Tohir Malik. Savohil (II- qism) 1 Tohir Malik. Savohil (II- qism)

Ikkinchi qism - Diydor Yoʻli

Ikkinchi bob - Umid yulduzi

1 Lord Chelmsford Vaziristondan kelgan xabardan butunlay gangib qoldi. Oʻtgan kuni shimoli-gʻarb chegara viloyatidan olingan noma qabila boshliqlarini hech qanday pulga sotib olish mumkin emasligini bildirgan edi. «Bu — Shimoliy Hindistondagi ahvol chatoq, degan gap, — deb oʻyladi Chelmsford. — Bosh shtabning bugungi axboroti esa Kobulning hali-beri taslim boʻlmasligini aniq qilib qoʻydi. General Nodirxonning qoʻshini oʻtgan haftada Sulaymontogʻda gʻoyib boʻlgan edi. Tal shahri ostonasida qoʻqqis chiqib qolgani nimasi? Yana zambaraklari bilan! Bosh shtabning xabariga ishonsam, afgʻonlar xaritada belgilanmagan yoʻllar bilan kelishgan. Bu qanaqasi?! Xaritada belgilanmagan yoʻllar yana bordir balki. Ularning biri Simlaga — Bosh shtabga olib kelmaydimi? Yana biri Dehliga boshlar...» Chelmsford bosh shtabdan kelgan nomani yirtib tashladi. Qoʻngʻiroq tugmasini bosib, Gamilton Grantni chaqirtirdi. Oʻn yettinchi yilning adogʻida Chelmsford Londondan telegramma olgan edi: «Biz bolsheviklarning gʻoyat xavfli varaqasidan xabar topdik. Rus hukumatining Rossiya va Sharq musulmonlariga, ayniqsa, Eron va Hindiston xalqlariga murojaati bizni xavotirga soldi. U mumkin qadar uzoq vaqt qoʻl ostimizdagi xalqlar uchun sir tutulmogʻi shart». Oradan koʻp oʻtmay noib-qirol oʻsha «gʻoyat xavfli varaqa» bilan ham tanishdi: «Endi jim turmoq mumkin emas. Vaqtni boy bermay, mutelik zanjiridan qutulingiz, mustabidlarni mahv etingiz. Tabarruk tuproqlaringizning zolimlar oyogʻi ostida toptalishiga yoʻl qoʻymangiz! Oʻz yurtingizga oʻzingiz egalik qilingiz! Oʻz xohishingizga koʻra hayot kechirishga haqqingiz bor. Taqdiringiz oʻz qoʻlingizda!..» Lord Chelmsford hozir shuni esladi. Aniqrogʻi, bu xavfli chaqiriqlarni hali unutganicha yoʻq. Hindistonning qaerida gʻalayon koʻtarilsa bot-bot eslaydi. Mayda gʻalayonlar tobora yiriklashib, mana endi subsidiyaga qanoat qilayotgan «chivinday mamlakat» katta gʻavgʻolar boshladi. Bu oxir-oqibat Chelmsfordni Hindistonda qolish yo qolmasligiga ta’sir oʻtkazmasa edi. «Qay masalani hal etishda yanglishdim? Habibulloxonni oʻldirilishidami? Bolsheviklarning varaqalari bu yerga qanday yetib keldi?» Chelmsford notinchlik boisini xalqning toʻlib-toshgan sabr-kosasidan izlamas edi. Zero, ezilgan fuqaroning dardi unga begona, mazlumning nolasi esa tushunuksiz edi. Shuning uchun ham u vaziyatga toʻgʻri baho berish qudratidan mahrum edi. Gamilton Grant kirib kelganda ham u hali xayollar domida edi. — Oradan oy oʻtyapti, — dedi noib-qirol, unga bir qarab olib. — Bir haftalik urush deb ishontirgan edinglar. Gamiltonning tili gapga kelmay, yelka qisdi. — General Yustesning holi tang. Talni ushlab qololmaydiganga oʻxshaydi. — Toʻxtatish kerak. — Kimni, afgʻonlarnimi? — dedi Chelmsford ovozini balandlatib. — Urushni... urushni toʻxtatish kerak. Chelmsford odamni tahlikaga solishi mumkin boʻlgan oʻtkir nigohini Gamiltonga qadadi. — Keyin-chi? — Afgʻonlarning oʻylab koʻrishiga fursat beramiz. Bizning yordamimizsiz ular uzoqqa borisholmaydi. — Rossiyaning yordami-chi? — Rossiya yordam berish qudratiga ega boʻlguncha mamlakatning sillasi quriydi. Omonulloxon tavbasiga tayanadi. Shu urushning oʻziyoq uni nochor ahvolga solib qoʻydi. Ma’lumotlarga qaraganda saroydagi ayrim qimmatbaho mollar sotilgan. Ruhoniylar urushdan norozi. Bu katta gap. Buxoro amiri bu tentak Omonulloxonga ta’sirini oʻtkaza oladi, deb oʻylayman. Buxoro Qizil Turkistonga urush ochishi bilan Afgʻoniston oʻz-oʻzidan jihodga qoʻshiladi. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 2

