dve galerije umetnosti, kao i jedan zoološki vrt na Paliću. Međutim, četiri celine u okviru starog gradskog jezgra Subotice, i jedna u zaštićenom jezgru Palića, jasno se ističu svojom eksponiranošću, kulturnim i istorijskim karakterom i značajem institucija i objekata u njima, kao i mogućnošću za njihovu saradnju i emisiju njihovog sadržaja u javni prostor koji definišu. One se povezuju u sistem glavnih gradskih trgova i predstavljaju glavni potencijal za savremenu prezentaciju u smislu urbane muzeografije.

94 Trotržje: Trg Republike - Trg slobode - Trg cara Jovana Nenada Subotica nema glavni gradski trg. Ona ima glavno trotržje, sačinjeno od Trga slobode, Trga Republike i Trga cara Jovana Nenada. Ovaj sistem glavnih gradskih trgova organizovan je oko ikoničke subotičke Gradske kuće i gradi urbane foajee za potrebe svojih javnih zdanja, koja im daju karakter. Čuveno subotičko Narodno pozorište, Gradska biblioteka i Muzička škola od Trga slobode stvaraju trg kulture, a Otvoreni univerzitet sa svojim kulturnim centrom i galerijom i Franjevačka crkva Trgu cara Jovana Nenada daju kulturno-obrazovni karakter. Iz tog urbanog i kulturnog središta zrakasto se širi ulična mreža, povezujući ga sa preostalim objektima i prostorima kulture.

95 INSTITUCIJE Trg slobode - Narodno pozorište / Népszínház | Ive Vojnovića (Korzo) br. 2, Subotica | 1854. arh. Janoš Škulteti, 1904/07. deo u Ul. Ive Vojnovića, 1915. izgorela pozorišna sala, 1925- 27. adaptacija u bioskop, arh. Oton Tomanić, Vasa Stefanović i Kosta Petrović, 1945. pozorište, neoklasicizam; 2007- rekonstrukcija | spomenik kulture od velikog značaja - Zlatno jagnje / Dom vojske | Korzo br. 3, Subotica | 1886. Geza Kocka, klasicizam, 1904. Titus Mačković, adaptacija bečka secesija, 1985/86. rekonstrukcija fasade | spomenik kulture | potencijal za nove sadržaje Bioskop Korzo | Korzo 3, Subotica - KC Bunjevačka Matica / Manojlovića palata | Korzo br. 8, Subotica | 1881, arh. Titus Mačković, akademski eklekticizam | spomenik kulture od velikog značaja - Gradska kuća | Trg slobode 1/I, Subotica | 1908-12, arhitekte Deže Jakab i Marcel Komor, stil mađarske secesije | spomenik kulture od izuzetnog značaja Istorijski arhiv | Trg slobode 1/III Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica | Trg Slobode 1/III Opština Subotica + Pošta 15, Gradska suvenirnica, apoteka, restorani Potencijal: atrijum(i) kao „parisko dvorište“, za kulturna i društvena dešavanja, podrumski prostori (predlagani su muzej, vinarija, diskoteka) - Gradska biblioteka / Varosi konyvtar | Cara Dušana 2, Subotica | 1895-96, arh. Ferenc Rajhl, u stilu eklekticizma | spomenik kulture od velikog značaja Trg Republike - Zadužbina Dušana Radića | Trg Republike 16, Subotica Srpski kulturni centar Sveti Sava JP Zavod za urbanizam Grada Subotice | Trg Republike 16, Subotica Direkcija i fond za izgradnju Grada Subotice | Trg Republike 16, Subotica Gradska knjižara „Danilo Kiš“ | Trg republike 16, Subotica Trg cara Jovana Nenada - (Najstarija) Kuća kap. Luke Sučića | Trg cara Jovana Nenada 11, Subotica | skvz - Franjevački samostan i crkva Sv. Mihaila | Trg cara Jovana Nenada 13, Subotica | spomenik kulture od velikog značaja - Otvoreni univerzitet Subotica (Radnički univerzitet 1953-1992) | Trg cara Jovana Nenada 15, Subotica Galerija Otvorenog univerziteta Eurocinema Centar za kulturu | Međunarodni fest.pozorišta za decu, Fest. evropskog filma Palić 96 Štrosmajerova ulica OSTALI SPOMENICI KULTURE - Muzička škola | Štrosmajerova 3, Subotica | projekat 1913, izgrađena 1947, arh. Pal Vadas | spomenik kulture Trg Republike - Zgrada na Trgu Republike br. 2 u Subotici | - Učiteljski fakultet na mađarskom nastavnom jeziku | Štrosmajerova 11, Subotica | spomenik kulture spomenik kulture od velikog značaja Palate na Korzou - Vojnić palata | Korzo br. 1 (Borisa Kidriča br. - Galerija – poklon zbirka i legat dr Vinka Perčića | Maksima Gorkog 22, Subotica | 1) | 1893. projektovao zidarski majstor Janoš 1894. arh. Deže Jakab, eklektika | spomenik kulture Jedlička, neogotika | spomenik kulture - Zgrade banke "Putnik" | Korzo br. 4 | 1907. SKULPTURE I FONTANE arhitekti Marcel Komor i Deže Jakab | mađarska varijanta secesije | spomenik kulture - Spomenik Caru Jovanu Nenadu, rad Petra Palavičinija | 1927 / 1991 - Zgrada S.D.K. | Korzo br. 5 | 1878. Mihajlo Tot za Alajoša Poljakovića, 1912. podignut sprat - - Biste subotičkih pisaca: Danilo Kiš (1935-1989), Geza Čat (1887-1919), Artur adaptacija, Marcel Komor i Deže Jakab, eklektika | spomenik kulture Munk (1886-1955), Balint Vujkov (1912-1987) - Dimitrijević kuća | Korzo br. 6 | 1881. Titus Mačković, naručilac Jovan Dimitrijević, - Zelena fontana | Trg slobode, Subotica neorenesansa | spomenik kulture - Zgrada "Blizanci" | Korzo br. 7 | 1912. - Plava fontana | Trg Republike, Subotica arhitekta Žigmond Siklai, moderna | spomenik kulture

- Manojlović palata | Korzo br. 8 | 1881. Titus Mačković, naručilac Samko Manojlović, eklektika - neorenesansa | spomenik kulture od velikog značaja - Halbror kuća | Korzo br. 9 | 1890. Geza Kocka, naručilac porodica Halbror, eklektika | spomenik kulture - Hotel Adolfa Halbrora / Hotel "Zagreb" | Korzo br. 10 | 1897. Geza Kocka, 1905. Ferenc Rajhl preuredio, eklektika sa elementima secesije | spomenik kulture - Dominus kuća | Korzo br. 11 | 1891. arh. Titus Mačković, naručilac Šimon Dominus, eklektika | spomenik kulture - Kuća Đure Manojlovića | Korzo br. 12 | 1881. arh. Titus Mačković, naručilac Đura Manojlović, eklektika | spomenik kulture od velikog značaja - Prokeš najamna palata | Korzo br. 15 | 1887/88. projektant Geza Kocka, neorenesansa | spomenik kulture Maksima Gorkog - Zgrada Maksima Gorkog br. 21 | Maksima Gorkog 21, Subotica | 1882. Janoš Molcer, preduzimač; Vilmoš Tausing, vlasnik; 1907. arh. Deže Jakab, adaptacija; eklektika - secesija | spomenik kulture

97 Potencijali i projekti

Da bi subotičko trotržje obavljalo svoju reprezentativnu, simboličku i kulturnu ulogu i služilo kao centar kohezije, transformacije i urbaniteta, potrebno je, pre svega, završiti započete projekte. Radovi na Narodnom pozorištu traju od 2007. godine, a 2013. započeta je obnova Biblioteke i planira se sanacija Muzičke škole. Zelena fontana razrušena čeka svoj red, kao i palate Doma vojske i Beograđane, kao da nisu nadomak Gradske kuće. A Gradska kuća, spomenik kulture od izuzetnog značaja oko kojeg je ceo ovaj prostor strukturiran, koncipirana je kao urbani kontejner, odnosno poslovno- administrativni centar koji obuhvata mnoštvo gradskih funkcija, od gradske administracije i javnih službi do gradske kafane (tj. Mekdonaldsa). Nisu ni svi njeni prostori adekvatno iskorišćeni. Od 1960-tih, kada su trgovima dominirali automobili, provlači se ideja korišćenja unutrašnjih dvorišta Gradske kuće kao središta kulture i zabave, oivičenih biranim prodavnicama, antikvarnicama, lokalima i kulturnim ustanovama. Krajem 1970-tih, tadašnji Dom kulture realizovao je neke od ovih ideja intenzivnim letnjim kulturnim programom, kakav bi i danas bio dobrodošao u tom prostoru. Stvaranje pešačke zone nije ukinulo potrebu za intimnijim, polujavnim prostorima, savremeno dizajniranim, ozelenjenim i transformabilnim, podesnim za koncerte i performanse, umetničke instalacije, elegantne restorane. 1990-te su otkrile i njihovu treću dimenziju, neiskorišćene podrume koji još uvek čekaju da se uključe u intenziviranje najcentralnije gradske lokacije. Simbol tog intenziteta bili su Korzo za šetnju i „Majmunplac“ za gledanje. Vremena paradiranja su prošla, a kafiće koji su 1980-tih i 90-tih nasledili njihovu društvenu ulogu danas su zamenile banke. Grad i dalje ima moć da pri izdavanju poslovnog prostora u svom vlasništvu prioritet da namenama manje profitabilnim, ali unosnijim u smislu stvaranja društvenog i kulturnog života. Smanjivanje naknade ugostiteljskim objektima za postavljanje bašta na korzou62 teško će oživeti korzo ako kafića više gotovo da i nema. U istom smislu nepojmljivo je da jedan od centralnih gradskih trgova, Trg cara Jovana Nenada, bude otvoreni javni parking, a da na njega gledaju nagrđeni Otvoreni univerzitet i pre 60 godina započeta konstrukcija bioskopa. Radi estetskog ujednačenja kvaliteta trgova, Otvorenom univerzitetu treba vratiti apstraktni geometrijski izraz originalne moderne arhitekture i iskoristiti prostor započete strukture primenjujući savremene kriterijume revalorizacije.

62 u proleće 2013. 98 Trg Sinagoge Sinagoga je još jedna secesionistička ikona Subotice, Narodni muzej je jedini muzej u gradu, a obližnja gimnazija Svetozar Marković takođe poseduje arhitektonske i istorijske kvalitete koji je upisuju u spomenike kulture. Ali Trg Sinagoge zapravo i nije trg.

99 INSTITUCIJE - Gradski muzej | Trg Sinagoge 3, Subotica | najamna kuća Mikše Demetera (Dömötör), potom zgrada štamparije „Minerva“, 1906, arhitekate braća Jožef i Laslo Vago, u stilu secesije | sedište Muzeja od 2008. godine | muzej-mreža Zbirke: arheološka, etnološka, istorijska, umetnička i prirodnjačka zbirka, biblioteka, zaštita muzejskih predmeta Ogranci: Muzej Bačka Topola, Apoteka u Gradskoj kući - Sinagoga | Trg Sinagoge 2 / Trg Jakaba i Komora, Subotica | 1901-1903, arhitekte Deže Jakab i Marcel Komor, mađarska varijanta secesije | spomenik kulture od izuzetnog značaja | uključena je u manifestaciju Noć muzeja OKUD Mladost Potencijal: Objekat nema specifičnu namenu, prazan i, uprkos popravkama, propada. - Mala sinagoga – Jevrejska opština | Dimitrija Tucovića 11, Subotica - Gimnazija Svetozar Markovic | Petefi Sandora br. 1 | 1896-1900. arh. Ferenc Rajhl, neobarok | spomenik kulture | učestvuje izložbama u Noći muzeja Spomen soba Deže Kostolanjija PRATEĆI SADRŽAJI KREATIVNE EKONOMIJE - Media Design Pro | Zmaj Jovina, Subotica | digitalna štamparija

100 Buđenje

Iza svoje lelujave ograde, Sinagoga u stanju narkolepsije čeka ideje za svoj kulturni, obrazovni i urbanistički projekat, konačnu rekonstrukciju i uključenje u savremeni život grada. Muzej se iza parkiranih automobila krije od prolaznika i učenika Gimnazije preko puta, koji bi trebalo da budu njegova najvernija publika. Suprotno svim aktuelnim potrebama i tendencijama, njegovo renoviranje i useljenje 2008. godine završilo se samo na arhitekturi, ni ne pokušavajući da naglasi ulaznu partiju i umesto parkinga pokuša da ostvari kontakt sa gradom i naglasi vezu sa Sinagogom. Takva urbanistička situacija u suprotnosti je sa programom Muzeja, njegovim publikacijama i regionalnom saradnjom, ali i sa učešćem sve tri institucije/prostora u Noći muzeja. Njima pokazuju da su otvoreni za zajedničke akcije, za šta im je potreban i definisan zajednički prostor koji ne samo što bi naglasio kulturno-obrazovnu celinu i buduće zajedničke aktivnosti, već bi istakao i arhitektonske vrednosti njihovih objekata.

101 Park Ferenca Rajhla (Lenjinov park) Slično Dunavskom parku u Novom Sadu, Park Ferenca Rajhla, formiran na mestu istorijske Rogine bare na istoku starog jezgra, svedoči o širenju grada na močvarne zone i o ulozi javnih prostora i sokolskih domova u ovoj urbanizaciji.

102 INSTITUCIJE I OBJEKTI KULTURE - Galerija savremene likovne umetnosti „Likovni susret” - Moderna Galerija „Likovni Susret“ Subotica / Palata Rajhl | Park Ferenca Rajhla 5, Subotica | 1904. Ferenc Rajhl, arhitekta i vlasnik, mađarska varijanta secesije | spomenik kulture od velikog značaja | galerija osnovana 1962, od 1968. u Palati Rajhl Zbirke: slikarstvo, grafika, skulpture, keramike i novih medija Salon Likovnog susreta Spomen soba Ferenca Rajhla (Raichle Ferenc) | 2013. Grafički atelje Dokumentacioni centar > Trijenale "Likovni susret", simpozijumi, Art kvART 2012. - Univerzitet u Novom Pazaru, Visokoškolska jedinica u Subotici | Park Ferenca Rajhla 8, Subotica | osnovan 2005. | ogranak akademske mreže Departman za filološke nauke: Engleski jezik, Nemački jezik, Departman za psihološke-pedagoške nauke: Psihologija, Departman za pravne nauke: Opšte pravo, Pravo unutrašnjih poslova. - Sokolski dom / KPGT, bioskop Jadran, Šizilište | 1931-36, dr ing. Kosta Petrović, arh. Franja de Negri i Vasa Stefanović; u još nedovršenoj zgradi ing. Oton Tomandl (Tomanić) je osnovao lutkarsko pozorište | posedovao otvorenu pozornicu | kulturno- sportski kontejner Dečje pozorište / Dječje kazalište / Gyermekszínház Subotica | Park Ferenca Rajhla 12/a, Subotica > Međunarodni festival pozorišta za decu | od 1993 Scena „Jadran“ Narodnog pozorišta (privremeno) Fondacija za omladinsku kulturu i stvaralaštvo „Danilo Kiš“ | Park Ferenca Rajhla 12/a, Subotica > Art kvART, prodajna izložbu u Parku (maj) > Trenchtown Omladinski klub "Skladište" Sportska društva (SD „Spartak“, SD „Sever“, OSR „Partizan“, Omladinski košarkaški klub, Stonoteniski savez, Udruženje fudbalskih sudija, ...) Gradsko klizalište | Park Ferenca Rajhla bb, Subotica Stadion malih sportova | Park Ferenca Rajhla bb, Subotica Skejt-park „Spartak“

103 OSTALI SPOMENICI KULTURE I PRATEĆI KOMERCIJALNI SADRŽAJI - Ministarstvo odbrane Republike Srbije Vojni odsek Subotica - Odeljak Subotica | Park Ferenca Rajhla 1, Subotica - Ambasada Republike Mađarske | Park Ferenca Rajhla 3, Subotica - Palata gradonačelnika Lazara Mamužića | Park Ferenca Rajhla br. 7 | 1891/92. arh. Titus Mačković, neorenesansa | spomenik kulture - Leović palata | Park Ferenca Rajhla br. 11 | 1893. arh. Đula Partoš i Eden Lehner, za Simona Leovića, secesija | spomenik kulture Klub „Trubadur“ | muzički koncereti, projekcije filmova Komercijalna galerija „Reper“ - Zgrada Park Ferenca Rajhla 13 | Park Ferenca Rajhla br. 13 | 1897/98. arh. Titus Mačković, naručilac Ferenc Šimegi, neogotika | spomenik kulture SUBOTIČKI FESTIVALI (u Parku i u gradu) - Međunarodni festival pozorišta za decu | Dečje pozorište | pozorišni festival, ulični teatar, muzički i filmski program, naučni skupovi, pozorišne radionice, promocije knjiga, izložbe, izdavačka delatnost, gostovanja širom Srbije i u susednoj Mađarskoj | takmičarski deo održava se u Narodnom pozorištu scena Jadran i u Pozorištu Deže Kostolanji, prateći program po gradu - Doček Nove godine na Trgu - „Guitar Open“ Festival | Muzička škola Subotica | Udruženje građana Balkan Urban Movement - BUM + CENOR - Centralna stanica „Desiré“ | Pozorište „Deže Kostolanji“ | regionalni i međunarodni festival savremene drame - „Trenchtown“ | Fondacija za omladinsku kulturu i stvaralaštvo „Danilo Kiš“ | muzički festival nove generacije, naslednik Festivala «Omladina» iz 1980-tih | nastupi muzičkih izvođača, likovne i žonglerske radionice, NGO sajam i art market, performansi i debate | Horgoška šuma kraj Subotice, na napuštenom salašu Etno Kamp nadomak Palića - Festival evropskog filma „Palić“ - Trijenale "Likovni susret" - ArtKvart

104 Na izvanrednoj lokaciji između Železničke stanice i Korzoa, Park arhitekte Ferenca Rajhla predstavlja kapiju Subotice za putnike vozom, a istovremeno je pristupačan i za građanstvo. Arhitektonski okvir Parka stvaraju primeri stambene arhitekture mađarske secesije izgrađeni zajedno sa parkom na prelazu između dva veka, uključujući i Rajhlovu palatu u koju se uselila najveća kulturna atrakcija, Galerija Likovni susret. Drugu ivicu gradi kulturno-sportski kontejner kakvi su danas bivši sokolski domovi u Vojvodini, negujući i dalje kulturu tela i duha svojim sportskim terenima i društvima, skejt-parkom, Dečijim pozorištem, fondacijama i festivalima, uključujući i majsku izložbu Art Kvart koja pokušava da ga rebrendira, čemu od 2005. doprinosi i ogranak Univerziteta u Novom Pazaru. Park možda još uvek nema dovoljnu kritičnu masu i jasan identitet koji bi ga činili prepoznatljivim kao kulturni, ili specifičnije muzejski klaster. Dodatni sadržaji, uključujući novi muzej, galeriju ili multimedijalni prostor u nekoj od vila ili sadašnjem zatvoru, ali i samo prisustvo umetničkih i kulturnih aktivnosti savremenog izraza u Parku (izložbi, skulptura, instalacija, predstava, koncerata, projekcija) doprineli bi jačanju njegovog identiteta i uloge u kulturnom i društvenom životu grada.

105 Trg žrtava fašizma Svojim prostranstvom Trg žrtava fašizma stvara jedinstven kulturni i javni prostor u Subotici. Memorijalna funkcija ne znači da Trg ne treba da živi. Naprotiv, samo posećen može da prenosi i čuva sećanje na žrtve i poruku o miru i toleranciji. Postojeće kulturne i sakralne objekte zato treba aktivirati i dodati nove sadržaje koji će privući i uključiti posetioce, sledeći stvaranje nove Filološke gimnazije. Umetnost, kultura i sport opet se nameću kao medijum dinamiziranja, na način muzeja, memorijala i festivala Nacionalnog mola u Vašingtonu.

