KLASTERI I MREŽE MUZEJA U SRBIJI: VOJVODINA DR MILA NIKOLIĆ i ii KLASTERI I MREŽE MUZEJA U SRBIJI: VOJVODINA DR MILA NIKOLIĆ i Postdoktorsko istraživanje sprovedeno u Departmanu za arhitekturu i urbanizam Fakulteta tehničkih nauka Univerziteta u Novom Sadu pod pokroviteljstvom Pokrajinskog sekretarijata za naučni i tehnološki razvoj Ministarstva za obrazovanje i kulturu Autonomne pokrajine Vojvodine - Republika Srbija Novi Sad, 2013 Mentor: Prof. dr Radivoje Dinulović Autor: dr Mila Nikolić ii SADRŽAJ Zahvalnost v 0. UVOD 1 Uvod/abstrakt : Klasteri i mreže muzeja u Srbiji 3 Definicije: Muzej, klaster, mreža, kulturna infrastruktura, grad 4 Opis projekta 8 Predmet i cilj istraživanja 9 Stanje dosadašnjih istraživanja 11 Klaster muzeja: urbanistički aspekti 13 Prednosti i kritike 15 Prednosti klastera 15 Kritika 18 Klaster muzeja u gradu znanja 22 1. GRADOVI MUZEJI VOJVODINE 23 Legenda 27 NOVI SAD: Srpska Atina 28 Istorija i struktura grada 29 Slika grada u umetnosti i medijima - umetnost i mediji u gradu 33 Muzeji: klasteri i mreze 36 Trg galerija: Nevidljivo blago 37 Dunavska ulica / Dunavski park: Priroda i kultura 46 Čvorište 1: Dunavski park ili ruta domova 47 Linija 2: Dunavska ulica / Nikole Pašića 57 Petrovaradinska tvrđava 64 Najuži gradski centar 73 Radnička ulica: Potencijalni klaster 78 Univerzitetski kampus: Integracija 79 Liman 3: Od kineske do kulturne četvrti 82 Mreže muzeja Novog Sada i urbana muzeografija 84 Muzeji, javni prostori i rute 87 Muzeji grada i arhitekture 89 SUBOTICA 91 Istorija i struktura grada 93 Muzeji: klasteri i mreze 94 Trotržje: Trg Republike - Trg slobode - Trg cara Jovana Nenada 95 Trg Sinagoge 99 Park Ferenca Rajhla (Lenjinov park) 102 Trg žrtava fašizma 106 Parkovi i bulevari Subotice 108 Parkovi Palića 110 iii Ludoško jezero 113 Urbana prezentacija/muzeografija 114 Rute i javni prostori 114 Klasteri muzeja i urbana muzeografija 115 Muzeji grada i arhitekture 116 SOMBOR 118 Istorija i struktura grada 120 Muzeji: klasteri i mreze 122 Kulturne institucije i javni prostori 124 Ulica Kralja Petra I („Glavnjak“) i Trg sv. Đorđa 125 Trg sv. Trojstva („Ćelavi trg“) i Trg cara Lazara 126 Trg Koste Trifkovića - Trg Republike / Fijakerski plac 128 Venac vojvode Petra Bojovića 129 Trg Cara Uroša – Trg slobode - Park heroja 130 Zelengrad: Javni prostori i rute 132 Ravangrad: Slika grada u umetnosti i medijima i urbana muzeografija 133 SREMSKA MITROVICA 136 Od urbium matris populosae et celebris do muzeja pod otvorenim nebom 137 Istorija i struktura grada 138 Slika grada u umetnosti i medijima / Umetnost i mediji grada 142 Muzeji: klasteri i mreze 143 Trougao 1: Savski trg / Muzejska ulica 146 Trougao 2: Žitni trg 147 Trougao 3: Trg Sv. Stefana 148 Gradski park – Trg Ćire Milekića („Korzo“) - Vuka Karadžića 149 Trg vojvođanskih brigada: Obrazovanje i uprava 154 Spomen-park (Spomen groblje) 156 Javni prostori i rute kao muzej grada i arhitekture 157 Urbana prezentacija/muzeografija 158 2. REZULTATI ISTRAŽIVANJA I MOGUĆNOST NJIHOVE PRIMENE 159 Rezultati istraživanja 161 URBANIZAM KLASTERA MUZEJA 162 ARHITEKTURA MUZEJA 168 POTENCIJAL 174 Urbanisticki potencijal 174 Didakticki potencijal 174 Turisticki potencijal 175 Teoretski značaj 176 Dalja istraživanja 177 Bibliografija 178 Aneks: Vremenska osa kulturnih dobara od velikog i izuzetnog značaja 181 iv Zahvalnost Ovo istraživanje sprovedeno je pod okriljem akcije “Pravo na prvu šansu” Pokrajinskog sekretarijata za naučni i tehnološki razvoj Ministarstva za obrazovanje i kulturu Autonomne pokrajine Vojvodine - Republika Srbija, kojom se u naš obrazovni sistem uvodi postdoktorsko istraživanje, prepoznato svuda u svetu kao bitna podrška razvoju nastavnog i naučno-istraživačkog kadra. Ovim putem se zahvaljujem Sekretarijatu na pruženoj šansi da temu svog doktorskog istraživanja proverim i unapredim na našim klasterima i mrežama muzeja. Zahvaljujem se na svesrdnoj pomoći, savetima i saradnji prof. dr Radivoju Dinuloviću kao mentoru istraživanja, doc. Reba dr Darku i prof. dr Nađi Folić- Kurtović, kao i drugim koleginicama i kolegama sa Departmana za arhitekturu i urbanizam Fakulteta tehničkih nauka Univerziteta u Novom Sadu. Neizmernu zahvalnost dugujem kolegama iz računskog centra i razvojnog odeljenja na neprocenjivoj tehničkog podršci. Posebno se zahvaljujem prof. dr Mileni Dragićević-Šešić na idejama i materijalu prethodnih istraživanja o muzejima i kulturi uopšte u Srbiji. Ovaj rad pokazao je važnost difuzije naučnih istraživanja i baza podataka na internetu, čijim se autorima zahvaljujem na materijalu i nadam se da će im se i ovo istraživanje pridružiti u vidu mapa i atlasa. v vi UVOD i 2 KLASTERI I MREŽE MUZEJA U SRBIJI MUSEUM CLUSTERS AND NETWORKS IN SERBIA Muzej je u svom intenzivnom razvoju u poslednjih nekoliko decenija postao In