Turkiston yerlari hisobiga mulkni kengaytirishdan qaytadigan amir hali dunyoga kelmagan. Hatto Habibulloxon ham shunaqa umidda edi. — Yanglishmasam, Habibulloxonning Hindistonga ham ishtahasi bor edi, a? — Habibulloxon ahmoq, xomxayol edi. — Gamilton, bas qiling, — dedi Chelmsford jahl bilan, — bu safsata, bu xom rejalarga hatto oʻzingiz ham ishonmaysiz. Toshkentdan yangilik bormi? — Bor, ser. Omonulloxonning elchilari Toshkentda toʻxtab qolganlar. Toshkent — Moskva yoʻli berk... Lekin... Moskva Leninning Omonulloxonga javob maktubini ochiq matn bilan Toshkentga bergan. Kobulga qanday yetkazilishi sir. — Ruslarning elchisi-chi? — Yoʻlga chiqishgan. Elchi — Xmarin. Eronda bir tasodif bilan omon qolgan edi. — Ana, koʻrdingizmi? Eronda tasodif bilan omon qolgan. Bir tasodif bilan yoʻlga chiqdi. Yana bir tasodif bilan Kobulga yetib keladi. Keyin qarabsizki, diplomatik aloqa oʻrnatilib, shartnomalar imzolanib turibdi! — Ser, ular hali Kobulga yetib kelishgani yoʻq. Biz hammasini aniq rejalashtirganmiz. — Gamilton, ular chegaradan oʻtgan kuni bu yerdan qorangiz oʻchadi. Gamilton bosh egdi. — Xotirjam boʻling, ser, biz hali siz bilan birga koʻp ishlaymiz. Chelmsford uning bu surbetligidan gʻashi kelib, «boring», deganday qoʻl siltadi. Gamilton yengil ta’zim qilib chiqib ketdi. Oʻsha kuni Chelmsford Bosh shtabga buyruq joʻnatdi. Bir oy davom etgan urush Buyuk Britaniya uchun samarasiz barham topdi.

2 Tashvishni botmonlab bergan, fursati kelganda shodlikni ham qoʻsha-qoʻsha berarkan. Bir oy mobaynida yurtni bosib turgan rutubat koʻtarilib, hech kutilmaganda quyosh koʻrindi. Bomdoddan soʻng boqqa chiqqan Omonulloxonning koʻngli ravshan tortdi. Nazarida Kobulda hech mahal bugungiday beozor tong otmagan edi. Osmon tiniqligi shu bugungiday bokira, qushlar chugʻuri shu bugungiday serjarang, barglar shiviri shu bugungiday huzurbaxsh boʻlmagan edi. Bu tong unga uzoq xastalikdan forigʻ boʻlib, koʻzi charaqlab ochilgan kishi quvonchini nasib etdi. Avval sardor Nodirxonning sarhadni kechib oʻtib, inglislarni gʻaflatda bosgani haqidagi xabardan koʻngli yoz boʻldi. Otasining oʻlimida uning ham aybi muqarrar deb bir necha kun hibsda ushlab turganiga, sardor salorlik unvonidan mahrum qilganiga pushaymon yedi. Vaqtida insof berib, sardorni ozod etgani, unga qanot qoʻshinni ishonib topshirganidan bir nav quvonib, Xalloqi olamga shukrlar aytdi. Kecha oqshom esa barqi ibtilo1 barham topgani, inglislar muhoribani bas qilgani haqidagi xushxabar bagʻri-dilini yoritib yubordi. Qorongʻilik elchisi boʻlmish oqshom yurtning quyoshli kunlari boshlangani haqida xabar keltirdi. «Jannatmakon padarim to soʻnggi nafasiga qadar jur’at qilolmadi. Hazor-hazor lashkari boʻlgani bilan inglisning ahvoli bu ekan. Bir oylik zarbamizdan hayiqdi. Buyuk Afgʻonistonning ozodligiga endi kim shak keltira oladi? Hech kim!» Amir xayoliga kelgan bu gapdan kulimsirab qoʻydi. Orqa tomonda oyoq sharpasi kelib, amir shart oʻgirildi. — Amir sohib, xushxabar oldik, — dedi Tarzi unga yaqinlashib. — Lashkarimiz Simlaga yetibdimi? — dedi amir hazil ohangida. — Bundan ham a’lo xushxabar, amir sohib. Oʻrusiya poytaxtidan javobnoma yetib keldi. — Tarzi shunday deb qoʻlidagi qogʻozni uzatdi. — Oʻqing, — dedi amir nomani qoʻliga olmay. Tarzi burniga koʻzoynagini qoʻndirib, oʻqishga tutindi: «Afgʻoniston amiri amir Omonulloxonga. Ozod va mustaqil afgʻon millati nomidan rus xalqiga salom yoʻllab yozilgan hamda siz, hazrat oliylarining taxtga Tohir Malik. Savohil (II- qism) 3