106 INSTITUCIJE I SPOMENICI KULTURE - Pozorište Deže Kostolanji | Trg žrtava fašizma 5, Subotica > Centralna stanica „Desiré“, Međunarodni festival pozorišta za decu - Aleksandar Lifka Art Bioskop | Trg žrtava fašizma 5, Subotica - Rimokatolička crkva Sv. Tereze Avilske | Trg žrtava fašizma 19, Subotica | 1773/89. projekat izradio Ferenc Kaufman; 1773. kamen temeljac, 1779. radovi obustavljeni, 1785. ponovo pokrenuti; 1888. restauracija arh. Titus Mačković; 1893. unutrašnja restauracija Johan Klauzen; slike Jožef Šeft, Kaspar Šlajbner i Emanuel Valh; barok | spomenik kulture od velikog značaja - Filološka gimnazija Deže Kostolanji / Kosztolányi Dezső Gimnázium | Trg žrtava fašizma 21, Subotica - Spomenik palim borcima i žrtvama fašizma | Park na Trgu žrtava fašizma | 1952. Toma Rosandić i njegova Majstorska radionica: Ante Gržetić, Olga Jančić, Jovan Soldatović, Sava Sandić i Ratko Stojadinović | spomenik kulture - Madjarski kulturni centar Népkör | Trg Lajoša Košuta 4, Subotica Sekcije: likovna i dekorativna umetnost, foto-klub, škola plesa, pevačka, muzička i folklorna grupa, dečje pozorište, igralište

107 Parkovi i bulevari Subotice Ideja o baroknom bulevaru između gradskog centra i Dudove šume preselila se iz Park / promenada „Prozivka“ ideja s početka XX veka63 u sistem bulevara Direktivnog urbanističkog plana iz (Narodni park) Među memorijalne prostore Subotice ubraja 1952, zamišljenih da povežu centar sa parkovima po obodu. Realizovan se njen jedini pravi park „Prozivka“, u kome delimično kroz „Radijalac“, memorijalni Narodni park / Park „Prozivka“ i sportske stilizovani snop Ota Loga seća na stotine instalacije na kapijama grada i podcrtan prethodnom zaštitom prostorne kulturno- boraca 8. Vojvođanske udarne brigade pokošenih u završnim borbama u Drugom istorijske celine Ulice braće Radić (Petrovaradinskog puta), ovaj sistem istorijskih svetskom ratu. glavnih putnih pravaca pruža mogućnost da se u Subotici formiraju alternativne - Spomenik „Prozivka“, Oto Logo i putanje kroz grad, i to ne samo kulturno-turističke, kakva je Ruta secesije, već i saradnici N. Delјa, Č. Krstić, L. Merković (natpis), 1977. zelene/rekreativne rute, kulturne rute i sl. koje se međusobno ukrštaju i - Bazen „Prozivka“ obogaćuju i koje bi mogle da povežu grad sa Palićem, a smenom sekvenci i - Stadion „Spartak“ ambijenata bi prestavljale presek kroz istoriju grada i njegova različita lica. - Senćansko groblje

Dudova šuma / - Građevinski fakultet - Studentski centar - Sajamsko-sportska hala - Škola malih sportova „Spartak“ - Gradski bazen (u izgradnji od 1990.) - Tenis klub - Sport kafe - Crkva Sv. križa - Groblje

Trg-park Ćirila i Metodija / Zapadna kapija – Somborski put - Crkva Uskrsnuća Isusova - Crkva na Kalvariji - Stadion „Bačka“ - Hipodrom - Kupalište - Bajsko groblje - Buvlja pijaca

Ulica braće Radić - Evangelička luteranska crkva - Luterov park - Senćanska crkva 63 ideje i planovi gradskih inženjera Kenjveš Tot Mihalja 1910. i Konstantina Koste Petrovića, 1930. Grupa autora: 200 godina urbanizma Subotice, Zavod za urbanizam i Istorijski arhiv, Subotica 1980.; Istorijski arhiv Subotica, F: 47, I, 2/1930. godina. 108

109 Parkovi Palića

Mreža subotičke kulturne infrastrukture dopire i do Palićkog jezera i širi se na njegove parkove prirode i parkove kulture, gde su Marcel Komor i Deže Jakab, autori subotičke Gradske kuće i Sinagoge, i njihovi savremenici ostavili još jedan znameniti trag.

2000m

110 INSTITUCIJE I OBJEKTI Zaštićeno područje Park prirode „Palić“ Prostorna kulturno-istorijska celina – Palić / "Jezero Palić" - Zoološki vrt Palić | Krfska 4, Palić | muzej-klaster po sebi - Veliki park / Park narodnih heroja | 1842, u stilu engleskog vrta - Konen vila | Park narodnih heroja br. 7 | 1900. arh. Ferenc Rajhl; projektovao za industrijalca Vilmoša Konena; prvi nagoveštaj secesije na Paliću | spomenik kulture - Velika terasa / Kur-salon / Kongresni centar (2013.) | Park narodnih heroja bb | 1909/12. izgrađena po projektu iz 1909; arh. Marcel Komor i Deže Jakab; mađarska varijanta secesije | spomenik kulture - Vodotoranj | Park narodnih heroja bb | 1910. arh. Marcel Komor i Deže Jakab; mađarska varijanta secesije | spomenik kulture - Spomen česma | Park narodnih heroja bb | 1912. arh. Marcel Komor i Deže Jakab; mađarska varijanta secesije | spomenik kulture - Muzički paviljon | Park narodnih heroja bb | 1910. arh. Marcel Komor i Deže Jakab; mađarska varijanta secesije | spomenik kulture - Letnja pozornica | Park narodnih heroja bb | 1950. arh. Baltazar Dulić > Evropski filmski festival „Palić“ - Ženski štrand | Obala Lajoša Vermeša bb, Palić - Teniski klub ”Palić 1878” - Zaštićeno područje Spomenik prirode „Stabla hrasta lužnjaka na Paliću“ - Železnička stanica Palić | Splitska aleja br. 1 | 1887, klasicizam | spomenik kulture

- Grobnica Bele Farkaša | Farkaš Bela (1894-1941) | Lovačka bb, Groblje na Paliću | znamenito mesto - Etno Kamp Hajdukovo | na napuštenom salašu, Horgoška šuma kraj Subotice > Trenchtown festival - vile, vinarije, hoteli - biciklističke staze, sportske aktivnosti

111 Na jezeru između peščanih dina smestilo se mondensko banjsko lečilište i omiljeno izletište Subotičana, čije uređene zelene površine u stilu engleskog parka krase objekti i paviljoni iz perioda cvetanja subotičke secesije. Park prirode Palić, Zoološki vrt Palić – oba muzeji po definiciji ICOM-a - i Veliki park sa svojom letnjom pozornicom i paviljonima stvaraju jedan turistički klaster sa temom muzeja, kulture, prirode i rekreacije. Na Paliću se kraj Zoološkog vrta od 1949. nalazio i prvi privatni muzej, Bačka galerija dr Jovana Milekića64, koju je u prve dve godine po otvaranju posetilo 65.000 posetilaca. Treba naglasiti da su Galerija i Zoološki vrt, u čijem sklopu je bio i Lovački muzej sa eksponatima Oskara Vojnića, subotičkog svetskog putnika i lovca, u današnjoj upravnoj zgradi, funkcionisali kao savremeni klaster, stvarajući ne samo jedinstveni edukativni muzejski prostor, već i koristeći zajedničku ulaznicu. Na liniji Subotica - Palić od 1898. do 1974. godine je saobraćao tramvaj, naglašavajući intimnu povezanost dveju kulturno-istorijskih celina i stvarajući u letnjim mesecima jedinstveni doživljaj u otvorenim kolima. Ovakva ponuda i povezanost u programskom, funkcionalnom i saobraćajnom smislu odlike su savremenih klastera muzeja na kojima Palić, u svojim naporima da se aktuelizuje i još više približi gradu, mora intenzivno da radi. Sam arhitektonski karakter već stogodišnjih objekata, ambijentalna i ekološka vrednost celine, važnost Zoološkog vrta na nivou države, atraktivnost plaže, pešačkih i biciklističkih ruta, lekovitost vode i blata i značajne kulturne manifestacije nameću izuzetno visoke standarde kojih se treba držati u prezentaciji ovih kvaliteta i isticanju i jačanju muzejskog karaktera i sadržaja, koji bi bili privlačni i turistima i građanima tokom cele godine.

64 Otvorena prvobitno 1926. godine kao Bački muzej u Manojlovićevoj palati na subotičkom Korzou. 112 Ludoško jezero

U povezivanju kulturne mreže Subotice još jedno čvorište se ističe svojim izvanrednim kvalitetima i potencijalom. Ludoško jezero kao specijalni rezervat prirode zahteva i specijalni muzeografski pristup i interpretaciju, koji bi delikatnim planiranjem uključili i arheološki značaj lokacije i nalazišta u blizini Nose,65 salašarska naselja oko jezera, kao i panonske kuće i religijske objekte sela Ludaš. Time ne samo što bi subotička mreža muzeja bila obogaćena, već bi se aktiviralo i promovisalo zaleđe grada. Posebno treba iskoristiti mogućnost povezivanja sa drugim jezerima i ritovima u zoni66 u jednu obrazovnu, turističku i rekreativnu rutu i prezentovati Ludoš u zajedničkim prekograničnim projekatima sa Mađarskom.

65 Arheološka nalazišta u zoni, prezentovana i u Gradskom muzeju Subotice: Nosa – Hinga (gvozdeno doba i srednjovekovna nekropola), Biserna obala (nekropola bakarnog doba); Ludaš – Budžak (neolitsko naselje); Hajdukovo – Pereš (mezolit), Sekeljhalom (neolit, bronzano doba), itd. 66 Park prirode Kamaraš, Horgoš; Kapitanski rit; Ribnjak, Velebit 113 Urbana prezentacija/muzeografija Rute i javni prostori Naglašeno prisustvo arhitekture secesije u Subotici rezultovalo je još jednim prekograničnim projektom saradnje Mađarske i Srbije u turističkom razvoju zajedničkog nasleđa i prezentacijom „Putevima secesije“, koja, slično barselonskoj „Ruti modernizma“ i art nouveau rutama Brisela i Rige, vodi posetioce po amblematičnim objektima grada. Ova tematska ruta jedan je od mogućih izbora za prezentovanje i čitanje grada, upisanog u međunarodnu Mrežu art nouveau gradova za evropsku kooperaciju i u Evropsku art nouveau rutu.67

„Putevima secesije“ 1. Palata Simeona Leovića, Park Ferenca Rajhla 11 2. Najamne palate S. Sonenberga, Đ. Đakovića 3 i M. Korvina 10 3. Palata Ferenca Rajhla – galerija Likovni susret, Park Ferenca Rajhla 5 4. Subotička trgovačka banka, Korzo 4 5. Palata Hotela Zlatno Jagnje, Korzo 3 6. Gradska najamna palata, Branislava Nušića 2 7. Palata J. Roznofskog, Štrosmajerova 22 8. Gradska kuća, Trg Republike 1 9. Palata Mađarske kreditne banke, Trg Republike 2 10. Palata Dušana Stojkovića, Trg Republike 10 11. Enterijer Papillon Café-a, Dimitrija Tucovića 9 (postmoderna neo-secesija) 12. Palata Austrougarske banke, Dimitrija Tucovića 15 13. Palata Mikše Demetera – Muzej grada Subotice, Trg sinagoge 3 14. Sinagoga, Trg sinagoge 6 15. Vodotoranj, Park heroja bb 16. Velika terasa, Park heroja bb 17. Plave vaze, Park heroja bb 18. Muzički paviljon, Park heroja bb 19. Spomen česma, Obala Lajoša Vermeša bb 20. Ženski štrand, Obala Lajoša Vermeša bb

67 Reseau Art Nouveau Network, osnovana 1999; Art Nouveau European Route, osnovana 2000. 114 Klasteri muzeja i urbana muzeografija

Međutim, ona je samo delić sveukupne prezentacije kulture, arhitekture i urbanizma grada. Urbanu muzeografiju takođe čine izbor eksponata i njihova interpretacija i kontekstualizacija koje im daju značenje i poruku. Njen zadatak ovde je da nađe način za prezentovanje mnogih lica grada i podstakne razvoj Subotice između dva ekstrema, između bajkovite raskoši mita o „trećem gradu u Monarhiji“ i slike „najvećeg sela u Evropi“, koje se u kritikama stapaju u viziju „seoskog naselja sa gradskim jezgrom“ i model „u centru velegrad, na periferiji veleselo“.68

68 Lansky: „Najveće selo ili treći grad u Monarhiji?“, Blog subotičkog Zavoda zavoda za urbanizam posvećen istoriji grada, 22. avgusta 2010. http://www.gradsubotica.co.rs/najvece-selo-ili-treci-grad-u-monarhiji/ 115 Muzeji grada i arhitekture Time je značajnija uloga muzeja grada i analiziranih klastera muzeja i kulture, koji bi trebalo da budu nosioci urbane prezentacije i različitih ruta i čitanja, uključujući u njih svoje eksponate, arhitektonske objekte i javne i zelene prostore, kao i samu urbanu matricu i tkivo u koje su integrisani. Gradski muzej Subotice kao zavičajni muzej kompleksnog tipa, odnosno muzej-mreža, bavi se i izučavanjem, čuvanjem i prezentacijom predmeta o prošlosti grada. Svojim ograncima u Gradskoj kući (vidikovac, većnica, apoteka) dodatno ističe svoje aktivnosti i širi ih na region ogrankom u Bačkoj Topoli i njegovim mini-muzejima koji čuvaju ruralnu istoriju.

Gradski muzej Subotica Ogranci: - Gradski muzej Subotica Odeljenja: arheološka, etnološka, istorijska, umetnička i prirodnjačka zbirka, biblioteka, zaštita muzejskih predmeta Objekti: - Sedište muzeja | Trg Sinagoge 3, Subotica | najamna kuća Mikše Demetera (Dömötör), potom zgrada štamparije „Minerva“, 1906, arh. braća Jožef i Laslo Vago, u stilu secesije | sedište Muzeja od 2008. godine - Gradska kuća – Vidikovac | Velika većnica | Apoteka - Muzej Bačka Topola Postavke: biologija, arheologija, lokalna istorija, književnost i istorija umetnosti, biblioteka Manifestacije: umetničke kolonije Ogranci: - Muzej Bačka Topola | kaštel porodice Kraj (Kray), Bačka Topola | 1802, spomenik kulture od izuzetne vrednosti - Zavičajna kuća / etnokuća u Bačkoj Topoli | Moše Pijade br.19, bačka Topola | 1843 (1986. Muzej) | tipična panonska kuća sa tri odaje - Kovačko-kolarska radionica u Bačkoj Topoli - Vetrenjača - muzej mlinarstva u Bačkoj Topoli - Muzej konjarstva u Zobnatici

116 Nesrazmeru između koncentracije reprezentativnih sadržaja u centru i periferije grada, podcrtanu panonskom niskom gradnjom, GUP za Suboticu i Palić do 2020 rešava aktuelnom urbanističkom paradigmom policentričnog grada, koju klasteri muzeja podstiču i promovišu. Po pitanju novih centara vezanih u svetskom iskustvu tematski, a često i fizički za klastere muzeja, u Subotici se zapaža odsustvo komercijalnih izložbi, odnosno sajmišta, ograničenih danas na Sajamsko-sportsku halu u Dudovoj šumi. Druga vrsta klastera koji Subotici nedostaje, a sve više se vezuje za budućnost razvoja grada, je univerzitetski klaster ili kampus, budući da grad još uvek nije sedište nijednog univerziteta niti većeg istraživačkog centra, već ima samo nekoliko visokoškolskih ustanova i zavoda lociranih u dve zone. U sprezi sa njima, Subotici nedostaje i klaster kreativnih, kvinarnih industrija. Kada je reč o povezivanju svih ovih mreža i aktivnosti u urbanističkom smislu, nemoguće je zanemariti fizilku strukturu i veze, odnosno rez koji pruga izaziva u urbanom tkivu Subotice. Projekti vezani upravo za pomenute funkcije novih izložbenih, kreativnih, istraživačkih i obrazovnih centara mogli bi da posluže za premošćivanje ove prepreke topografskim projektima, produžavajući urbanu matricu i vezujući urbane mreže.

117

118 Sombor Urbana struktura stare varoši i kulturne institucije u njoj čine istorijsko jezgro Sombora muzejom urbanizma XVIII i XIX veka i ukazuju na potencijal klastera muzeja da uveže celu centralnu zonu u svoje aktivnosti i urbanu muzeografiju, menjajući njen karakter i uvodeći u nju savremeni duh. Na tromeđi Srbije, Mađarske i Hrvatske, u ovom kulturnom središtu se prepliću kulture i stilovi, i otvaraju nove mogućnosti za saradnju.

1000m

119 Istorija i struktura grada Započet dobijanjem statusa slobodnog kraljevskog grada 1749. godine, Prostorne kulturno-istorijske celine 69 prosperitet Sombora kao sedišta tadašnje Bačko-bodroške županije zaustavio - Staro jezgro Sombora: Venac i Trg bratstva i se nakon prvog svetskog rata, kada se novoosnovana Kraljevina SHS, umesto jedinstva, Sombor na županije, deli na banovine. Sedište Dunavske banovine postaje Novi Sad, što Spomenici kulture mu daje impuls za novi talas intenzivnog razvitka (Poglavlje Novi Sad). U - Crkva sv. Jovana, Sombor, Sombor Somboru, građenom da bude upravni i kulturni centar, a sada na ivici Banovine, - Rimokatolička crkva i Župni ured, Sombor, Sombor započinje relativna stagnacija. Zahvaljujući njoj, međutim, sačuvana je stara - Zgrada Bačko-bodroške županije, Sombor, urbana struktura iz koje se čitaju istorija grada i njegov nekadašnji sjaj. Sombor - Zgrada Narodnog pozorišta, Sombor, Sombor - Kapela Sv. Jovana Nepomuka, Sombor, Trg Cara Lazara, Sombor - Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Sombor, Sombor - Preparandija, Sombor, Venac Radomira Putnika br. 30, Sombor - Gradska kuća, Sombor, Trg Solobode br. 1, Sombor - Zgrada u Ulici Ernesta Kiša 1, Sombor, Sombor - Zgrada u Ulici Kralјa Petra 9, Sombor, Kralјa Petra br. 9, Sombor - Zgrada u Ulici Kralјa Petra 19, Sombor, Kralјa Petra br. 19, Sombor - Zgrada u Ulici Venac Stepe Stepanovića 22, Sombor, Venac Stepe Stepanovića 22, Sombor - Zgrada u Ulici Kralјa Petra 2, Sombor, Kralјa Petra br. 2, Sombor - Zgrada u Ulici Kralјa Petra 8, Sombor, Kralјa Petra br. 8, Sombor - Palata porodice Konjović - Zgrada u Ulici Kralјa Petra 10, Sombor, Kralјa Petra br. 10, Sombor - Galeova kuća, Sombor, trg Sv. Trojstva br. 1, Sombor - Grašalkovićeva palata, Sombor, Trg Cara Lazara br. 1, Sombor - Zgrada Pionirske biblioteke 'Karlo Bjelicki', Sombor, Trg Cara Lazara br. 3, Sombor - Krušperova palata i kula, Sombor, Trg Cara Lazara br. 5 i 7, Sombor - Zgrada na Trgu Bratstva-Jedinstva br. 3 - Laloševićeva kuća, Sombor, trg Sv. Trojstva br. 3, Sombor - Zgrada na Trgu Oslobođenja br. 6, Sombor, Trg Slobode br. 6, Sombor Znamenita mesta - Mesto Batinske bitke (na obali Dunava kod Bezdana), Sombor

69 koja je obuhvatala područje današnje Bačke, uključujujući i Novi Sad i Baju u Mađarskoj. 120 Da istorija ne ukazuje drugačije,70 sa mape bi se moglo pretpostaviti da je Sombor iznikao iz nekog rimskog vojnog logora na limesu u Donjoj Panoniji. U uličnoj mreži glavni putni pravci i dalje vode u grad i opisuju u njegovom središtu centralni „forum“ na kome se uzdiže Gradska kuća. Blaga zakrivljenost ulica mešutim podseća na naseljavanje ostrva u plavnom području tada bujne i ćudljive reke Mostonge, koje danas gotovo da više i nema.71 Forma šančeva kojima je reka strujala oko kaštela Cobor Sent Mihalj i potonjeg utvrđenja i sedišta nahije, sačuvana je u vencu ulica koji opasuje zaštićeno kvadratno centralno gradsko jezgro, oko koga se grad koncentrično širi i u kome se koncentrišu kulturne institucije svedočeći o njegovoj blistavoj prošlosti. Ove institucije zauzimaju pozicije na glavnim trgovima i ulicama, formirajući čipkasto tkivo javnih prostora, istorijske arhitekture i kulturnih sadržaja.

70 tj. da je Bačkom I-V veka vladalo sarmatsko (iransko, odnosno persijsko) pleme Jaziga. 71 Županija, na primer, je sazidana na takozvanom Pandurskom ostrvu na samom početku XIX veka, kada je Sombor bio grad na ostrvima – ukupno četrnaest njih. 121 Muzeji: klasteri i mreže Klasifikaciju klastera muzeja moguće je izvršiti prema urbanoj tipologiji kojoj se prilagođavaju i definišu je, odnosno kao blokove muzeja, trgove muzeja, ulice muzeja, parkove muzeja, obale muzeja... Sistem kulturnih i javnih institucija i prostora Sombora u morfološkom smislu vezuje se u centar grada kao kulturnu četvrt, odnosno „grad kulture“ u užem smislu, a muzeji, galerije i kulturni centri Sombora čine i bukvalno jednu četvrt ovog „grada“ unutar Venca.