its intensive development in recent decades, the museum has become a symbol of industrialization of simbol industrijalizacije kulture i kulturalizacije društvenog života, ekonomije i culture and culturalisation of social life, economy and urban planning. Not only has it taken the place of urbanizma. Ne samo što je u postmodernom gradu zauzeo mesto industrije – industry in the post-modern city - functionally, and funkcionalno, a često i fizički, u napuštenim industrijskim kompleksima, već je often also physically, in abandoned industrial complexes, but it has gradually adopted its spatial postepeno usvojio i njeno prostorno ponašanje i logiku grupisanja i umrežavanja, behavior and logic of clustering and networking too, što je predmet mojih istraživanja. Nakon obimne doktorske studije o globalnom which is the subject of my research. After extensive doctoral study on the global phenomenon of museum fenomenu klastera i mreža muzeja, u ovoj studiji fokusirala sam se na njihov clusters and networks, in this study I focused on their potencijal u regiji koju je bum muzeja praktično zaobišao, a umesto njega su se potential in the region that effectively bypassed the museum boom, and instead constant economic, dešavale konstantne ekonomske, političke i društvene krize. political and social crisis were going on. Stressing the importance of the "museum cluster Naglašavajući značaj "efekta klaster muzeja" u post-Bilbao i (posle)kriznoj eri, effect" in the post-Bilbao and (post)crisis era, the study istraživanje se bavi makro-nivoom kulturnog urbanizma u gradovima Srbije. examines the macro-level of cultural urbanism in the cities of Serbia. It maps clusters, routes and networks Mapira klastere, rute i mreže muzeja i drugih kulturnih ustanova i prostora koji ih of museums and other cultural institutions and spaces podržavaju, analizirajući njihovu ulogu i potencijal u urbanom i regionalnom that support them, analyzing their role and potential in urban and regional development. razvoju. In the search for new urban models, cultural infrastructure today has the potential to become a U traganju za novim urbanim modelima, kulturna infrastruktura danas ima transformative and connective tissue of the city and potencijal da preraste u vezivno i transformativno tkivo grada i društva, society, turning the culture and education into urban project. In the context of the knowledge-based society pretvarajući kulturu i obrazovanje u urbanistički projekat. U kontekstu društva and intelligent network city, the new forms, use and znanja i inteligentnog grada u mreži, novi oblici, korišćenje i uticaj kulturnog impact of the cultural landscape in the mobilisation and diffusion of culture and cultural information becomes a pejzaža u pokretanju i širenju kulture i kulturnih informacija postaju ključno pitanje key issue and a global challenge. Here they are i globalni izazov. Ovde se posmatraju i kao oblik izlaganja i predstavljanja observed also as a form of exhibiting and representing architecture, urbanism and landscape, and teaching arhitekture, urbanizma i pejzaža i prenošenja znanja o njima. Akcenat na about them. The emphasis on the symbolic, object and spatial didactics of museum clusters and routes, simboličkoj, objektnoj i prostornoj didaktici klastera i ruta muzeja, koji se protežu ranging from traditional centers of power to natural od tradicionalnih centara moći do prirodnih rezervata, upisuje ovo istraživanje i reserves, inscribes this study and the phenomenon that it deals with in the development priorities, fenomen kojim se bavi u razvojne prioritete, dajući istovremeno teoretski i providing at the same time theoretical and practical praktični doprinos disciplini urbane muzeografije i shvatanju kulture kao jedne od contributions to the discipline of urban curating and to the understanding of culture as one of the key klјučnih dimenzija održivosti. dimensions of sustainability. 3 DEFINICIJE: Muzej, klaster, mreža, kulturna infrastruktura, grad Da bi se što jasnije sagledale metodologija i pozicija ovog istraživanja, nužno je pre svega definisati osnovne pojmove kojima se bavi. MUZEJ Prema definciji Međunarodnog saveta muzeja – ICOM-a (International Council of Museums): „Muzej je neprofitna, stalna ustanova u službi društva i njegovog razvoja, otvorena za javnost, koja sakuplja, čuva, istražuje, izlaže i prenosi materijalno i nematerijalno nasleđe čovečanstva i njegovog okruženja za potrebe obrazovanja, studija i uživanja.“ "(A) Navedena definicija muzeja primenjuje se bez ikakvih ograničenja koja proizilaze iz prirode upravnog tela, teritorijalnog karaktera, funkcionalne strukture ili orijentacije zbirki date institucije. (B) Pored institucija označenih kao "muzeji" za potrebe ove definicije kao muzeji se kvalifikuju i: (I) prirodni,