122 123 Kulturne institucije i javni prostori Unutrašnju varoš, Venac Sombora, uokviruju ulice-venci vojvoda Stepe Stepanovića, Petra Bojovića, Živojina Mišića i Radomira Putnika. Prostornu kulturno-istorijsku celinu upotpunjava spoljni trg-park ove varoši. Zajedno, stvaraju prostorni okvir za razvoj društva, kojim dominiraju ključne kulturne institucije i koji se analizira po sekvencama obeleženim na „Planu detaljne regulacije".72

72 Javno preduzeće za prostorno i urbanističko planiranje i zaštitu spomenika kulture „Urbanizam“ Sombor: Plan detalјne regulacije centralne zone - „Venca“ u Somboru. Sombor, J.P. Urbanizam, 2009 124 Ulica Kralja Petra I („Glavnjak“) i Trg sv. Đorđa

Glavna ulica Kralja Petra I kao cardo maximus preseca varoš i produžava se ka pravougaonom bloku oko Županije. Njome započinje sistem najznačajnijih kulturnih objekata i javnih prostora Sombora vezanih u pešačku zonu unutar Venca. - Preparandija | Venac Radomira Putnika 30 | 1895, arh. Vladimir Nikolić, za Georgija Brankovića, u stilu neorenesanse | spomenik kulture od velikog značaja Muzej somborske Učiteljske škole, Deo biblioteke Učiteljske škole Galerija Save Stojkova Dekanat Učiteljskog fakulteta - Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija | Trg sv. Đorđa, Sombor | spomenik kulture od velikog značaja - Srpska čitaonica "Laza Kostić" | Čitaonička ulica 2 x Kralja Petra I, Sombor | 1882. za potrebe Srpske čitaonice, u stilu eklektizma | spomenik kulture - Gradska Biblioteka "Karlo Bijelicki" / Mađarska čitaonica | Kralja Petra I 11, Sombor | spomenik kulture od velikog značaja | matična biblioteka za Zapadnobački okrug Odeljenja: odeljenje za odrasle, naučno odeljenje, referalni internet centar, internet kafe sa čitaonicom za štampu, dečje odeljenje sa čitaonicom. Biblioteka ima: knjigoveznicu, knjižaru, digitalnu galeriju, čitaonicu kapaciteta 26 mesta i izdavačku delatnost. Ogranci: Pionirsko odeljenje Narodne biblioteke „Karlo Bjelicki“ („Mala biblioteka“) | Trg cara Lazara 3, Sombor Mesne biblioteke Zapadnobačkog okruga Skulpture u dvorištu: biste somborskih pisaca Veljka Petrovića i Laze Kostić - Bioskop Narodni / Bioskop „Ernest Bošnjak“ | Kralja Petra I, Sombor | 1914, Elek Proeker, za Ernesta Bošnjaka; secesija Cinema caffe

125 Trg sv. Trojstva („Ćelavi trg“) i Trg cara Lazara - Gradska kuća | Trg Svetog Trojstva br.1, Sombor | 1718. utemeljena za grofa Jovana Brankovića; 1842. dobija današnj izgled, u stilu neoklasicizma | 1749. gradski Magistrat | spomenik kulture od velikog značaja Sedište političkih stranaka i NVO Radio Sombor Redakcija Somborskih novina Atrijum: Gradska kafana, do 2003. program „Somborsko leto“ - Crkva Svetog velikomučenika Georgija | (1717. 1744) 1759-61; 1936. obnovljena; ikonopis Teodor Kračun, Pavle Simić; u baroknom stilu | spomenik kulture od velikog značaja Sedište Pravoslavne crkvene opštine - Rimokatolička crkva Svetog Trojstva i župni ured | 1743, u baroknom stilu; 1771. orgulje; vredna umetnička dela | spomenik kulture od velikog značaja - Istorijski arhiv Sombor / Pašina kula i Krušperova kuća | Trg cara Lazara 5, Sombor | kula: kraj XVI-poč. XVII v.; kuća: 1771. u kasnobaroknom stilu | spomenik kulture od velikog značaja Slikarski ateljei: Vladimira Spasića, Pavla Blesića, Dragana Savića, Milana Jovanovića, Borislava i Branimira Brankova i Hadži-Dušana Mašića. Najvredniji dokument: originalna Povelja slobodnog i kraljevskog grada Sombora iz 1749. godine, sa potpisom i pečatom carice Marije Terezije. Saradnja: sa Gradskim muzejem Sombor (stalna postavka muzeja), sa Arhivom Vojvodine (fototipsko izdanje Povelje 2007-08.); sa Arhivom Srbije i regionalnim arhivima u Vojvodini po stručnim pitanjima (predavanja, seminari i savetovanja). - Kapela Svetog Ivana Nepomuka / Slikarski atelje "Višinka" | Trg cara Lazara 3, Sombor - Pionirsko odeljenje Narodne biblioteke „Karlo Bjelicki“ („Mala biblioteka“) | Trg cara Lazara 3, Sombor | 1884-86, arh. Leopold Decer; 1995. konzervatorski radovi; u stilu eklekticizma - Galerija "Milan Konjović"/ Galeova kuća | Trg sv. Trojstva 2, Sombor | 1838, građena za apoteku; 1861. prenamenjena u galeriju, legat slikara | centar za istraživanje i proučavanje ličnosti i dela M.K. | spomenik kulture od velikog značaja - Gimnazija „Veljko Petrović“ - Galerija Kulturnog centra „Laza Kostić“ (Galerija Likovne jeseni) | Laze Kostića 5, Sombor - Grašalkovićeva palata | Trg Svetog trojstva 1, Sombor | 1763, za grofa Antona Grašalkovića | spomenik kulture od velikog značaja | buduća nova galerija? Turistička organizacija Sombora | Trg cara Lazara 1, 25000 Sombor

126 Gradska kuća zauzima centralnu poziciju na gradskom „forumu“, koji severoistočnom stranom izlazi na glavnu ulicu, a severozapadnom formira Trg sv. Trojstva – „ćelavi“, manifestacioni centar grada - i izliva se u Trg cara Lazara. Izlazi takođe na pijacu, koju kao deo svakodnevnog varoškog života obavezno treba uključiti u ovaj sistem, prilagođen savremenim funkcionalnim i estetskim kriterijumima, sa podzemnom garažom i skladištem za robu.73 Ovaj sistem centralnih trgova kulture i umetnosti oko nekadašnjeg (i možda budućeg) Magistrata i crkava po kojima nose imena, vezuje u celinu galerije Kulturnog centra „Laza Kostić“ i „Milan Konjović“, Dečiju biblioteku, kao i Istorijski arhiv u zdanjima Krušperove kuće i Pašine kule, poslednjeg ostatka gradske tvrđave. Između dveju galerija i ulica Laze Kostića i Zmaj-Jovine oformljen je još jedan javni prostor koji pruža mogućnost za njihovu eksteriorizaciju. Trg umetnosti Plan detaljne regulacije „Venca“ stoga predlaže formiranje još jednog, „unutrašnjeg“ trga umetnosti koji bi to ime i zvanično nosio, u dvorištu bloka u kome su smešteni Mala biblioteka, Pozorište i Grašalkovićeva palata. Tako bi se stvorila otvorena sala za njihova kulturna dešavanja i jedna alternativna putanja ka narednoj kulturnoj podcelini muzejskog karaktera. Ovakvo povezivanje zahteva i infrastrukturne zahvate i izgradnju podzemnih parkinga ispod trgova Sv. Trojstva i Koste Trifkovića, u okviru njihove buduće transformacije, i istrajno nastojanje da se u gradu održi najviši nivo kulture i njene prezentacije.

73 Bioskop Zvezda dugo je stajao zapušten, a kasnije pretvoren u kineski tržni centar. 127 Trg Koste Trifkovića - Trg Republike / Fijakerski plac

- Narodno pozorište Sombor | Trg Koste Trifkovića 2, Sombor | 1879. osnovano Deoničarsko društvo somborskog pozorišta | 1882, arh. Adolf Vajta, u stilu neoklasicizma, sa toskanskim i jonskim pilastrima, enterijer neobarokni; 1977, 1981- 82. konzervatorski radovi i dogradnja | spomenik kulture od velikog značaja Scene: Velika scena (320 mesta), mala scena (95 mesta) i "Studio 99". > Festival "Pozorišni maraton" (kraj pozorišne sezone, od 1993.) | tri dana i noći predstava NPS premijerno izvedenih tokom sezone i predstava gostujućih profesionalnih, amaterskih i studentskih pozorišnih trupa. - Gradski muzej Sombor / Fernbahova kuća | Trg Republike 4, Sombor | 1883/1945, u stilu eklekticizma | kulturno dobro Zbirke: arheološka, botanička, etnološka, fotografska, istorijsko-umetnička, likovna, numizmatička, zbirka primenjene umetnosti; biblioteka Sedište: Glavna postavka, Galerija savremene umetnosti / Zbirka „Likovna jesen“ Ogranci: Muzej Batinske bitke kod Bezdana | memorijalni kompleks, sa hrvatske strane Dunava spomenik vajara Antuna Augustinčića | 1975, arh. Milorad Berbakov | objekat van funkcije od 1995. i devastiran, postoji ideja da se pretvori u ekološki centar mladih podunavskih zemalja

Dvotržje između Muzeja i Pozorišta deluje kao najzanemareniji od javnih prostora kulturne četvrti, u potpunoj nesrazmeri sa značajem institucija na njemu i njihovim kapacitetom kulturne emisije. Hotel „Internacion“ svojom arhitekturom odudara od ambijenta, ali predstavlja jedan od generatora tokova turista i potencijalnih posetilaca. Upadljivo odsustvo fotografija muzeja na geo-lociranim fotografskim internet zajednicama govori o neophodnosti njegove intenzivne promocije i dinamizacije. Postojeće fotografije upozoravaju na ogromnu pažnji koju treba posvetiti kioscima, pomoćnim objektima, urbanom mobilijaru, pejzažističkom rešenju, da ne bi degradirali nego odražavali i podržavali visoku urbanu kulturu Sombora.

128 Venac vojvode Petra Bojovića

Pešačka zona i koncentracija kulture u njoj završava se jugozapadnim vencom u koji su se, uz najstarije istorijske spomenike, smestili i dinamični Kulturni centar, Sokolski dom i Muzička škola, kao značajne institucije savremene umetnosti i sportske kulture. - Kulturni centar i galerija "Laza Kostić" Sombor | osnovan 1995. godine kao naslednik čuvene galerije i manifestacije "Likovna jesen", koja se od 1961. godine održavala u Somboru Sedište | Venac Radomira Putnika 2 x Venac Petra Bojovića, Sombor Galerija | Laze Kostića br. 5, Sombor Programi: likovni, muzički, književni program, program za decu i mlade, poseban program „Karavani“ namenjen selu (obilazak naseljenih mesta, organizovanje izložbi, likovnih kolonija, pozorišnih predstava za decu i muzičkih sadržaja) Prostori i aktivnosti: izložbena galerija – najintenzivnija delatnost; mala sala - projekcije filmova, književne večeri, predavanja; dvorište - koncerti Manifestacije: Festival amaterskog filma, projekcije Balkanskog filma i festival „Bdenje duše“ (održavan istovremeno u 16 svetskih gradova); festivali „Šareni svet“ i „Slobodna zona“ (sa udruženjima „Somborski omladinski bum“, „Pogromnik“, „Studio 5“, „Ravangrad“), „Somborsko leto“ (u partnerstvu sa Turističkom organizacijom Sombor), manifestacija „Likovna jesen“ - Hram Svetog Jovana Preteče - Mala pravoslavna crkva | Njegoševa, Sombor | 1790, na mestu sukcesije različitih bogomolja, u baroknom stilu sa elementima rokokoa; ikona Presvete Bogorodice doneta prilikom seobe Srba sa Kosova | spomenik kulture od izuzetnog značaja - Turska kuća | Ernesta Kiša 1, Sombor | XVII v., jedna od dve preostale građevine iz doba vladavine Osmanlijskog carstva; 1789. prva pošta | spomenik kulture od velikog značaja - Umetnička radionica "Knez" | Venac vojvode Petra Bojovića 5, Sombor - Muzička škola "Petar Konjović" | Venac vojvode Petra Bojovića 9, Sombor - Sokolski dom („Partizan“) | Venac vojvode Petra Bojovića 11, Sombor | 1927, arh. Vladislav Sabo i Johan Bazler, u srpsko-vizantijskom stilu Prostori: sportska sala i otvoreni tereni za male sportove Udruženja: Sportski savez grada Sombora, Udruženje sportskih ribolovaca Manifestacije: Loop festival | festival elektronske muzike - Mađarska građanska kasina Sombor | Venac vojvode Petra Bojovića 13, Sombor 129 Trg Cara Uroša – Trg slobode - Park heroja Gradska pijaca ispred glavnog ulaza u grad pretvorena je u reprezentativni trg ispred Županije, Katedrale i karmelićanskog manastira, izgrađenih na nekadašnjem Pandurskom ostrvu. Iz trga izrasta pravougaoni park čija je sadnja započeta 1898, naglašavajući glavnu gradsku osovinu koja povezuje nove napramapostavljene ulaze u grad, železničku i autobusku stanicu, i parkove formirane oko njih. Kao deo zaštićene ambijentalne celine spaja kulturno i urbano jezgro sa novim obrazovnim institucijama i poseduje ogroman potencijal za transformaciju – sopstvenog prostora i uloge, grada i građana. Trgovi i parkovi kulture i znanja U zgradi Županije danas se nalazi gradska administracija, koja nema kapacitet da aktivira ovaj izuzetno eksponirani prostor i da mu da kulturnu i obrazovnu dimenziju neophodnu pre svega u ovako bitnim javnim prostorima savremenog grada. Funkcija kulturnog generatora - kontejnera muzejskih, multimedijalnih i/ili drugih kulturnih i visokoobrazovnih sadržaja - bi u sadašnjim uslovima i razvojnim planovima Sombora i Vojvodine bila mnogo prikladnija, dok bi Opština na svom starom mestu Magistrata i fizički bila u središtu grada kome služi i zbivanja zbog kojih postoji. Zatvor bi, kao i u Subotici i Pančevu, trebalo izmestiti iz gradskog

130 centra, a objekat uključiti u ovu kulturnu urbanu transformaciju, čiji nagoveštaj daje privatna galerija-knjižara locirana uz potencijalni „Trg znanja“, kakav bi mogao da se uredi između Pedagoškog fakulteta i škola na kraju ovog poteza. Trg cara Uroša - Županija | Trg Cara Uroša 1, Sombor | 1805-08; 1882. današnji izgled fasade; u stilu eklekticizma | spomenik kulture od velikog značaja Institucije: Opštinska gradska uprava, Zatvor i dr. Postavke: Sala grbova, zbirka znamenja plemićkih porodica iz okolnih sela Svečana sala, "Bitka kod Sente", delo Ferenca Ajzenhuta - Katedrala Svetog Stjepana i karmelićanski samostan Županijski park / Park heroja „Trg znanja“ - Galerija "Art" | Sonje Marinković 31, Sombor - Pedagoški fakultet, kao deo Novosadskog Univerziteta

131 Zelengrad Sportski centri Redistribucija i restrukturiranje sadržaja Magistrata i zatvora naglasili bi vezu koju - Gradska hala "Mostonga" | Apatinski put 90, sistem centralnih kulturnih i javnih prostora Sombora uspostavlja sa novim Sombor | 1971. godine | čvorištima kulturne infrastrukture, pre svega obrazovnim institucijama, uključujući Objekti: sportska dvorana za male sportove - glavna hala, pomoćna hala, ambulanta i uličnom mrežom koja se zrakasto širi iz jezgra i druge gradske parkove i centre sportski lekar; trim staza Program: treninzi, takmičenja, nastava posvećene kulturi tela. fizičkog vaspitanja, rekreativni programi, Alternativno ime Sombora „Zelengrad“, vezano za njegove zelene ulice i parkove, kulturno-zabavne i privredne manifestacija ukazuje na značaj ekološke dimenzije muzejske prezentacije grada. Podseća i na - Plivački bazen "Mostonga" | Apatinski put 90, Sombor | 1981. godine blizinu specijalnog rezervata prirode „Gornje podunavlje“ koji ubuhvata Apatinski i Program: škola za neplivače. Objekti: zatvoreni veliki i mali bazen; otvoreni Monoštorski rit, kao međunarodno značajno stanište ptica u sistemu ritova olimpijski i dva dečija bazena Vojvodine i prekograničnom rezervatu biosfere Dunav-Mura-Drava. Zato mreža - Gradsko kupalište "Štrand" | Veliki bački javnih prostora, kao esencijalni element kulturne infrastrukture, u Somboru mora kanal, Centrala bb, Sombor | u XVIII veku kanal i prva kupališta; 1930-tih Štrand na levoj da uključi i za grad neuobičajenu aktivnost posmatranja ptica i interpretaciju ovog strani Apatinskog mosta prirodnog bogatstva. Objekti: otvoreni olimpijski i veliki bazen; tereni za odbojku na pesku i za mali fudbal; dečije igralište

Spomenici prirode

- Specijalni rezervat prirode "Gornje podunavlje" | Monoštorski rit, Apatinski rit, područja Štrpca, Kozare i Karapandže | međunarodno značajno stanište ptica prirodno dobro 1. kategorije (od izuzetnog značaja za Republiku)

132 Ravangrad: Slika grada u umetnosti i medijima i urbana muzeografija Imena kulturnih i obrazovnih institucija govore da se „u tom Somboru“ i Mrazovićevoj „Normi“ nisu školovali samo prvi srpski učitelji, već da su u njemu radili i stvarali literarnu i piktoralnu sliku o njemu Milan Konjović, Laza Kostić i Veljko Petrović. Između ideje uporišta srpske kulture i prosvete u XVIII i XIX veku i romantične vizije bunjevštine, fijakera i salaša, potka kolektivnog imaginarijuma i verske i nacionalne tolerancije utkane u urbano tkivo mogla bi biti predmet literarnih, kulturnih i istorijskih ruta kroz grad. Akcenti ove prezentacije mogu biti i jedinstvena dela u Svečanoj sali Županije, gigantsko platno "Bitka kod Sente"

133 Ferenca Ajzenhuta i mapa „Sombor iz ptičije perspektive“ arhitekte Brane Jovina. Analiza pokazuje značajnu poziciju sakralnih objekata i pijace u ovom gradskom sistemu, čije prostore treba osavremeniti i novim uređenjem i novim programima dati im ulogu u kulturnom životu i turističkoj ponudi grada.

U krug To redizajniranje i reprogramiranje nužno je proširiti na celokupnu radijalnu urbanu strukturu Sombora. Ona kreće od Trga svetog Trojstva kao nulte tačke za merenje udaljenosti sela opštine Sombor, koja formiraju koncentrične krugove – prvi, drugi i treći krug sela na 13, 20 i 25 km od Trga. U aktiviranju ovog zaleđa grada, u muzeografiju Sombora potrebno je uključiti spomenike arheologije, - klasične (srednjovekovni arheološki lokalitet „Bortanj“) i - industrijske (prevodnica oko Bezdana i dr.), kao i civilno i sakralno graditeljsko i parkovsko nasleđe - dvorce i letnjikovce iz XIX i XX veka (mostovi i dvorac-kaštel grofa Kovača / danas OŠ "Petar Kočić" u Riđici, kaštel barona Redla / OŠ "Laza Kostić" u Rastini, napušteni dvorac Fernbahovih „Baba pusta“ u Aleksi Šantiću, ruševine kapelice dvorca porodice Semze u Kljajićevu, i njihov dvorac „Vamošer“ / privatni stambeni objekat u Bačkom Monoštoru i dr.), Spomenici oko Sombora - crkve, manastire (Franjevački, Karmelićanski i Manastir Svetog arhiđakona) i Rimokatolička crkva sv. Arhanđela Mihajla, Bački vodice (Dorislovo, Čonoplja, Stapar, Čičovi, Milčić), Breg, Sombor Rimokatolička crkva sv. Petra i Pavla, Bački - privatne muzeje (Muzej duvana u Telečkoj) Monoštor, Sombor u naseljima somborske opštine. Srpska Pravoslavna crkva Vavedenja Bogorodice, Stapar, Sombor Naglašavanjem njihovih arhitektonskih, pejzažističkih i kulturno-istorijskih Ambar na Saonicama, Stapar, Karađorđev plac br. kvaliteta novom prezentacijom, ali i novim namenama i uređenjem, mogli bi da se 118, Sombor uključe u raznovrsne turističke, kulturne, hodočasničke rute, rute baroka, Ambar, Stalar, Sombor 74 Bunjevaca, podunavskih Nemaca, prirodnjačke i „zelene“ putanje, kao i već Mesto Batinske bitke, Bezdan, Sombor definisanu prekograničnu Biciklističku rutu „Panonski put mira“.

74 Centar za Podunavsko-nemačku istoriju i kulturu „Adam Berenz“, osnovan u Apatinu 2001, uključuje u nasleđe dvorce, crkve i groblja, kao i stratišta Podunavskih Nemaca (Gakovo, Kruševlje, Kronić palata) 134 135

136 Sremska Mitrovica: od urbium matris populosae et celebris75 do muzeja pod otvorenim nebom

Kontinuitet naseljavanja i migracija u plodnom međurečju Panonske nizije čitljiv je u slojevima Sremske Mitrovice i njenoj istoriji uspona i padova, čiji se delić može videti u muzejima i na ulicama grada, duž jedne jasne muzejske rute iscrtane još u antici. Ostaci rimske prestonice Singidunum, srednjevekovni trgovi, građevine barokne i klasicističke arhitekture XVIII i XIX veka i Spomen-park Bogdana Bogdanovića iz sredine XX veka grade mrežu sremskomitrovačkog „muzeja pod otvorenim nebom“.

1000m

75 kako je za Sirmijum zapisao poslednji veliki rimski istoriograf Amijan Marcelin (oko 330-400.g.n.e.) 137 Istorija i struktura grada

Istorija naseljavanja Sremske Mitrovice može se pratiti od neolita i ostataka starčevačke i vinčanske kulture. Kroz nju su prošli, gradili je i razgrađivali Iliri i Kelti, Rimljani, Ostrogoti, Huni, Gepidi i Avari, Sloveni, Franci, Bugari i Vizantinci, Mađari, Turci i Austrijanci. Urbano jezgro današnje Mitrovice formira se između XVI i XIX veka na ostacima rimskog Sirmijuma, srednjevekovnog manastira Svetog Dimitrija i grada oko njega, i turske kasabe Šeher Mitrovice (alt. Dimitrovče). Turski urbanizam još uvek je sačuvan u formi Žitnog trga i krivudavih uličica koji sa reke vode u nekadašnji srpski trgovinsko-zanatlijski kvart. Sa ulaskom u Habzburšku monarhiju, novi narodi naseljavaju severni, ocedniji kraj, oko današnjeg Trga Sv. Trojstva, gde se koncentriše uprava grada. Elibertacija Sremske Mitrovice 1881. oslobađa i vojne objekte i vežbalište između ove dve varoši za nove građanske potrebe. Formira se gradski park, a po njegovom obodu grupišu najvažnije institucije kulture.

138

Jeremić, Miroslav: „Ciglarske peći Sirmijuma“, Starinar, br. 50, str. 131-154, 2000 139 140 Toponimi Sremske Mitrovice

U mitrovičkoj uličnoj matrici i toponomastici sačuvani su glavni putni pravci i namene urbanih prostora iz prošlih vremena, kao obavezni deo prezentacije grada. Glavni antički pravci - Stari šor – glavni pravac istok-zapad (decumanus?), koji se produžava u ulicu - Palanka – glavna saobraćajnica duž predgrađa (Suburbie) izvan zidina Sirmiuma / srednjovekovne Mitrovice - Kralja Petra I – glavni pravac sever- jug (cardo maximus?) kojim je išao akvadukt, - Severni bedem – severna granica utvrđenog Sirmiuma Kralja - Jupiterova – prema Jupiterovom Petra I hramu - Šećer sokak – turcizam, svedoči o drevnom pravcu koji istrajava i kroz period turske vladavine Mesta hramova - Trg Sv. Stefana, Ulica/Trg Sv. Dimitrija, Jupiterova – svedoče o posvećenosti hramova na ovim toponimima Mesta aktivnosti - Žitni trg – mesto trgovine žitom - Zanatlijska, Ratarska, Ribarska obala – po tipu zanatlija grupisanim u tim ulicama - Parobrodska, Železnička, Vodna – prema saobraćajnoj infrastrukturi - Pivarska – svedoči o nekadašnjoj Pivari, osnovanoj 1830. i srušenoj 2012. Znameniti ljudi - Bulevar Konstantina Velikog - Marka Aurelija - Ilariona Ruvarca

141 Prostorne kulturno-istorijske celine - Trg Žitna pijaca (Bratstva i jedinstva) u Sremskoj Slika grada u umetnosti i medijima / Umetnost i mediji grada Mitrovici - Trg Svetog Stefana (Narodnih heroja) u Poznavanju Sirmijuma je u SFR Jugoslaviji više doprinelo ime sremskomitrovič- Sremskoj Mitrovici kog poljoprivrednog kombinata nego svi udžbenici istorije i lepota „Sirmijumske Spomenici kulture Venere“ (na slici levo) zajedno, pokazujući koliki je značaj planiranja i upravljanja - Rimokatolička crkva Sv. Dimitrija i župni dvor, brendom i u oblasti kulture i urbanizma. Sremska Mitrovica - Stara bolnica u Sremskoj Mitrovici, Sr. Mitrovica U Sremskoj Mitrovici rođeni su brojni rimski imperatori, a Marko Aurelije je tu i - Zgrada Zavoda za zaštitu spomenika kulture u umro. Pretpostavlja se da je avarski kagan Bajan opsedao i osvojio Sirmijum 582. Sremskoj Mitrovici, Sremska Mitrovica - Žitni magacin na Savi-Vojarna, Bulevar godine, i ostavio nam u nasleđe svoj zlatni pojas (na slici u sredini). U gradu je Konstantina Velikog, Sremska Mitrovica živeo Ilarion Ruvarac, otac kritičke istorije u Srba, a tu su rođeni i prvi knjižar i - Zgrada Glavne straže, Ul. Vuka Karadžića br.10, Sremska Mitrovica izdavač u obnovljenoj Srbiji Gligorije Gliša Vozarović, po kome se zove gradska - Kuća u Ul. Lenjinova 51, Sremska Mitrovica biblioteka, znameniti glumac Dobrica Milutinović, čije ime nosi gradsko pozorište - Rodna kuća Ilariona Ruvarca, Sremska (i velika glumačka nagrada „Dobričin prsten“), kao i enformel slikar Lazar Mitrovica - Crkva Sv. Stefana, Sremska Mitrovica Vozarević čija se dela (na slici desno) nalaze u istoimenoj galeriji u parku. Svi oni - Zgrada SUP-a, Trg Ćire Milekića (Braće Radića) takođe čine elemente za sveobuhvatnu muzeografsku urbanu prezentaciju br. 1, Sremska Mitrovica Sremske Mitrovice - one koja je bila nekada i one koja je danas. - Sedište brigade / Okružni sud - danas Muzej Srema, Ul. Vuka Karadžića 3 (Pinkijeva), „Ulica slikara“ je jedna od urbanističkih posledica zanatsko-trgovačke tradicije i Sremska Mitrovica - Kuća u Ul. Vuka Karadžića (Pinkijevoj) 10 koncentracije muzeja, praćenih grupisanjem galerija, kreativne i noćne /Sudska zgrada, Sremska Mitrovica ekonomije. Uobičajena u svetskim gradovima, kod nas se još uvek ređe razvija, - Zgrada na Trgu narodnih heroja br. 4, Sremska Mitrovica što svedoči o nepostojanju „klaster efekta“ ili njegovom nedovoljnom dometu. - Zgrada galerije "Lazar Vozarević" i dečije Ova „ulica“ doprinosi slici Mitrovice danas i podseća u kojoj je meri kontrast biblioteke, Ul. Vuka Karadžića (Pinkijeva) bb, između starog i novog potreban u uspešnoj muzeografiji, koja sve češće Sremska Mitrovica - Zgrada amaterskog pozorišta "Dobrica kombinuje klasičnu i industrijsku arheologiju i antičku i savremenu umetnost. Milutinović", Trg Ćire Milekića (Ul.M.Tita) b.b, Sremska Mitrovica - Zgrada biblioteke "Grigorije Vozarević" i radničkog univerziteta, ugao Ul. Ć.Milekića (M.Tita) i šetal. Vuka Karadžića, Sr. Mitrovica - Zgrada železničke stanice i spomenik oslobođenja u Sremskoj Mitrovici, Sremska Mitrovica - Kompleks školskih zgrada, Ul. Sv. Save 2 i 4, Sremska Mitrovica

Arheološka nalazišta - Sirmium, Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica - Istočna rimska nekropola Sirmijuma, Ul. Oktobarske revolucije br. 55-63, Sremska Mitrovica

Znamenita mesta - Spomen groblјe, Sremska Mitrovica 142 - Spomenik Petru Krančeviću, Staro srpsko groblјe, Sremska Mitrovica Muzeji: klasteri i mreže U Sremskoj Mitrovici jasno je iscrtana ruta koja povezuje gradske muzeje i arheološka nalazišta kao muzeje na otvorenom. Ova aleja muzeja od Muzeja crkvene umetnosti na obali Save Zanatskom ulicom vodi ka Žitnom trgu, i preko Trga Sv. Stefana i Ulice Vuka Karadžića vezuje ogranke Muzeja Srema, Arhiv i Galeriju sa iskopinama, kao prozorima u skrivene slojeve grada po čijem je obodu nekada davno opisana.

143 Muzeji i druge institucije i spomenici kulture

Primer Sremske Mitrovice i njenog linearnog klastera muzeja objašnjava zašto se ova studija ne limitira na muzeje. Čak i u slučaju izuzetnog muzejskog nasleđa kakvo je mitrovičko, ostale institucije i spomenici kulture i javni prostori naglašavaju u prostornom smislu ovaj potez i njegove jedinstvene istorijske, arhitektonske i urbanističke kvalitete. Istovremeno svojom funkcijom upotpunjuju kulturnu ponudu i šire mogućnosti za zajedničke aktivnosti i saradnju, privlačeći različite vrste publike i pojačavajući uticaj klastera na grad.

144 Muzeji i funkcije centra

Kada se institucijama i prostorima kulture pridodaju obrazovni i administrativni objekti, na veoma jasan način se ističe neuobičajena struktura Sremske Mitrovice kao grada razvijenog oko dva jezgra – srpskog, trgovačko-zanatskog, i mnogonacionalnog, upravnog. Gradski park i njegove kulturne aktivnosti, sadržaj i objekti povezuju ova dva jezgra u celovit gradski centar, u kome se ispoljavaju tendencije ka grupisanju i preklapanju specifičnih namena i uspostavljaju među njima relacije blizine, reprezentacije i retroalimentacije.

145 Trougao 1: Savski trg / Muzejska ulica

Početak muzejske rute Sremske Mitrovice između Promenade i Ribarske obale na Savi ujedno je i mesto početka muzeografije u gradu. 1946. otvoren je u Crkvi Sv. Stefana, popularnoj „Maloj crkvici“, Muzej crkvene umetnosti. Najstarija sačuvana mitrovička bogomolja datira iz perioda turske vladavine i formom još podseća na crkve-brvnare. Izgrađena je na ostacima rimskih termi i potonje ranohrišćanske bazilike, u jednom od trouglova grada sa brojnim simboličkim i istorijskim slojevima i potencijalom da postane jedan od najlepših trgova-parkova kulture kao savska varoška kapija.

- Muzej crkvene umetnosti / Crkva Sv. Stefana („Mala crkva“, „Crkvica“) | Muzejska 1, Sremska Mitrovica | kraj XVI ili početak XVII veka; originalne ikone u Muzeju Srema; 1775. novi ikonostas, delo slikara Teodora Kračuna i makedonskih rezbara, barok; ikone slikara Petra Čortanovića, Pavela Ðurkovića, Jovana Isailovića, Lazara Stajića, Stevana Aleksića i nepoznatih autora; stare rukopisne i štampane knjige, ripide, atimisi, svećnjaci i ostali predmeti primenjene crkvene umetnosti | jedini spomenik kulture od izuzetnog značaja u Sremskoj Mitrovici - Bukbar knjižara | Zanatlijska 3, Sremska Mitrovica - Kafei

146 Trougao 2: Žitni trg

Autonomija koju stiče u drugoj polovini XVIII veka, mirnodopski period i izgradnja nasipa duž Save omogućavaju razvoj Mitrovice kao trgovačke varoši. U širenju ka reci formira se čaršija, a za njom i trgovi na ukrštanju ulica i ispred značajnijih objekata. U imenima Zanatlijske ulice i Trga žitne pijace sačuvala se nekadašnja namena zaštićene prostorne kulturno-istorijske celine koju grade. Trougaona forma nasleđena iz Osmanlijskog perioda poput levka usmerava tokove od pristaništa, Crkvice i upravnog središta ka pijaci kao centru gradskog života. Pronađeni ostaci Sirmijuma ističu trajanje i slojevitost tog života, napramapostavljajući antičke iskopine, srednjevekovni urbanizam i ambijentalnu celinu uličnih frontova iz XVIII i XIX veka u muzej arhitekture i urbanizma pod otvorenim nebom, koji čeka savremenu muzeografsku prezentaciju.

- Ambijentalna celina Trg žitna pijaca (Bratstva i jedinstva) | Žitni trg, Sremska Mitrovica | deo starog gradskog jezgra na Žitnom trgu | spomenik kulture od velikog značaja - Arheološki lokalitet „Žitni trg“ | II-V vek, 1963. i 1973. konzervatorski radovi | spomenik kulture od izuzetnog značaja - Muzička škola „Petar Krančević“ | Žitni trg 28, Sremska Mitrovica Odeljenja: srednja muzička škola, osnovna muzička škola, instrumentalno zabavište, zabavište "Vivak" Manifestacije: ”Vivkovizija”, festival deteta; Festival gudača (StringFest); Festival pijanizma - „Ulica slikara“ | šest ateljea slikara Milana Kardaša, Jadranke Dimitrijević, Nevena Vukanca, Biljane Braunštajn, Ljiljane Karland Malbašić i arh. Maje Sisojević | „Noć otvorenih ateljea“

147 Trougao 3: Trg Sv. Stefana Još jedan trougaoni trg se formira u drugoj polovini XVIII veka kao jedinstvena urbanistička celina sa novoizgrađenom baroknom crkvom Sv. Stefana, povezujući Žitni trg i današnju Ulicu Vuka Karadžića. Među značajnim građevinama, uglavnom barokno dekorisanim spratnim građanskim kućama, ističe se jednospratnica plemićke porodice Bajić u kojoj su danas smešteni Centar za arheološka istraživanja i odlučno svedeni Lapidarijum Muzeja Srema.

- Ambijentalna celina Trg Svetog Stefana (Narodnih heroja) u Sremskoj Mitrovici | Trg Svetog Stefana, Sremska Mitrovica | spomenik kulture od velikog značaja

- Stari muzej - "Centar za arheoloska istrazivanja i dokumentaciju Sirmijuma" | Trg Sv. Stefana 15, Sremska Mitrovica | trgovačko-stambena jednospratna kuća Janka Bajića iz 18. veka Lapidarijum | Trg Sv. Stefana 15, Sremska Mitrovica | arh. Slobodan Jovanović

- Saborna crkva Svetog velikomučenika Dimitrija, nekada Sv. Stefana (Nova pravoslavna crkva ili „Velika crkva" | Trg Ćire Milekića 5 x Sv. Dimitrija 9, Sremska Mitrovica | 1781- 94, u baroknom maniru sa elementima klasicizma | spomenik kulture od velikog značaja

148 Gradski park – Trg Ćire Milekića („Korzo“) - Vuka Karadžića

Gradski park i Korzo uspostavljaju vezu između dva varoška jezgra Sremske Mitrovice i fiksiraju u vremenu procvat grada na prelazu iz XVIII u XIX vek. Oivičeni najraskošnijim zdanjima iz ovog i nasleđenih iz graničarskog perioda, predstavljaju epigon vojvođanskog urbanizma građanskog doba.

- Srpski dom | Gradski park 2, Sremska Mitrovica | 1895. arh. Vladimir Nikolić, za Srpsku pravoslavnu crkvenu opštinu u Mitrovici, u stilu akademizma sa elementima neorenesanse i neobaroka, 1990-tih rekonstruisana neobarokna kupola nad rundelom | prošle namene: Srpska građanska čitaonica, Srpsko pevačko crkveno društvo, Udruženje zanatlija, kafana i hotel, austrijski vojni štab. Srpska pravoslavna crkvena opština | Trg Ćire Milekića 5, Sremska Mitrovica Pozorište „Dobrica Milutinović“ | Gradski park 2, Sremska Mitrovica Gradska biblioteka „Gligorije Vozarević“ | Trg Ćire Milekića 3 x Vuka Karadžića 2, Sremska Mitrovica Dečija biblioteka | Vuka Karadžića 2, Sremska Mitrovica Galerija „Lazar Vozarević“ | Gradski park 4, Sremska Mitrovica | osnovna škola, 1977. sanacija i adaptacija u galeriju, arh. Slobodan Jovanović | 2012-13. rekonstrukcija i sanacija Privremeni prostor tokom adaptacije: Stari most 3, Sremska Mitrovica Manifestacije: Sremskomitrovački salon (Vojvođanski salon), Bijenale likovne i primenjene umetnosti i arhitekture u Vojvodini i Likovni salon Srema

- Istorijski arhiv Srema / Glavna straža graničarske Petrovaradinske regimente (puka) | Vuka Karadžića 4, Sremska Mitrovica | druga pol. XVIII v, čini ambijentalnu celinu sa zgradom Muzeja / Okružnog suda iz periioda Vojne granice; 1881. prenamena u poštu; 1996-97. konzervatorski radovi | spomenik kulture od velikog značaja Javni program: izložbe, prezentacije, publikacije Manifestacije: Simpozijumi “Antika i savremeni svet” - Arheološke iskopine između Arhiva i hotela Potencijal: otvoreni prostor iza Arhiva kao produžetak Gradskog parka i „foruma“ - Hotel „Sirmium“

149 - Muzej Srema sa arheološkim centrom / Brigadirquartier / Okružni sud / zdanje ,,Sudbenog stola”| Vuka Karadžića 3, Sremska Mitrovica | iz 18. veka, rekonstruisana (nadograđena) u 19. veku | kompleksni muzej Odeljenja: arheološko odeljenje sa numizmatičkom i paleozoološkom zbirkom, istorijsko odeljenje, odeljenje istorije umetnosti i etnološko odeljenje. Objekti: Sedište | Vuka Karadžića 3, Sremska Mitrovica + iskopine Centar za arheoloska istrazivanja i dokumentaciju Sirmijuma | Trg Sv. Stefana 15, Sremska Mitrovica Lapidarijum Muzeja Srema | Trg Sv. Stefana 15, Sremska Mitrovica | Novi lapidarijum?

- Arheološki lokalitet „Carska palata Sirmijuma“ | Pivarska 2, Sremska Mitrovica Centar za posetioce „Carska palata“

- Ustanova/Centar za kulturu „Sirmijumart“ | Vuka Karadžića 2, Sremska Mitrovica Odeljenja: Folklorni ansambl “Branko Radičević” (mlađi i srednji uzrast, izvođački ansambl veterana); Tamburaški orkestar “Srem” (dečji i omladinski); Narodni orkestar; Recitatorski studio “Kaliopa” (dečji i omladinski uzrast); Dečji dramski studio “Aes”; Škola sintisajzera i Škola engleskog jezika.

- Ustanova za negovanje kulture "Srem" | Vuka Karadžića 10, Sremska Mitrovica Projekti: „Ja volim SM“ Festivali: Sirmium lux verbi – Sirmijum svetlost reči | festivala besedništva od 2004. - Zgrada Specijalnog rezervata prirode "Zasavica" u Sremskoj Mitrovici Manifestacija: „Dan mangulice” - Skulptura „Mangulica i pulin“

- SUP / kuća na Trgu braće Radić | Trg Ćire Milekića 1 (Braće Radić 2) Sremska Mitrovica | 1877. za Petrovaradinsku imovnu opštinu, akademski neoklasicizam | spomenik kulture od velikog značaja

- „Partizan“ / Sokolsko društvo | Masarikova 2, Sremska Mitrovica | osnovano 1902. godine kao sportsko sokolsko društvo | fiskulturna dvorana, teren za male sportove, sa 1000 mesta.

150 Ovaj centar današnje Mitrovice istovremeno pokazuje trajanje i menjanje upotrebe otvorenih gradskih prostora. Pretpostavlja se da Park zauzima mesto iznad dela zatrpanog sirmijumskog carskog hipodroma, a pouzdano zna da je izrastao iz Paradnog placa i vojnog vežbališta graničarske regimente. Danas, koncentracijom ključnih aktera u kulturnom životu Srema, postaje prostor potencijala za njihovu tesnu saradnju i kulturnu emisiju. Pozorište, biblioteke i Galerija koje formiraju zapadni front Parka i fizički dele zajednički „kontejner“ nekadaš- njeg Srpskog doma i Osnovne škole. Arhiv i Sirmijumart definišu tok Ulice Vuka Karadžića i još jedan mitrovički trougao koji bi mogao da primi značajniju ulogu u kulturnom i javnom životu grada. Muzej i Sokolski dom oivičavaju zapadni front Parka, a nove iskopine vezuju ih ca centrom za posetioce Carske palate i upravom Specijalnog rezervata prirode "Zasavica", spajajući različite aspekte mitrovičkog nasleđa i muzeografije. Tu je i Ustanova za negovanje kulture, da koordinira aktivnosti i podstiče saradnju, koje bi u budućnosti trebale da uključe i redefinisanje dizajna i programa otvorenih prostora.

151 Gradska uprava je prepoznala važnost kulturnog i prirodnog nasleđa u svom razvoju i turističkoj promociji, i počela da ulaže u njihovu prezentaciju i obnovu (npr. peatonalizacija i uređenje gradskog Korzoa). Međutim, tu se optimizam završava. Sirmijum je, naime, brzo prerastao provincijski vojni logor, da bi iznedrio deset imperatora i postao jedno od sedišta tetrarhije. Takvom svetskom nasleđu treba pružiti i vrhunsku prezentaciju koji ga neće zatvarati, limitirati i gušiti. Za zaštitu i muzeografiju ovakvih vrednosti neophodno je raspisati međunarodne konkurse i obezbediti najstručniji žiri da bi se ostvarila što adekvatnija i kvalitetnija rešenja. Teško je poverovati je da danas, kada se umetnička dela iznose u grad, u javni prostor, ili se otvaraju ka njemu, delikatno pitanje zaštite Carske palate bude rešeno zatvaranjem, sakrivanjem i maskiranjem. Bez zalaženja u arhitektoniku, konstrukciju i zaštitarske principe, novi objekat Centra za posetioce ne ispunjava savremene urbanističke i muzeografske zahteve za vizuelnim prisustvom iskopina u gradu i kontaktom prolaznika sa izloženim arheološkim nasleđem kako bi ih privukao da uđu i istraže njegovu sadržinu. Pređašnje, privremeno

152 rešenje pokazivalo je otvorenost ka gradu i pogledima, i otvorenost za nova istraživanja i širenje lokacije, koji su izgradnjom Centra za posetioce u potpunosti izgubljeni. Nekoliko primera iz arhitektonsko- arheološke prakse pokazuje načine da se elegantno i minimalnim intervencijama na terenu nalazišta zaštite, kontroliše pristup (npr. vizuelno blizak, fizički nedostupan) i sačuva njihovo prisustvo u svakodnevnom životu, a da se urbanoj slojevitosti doda savremeni arhitektonski izraz i estetika koji ne konkurišu antičkoj lepoti.

Gore: Centar za interpretaciju Via sepulkral, Plasa de la Vilja de Madrid, Barselona. Projekat: udeu arquitectura

Dole: Arheološki park El Molinete. Kartahena – Mursija, Španija. Projekat: Atxu Amann, Andrés Cánovas, Nicolás Maruri. Nacionalna nagrada za restauraciju i konzervaciju kulturnih dobara španskog Ministarstva za obrazovanje, kulturu i sport za 2012.

153 Trg vojvođanskih brigada: Obrazovanje i uprava

Treća stranica centralnog gradskog trougla, najnoviji mitrovički trg, povezuje trgove Sv. Dimitrija i Sv. Trojstva i ilustruje tendenciju grupisanja administracije i obrazovanja. Muzeološku dimenziju daju mu iskopine bazilike posvećene Svetom Dimitriju, uspostavljajući programsku vezu sa parkom i rutom muzeja.

- Arheološko nalazište „Bazilika Svetog Dimitrija“ | Trg vojvođanskih brigada, Sremska Mitrovica - Vojnograničarska zgrada Petrovaradinskog 9. graničarskog puka | Svetog Dimitrija 10, Sremska Mitrovica | posle 1747. ( kada Mitrovica postaje sedište Puka), 1881. adaptirana za civilnu upotrebu, 1987. konzervatorski radovi | spomenik kulture od velikog značaja Zavod za zaštitu spomenika kulture | Svetog Dimitrija 10, Sremska Mitrovica Turistička organizacija grada | Svetog Dimitrija 10, Sremska Mitrovica - Gradska uprava Sremska Mitrovica | Svetog Dimitrija 13, Sremska Mitrovica - Mitrovička gimnazija | Svetog Save 2, Sremska Mitrovica | 1930, arh. Momir Korunović, u stilu neovizantijskog akademizma | spomenik kulture - Hrvatski kulturni centar „Srijem“ / Hrvatski dom | Svetog Dimitrija 24, Sremska Mitrovica - Rimokatolička crkva Sv. Dimitrija i župni dvor | Svetog Dimitrija, Sremska Mitrovica - Grkokatolička crkva Vaznesenja Gospodnjeg („Rusinska crkva“) | Svetog Dimitrija, Sremska Mitrovica - Sportski centar „Pinki“ | Svetog Dimitrija 36, Sremska Mitrovica - Sirmium Film | Svetog Dimitrija 36, Sremska Mitrovica > Srem Film Fest - Osnovni sud i Pošta Sremska Mitrovica | Svetog Dimitrija 39, Sremska Mitrovica

154 Zmaj Jovina: Školski centar

Gimnazija služi kao spona između kulturnog središta Sremske Mitrovice i njenog obrazovnog „kampusa“

- Prehrambeno-šumarsko-hemijska škola | Zmaj Jovina 3, Sremska Mitrovica

- OŠ „Boško Palkovljević Pinki“ | Zmaj Jovina 27, Sremska Mitrovica

- Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača | Zmaj Jovina 29, Sremska Mitrovica

Promenada i plaža: Galerije i ateljei

- Likovni atelje i škola Štifla | Promenada 49, Sremska Mitrovica, Vojvodina

- Skulptorski atelje Kovačić | Promenada 49, Sremska Mitrovica, Vojvodina

- Udruženje likovnih umetnika (ULU) Sirmium | Promenada 31a, Sremska Mitrovica izlagačka aktivnost u Galeriji Lazar Vozarević i Muzeju Srema > umetničke letnje radionice, piknik-kolonije, kolonija „Likovni susret“

- Likovna škola, atelje i galerija Martin Centar | Vodna 23 x Filipa Višnjića, Sremska Mitrovica | pripremna škola crtanja i galerija Dragana Martinovića - Udruženje likovnih umetnika (ULU) Esnaf | Filipa Višnjića 16, Sremska Mitrovica - Udruženja Marcus Aurelius Probus - Gradska plaža „Brioni“ - Sportski tereni i instalacije

155 Spomen-park (Spomen groblje) U Sremskoj Mitrovici i njenoj muzejsko-memorijalnoj mreži i mreži javnih prostora i parkova, ima i izuzetno vrednih primera modernog spomeničkog izraza. Na mestu stradanja građana i vojnika u Drugom svetskom ratu, pored sremskomitrovičkog pravoslavnog groblja, a duž severnog bedema rimskog grada, arhitekta Bogdan Bogdanović projektovao je Spomen-groblje, uređeno 1960. godine u formi rimskog logora. Zemljanim humkama i bronzanim plamenicima uspostavlja kontinuitet sa drevnom nekropolom i žrtvenicima nađenim u Jupiterovom hramu76 i najavljuje dolazak land art-a. Kontinuitet treba sačuvati i spomen-muzeju, zatvorenom početkom 1990-tih, i dati mu dodatnu namenu interpretacije svih istorijskih slojeva i vrednosti ovog spomenika. - Spomen groblje, 1960, arh. Bogdan Bogdanović, Oktobarska nagrada Beograda 1960. - Spomen kompleks žrtvama fašističkog terora - Spomen-muzej koji je radio do početka devedesetih godina 20 veka

76 ispod hirurškog bloka mitrovičke bolnice 156 Javni prostori i rute kao muzej grada i arhitekture

Ovo bogatstvo prostora, umetničkih, arhitektonskih i urbanističkih izraza gradi presek kroz urbanu istoriju Sremske Mitrovice koji treba istaći kao deo svakodnevnog života i saznanja građana, uključujući i revalorizujući i moderno nasleđe.

157 Urbana prezentacija/muzeografija, mreže i rute

Sa ciljem da se grad razvija, a njegova istorija sačuva i istakne, u Sremskoj Mitrovici je početkom 1990-ih pokrenuta kampanja „Ja volim Mitrovicu”, a sa njom i časopis za nauku, umetnost i kulturu „Sunčani sat” i festival besedništva „Sirmijum – svetlost reči“. Nakon godina najdublje krize, kada zamire, 2001. projekat je obnovljen, sa predlozima (i aktivnostima) za unapređenje signalizacije, prezentovanja i interpretacije nasleđa u gradu, od monografija i internet prezentacija, preko uređenja ulaza u grad i arheoloških lokaliteta, postavljanja obeležja i putokaza na ulazima i po gradu, digitalizovanih mapa kulturno- istorijskih znamenitosti, pa sve do ideje da se u gradu načini kolonada rimskih imperatora rođenih u Sremu.77 Često pominjanih 7000 godina istorije i 1700 godina ubanizacije izgradilo je današnju Sremsku Mitrovicu na putnom pravcu E 70 od Beograda do Zagreba kao gradsku celinu sa Laćarkom i Mačvanskom Mitrovicom. Konurbaciju zaokružuju 23 sela, a urbani sistem se širi na Sremski okrug čije je sedište u Mitrovici (Inđija, Irig, Ruma, Stara Pazova, Šid, Pećinci). U ovom razgranatom sistemu naselja moguće je razviti različite mreže i rute, kao što je „Magični krug po Sremu“, i uključiti u njih kulturno-istorijsko i prirodno nasleđe: - muzeja i galerija (Slikarska galerija „Sava Šumanović“ u Šidu, muzeji u Rumi i ostalim mestima, od kojih čak tri privata muzeja u Pećincima), - arheoloških nalazista (Ruma, ...); - crkava i manastira - iriških i sremskomitrovičkih (Divša/Đipša, Kuveždin, Petkovica, Šišatovac); Kulturna događanja u gradu i okolini - spomenika prirode: Specijalni rezervat prirode Bara Zasavica, - Festival besedništva, - Mitrovička pesma, - narodnog graditeljstva („Sremska kuća“ Savićevih u Neštinu kod Bačke - Mitrovičko leto, Palanke kao etno-muzej ) i dr. - Bostanijada u Šašincima, - Sabor vojvode Stojana Čupića, Pored mreža sa okolnim gradovima, Mitrovica se već nalazi na „Putevima rimskih - Novembarski dani imperatora“78 i ima mogućnosti za ostvarivanje prekogranične saradnje sa - Festival folklora „Srem folk fest“ Hrvatskom i Republikom Srpskom. - Festival gudača - Festival džeza

77 Pavlović, Sanja: „Sirmijum“. Srpsko geografsko društvo: Zemlјa i lјudi br. 57, 2007, str. 13-20 78 projekat je Ministarstvo kulture Republike Srbije predstavilo 2006. godine; „Putevi“ spajaju Sirmijum i Singidunum (Beograd), Viminacijum (Kostolac), Šarkamen (Negotin), Trajanov put u Đerdapskoj klisuri, Feliks Romulijana (Gamzigrad) i Naisus sa Medijanom 158

REZULTATI ISTRAŽIVANJA I MOGUĆNOST NJIHOVE PRIMENE

159 160 Rezultati istraživanja Istraživanje klastera i mreža muzeja u Novom Sadu, Subotici, Somboru, Sremskoj Mitrovici, Kikindi, Zrenjaninu, Vršcu i Pančevu pokazuje da je iz specifičnih uslova svake od lokacija – geografskih, prirodnih, istorijskih, arhitektonskih, urbanističkih i kulturnih – proistekla i specifična prostorna organizacija muzeja i drugih kulturnih i obrazovnih institucija. Svi ovi gradski sistemi, međutim, dele mnoge zajedničke karakteristike, probleme i potencijal - urbanistički, didaktički i turistički - za redefinisanje i reprogramiranje za današnje potrebe i korisnike. Savremeni duh, savremeni klaster Kao što se navodi u uvodnim definicijama, izraz klaster za grupu muzeja izabran je „zbog naglaska na okruženju i procesima, relacijama i dinamikama koje danas promovišu ekonomije aglomeracija i znanja“, a postizanje "klaster efekta" uslovljeno zajedničkim akcijama u zajedničkom prostoru i dodatnom vrednošću koje grupisanje daje muzejima.79 Iako su mnogi klasteri nastali istorijski, nekada planski, nekada spontano, aberkrombijevskim „prirodnim zoniranjem“ i praćenjem sila kulturne gravitacije, danas su kulturno planiranje i programiranje discipline koje svesno barataju kulturnim resursima zarad njihovog što intenzivnijeg korišćenja i uticaja na grad i građane, utičući na ključne komponente klastera – kritičnu masu, blizinu, veze i interakcije, koje se analiziraju kroz arhitekturu i urbanizam.

79 Nikolić, Mila: „Ciudad de museos. Clústeres de museos en la ciudad contemporánea“. Doktorska disertacija. Barselona, Universitat Politècnica de Catalunya, 2011, vol. 2, str. 1-4. 161 162 URBANIZAM KLASTERA MUZEJA Lokacija Muzeji i druge ključne kulturne institucije Vojvodine mahom su smešteni u istorijska gradska jezgra ili po njihovom obodu, i gotovo po pravilu u istorijska zdanja i spomenike kulture. Ovo su uobičajene lokacije, vezane za značaj muzeja u društvu i njegovu reprezentativnu ulogu koja ga postavlja u središte moći, uz najviše institucije vlasti ili religije, odnosno za njegovu ulogu u urbanom razvoju grada kao spone između tradicionalnog centra i novih pravaca rasta. Novi pomaci u kulturnom urbanizmu Novog Sada premeštaju i muzej u manje prestižne zone, kao generator novog centraliteta i novih formi umetničkog izraza i kulturne komunikacije. Kratki pregled istorije arhitekture i grada u Vojvodini nastao analizom prostornog ponašanja kulturne infrastrukture predstavlja ujedno osnovu za dodatni, urbo-arhitektonski didaktički program muzeja i njihovih javnih prostora, kao i za savremenu urbanu prezentaciju, odnosno urbanu muzeografiju naših gradova.

163 Istorija Plodno međurečje Panonske nizije od praistorije je bilo privlačno za osvajanje i naseljavanje. Rezultat su brojna vredna arheološka nalazišta iz različitih perioda koja svedoče o slaganju kulturnih slojeva, neretko prisutna i u samim urbanim područjima, i brojne promene u urbanim matricama, koje je potrebno adekvatno objasniti i prezentovati i u muzejima i u gradu. Talasi intenzivne urbanizacije i procvata kulture koji su stvorili današnju strukturu i sliku vojvođanskog grada, podstaknuti promenama statusa i režima, započinju u drugoj polovini XVIII veka elibertacijom pod habsburškom krunom i nakon Drugog svetskog rata projektom obnove, razvoja i modernizacije, i praćeni su talasima formiranja i gradnje muzeja. Zakasneli drugi bum muzeja kod nas, poučen svetskim iskustvima, trebalo bi da potencira, aktivira i osavremeni ovo nasleđe korišćenjem „klaster efekta“.

Mali broj muzeja i klastera Ono što se zapaža kao izraženi kontrast u odnosu na situaciju u razvijenim evropskom gradovima, je mali broj muzeja. Direktna posledica je generalno odsustvo klastera muzeja (i u širem, ICOM-ovom tumačenju). Istraživanje se zato ne zaustavlja na sistemu muzeja, nego analizira interakciju i prostorno ponašanje muzeja i ostalih ustanova kulture i visokog obrazovanja, pre svega u javnom prostoru, zaokružujući tako sveukupnu gradsku kulturnu infrastrukturu. Novi Sad i Subotica se ističu kompleksnijom muzejskom strukturom i formiranjem koncentracija muzeja i drugih kulturnih institucija, što korespondira sa njihovim značajem u istoriji i današnjici pokrajine i Srbije, dok Sombor i Sremska Mitrovica obrazovanje grupacija muzeja koje mogu da se transformišu u funkcionalne klastere duguju svom značaju u prošlosti. Međutim, u svim gradovima pitanje klastera i mreža muzeja istovremeno je i pitanje stvaranja i prezentovanja savremenog duha, kulture i znanja.

164 Urbana forma Prema tipologiji urbane forme koju zauzimaju, definišu i grade, vojvođanski muzeji stvaraju ili bi mogli da stvore ulice i aleje (Sremska Mitrovica, Novi Sad), blokove (Novi Sad), trgove (Novi Sad, Zrenjanin, Kikinda), parkove (Subotica, Sremska Mitrovica, Pančevo), kvartove muzeja (Sombor, potencijalno Novi Sad), pa čak i brda (Novi Sad, Vršac) ili čitav grad muzeja, odnosno kulture (kako bi Vršac želeo da se promoviše). Kako su prethodna istraživanja pokazala, ova forma urbanih prostora, pre svega javnih, je ključan deo kritične mase klastera i element njihove prepoznatljivosti i brenda. U tom smislu Petrovaradinska tvrđava ima izrazito jasan identitet i kulturno- istorijski i urbanistički okvir. Nezaokruženi muzejsko-galerijski okvir Parka Kralja Petra I u Pančevu, nekada prepoznatljiv zahvaljujući čuvenom Bijenalu skulpture, a narušen nedavnim premeštanjem Savremene galerije, najnovijim otvaranjem foajea zgrade Opštine za izložbe barem je donekle korigovan, kao znak prepoznavanja njegove vrednosti i uloge. Na Trgu galerija u Novom Sadu, naprotiv, upravo nov urbanistički tretman i isticanje trga bili bi od suštinske važnosti za njegovo prepoznavanje u gradu.

Blizina: Gradovi male veličine Spram prethodnih istraživanja sprovedenih prevashodno u svetskim metropolama, ovaj projekat za autora predstavlja prelazak u znatno manju razmeru vojvođanskog grada, u kojoj je moguće ostvariti intimniji kontakt institucije i grada i dati mu dalekosežniji uticaj. Među prednosti se svakako ubrajaju pešačka blizina različitih klastera, kada postoje,80 odnosno centra i okruženja, tj. njihova pristupačnost, iz koje bi trebalo da proistekne i lakše povezivanje institucija kroz zajedničke aktivnosti.

80 jer se unutar institucija klastera smatra esencijalnim uslovom za njegovo postojanje, funkcionisanje i sagledavanje 165 166 Relacije: Odsustvo Muzeja i njihovih klastera nema samo malo, nego su i nedovoljno povezani, vidljivi, otvoreni i dinamični. Pre svega, primetno je odsustvo svesti o tome da formiraju klaster čak i kada je on fizički definisan. To zapravo znači da samo zauzimaju zajednički prostor, ali ne čine od njega mesto, čak i kada ono nosi ime „Trg galerija“ ili „Muzejska ulica“. Da bi se dostigla kritična masa klastera ili potencirali novi urbani i kulturni tokovi, potrebno je raditi na više nivoa – arhitektonskom i urbanističkom, programskom i javnom. Formiranje novih institucija i stvaranje ili zauzimanje novih sadržaja i prostora je samo jedna od mogućih strategija, tamo gde postoje raspoloživa sredstva i prostori ili se u budućnosti planiraju (MSUV i Kineska četvrt u Novom Sadu). Ali u uslovima limitiranih materijalnih mogućnosti, osim fizičkih, postoji čitav spektar programskih veza, uključujući rutiranje, signalizaciju i brendiranje, kojima je među postojećim muzejima i drugim institucijama kulture moguće osnažiti klaster efekat. Posebno treba nastojati na jačanju saradnje i stvaranju zajedničkog kulturnog projekta kroz različite aktivnosti u zajedničkom prostoru, pre svega javnom. Zapaža se znatno odsustvo eksteriorizacije sadržaja i obrazovnog programa muzeja u javni prostor grada81 putem eksponata ili njihovih reprodukcija, signalizacije, osvetljenja, projekcija, fasada i događaja. Iskustva Noći muzeja, City Cinema, otvaranja KCNS, Leta u Vrtu muzeja, izložbi na Kalemegdanu pokazuju da se i kod nas situacija menja i da se shvata važnost ovih javnih aktivnosti u promociji muzeja i njihovom približavanju publici. Suprotno krajnostima Sremske Mitrovice, u kojoj su arheološka nalazišta na trgovima kroz XX vek održavana nadohvat ruke i zastakljivana u temeljima nove gradnje, a u XXI veku zazidana u novi Centar za posetioce „Carska palata“, u svetu se kontaktu grada i sadržaja prilagođava i arhitektura objekata kulture, uvođenjem gradskih tokova i prostora u enterijer, otvaranjem i kontrolisanom transparencijom, i fasadama koje su i same promenljive instalacije ili vrtovi, kao treća dimenzija dinamičnog i inspirativnog javnog prostora klastera. Paviljoni i pozornice, info-centri i kafei, ali i skejt-parkovi (Rajhlov park u Subotici, Limanski park u Novom Sadu) doprinose dodatno ovoj dinamici i novom korišćenju javnih prostora oko muzeja.

81 ali i u druge javne institucije, njihove foajee i čekaonice (Sud u Vršcu) 167 Jedna izuzetna programska veza, koja naglašava kreativnost i produktivnost klastera muzeja, su umetnički ateljei, grupisani kao ulica umetnika u Sremskoj Mitrovici, u dvorištu somborskog Arhiva ili kao čitava kolonija umetnika svih profila, uključujući i arhtekte, na Petrovaradinskoj tvrđavi. U nedostatku sredstava za rekonstrukciju i nove namene, ovaj „domaći recept“ mogao bi da posluži pri prenameni i oživljavanju velikih objekata iz ove analize, od gradskih zatvora do napuštenih i zastarelih industrijskih kompleksa, prema zahtevima njihovih lokacija. Javni prostor U Vojvodini su javni prostori klastera muzeja najčešće već formirane ulice, trgovi i parkovi, čije samo uređenje može u velikoj meri da doprinese slici i doživljaju klastera kao celine. Za to ih je najpre potrebno osloboditi od automobila. Rešenje koje se nameće za veliki zajednički problem vojvođanskih urbanih jezgara, u kojima se muzeji mahom nalaze, i koje je predviđeno npr. somborskim GUP-om „Venac“, su podzemne garaže ispod njih ili pod „kapijama“ varoških jezgara. Treba pri tome imati u vidu da površine pod zemljom (kada ih podzemne vode dopuštaju), osim za infrastrukturne sisteme, mogu da se koriste u brojne druge svrhe, i da u kompleksnim i promišljenim projektima naglašavaju jedinstvo klastera i poboljšavaju njegovo funkcionisanje i vidljivost u gradu integrisanjem arheoloških slojeva, podzemnih veza među muzejima, ali i novih galerija i depoa. Tako oslobođeni javni prostori, iznad podzemnih konekcija, ispod nadstrešnica i lebdećih volumena muzeja, ili tek stari dobri dvodimenzionalni trgovi i parkovi, teže raznovrsnosti korišćenja i korisnika. Kod nas je upadljivo odsustvo socijalnih i ekonomskih dinamizatora u prostoru klastera (igrališta, kafea, radnji, galerija) kao mesta susretanja, razmene i doživljaja, i jasna potreba za programiranjem dešavanja u naglašavanju, vizibilizaciji i aktiviranju muzejskih ruta i prostora.

168 ARHITEKTURA MUZEJA

Objekti muzeja u Vojvodini većinom su prenamenjeni, planirani za druge funkcije: magistrata, vojne uprave, berze, porodične vile. Veliki prostori potrebni za izlaganje i čuvanje kolekcija najčešće su pronalaženi u reprezentativnim objektima visoke kulturno-istorijske vrednosti, na centralnim gradskim lokacijama, što obrazovnom programu muzeja daje dodatnu dimenziju, a uticaju muzeja na grad velike mogućnosti.

169 Među namenski građenim muzejskim zdanjima su novosadska Galerija Pavle Beljanski (glavna zgrada: Ivo Kurtović, 1959-61; aneks: Katarina Babin 1966.) i nekadašnji Muzej socijalističke revolucije (Ivo Vitić, 1970.), pa i on prenamenjen u izložbeni prostor Muzeja savremene umetnosti Vojvodine i Muzeja Vojvodine. Projektovani u duhu kasne moderne, apstraktnom geometrijskom formom manifestuju ideje čiste arhitekture i muzeja kao ikone modernosti.

U kriznim 1990-tim, Zavod za zaštitu prirode – Prirodnjačka zbirka/muzej u Novom Sadu (Ljiljana Milin i Natko Marinčić, 1988-94, „Borbina” nagrada za najbolje ostvarenje u Jugoslaviji 1994.) prevodi ove ideje u čist arhitektonski i konstruktivni sklop i suzdržani rečnik kasne postmoderne, „transponujući istoričnost stare keksare „Danubius“ u nov arhitektonski senzibilitet“82 i povezujući velikim zastakljenim foajeom ulicu i arboretum.

Gotovo dve decenije kasnije isti rečnik i transpoziciju istoričnosti koristi i Centar za posetioce „Carska palata“ u Sremskoj Mitrovici (Adrijana Škorić i Ivan Filipović, 2003.). Sa jedne strane, neumitno potvrđuje tezu autora da je, uz

82 Mitrović, Mihailo: „ ,Borbina’ nagrada za arhitekturu“. DANS br. 12, 1995, str. 21. Ta istoričnost 1990-tih počinje da se integralno čuva i kod nas, u Kikindi (Terra), Beogradu (Šećerana) i dr 170 sadržaj, lokacija ključni faktor u projektu muzeja. Nažalost, Centar sa tom lokacijom ne komunicira, već samo podseća da kod nas retke prilike za projektovanje novih muzeja treba, kroz obavezne konkurse koje dugujemo i svojoj prošlosti i sadašnjosti, iskoristiti za istraživanje tipologije dorasle svog sadržaja i arhitektonske pomake koji stvaraju novo nasleđe istog kvaliteta. Projekat budućeg MSUV-a i dogradnja Narodnog muzeja Kikinda Muzeja pokušavaju da taj korak načine i ukrštaju linije korišćenja starih zdanja (čuvajući ne samo njihovu „istoričnost“, već i objekte) i izgradnje novih, dodajući starim zgradama novi duh i funkcionalnost.

171 Industrijska arheologija u opasnosti Radionica83 i Muzej Terra u Kikindi, MSUV, „Fabrika“, DCNS i Kineska četvrt u Novom Sadu, privremeni prostori Subotičkog pozorišta u fabrici „Mladost“ - svi opominju na već decenijama aktuelnu temu industrijske arheologije i korišćenje velike zaostavštine perioda industrijalizacije Vojvodine, na koju još uvek čekaju nezaštićeno pančevačko Priobalje (izgorela Vajfertova pivara, Silos, Crveni magacin, Svilara), novosadski „Albus“, „Niva“, ali i zatvori i kasarne u gradskim središtima Novog Sada, Pančeva, Subotice, Sombora.

83 u staroj ciglani Pogona dva fabrike „Toza Marković“, započeta 1982. godine 172 Klasična arheologija Prilika da se industrijska i klasična arheologija ukrste nepovratno je propuštena rušenjem pivare u Sremskoj Mitrovici, kao i mnoge prilike da se arheološke iskopine čuvaju vizuelno dostupne u savremenom gradu (Katolička porta), umesto bezbedno sakrivene ispod jeftinog, ali neprozirnog sloja behatona. Memorijalni parkovi i muzeji II svetskog rata i revolucije Istraživanje ukazuje na važnost uključivanja u kulturne i zelene mreže i aktivnosti i obrazovni program ne samo svedočanstava daleke prošlosti, već i bogatstva modernih memorijalnih parkova u Subotici, Somboru, Sremskoj Mitrovici, Kikindi, koje se širi i na Staru Pazovu, Rumu, Kovačicu i druga mesta, i poziva na reanimiranje njihovih memorijalnih centara i muzeja, kada postoje, u interpretaciji i čuvanju našeg istorijskog i kulturnog, ali i avangardnog pejzažističkog, urbanističkog i arhitektonskog nasleđa zrele i kasne moderne.

Muzeji van većih gradskih centara Lateralni pregled novoprojektovanih muzejskih zdanja podignutih van analiziranih gradova ističe vredna arhitektonska ostvarenja, koja je osim u muzeografskom pogledu moguće umrežiti i u arhitektonsku rutu. - Galerija „Jovan Popović“ | Opovo, 1969-70, arh. Milorad Berbakov i Spasoje Krunić - Muzej Batinske bitke | 1981, arh. Milorad Berbakov; napušten i devastiran - Muzej Sremskog fronta i spomen kompleks | 1987, arh. Miroslav Krstonošić, Jovan Soldatović, Milan Sapundžić

173 Revalorizacija i obrazovanje Dočekali smo najzad osnivanje DOCOMOMO Srbija i istraživačke projekte koji revalorizuju moderno nasleđe. Naredni korak bi morala da bude emisija njihovih saznanja i obrazovane široke javnosti kroz praktičnu revalorizacija modernih, pre svega finih brutalističkih zdanja i vraćanje ili reinterpretacija njihove originalne estetike koja podcrtava slojevitost i trajanje naših gradova i naših klastera.

Sokolski domovi Jedna od veoma zanimljivih tema koja prati vojvođanske klastere muzeja su sokolski domovi, gotovo neizbežni element pre svega parkova kulture, i njihova uloga u urbanizaciji zemlje. Osim modernog načina života i telesne kulture propagirali su i modernizaciju arhitekture, i do danas zadržali ulogu kulturno-sportskih kontejnera.

Nedostatak sredstava, kontrole ili ideja? Ogroman problem koji se u našoj sredini nameće je hronični nedostatak finansijskih sredstava, na koji se, prema analizama ZAPROKUL-a, žali većina muzeja. Nažalost, i tamo gde novca ima nisu retkost neadekvatna ulaganja i projekti. Zato je neophodno potrebno – kao u primeru GUP-a Venac u Somboru – za ove delikatne projekte uvesti obavezne konkurse višeg ranga i instrumente ekspertske kontrole, izdavanja saglasnosti i praćenja projekata, kako bi se obzbedio njihov najviši kvalitet. Time je veća važnost studija poput ove, koja pomaže da se u novom svetlu sagleda ono čime već raspolažemo i poziva da se intenzivnije koristi, unapređuje, reprogramira i atraktivno i savremeno prezentuje. 174 POTENCIJAL Urbanistički potencijal Ova razmatranja pokazuju potencijal klastera i mreža muzeja da redefinišu javni prostor i tokove grada i unesu u njega savremeni duh i kulturu komunikacija. Muzeji svojim sadržajem i simbolizmom ističu i menjaju urbane prostore u kojima se nalaze i koje definišu. Urbanistički i muzeografski potencijal koji iz toga proističe je veliki, a očigledna smetnja su finansije i dosadašnje odsustvo svesti o potrebi artikulacije ove vrste muzeografskih projekata. Projekat zato treba sagledati kao jedan od oblika suočavanja sa problemima gradova i urbanih naselja prepoznatih u prostornom planu Srbije, kroz uspostavljanje principa kulturne održivosti, arhitektonskih i urbanističkih standarda u zaštiti i stvaranju identiteta naselja, javnog dobra i javnog interesa. Kulturni urbanizam u tom smislu treba da bude shvaćen kao jedan vid socijalnog inženjeringa, odnosno kao izgradnja podsticajnog fizičkog okvira za razvoj društva znanja, a klasteri i mreže muzeja kao instrument za - davanje identiteta, forme i kohezije urbanoj strukturi, fizičkoj i socijalnoj; - afirmaciju kulturnog nasleđa kao razvojnog resursa i celovit multidisciplinarni pristup kulturnom planiranju i zaštiti; - prezentaciju i aktiviranje kulturno-istorijskog nasleđa, pre svega muzeološkog, arhitektonskog i urbanističkog; - promociju kulturnog, arhitektonskog i urbanog turizma i upisivanje naše turističke ponude u međunarodne rute; - podizanje urbane kulture stanovnika i podizanje kvaliteta urbanog dizajna. Didaktički potencijal Projekat doprinosi razumevanju problematike i širine i obima fenomena grupisanja muzeja. Klasteri muzeja nisu privilegija svetskih metropola. U njima su brojniji i razvijeniji, one su naučile i i dalje uče kako da ih istaknu i pokrenu. Ali klice kulturnih i muzejskih klastera postoje po svim vojvođanskim gradovima, iznikle iz istorijske definicije gradskih središta, iz ideja o važnosti i centralnom mestu kulturnih institucija koje istrajavaju kroz urbanističku teoriju i praksu, iz puke raspoloživosti adekvatnih objekata ili iz prirodne težnje funkcije ka aglomeraciji. U njima se takođe koncentrišu bogatstvo muzejskih kolekcija, 175 nasleđenih i novih arhitektura, urbanističkih ideja različitih perioda i vrednosti prirodnog okruženje koje obuhvataju. Ovo zajedničko kulturno nasleđe trebalo bi da postane deo svakodnevnog života građana, ali i deo jednog sveobuhvatnog didaktičkog programa klastera u pitanju i celog grada, koji bi uključivao i istoriju i tipologiju arhitekture i urbanizma, kao i ekološke kvalitete prirodnog nasleđa. Turistički potencijal S obzirom na odličnu lokaciju i mogućnost regionalne, državne i međudržavne saradnje institucija, u Vojvodini je prepoznat turistički potencijal kulturne infrastrukture, tako da su mnoge inicijative u poboljšanju urbane prezentacije podstaknute pre razvojem turizma i ekonomskim interesom, nego potrebom za kulturnim napretkom. U svakom slučaju predstavljaju podsticajan pomak, koji se reflektuje čak i kroz osnivanje privatnih muzeja po vojvođanskim selima, i nadu da će, između tvrđava, zamkova i salaša, i muzeji dobiti istaknuto mesto u turističkoj ponudi Vojvodine. Istraživanje ukazuje na opasnost od zapadanja u kič i infantilizaciju, i podseća da vrednu salašarsku kulturu i tradiciju treba negovati i podsticaeti na salašima, a na gradskim ulicama i trgovima – urbanu. U gradovima, u kojima su ih odsustvo kulturne politike i urbane vizije u korist tržišta prepustili bankama, kulturne institucije dobijaju dodatni zadatak osvajanja i vraćanja javnog prostora njegovoj kulturnoj i obrazovnoj funkciji pred naletom privatizacije.

176 Teoretski značaj: Urbana muzeografija

Istraživanje veoma jasno kroz primere ističe klaster muzeja kao mesto ukrštanja i interakcije različitih mreža kulturnih institucija (pojedinačnih muzeja, kulturnih centara, zavoda za zaštitu, biblioteka, arhiva, akademskih i infrastrukturnih mreža i sistema) i javnih prostora. U analiziranim klasterima one se preklapaju i fizički, šireći polje uticaja i mogućnosti za saradnju, povezivanje, zajedničke aktivnosti, strategije i politike u dinamizaciji i osavremenjavanju.

Savremena muzeografija višestrukih putanja poseta i izbora na izložbama još uvek nije ušla u praksu muzeja Srbije, odnosno Vojvodine. Ovo istraživanje potvrđuje isto stanje u urbanoj muzeografiji i ukazuje na mogućnost i potrebu za planskim pristupom prezentaciji grada i njegovih muzejskih, arhitektonskih, urbanističkih i ambijentalnih vrednosti. Njihova analiza pokazuje mogućnost kreiranja i potenciranja najznačajnihih i najsimboličkijih čvorišta i pravaca u gradu i njihovog povezivanja u različite rute – obrazovne, muzejske, rekreativne, brze i spore – i dati im jasnu obrazovnu dimenziju. Manifestacije kao Noć muzeja i Cinema City već povezuju i aktiviraju kulturne prostore grada, inicijative muzeja vezane za EXIT ilustruju rastuće razumevanje potrebe za koordiniranjem kulturnih aktivnosti, a saradnje sa fakultetima promovišu traganje za savremenim umetničkim izrazom i vizijom muzejskog klastera. Ovi pomaci u kulturnom programiranju i formiranje novih multidisciplinarnih institucija pokazuju da je transformacija grada kulturom moguća.

177 Dalja istraživanja

Zadatak projekta “Klasteri i mreže muzeja Srbije” bio je da se izvrši istraživanje klastera i mreža muzeja u Vojvodini, odnosno po preporuci komisije u Novom Sadu, Subotici, Somboru, Zrenjaninu, Sremskoj Mitrovici, Vršcu i Pančevu. Zbog toga je projekat preimenovan u “Klasteri i mreže muzeja Srbije: Vojvodina”, otvarajući mogućnost za nastavak i geografsko širenje istraživanja. Nastavkom projekta "Klasteri i mreže muzeja u Srbiji" bi se teritorijalno zaokružila tema i kompletirao još jedan atlas Centra za scenski dizajn, arhitekturu i tehnologiju SCEN Departmana za arhitekturu i urbanizam Fakulteta tehničkih nauka Univerziteta u Novom Sadu. Sagledalo bi se stanje i potencijali kulturne infrastrukture naših gradova, kvaliteti, nedostaci i mogućnosti za promene i dinamizaciju, kao i mehanizmi za njihov monitoring i usmeravanje. Analizirajući širu geografsku celinu takođe bi bilo moguće razviti sveobuhvatniji teoretski diskurs o gradu i muzeju kod nas, o aktiviranju postojećih sistema muzeja i javnih prostora i njihovoj ulozi u javnom obrazovanju i urbanoj muzeografiji, odnosno prezentaciji grada i države i njihovom razvoju. Osim pitanja klastera i mreža muzeja u Srbiji i regiji i detalјnih studija pojedinačnih slučajeva, realizovano istraživanje je otvorilo još nekoliko veoma aktuelnih muzeoloških, arhitektonskih i urbanističkih tema od međunarodnog interesa. To su Jugoslovenski muzeji socijalističke revolucije i muzeji savremene umetnosti (kao i Sokolski domovi građeni u međuratnom periodu), koji bi u revalorizaciji našeg nasleđa mogli da se istražuju kao faze šireg projekta “Muzeji socijalističke Jugoslavije”. Projekat bi pružio jedno novo čitanje ovih manifesta arhitekture i urbanizma, pre svega kroz odnos sa gradom koji uspostavlјaju i urbanističke poteze koje stvaraju ili podržavaju, kao doprinos bolјem razumevanju istorije moderne arhitekture, kulture i društva, na našim prostorima i uopšte.

178 Bibliografija Opšta 2004), Barcelona, CCCB, 14-17 July 2004, History Society: Planning Models and the Conference CD Culture of the Cities (IPHS 2004), Barcelona, Aalst, Irina van, Inez Boogaarts: “From Museum CCCB, 14-17 July 2004, Conference CD to Mass Entertainment; the evolution of the role ICOM: "Statuts", http://icom.museum/statutes_ of museums in cities”. European urban and fr.html # 3 (Konsultovano: 10/05/2013) Monclús, F. Javier and Manuel Guàrdia: Culture, regional studies, 9(3), 2002 Ffowcs-Williams, Ifor: „Policy for Inter-firm Urbanism and Planning. Ashgate, 2006 Boogaarts, Inez, Irina Van Aalst: La plus-value Networking and Clustering: A Practitioner’s Nikolić, Mila: „Ciudad de museos. Clústeres de pour les visiteurs et pour la ville générée par le Perspective“. OECD/Italian Ministry of Industry museos en la ciudad contemporánea“. regroupement de musées. Museumsinsel Berlin Bologna Conference for Ministers Responsible Doktorska disertacija. Barselona, Universitat / Museumplein Amsterdam. Série: Le Mont des for SMEs and Industry Ministers Enhancing the Politècnica de Catalunya, 2011, vol. 1 i 2 Arts, Bruxelles: Fundation Roi Baudouin, 2000 Competitiveness of SMEs in the Global Nieuwenhuys, Constant: New Babylon: Outline Economy: Strategies and Policies, 13-15 June for a culture, original na holandskom, New Baudrillard, Jean: L’Effet Beaubourg. Paris: 2000 Éditions Galilée,1977. Babylon, een scheta voor een kultuur, Den Genard, Jean-Louis: Synthèse du séminaire "Le Haag: Haagse Gemeentemuseum, (1965)1974, Bourdieu, Pierre, Alain Darbel, Dominique Mont des Arts comme Espace Public: Vers de str. 49-62: prevod Pola Hemonda u Wigley, Schnapper: L’Amour de l’art. Les musées et leur nouvelles interactions entre les équipements Mark: Constant's New Babylon: the hyper- public, Paris: Minuit, 1966, 1969 scientifiques ou culturels, les usagers du site et architecture of desire, Rotterdam: Witte de With Boyer, M. Christine: The City of Collective la ville“, Bruxelles: Fondation Roi Bauduin, 2001 / 010 Publishers, 1998, str. 165 Memory. Its Historical Imagery and Architectural Hannigan, John: Fantasy City; Pleasure and Porter, Michael E: “Clusters and the New Entertainments. Chicago: MIT Press, 1994 Profit in the Postmodern Metropolis. London: Economics of Competition”, Harvard Bussines Burdett, Ricky and Deyan Sudjic (Edts.): Routledge,1998 Review, November-December 1998, Reprint Endless City, Phaidon, 2008 Harris, Chauncy D. and Edward L. Ullman, "The 98609 Buren, Daniel: “In Conversation: Daniel Buren & Nature of Cities," The Annals of the American Ratzkin, Rebecca: “The Miracle Mile Arts Olafur Eliasson”, Artforum International Academy of Political and Social Science, Cluster”, 2005 Magazine, May 2005, str. 208-214 CCXLII,1945 Rondeau, James: Introduction, Art Basel Castello, Lineu: “Metaurban Tourist Places and Harvey, David: Spaces of Capital: Towards a Conversations: ABC Transcripts 2004-2008 (Ed. City Development”, Urban Transformation Critical Geography, New York: Routledge, 2001 Finders, Maria), Basel: Art Basel and Hatje Conference, Shanghai, April18-21, 2007 Jacobs, Jane: The Death and Life of Great Cantz Publishers, 2004-2008: ABC | A36B | Castells, Manuel: The Rise of the Network American Cities, New York: Random House, Architecture for Art, 2005 Society, The Information Age: Economy, Society 1961 Sudjic, Deyan: The 100 Mile City, A. Deutsch / and Culture, Vol. I. Cambridge, MA; Oxford, UK: Landry, Charles: The Creative City: A Toolkit for Harper Collins, London, 1992 Blackwell, 1996. Urban Innovators, Earthscan, 2000. Sudjic, Deyan: El Nuevo Paseo del Arte. Arte en Castells, Manuel: “Espacios públicos en la Lefebvre, Henri: Writings on Cities (Right to the el corazón de la ciudad / The New Art Walk. Art sociedad informacional”, u VVAA, Ciutat real, City), selected, translated and introduced by at the hearth of the city, Madrid: Ministerio de ciutat ideal. Significat i funció a l’espai urbà Eleonore Kofman and Elizabeth Lebas. Malden: Educación, Cultura y Deporte, 2003 modern, Urbanitats núm. 7, Barcelona: Centro Blackwell, Oxford, 1996 Vishmidt, Marina: “Contrapolis; or Flexible de Cultura Contemporánea de Barcelona, 1998, Accumulation, Enclosures and Creativity in str. 2, 6 (pdf) Mairesse, François: „Rapport de synthèse du séminaire ‘Les musées du quartier du Mont des Today's City”, tekst uz događaj Contrapolis; or, Commission Mont des Arts: Programme Mont Arts’ “, Séminaire: Les musées du Quartier du Creativity and Enclosure in the Cities, des Arts. Les recommandations de la Mont des Arts, Musées royaux des Beaux-Arts à Rotterdam, Netherlands Architecture Institute y Commission Mont des Arts réunie à l’initiative de Bruxelles, 19 mai 2000. Série: Le Mont des Arts, Poortgebouw, 26-27 mart 2008 la Fondation Roi Baudouin, Série: Mont des Bruxelles: Fondation Roi Baudouin, Welter, Volker M.: “From locus genii to heart of Arts, Bruxelles, Fondation Roi Baudouin, 2002 2000Mumford, Lewis: The Culture of Cities, A the city. Embracing the spirit of the city” u Boyd Evans, Graeme: “Culture Cities: Planning or Harvest/HBJ Book, San Diego [etc.], cop. 1938 Whyte, Iain: Modernism and the Spirit of the Branding?”, en The 11th Conference of the Monclús, Francisco Javier: “International City, London: Routledge, 2003, str. 35-56 International Planning History Society: Planning Exhibitions and Planning. Hosting large-scale Zukin, Sharon, The Cultures of Cities, Blackwell Models and the Culture of the Cities (IPHS events as catalysts of urban regeneration”, The Publishers, 1995 11th Conference of the International Planning 179 Kod nas Đukić-Dojčinović, Vesna: Kulturne politike Popović, Ivana: „Relief decorated handles of Srbije 1989-2001, Beograd: Zavod za ceramic paterae from Sirmium, Singidunum Istraživanja i publikacije proučavanje kulturnog razvitka, 2003. and Viminacium“. Starinar 2008 / br.58, str. Aćimov, Dragana: Razvoj privatnih kolekcija i Erdeljanin, Maja, Vladimir Mitrović i Sava 119-134 muzeja u Vojvodini – Pilot istrazivanje. Stepanov: Slika grada - Novi Sad u likovnim Pušić, Ljubinko M.: Urbanistički razvoj Krušedol: Balkankult Foundation Intereg, umetnostima 18-21. veka. Novi Sad: Kulturni gradova u Vojvodini u XIX i prvoj polovini XX 2010. centar Novog Sada, 2009 veka. Novi Sad: Matica srpska, 1987. Aladžić, Viktorija: „Razvoj koncepta Gavrilović, Ljiljana i Marko Stojanović: Muzeji Štetić, Snežana: Strategija razvoja turizma unutrašnjeg grada Subotice u XVIII i XIX u Srbiji, započeto putovanje. Beograd: Banata (Studija razvoja turizma Banata). veku.“ Arhitektura i urbanizam 2010, br. 29, Muzejsko društvo Srbije, 2008. Beograd, 2008. str. 22-29 Jeremić, Miroslav: „Ciglarske peći Sirmijuma“, Zaprokul: Kulturni identiteti gradova, tematski BalkanKult: Inkubatori kulturnih industrija. Starinar, br. 50, str. 131-154, 2000. broj časopisa Kultura 122/123, 2009. Razvoj privatnih muzeja u Srbiji. Zbornik Uključuje tekstove: Bursać, Bojana: radova. Beograd: Balkankult fondacija, 2008. Jokić, Biljana: Muzejski stručnjaci i razvoj muzejske delatnosti. (Ne)iskorišćene „Istraživanje identiteta Beograda“; Dragićević- Cvetičanin, Predrag i Marijana Milankov: mogućnosti. Beograd: Zavod za proučavanje Šešić, Milena: „Kultura u funkciji razvoja Kulturne prakse građana Srbije. Preliminarni kulturnog razvitka, 2010. grada - kulturni kapital i integrativna kulturna rezultati. Beograd: Zavod za proučavanje politika“ i dr. kulturnog razvitka, 2011. Jovanović, Slobodan: „Urbanizam i arhitektura prve polovine XX veka u Vojvodini“. DaNS, Cvjetičanin, Tatjana: „Muzeji u Srbiji i Novi Sad, 1998, br. 20-21, 19 muzejska mreža Srbije / Museum Network of Teze Serbia“. In: ICOM SEE, ICOM Srbija, Narodni Lazarević, Aleksandar et al.: Kulturne politike Glivetić, Dragana: „Belgrade: Social Mission of muzej Beograd: Condition of the Cultural and gradova Srbije. Kulturni resursi grada Novog Museums through Cultural Tourism Natural Hertitage in the Balkan Region, vol. 1, Sada. Beograd: Zavod za proučavanje Development.“ University of Arts in Belgrade, 2006, str. 81-91 kulturnog razvitka, 2012. Université Lyon 2: Interdisciplinary Dinulović, dr Radivoje, Mr Dragana Likovni krug: Mapa sveta Petrovaradinske postgraduate studies “UNESCO Chair for Konstantinović i Miljana Zeković (uredili): tvrđave. Novi Sad: Likovni krug, 2005 Cultural Management and Cultural Policy in the Arhitektura scenskih objekata u Republici Martinović, Dragana: Muzejska publika u Balkans”, master thesis. Beograd, 2007. Srbiji. Novi Sad: Departman za arhitekturu i Srbiji. Analiza istraživanja. Beograd: Zavod za Cvetković, Marijana: „Reform of Serbian urbanizam - Fakultet tehničkih nauka Novi proučavanje kulturnog razvitka, 2010. Museums through Contemporary Art Projects“. Sad, 2011. Martinović, Dragana i Biljana Jokić: Muzeji University of Arts in Belgrade, Université Lyon Dinulović, dr Radivoje et al: Projekat TR36051 Srbije, aktuelno stanje. Beograd: Zavod za 2: Interdisciplinary postgraduate studies „Tehničko-tehnološko stanje i potencijali proučavanje kulturnog razvitka, 2009. “UNESCO Chair for Cultural Management and objekata Domova kulture u Republici Srbiji“. Cultural Policy in the Balkans”, master thesis. Martinović, Dragana i Biljana Jokić: Noć Novi Sad: Departman za arhitekturu i Beograd, 2006. muzeja kao kulturološki i društveni fenomen u urbanizam - Fakultet tehničkih nauka Novi Srbiji. Beograd: Zavod za proučavanje Simu, Marijana: „Obrazovna delatnost Sad, 2012. kulturnog razvitka, 2012. beogradskih muzeja“. Univerzitet umetnosti u Dragićević-Šešić, Milena, ed.: „Muzejska i Beogradu Interdisciplinarne postdiplomske Martinović, Dragana: Kulturna politika galerijska publika u Srbiji, rezultati studije „Kulturni menadžment i kulturna nacionalnih muzeja u Srbiji. Beograd: Zavod istraživanja“, objavljeno kao Dragićević-Šešić, politika“, magistarski rad. Beograd, 2009. za proučavanje kulturnog razvitka, 2011. Milena: „Publika“, Časopis Kultura, br. 97, Krivošejev, Vladimir: „Menadzment regionalnih 1998, str. 69-88 Mitrović, Vladimir: Arhitektura XX veka u muzeja u Srbiji sa posebnim osvrtom na Vojvodini. Akademska knjiga i Muzej Dragićević-Šešić, Milena, Hristina Mikić i organizaciju potencijala kulturnog turizma.“ Svetlana Jovičić: Strateška analiza savremene umetnosti Vojvodine, 2010. Univerzitet umetnosti u Beogradu, Fakultet beogradskog sistema kulture. Beograd: Pavlović, Sanja: „Sirmijum“. Srpsko dramskih umetnosti, pozorišta, filma, radija i Zbornik radova Fakulteta dramskih umetnosti geografsko društvo: Zemlјa i lјudi br. 57, televizije, doktorska disertacija. Beograd, 2011. 2007, br. 11-12, str. 277-318 2007, str. 13-20

180 Planski i zakonski dokumenti Republika Srbija: Zakon o Prostornom planu Arhitektonski konkursi Agencija za ravnomerni regionalni razvoj AP Republike Srbije od 2010. do 2020. godine. DANS, Lazar Kuzmanov: Studentski on – line Vojvodine: Razvoj planiranja u opštinama Beograd, Službeni glasnik RS, br. 88/2010 od konkurs za idejno arhitektonsko - urbanističko Autonomne Pokrajine Vojvodine. Novi Sad: 23.11.2010. godine. rešenje zgrade Muzeja savremene umetnosti Agencija za ravnomerni regionalni razvoj AP Prostorni Plan Opštine - Grada Pančeva. Vojvodine u Novom Sadu, 2007 Službeni List Grada Pančeva br. 19/ 2009. Vojvodine, 2012. DANS: Konkurs za idejno urbanističko- Grad Sremska Mitrovica: Prostorni plan Službeni list opštine Pančevo br. 14/2008. arhitektonsko rešenje Trga Republike sa Opštine Sremska Mitrovica do 2028. Službeni Ribljom pijacom , 2009 list grada Sremska Mitrovica I/9, 2009. Internet prezentacije kulturnih DANS: Opšti uslovi konkursa Idejno rešenje Grad Sremska Mitrovica: Strategija održivog institucija i organizacija dogradnje Gradske biblioteke u Novom Sadu, razvoja grada Sremska Mitrovica 2010-2020. Spomen-zbirka Pavla Beljanskog DANS, 2011. (...) Sremska mitrovica, 2010. http://www.pavle-beljanski.museum (...) JKP „Gradsko zelenilo“ Novi Sad: Predlog Novinski članci (konsultovane 2012-13.) plana upravljanja spomenika prirode „Dunavski Baze podataka Domanović, Duško: „Milion i po dinara “uludo” park“ za period 2012.-2021. godine, Novi Sad, Forumi Skyscraper City, potrošeno na konkurs“, Novine novosadske, decembar 2011. godine www.skyscrapercity.com/ 21. novembar 2012. JP Direkcija za izgradnju grada Sremska Graditelji Novog Sada, http://novinenovosadske.rs/milion-i-po-dinara- Mitrovica: Plan generalne regulacije grada http://graditeljins.wordpress.com/ uludo-potroseno-na-konkurs/ (kons. 12.2012.) Sremske Mitrovice, Laćarka i Mačvanske Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika Mitrovice. Sremska Mitrovica, 2009. Zavod za kulturu Vojvodine - Portal kulture kulture Subotica. http://rs.heritage-su.org.rs Vojvodine: „Umesto Zavoda za kulturu Javno preduzeće za prostorno i urbanističko Nacionalni centar za digitalizaciju: Elektronski pokrajinski kulturni centar“, maja 2013. planiranje i zaštitu spomenika kulture katalog nepokretnih spomenika kulture u Srbiji http://www.kultura-vojvodina.org.rs/index.php „Urbanizam“ Sombor: Plan detaljne regulacije - Spomenici kulture u Srbiji centralne zone - „Venca“ u Somboru. Sombor, ?option=com_content&task=view&id=2492&Ite J.P. Urbanizam, 2009. spomenicikulture.mi.sanu.ac.rs/ mid=198, konsultovano maja 2013.

JP Zavod za urbanizam AP Vojvodine: Noć muzeja, www.nocmuzeja.rs Generalni plan Kikinde. Sl.list Kikinda br. 4/06, Scen / Centar za scenski dizajn, arhitekturu i Književnost 2/08, 19/08, 26/08, 7/09, 18/09, 4/2010 tehnologiju Fakulteta tehničkih nauka Antić, Miroslav: "Nenapisana šansona za Novi JP Zavod za urbanizam AP Vojvodine: Univerziteta u Novom Sadu: Sad", 29. novembar 1960 Prostorni plan opštine Kikinda. Sl. list opštine http://www.scen.uns.ac.rs/ Idem: „Vojvodina“ Kikinda br. 7/2009 - Naučno – istraživački projekat „Tehničko Jovanović – Zmaj, Jovan: „Bildung“, 1856 tehnološko stanje i potencijali objekata JP Zavod za urbanizam AP Vojvodine: Idem: Riznica pesama za decu Generalni plan Vršac. Sl.list Vršac 6/07 Domova Kulture u Republici Srbiji”: Atlas domova kulture Idem: Đulići JP Zavod za urbanizam AP Vojvodine: Prostorni plan opštine Vršac. Sl. list opštine - Naučno – istraživački projekat „Tehničko- Idem: Đulići uveoci Vršac br. 11/09 tehnološko stanje i potencijali Petrović, Veljko: Bunja i drugi u Ravangradu, arhitektonskih objekata za scenske predratna pricanja. Pančevo: Napredak, 1921 JP Zavod za urbanizam Opštine Subotica: događaje u Republici Srbiji“: Atlas pozorišta Generalni plan Subotica-Palić do 2020. (...) Subotica, 2006. Turistička organizacija Novog Sada, http://www.turizamns.rs/ JP Zavod za urbanizam Opštine Subotica: Mape Zaprokul: Lokalne kulturne politike – Sombor i i Nacrt plana generalne regulacije „I“ - za zonu Google Earth. Svi satelitski snimci © Google Pančevo. http://www.zaprokul.org.rs/LKP gradskog centra i užeg gradskog jezgra. 2013. Subotica, 2013. Zavod za urbanizam Subotica: Blog posvećen Google Maps, https://maps.google.com Vrbaški, Biljana: Analiza javnih službi - istoriji grada, http://www.gradsubotica.co.rs dokumentaciona osnova generalnog Zavod za zaštitu spomenika kulture grada PlanPlus, http://www.planplus.rs/ urbanističkog plana grada Novog Sada. Novi Novog Sada: Kulturna dobra Novog Sada. Open Street Map, Sad: JP "Urbanizam", novembar 2009. Novi Sad, Zavod za zaštitu spomenika kulture http://www.openstreetmap.org grada Novog Sada, 2008. Data-baza: http://www.zzskgns.rs. 181 182 ANEKS: Vremenska osa kulturnih dobara od velikog i izuzetnog značaja

Kulturna dobra u okviru analiziranih klastera muzeja istaknuta su masnim slovima, a muzeji podvučeni, da bi se naglasila uloga klastera muzeja kao nosilaca prezentacije arhitektonskog i urbanističkog nasleđa. Kulturna dobra u Zemunu priključena su osi radi sagledavanja kulturno-istorijskog kontinuiteta, ali sivom bojom, budući da Vojvodini ne pripadaju administrativno.

KAMENO DOBA Mezolit Neolit Peres, Hajdukovo, Subotica (Vinča-lokalitet Beli breg, Vinča, Beograd-Grocka) Židovar, Orašac, Vršac Grad-Starčevo, Starčevo, Pančevo Matejski brod, Novi Bečej, Novi Bečej Gradina na Bosutu, Vašica, Šid Titelski plato, Titel, Titel

METALNO DOBA Eneolit/ Bakarno doba Bronzano doba Gvozdeno doba Gomolava, Hrtkovci, Ruma Grad, Dupljaja, Vršac Gradište, Iđoš, Kikinda Kalakača, Beška, Inđija STARI VEK Predrimsko doba Rimsko doba Akuminkum, Stari Slankamen, Inđija Basijana, Donji Petrovci, Ruma Mihaljevačka šuma, Čortanovci, Inđija Turski šanac, Bačka Palanka, Bačka Palanka Kastelum Onagrinum, Begeč, Novi Sad Sirmijum, Sremska Mitrovica Čarnok, Vrbas, Vrbas

SREDNjI VEK Pre Nemanjića Od Stefana Nemanje do Kralja Milutina Od raspada Carstva do pada pod Gradina, Novi Rakovac, Beočin Ostaci srednjovekovne crkve na lokalitetu Klisa, Turke (Zemunska tvrđava, Zemun, Beograd-Zemun) Stari Ladinci, Novi Sad Vršačka kula, Vršac Ostaci Tvrđave grada Kovina, Kovin, Kovin Crkva Sv. Ahilija, Arilje, Arilje Manastir Vojlovica, Vojlovica, Pančevo Humka kod Varcalove vodenice, Ruma, Ruma Od Kralja Milutina do raspada Carstva Manastir Grgeteg, Grgeteg, Irig Crkva sv. Arhanđela Mihaila, Arača, Novi Bečej Vrdnička kula, Vrdnik, Irig Manastir Mesić, Mesić, Vršac Čelarevo, Čelarevo, Bačka Palanka Lokalitet u Grgurevcima, Grgurevci, Sremska Mitrovica Tvrđava i podgrađe u Baču, Bač, Bač

NOVI VEK Od pada pod tursku vlast do Velike seobe Manastir Velika Remeta, Velika Remeta, Irig Manastir Novo Hopovo, kod Iriga, Irig Sretenjska crkva, Krušedol, Irig Manastir Divša, kod Sremske Mitrovice, Sremska Manastir Petkovica, kod Sremske Mitrovice, Sremska Stara srpska crkva sv. Stefana, Sremska Mitrovica Mitrovica Mitrovica Crkva Sv. Nikole, Brekovo, Arilje Manastir Kovilj, Kovilj, Novi Sad (Manastir Rajinovac, Begaljica, Beograd-Grocka) Crkva sv. Nikole, Stari Slankamen, Inđija Manastir Krušedol, Krušedol, Irig Manastir Rakovac, Beočin, Beočin Najstarija "Kuća Luke Sučića", Trg cara Jovana Manastir Kuveždin, kod Sremske Mitrovice, Sremska Manastir Staro Hopovo, kod Iriga, Irig Nenada br. 11, Subotica Mitrovica Manastir Šišatovac, kod Sremske Mitrovice, Sremska Manastir Mala Remeta, Mala Remeta, Irig Mitrovica 183 Od Velike seobe do Prvog srpskog Ustanka

Almaška crkva, Novi Sad, Novi Sad Kapela Sv. Roka, Subotica, Matka Vukovića bb, Pravoslavna crkva, Molovin, Šid Bogorodična crkva, Zemun, Ul.Rajićeva br.4, Subotica Rimokatolička crkva, Čerević, Beočin Beograd-Zemun Kontumacka kapela Sv. Arhanđela Mihaila i Gavrila, Rimokatolička crkva i Župni ured, Sombor, Sombor Vatrogasni dom, Bela Crkva, Ul. 1. oktobra 10, Bela Zemun, Gradski park, Beograd-Zemun Rimokatolička crkva sv. Arhanđela Mihajla, Bački Crkva Krušperova palata i kula, Sombor, Trg Cara Lazara Breg, Sombor Vladičanski dvor, Vršac, Dvorska 20, Vršac br. 5 i 7, Sombor Rimokatolička crkva Sv. Katarine, Sot, Šid Kuća Afrodite Bialo, Zemun, Ul. Glavna br. 45, Vodenica, Rivica, Irig Rimokatolička crkva Sv. Marija, Novi Banovci, Stara Beograd-Zemun Vojnograničarska zgrada, Sremska Mitrovica, Pazova Kuća Burovca na Gardošu, Zemun, Visoka br. 27, Svetog Dimitrija br. 10, Sremska Mitrovica Rimokatolička crkva sv. Pavla, Bač, Bač Beograd-Zemun Gornja i donja Tvrđava s podgrađem, Petrovaradin, Rimokatolička crkva sv. Petra i Pavla, Bački Kuća Dimitrija Davidovića, Zemun, ugao Glavne i Novi Sad Monoštor, Sombor Davidovićeve, Beograd-Zemun Gradsko jezgro Subotica, Subotica Rimokatolička crkva Sv. Trojstva, Kukujevci, Šid , Vršac, Save Grašalkovićeva palata, Sombor, Trg Cara Lazara br. Kuća zvana 'Kod dva pištolja' Kovačevića 15, Vršac Rimokatolička crkva srca Isusovog sa Župnim 1, Sombor dvorom, Futog, Novi Sad Dvorac 'Šlos', Golubinci, Stara Pazova Kuća iz 1790. godine (Sandića kuća), Zrenjanin, Zrenjanin Rimokatolička crkva Uznesenja bogorodice, Bajša, Dvorac Grofa Karasa, Bašaid, Kanjiža Bačka Topola Kuća iz 1797. g., Kamenica, Novi Sad Dvorac Marcibanji - Karačonji, Sremska Kamenica, Rumunska pravoslavna crkva, Uzdin, Kovačica Kuća porodice Karamata, Zemun, Karamatina 17, Novi Sad Beograd-Zemun Rumunska Pravoslavna crkva Vaznesenja Dvorac porodice Servijski, Novi Kneževac, Đorđa Gospodnjeg, Grebenac, Bela Crkva Kuća porodice Marković, Zemun, Ul. Gospodska br. Servijskog 1 i 12, Novi Kneževac 14, Beograd-Zemun Rumunska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Ritiševo, Evangelistička crkva, Stara Pazova, Stara Pazova Vršac Kuća u Bačkom Petrovcu, Bački Petrovac, B. Mokića Etno park u Kupinovu, Kupinovo, Pećinci 7, Bački Petrovac Rusinska Grkokatolička crkva, Ruski Krstur, Kula Žitna Pijaca Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica, Kuća u Neštinu, Neštin, Koče Popovića 34, Bačka Saborna crkva, Sremski Karlovci, Sremski Karlovci Žitni magacin na Savi 'Bojana', Sremska Mitrovica, Palanka Saborna crkva, Sremska Mitrovica, Sremska Bulevar Konstantina Velikog, Sremska Mitrovica Kuća u Ogaru, Ogar, Šumska 29, Pećinci Mitrovica Župna crkva Sv. Jurja i župni dom, Petrovaradin, Kuća u Ul. Fruškogorskoj br. 21, Popinci, Saborna crkva sv. Georgija, Novi Sad, Novi Sad Ul. Štrosmajerova br.20, Novi Sad Fruškogorska 21, Pećinci Seoska kuća, Beočin, Beočin Zgrada 'Ruski dvor', Šid, Šid Kuća u Ulici Maršala Tita br. 64, Novi Banovci, Stara Seoska kuća, Ruski Krstur, Kula Zgrada Glavne straže, Sremska Mitrovica, Vuka Pazova Seoska kuća, Ležimir, Pinkijeva br. 27, Sremska Karadžića br. 10, Sremska Mitrovica Manastir Beočin, Beočin, Beočin Mitrovica Zgrada na Trgu Republike br. 10, Subotica, Trg Manastir Jazak, Jazak, Irig Slovačka evangelistička crkva i parohijski dom, Bački Republike br. 10, Subotica Manastir Privina Glava, kod Šida, Šid Petrovac, Bački Petrovac Zgrada Narodne pivare, Pančevo, Pančevo Mesto bitke kod Petrovaradina 1716.g., Novi Sad, SPC Vaznesenja Gospodnjeg, Subotica, Subotica Zgrada u Ulici Ernesta Kiša 1, Sombor, Sombor Novi Sad Srpska Pravoslavna kapela 'Manastir' Uspenja Zgrada u Ulici JNA br. 2, Pančevo, Ul. JNA br. 2, Mesto bitke kod Sente 1697.g., Senta, Senta Bogorodice, Novi Bečej, Novi Bečej Pančevo Mesto bitke kod Slankamena 1691.g., Stari Srpska Pravoslavna crkva, Despotovo, Bačka Zgrada u Ulici N. Tesle br. 3, Pančevo, Ul. Nikole Slankamen, Inđija Palanka Tesle br. 3, Pančevo Mesto Karlovačkog mira 1699.godine, Sremski Srpska Pravoslavna crkva, Potporanj, Vršac Zemunsko groblje na Gardošu, Zemun, Beograd- Karlovci, Sremski Karlovci Srpska Pravoslavna crkva, Obrež, Pećinci Zemun Nikolajevska crkva u Zemunu, Zemun, Ul. Njegoševa Srpska Pravoslavna crkva Bogojavljenja, Srbobran, Istorijsko jezgro Sombora - 'Venac', Sombor, 43, Beograd-Zemun Srbobran Sombor Nikolajevska crkva, Novi Sad, Novi Sad Srpska Pravoslavna crkva Vavedenja Bogorodice, Ičkova kuća, Zemun, ugao Bežanijske i Svetosavske, Olajnica, Novi Kneževac, Novi Kneževac Inđija, Inđija Beograd-Zemun Pravoslavna crkva, Kikinda, Kikinda Srpska Pravoslavna crkva Vavedenja Bogorodice, Kapela Sv. Jovana Nepomuka, Sombor, Trg Cara Stapar, Sombor Lazara, Sombor Pravoslavna crkva, Mokrin, Kikinda Pravoslavna crkva, Sibač, Pećinci i Srpska Pravoslavna crkva Vavedenje u Gradnulici, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Manđelos, Srpska Pravoslavna crkva Uspenje Bogorodice, Zrenjanin, Zrenjanin Sremska Mitrovica Zrenjanin, Zrenjanin Srpska Pravoslavna crkva Vaznesenja, Jarkovac, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Jovana Zlatoustog, Srpska Pravoslavna crkva Uspenje Bogorodice, Irig, Sečanj Silbaš, Bačka Palanka Irig Srpska Pravoslavna crkva Vaznesenja, Sanad, Čoka Srpska Pravoslavna crkva Sv. Kuzmana i Damjana, Stara apoteka, Vršac, Stefana Nemanje br. 1, Vršac Srpska Pravoslavna crkva iz 1797. godine, Kamenica, Neštin, Bačka Palanka Staro Gradsko jezgro, Zemun, Beograd-Zemun Novi Sad Srpska Pravoslavna crkva Sv. Kuzmana i Damjana, Staro jezgro Iriga, Irig, Irig Kuzmin, Sremska Mitrovica Srpska Pravoslavna crkva prenošenje moštiju Sv. Tvrđava, Stari Slankamen, Inđija Nikole, Deliblato, Kovin Srpska Pravoslavna crkva Sv. Mihaila, Međa, Žitište Trg narodnog heroja Sremska Mitrovica, Sremska Srpska Pravoslavna crkva Roždestva Sv. Jovana, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Ilandža, Mitrovica Alibunar Subotište, Pećinci Tri Vojnograničarske zgrade, Titel, Maršala Tita 7, Srpska Pravoslavna crkva Sv Arhanđela Gavrila, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Ečka, Zrenjanin Maršala Tita 2, Trg Oslobođenja 4, Titel Platičevo, Ruma Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Melenci, Turske česme, Stari Ladinci, Novi Sad Zrenjanin Srpska Pravoslavna crkva Sv. apostola Petra i Pavla, Uspenska crkva, Novi Sad, Novi Sad Rumenka, Novi Sad Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Maradik, Inđija Finansijska kasarna, Kupinovo, Branka Madžarevića Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhanđela, Kovin, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Irig, Irig 60, Pećinci Kovin Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Jazak, Irig Franjevački samostan, Subotica, Trg cara Jovana Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhanđela Gavrila, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Neradin, Irig Nenada 13, Subotica Susek, Beočin Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Samoš, Carinarnica u Zemunu, Zemun, Zmaj – Jovina ulica Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhanđela Gavrila i Kovačica br. 26, Beograd-Zemun Mihajla, Čoka, Čoka Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Novi Bečej, Crkva Vavedenja, Beška, Inđija Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhanđela Mihaila i Novi Bečej Gavrila, Iđoš, Nikole Francuskog br. 2, Kikinda Crkva Vavedenja, Vrbas, Vrbas Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Kraljevci, Ruma Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhanđela Mihajla, Crkva Vavedenja, Golubinci, Stara Pazova Senta, Senta Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Ruma, Ruma Crkva Vaznesenja, Bukovac, Novi Sad Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhanđela Mihajla, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Stejanovci, Crkva prenosa moštiju sv. Nikole, Bačko Petrovo Laćarak, Sremska Mitrovica Ruma Selo, Bečej Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhistratiga Mihajla, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Jaša Tomić, Crkva rođenja sv. Jovana - Namastir, Botoš, Grgurevci, Sremska Mitrovica Sečanj Zrenjanin Srpska Pravoslavna crkva Sv. Vaznesenja Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Martinci, Crkva rođenja sv. Jovana krstitelja, Bačka Palanka, Gospodnjeg, Ruma, Ruma Sremska Mitrovica Bačka Palanka Srpska Pravoslavna crkva Sv. Vračeva Kuzme i Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Šuljam, Crkva sv. Arhanđela Gavrila, Buđanovci, Ruma Sremska Mitrovica Damjana, Futog, Novi Sad Crkva sv. Arhanđela Gavrila, Veliki Radinci, Sremska Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Čenta, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Banovci, Stara Mitrovica Pazova Zrenjanin Crkva sv. Jovana, Sombor, Sombor Srpska Pravoslavna crkva Sv. Save, Čerević, Beočin Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Srpska Crkva sv. Jovana preteče, Vrdnik, Irig Srpska Pravoslavna crkva Sv. Save, Srpski Itebej, Crnja, Nova Crnja Crkva sv. Nikole, Voganj, Ruma Žitište Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Popinci, Crkva sv. Petra i Pavla, Bela Crkva, Bela Crkva Pećinci Srpska Pravoslavna crkva Sv. Save, Maradik, Inđija Crkva sv. Petra i Pavla, Berkasovo, Šid Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Sombor, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Srbica, Ratkovo, Crkva Svetih arhanđela Mihaila i Gavrila, Brestač, Sombor Odžaci Pećinci Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Divoš, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Teodora Tirona, Irig, Crkva Tereze Avilske, Subotica, Trg žrtava fašizma Sremska Mitrovica Irig br. 19, Subotica Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Jarak, Srpska Pravoslavna crkva Sošestvija Sv. Duha, Crkvine, Horgoš, Kanjiža Sremska Mitrovica Šašinci, Sremska Mitrovica Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Ležimir, Srpska Pravoslavna crkva Uspenja Bogorodice, Sremska Mitrovica Pivnica, Bačka Palanka

183 SAVREMENO DOBA

Od Prvog srpskog ustanka do Prvog svetskog rata Ambar, Stalar, Sombor Dvorac Barona Jovanovića, Sočica, Jablanička 1, Zgrada na Trgu B. Kidriča br. 8 - 10, Pančevo, Trg Ambar, Kuzmin, Savska br. 94, Sremska Mitrovica Vršac kralja Petra br. 8-10, Pančevo Ambar, Kuzmin, Zmaj Jovina br. 57, Sremska Dvorac Danijel sa parkom i pomoćnim objektima, Zgrada na Trgu Bratstva-Jedinstva br. 3 Mitrovica Konak, Sečanj Laloševićeva kuća, Sombor, trg Sv. Trojstva br. 3, Ambar, Laćarak, 1. novembra br. 174, Sremska Dvorac Zako, Bajša, Bačka Topola Sombor Mitrovica Dvorac Jagodić, Stari Lec, Plandište Zgrada na Trgu Oslobođenja br. 6, Sombor, Trg Ambar, Gibarac, M. Tita br. 7, Šid Dvorac Kapetanovo, Stari Lec, Plandište Slobode br. 6, Sombor Zgrada na Trgu pobede br. 5, Vršac, Trg Pobede br. Ambar, Gibarac, M. Tita br. 42, Šid Dvorac Karačoni, Miloševo Novo, M. Tita br. 84, Novi 5, Vršac Ambar na Saonicama, Stapar, Karađorđev plac br. Bečej Subotica, Trg 118, Sombor Dvorac porodice Dunđerski, Čelarevo, Bačka Palanka Zgrada na Trgu Republike br. 2, Republike br. 2, Subotica Ambar sa Kotobanjom, Sremski Mihaljevci, Dvorac u Hajdučici, Hajdučica, Plandište , Subotica, Trg Prhovačka br. 54, Pećinci Zgrada na Trgu republike br. 8 Dvorci Stratimirović i Dunđerski, Kulpin, Bački republike br. 8, Subotica Ambar sa Kotobanjom, Buđanovci, Nebojše Jerkovića Petrovac , Pančevo, Trg kralja br. 11, Ruma Zgrada na Trgu Slobode br. 1 Dom srpske pravoslavne crkvene opštine Zemun, Petra I br. 7, Pančevo Bogomolja 'Vodica' na Tekijama, Kikinda, Kikinda Zemun, Ul. Svetosavska 22, Beograd-Zemun Zgrada na Trgu cara Jovana Nenada br. 7, Bunari, Vladimirovac, Alibunar Drumska mehana porodice Mladenović, Saraoci, M. Subotica, Trg cara Jovana Nenada br. 7, Subotica Tita 112, Smederevo Vajat, Šid, Zmaj Jovina 27, Šid Zgrada na Trgu cara Jovana Nenada br. 9, Vatrogasna kasarna, Senta, Petra Drapšina br. 12, Enterijer lokala "Papilon", Subotica, Ul. Dimitrija Subotica, Trg cara Jovana Nenada br. 9, Subotica Tucovića br.11, Subotica Senta Zgrada na uglu Ulica JNA i Borisa Kidriča, Stara Vetrenjača, Čurug, Svetozara Miletića br. 90, Žabalj Žuta kuća, Subotica, Štrosmajerova 11, Subotica Pazova, ul. JNA br. 2, Stara Pazova Vetrenjača, Melenci, Zrenjanin Zgrada 'Konkordija', Vršac, Žarka Zrenjanina br. 20, Zgrada Narodnog pozorišta, Subotica, Ul. Korzo br. Vršac Vodenica, Neštin, Bačka Palanka 2, Subotica Zgrada 'Trošarina', Subotica, Subotica Vodenica, Donji Petrovac, Građanska br. 43, Ruma Zgrada osnovne škole "18. novembar", Subotica, Ul. , Sombor, Vodenica potočara, Kusić, potes 'Ključ', Bela Crkva Zgrada Bačko-Bodroške Županije Maksima Gorkog br. 38, Subotica Sombor Vojnića palata, Subotica, Ul. Borisa Kidriča br. 1, Zgrada Pionirske biblioteke 'Karlo Bjelicki', Subotica Zgrada bivšeg GNO, Vršac, Trg Pobede br. 1, Vršac Sombor, Trg Cara Lazara br. 3, Sombor Vojnograničarska zgrada, Krčedin, Inđija Zgrada bivšeg Narodnog odbora Atine, Srpski Krstur, Zgrada Plebanije, Senta, trg M. Tita br 5 (ugao Novi Kneževac Pionirske ulice i ulice J. Đorđevića), Senta Galeova kuća, Sombor, trg Sv. Trojstva br. 1, , Kikinda, Kikinda Sombor Zgrada Velikokikindskog Dištrikta (Zgrada Polugimnazije, Šabac Masarikova 13, Šabac) Zgrada Galerija - poklon zbirki i legat dr Vinka Gradska kuća, Subotica, Subotica Zgrada Prizrenske Lige, Prizren, Prizren Perčića, Subotica, Ul. M.Gorkog br. 22, Subotica Gradska kuća, Vršac, Trg Pobede br. 1, Vršac Zgrada stare bolnice, Šabac, ugao Vojvode Mišića i Zgrada gimnazije "Svetozar Marković", Subotica, Popa Karana, Šabac Gradska kuća, Sombor, Trg Solobode br. 1, Sombor Ul. Šandor Petefi br. 1, Subotica Zgrada Stare bolnice, Sremska Mitrovica, Sremska Grob Branka Radičevića na Stražilovu, Sremski Zgrada gimnazije Jovana Jovanović Zmaja, Novi Mitrovica Karlovci, Sremski Karlovci Sad, Novi Sad (Zgrada starog Načelstva, Smederevo, Trg Republike Groblja van upotrebe, Novi Sad, Novi Sad Zgrada Gradske biblioteke, Subotica, Cara Dušana 2, Smederevo) Grobna mesta sa nadgrobnim spomenicima značajnih 2, Subotica Zgrada u Lenjinovom parku br. 7, Subotica, ličnosti iz istorije Novog Sada, Petrovaradina, Zgrada dečijeg vrtića 'Anđa Ranković', Vršac, Pašićev Lenjinov park br.7, Subotica Sr.Karlovaca, Sr.Kamenice, na grobljima u N, Novi trg br.2, Vršac Sad, Novi Sad Zgrada u Lenjinovom parku br.13, Subotica, Lenjinov Zgrada doma JNA, Novi Sad, Trg slobode br. 5, Novi park br.13, Subotica Grobnica Gal Ferenca, Subotica, Subotica Sad Zgrada u Ul. Borisa Kidriča br. 10, Subotica, Ul. Grobnica porodice Čarnojević, Rusko Selo, Kikinda Zgrada Matice Srpske, Novi Sad, Novi Sad Borisa Kidriča br. 10, Subotica Dva dvorca porodice Lazarević, Veliko Središte, Zgrada na Trgu B. Kidriča br. 11, Pančevo, Trg kralja Zgrada u Ul. Braće Radića br. 74, Subotica, Ul. Braće Vršac Petra br. 11, Pančevo Radića br. 74, Subotica Dvorac, Vlajkovac, Vršačka br. 58-60, Vršac

184 Zgrada u ul. Žarka Zrenjanina br. 21, Vršac, Žarka Kuća na Trgu Braće Radić, Sremska Mitrovica, Trg Rimokatolička crkva, Novi Slankamen, Inđija Zrenjanina br. 21, Vršac Braće Radić br. 2, Sremska Mitrovica Rimokatolička crkva, Odžaci, Odžaci Zgrada u Ul. Korzo br. 11, Subotica, Ul. Korzo br. Kuća sa sunčanim satom, Zemun, Ul. Glavna br. 23, Rimokatolička crkva sv. Ivana Nepomuka, Gibarac, 11, Subotica Beograd-Zemun Šid Zgrada u Ul. Korzo br. 15, Subotica, Ul. Korzo br. Kuća Slavnić, Senta, Lenjinova ulica br. 10, Senta Rimokatolička crkva Sv. Klimenta, Hrtkovci, Ruma 15, Subotica Kuća u kojoj je živela Milica Stojadinović Srpkinja, Rimokatolička crkva Sv. Mihaila, Erdevik, Šid , Ul. Korzo br. 3, Zgrada u Ul. Korzo br. 3, Subotica Vrdnik, Ravanička br. 33, Irig Rimokatolička crkva Sv. Petka, Inđija, Inđija Subotica , Kuća u kojoj je živeo Jovan Jovanović Zmaj Rimokatolička crkva Uzdizanja Časnog Krsta, Ruma, , Ul. Korzo br. 4, Zgrada u Ul. Korzo br. 4, Subotica Sremska Kamenica, Jovana Jovanovića Zmaja br. 1, Ruma Subotica Novi Sad Rimokoatolička crkva Sv. Dimitrije i Župni dvor, , Ul. Korzo br. 5, Zgrada u Ul. Korzo br. 5, Subotica Kuća u Lenjinovoj br. 51, Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica Subotica Leljinova br. 51, Sremska Mitrovica Rodna kuća Aksentija Morodića, Subotica, Vatroslava , Ul. Korzo br. 6, Zgrada u Ul. Korzo br. 6, Subotica Kuća u Ul. Branislava Nušića br. 2, Subotica, Ul. Lisinskog br.9, Subotica Subotica Branislava Nušića br. 2, Subotica Rodna kuća glumca Toše Jovanovića, Zrenjanin, , Ul. Korzo br. 7, Kuća u Ul. Glavnoj br. 7, Zemun, Beograd-Zemun Zgrada u Ul. Korzo br. 7, Subotica Zrenjanin Subotica Kuća u Ulici M. Tita br. 42, Vrbas, Vrbas Rodna kuća Đorđa Natoševića, Stari Slankamen, , Subotica, Ul. Korzo br. 9, Zgrada u Ul. Korzo br. 9 Kuća u Ulici Maršala Tita br. 11, Šid, Svetog Save 7, Đorđa Natoševića br. 18, Inđija Subotica Šid Rodna kuća Đure Jakšića, Srpska Crnja, Nova Crnja Zgrada u Ul. Štrosmajerova br. 8, Subotica, Ul. Kuća u Ulici Save Šumanovića br. 4, Šid, Save Štrosmajerova br. 8, Subotica Rodna kuća Ilariona Ruvarca, Sremska Mitrovica, Šumanovića 4, Šid Ugao Parobrodske i Ilariona Ruvarca, Sremska , Zgrada u Ulici Venac Stepe Stepanovića 22 Leović palata, Subotica, Lenjinov park br.11, Mitrovica Sombor, Venac Stepe Stepanovića 22, Sombor Subotica Rodna kuća Jovana Sterije Popovića, Vršac, Vršac Zgrada u Ulici Dimitrija Tucovića br. 2, Pančevo, Letnjikovac 'Fišerov salaš', Put Ruma - Jarak, Ruma Dimitrija Tucovića br.2, Pančevo Rodna kuća narodnog heroja Svetozara Markovića - (Livnica "Pantelić", Zemun, Gajeva 15, Beograd- Toze, Taraš, Zrenjanin Zgrada u Ulici JNA, Stara Pazova, Stara Pazova Zemun) Rodna kuća Novaka Radonića, Mol, Ive Lole Ribara , Sombor, Kralja Petra Zgrada u Ulici Kralja Petra 10 (Magistrat u Zemunu, Zemun, Trg pobede 3, br. 5, Ada br. 10, Sombor Beograd-Zemun) Rodna kuća Stevana Sremca, Senta, Stevana , Sombor, Kralja Petra Zgrada u Ulici Kralja Petra 19 Mađarska reformatorska crkva, Vrbas, Vrbas Sremca br. 4, Senta br. 19, Sombor Mađarska reformatska crkva sa zgradom parohijskog Rumunska Pravoslavna crkva, Ečka, Zrenjanin Zgrada u Ulici Kralja Petra 2, Sombor, Kralja Petra doma, Rumenka, Novi Sad br. 2, Sombor Samostan časnih sestara, Bač, Bač Manojlovića palata, Subotica, Ul. Korzo br. 8, Svetionici na ušću Tamiša u Dunav, Pančevo, Zgrada u Ulici Kralja Petra 8, Sombor, Kralja Petra Subotica br. 8, Sombor Pančevo Memorijalni kompleks, Idvor, Kovačica , Sombor, Kralja Petra Seoska kuća, Sibač, Svetozara Miletića br. 13, Zgrada u Ulici Kralja Petra 9 Nadgrobni spomenik Filipu Višnjiću, Višnjićevo, Šid br. 9, Sombor Pećinci Opštinska zgrada, Vranjevo Novo, Novi Bečej Zgrada u Ulici M. Tita br. 30, Titel, M Tita br. 32, Titel Seoska kuća, Vojka, Karađorđeva br. 4, Stara Pazova Ostojića palata, Subotica, Trg republike 46, Subotica Zdanje Vizić, Begeč, Novi Sad Seoska kuća, Ljuba, ul. JNA br.5, Šid Palata Rajhl, Subotica, Lenjinov park br. 4, Subotica Zemunska gimnazija, Zemun, Gradski park br.1, Seoska kuća panonskog tipa sa okućnicom, Bačka Beograd-Zemun Parohijski dom, Bački Petrovac, Bački Petrovac Topola, Moše Pijade br. 19, Bačka Topola Zemunska pošta, Zemun, Ul.Glavna br.8, Beograd- Patrijaršijski dvor, Sremski Karlovci, Trg Branka Sinagoga Subotica, Subotica Zemun Radičevića, Sremski Karlovci Sinagoga Novi Sad, Novi Sad, Novi Sad Jevrejska opština, Subotica, Ul. D. Tucovića br. 13, Plava Banija, Novi Sad, Novi Sad Srpska pravoslavana crkva Sv. Save, Mol, Ada Subotica Porodična kuća Đorđa Manojlovića, Subotica, Ul. Srpska pravoslavna crkva, Čurug, Žabalj Jodna banja, Novi Sad, Novi Sad Korzo br. 12, Subotica Srpska Pravoslavna crkva, Deronje, Odžaci Kapela sv. Antuna pustinjaka, Bač, Bač Prevodnica "šlajz", Bečej, Bečej Srpska Pravoslavna crkva Arhanđela Mihaila i Klasicistička zgrada iz 1834. godine, Bašaid, Kikinda Preparandija, Sombor, Venac Radomira Putnika br. Gavrila, Miloševo Novo, Novi Bečej 30, Sombor Kontumacka kapela Sv. Roka, Zemun, Gradski park, Srpska Pravoslavna crkva Arhanđela Mihaila i Beograd-Zemun Rančićeva kuća u Grockoj, Grocka Majevička 9, Gavrila, Novi Kneževac, Novi Kneževac Beograd-Grocka Kuća Atanacković Ilije, Ulica Maršala Tita br. 2, Srpska Pravoslavna crkva Blagovesti, Krnjaševci, Šimanovci, Pećinci Rimokatolička crkva, Čoka, Čoka Stara Pazova 185 Srpska Pravoslavna crkva Vaznesenja, Deč, Pećinci Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Karlovčić, Termocentrala rudnika uglja, Vrdnik, Irig Srpska Pravoslavna crkva prenos moštiju Sv. Nikole Pećinci Trideset nadgrobnih spomenika sa grobnim mestima 'Velidonja', Dolovo, Pančevo Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Prhovo, Pećinci istaknutih političkih, kulturnih i javnih radnika, na Srpska Pravoslavna crkva prenos moštiju Sv. Nikole Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Šimanovci, Almaškom groblju u Novom Sadu, O.Novi Sad, Novi 'Maladonja', Dolovo, Pančevo Pećinci Sad Srpska Pravoslavna crkva Preobraženja, Šatrnjci, Irig Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Dobrinci, Ruma Uspenska crkva, Pančevo, Dimitrija Tucovića br. 8, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhanđela, Kumane, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Donji Petrovac, Pančevo Novi Bečej Ruma Hotel 'Rojal', Senta, J. Đorđevića br. 11, Senta Srpska Pravoslavna crkva Sv. Bogorodice, Morović, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Erdevik, Šid Cincarska kuća u Grockoj, Grocka 17. oktobra 7, Beograd-Grocka Šid Srpska Pravoslavna crkva Sv. Proroka Ilije, Lok, Titel Srpska Pravoslavna crkva Sv. Dimitrija, Ljuba, Šid Srpska Pravoslavna crkva Sv. Troice, Zasavnija, Crkva velikomučenika Stefana Dečanskog, Vilovo, Titel Srpska Pravoslavna crkva Sv. Dimitrije, Sremska Mitrovica Aleksandrovo, Subotica Srpska Pravoslavna crkva Sošestvija Sv. Duha, Crkva preobraženja, Beočin, Beočin Srpska Pravoslavna crkva Sv. Duha, Kupinovo, Ruma, Ruma Crkva sv. Arhanđela Gavrila, Bočar, Novi Bečej Pećinci Srpska Pravoslavna crkva Uspenja Bogorodice, Crkva sv. Georgija, Banoštor, Beočin Srpska Pravoslavna crkva Sv. Jovana Bogoslova, Crepaja, Kovačica Crkva sv. Dimitrija, Bajša, Bačka Topola Sremski Mihaljevci, Pećinci Stambena zgrada u Vranjevu, Vranjevo, Novi Bečej Crkva sv. Đorđa, Bečej, Bečej Srpska Pravoslavna crkva Sv. Jovana Preteče, Novi Stambena kula Mus Alije, Nivokaz, Đakovica Crkva sv. Nikole, Bačinci, Šid Bečej, Novi Bečej (Stara Čaršija, Grocka, Beograd-Grocka) Crkva sv. Preobraženja, Pančevo, Pančevo Srpska Pravoslavna crkva Sv. Marka, Kula, Kula Staro gradsko jezgro Pančeva, Pančevo, Pančevo Crkva Sv. Trojice u Zemunu, Zemun, Beograd-Zemun Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Tomaševac, Staro jezgro Banatskog Novog Sela, Banatsko Novo Crkva Sv.Dimitrija (Hariševa kapela), Zemun, Zrenjanin selo, Pančevo Ul.Grobljanska 5, Beograd-Zemun Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Čortanovci, Staro jezgro Bečeja - Trg 'Pogača', Bečej, Bečej Škola u Ataru Ade, Gornji Breg, Ada Atar, Senta Inđija Staro jezgro Zrenjanina, Zrenjanin, Zrenjanin Špirtina kuća, Zemun, Glavna br. 9, Beograd-Zemun Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Sivac, Kula Suvača, Kikinda, ugao Nemanjine i Moravske ulice, Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Opovo, Opovo Kikinda Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Sakule, Opovo

186 d to be no limit to his creative

187 188

189

190