oʻtirganingiz xabar qilingan ilk maktubni olib, ishchi-dehqon hukumati va butun rus xalqi nomidan oʻz ozodligini xorijiy mustabidlardan qahramonona himoya etgan mustaqil afgʻon xalqiga shoshilinch javob salomini yoʻllaymiz. Siz, hazrat oliylarini, 1919 yil 21 fevralda taxtga oʻtiruvingiz munosabati ila muborakbod etamiz...... Mazkur salomnomani afgʻon xalqiga yoʻllar ekanmiz, oʻzimizni behad baxtli hisoblab, siz hazrat oliylaridan xalqingiz doʻstlarining doʻstona ta’zimini qabul qilishingizni soʻraymiz. Moskva shahrida 1919 yilning 27 may kuni yozildi». Tarzi qogʻozdan koʻzini olib, amirga qaradi. Omonulloxonning nigohi uzoqqa, poytaxt etagi borib tutashgan ufqda edi. U eshitganlarini bir-bir xayolida takrorlab, mushohadaga berildi. Tarzi undan sado chiqishini ancha kutdi. — Shoʻravi Rusi bizga bagʻrini samimiy tarzda ochgani rost boʻlsa, endi bu yurt orqali Ovruponing barcha yerlariga boruvimiz mumkin. Mustaqil Afgʻoniston yoʻllari ochildi. Amir Rossiyaning gʻarbidagi davlatlar bilan hali-beri til topisha olmasligini hozir, shu topda xayoliga keltira olmas edi. Uning fikricha, Afgʻonistonning yagona dushmani — Ingliston, qolgan mamlakatlar esa ular bilan bajonidil doʻst tutinadilar. Omonulloxon achchiq haqiqat bilan keyinroq, yil oyoqlaganda, RSFSR Tashqi ishlar xalq noziri Chicherindan noma olib, gʻarbdagi mamlakatlar Muhammad Valixonning safariga monelik bildirganlaridan xabar topganida yuzma-yuz keladi. Hozir esa bu noxushliklardan ancha berida, dastlabki quvonchli xabar ogʻushida nekbin rejalar tuzadi. — Xushxabar faqat shugina emas, amir sohib. Chopara muxtor vazirimizning Toshkentga yetganini ham xabar qildi. Toshkentda Kobulga qarab Shoʻravi Rusi vakolasining yoʻlga chiqishiga harakat bor emish. — Nur alan-nur. Shimoldagi noiblarga farmon joʻnating, saforat ishlari bilan kelmish Shoʻravi Rusi a’yonlariga afgʻon xalqining eng aziz mehmonlari qatorida izzat koʻrsatilsin. Ziyon-zahmatsiz yetib keluvlari uchun javobgardir ular. Amir bir-ikki qadam yurib, yana toʻxtadi. — Padarim Oʻrusiyaning niyatini bilmoq istagida edi, — dedi oʻychan ohangda. — Arqonni uzun tashladi, behad uzun tashlab yubordi. Bu faqat Inglistonga naf berdi, katta naf berdi. Endi nadomatdan ne foyda? Kamolni oʻylamoq vaqti yetdi. Endi tijorat ishlarini yoʻlga qoʻymoqni mulohaza qilish darkor. Ovrupo bilan boʻlajak tijorat ishlarini afgʻon savdogarlari qoʻliga bermoq lozim. Ibriylar, tojiklar, oʻzbeklar tijoratda afgʻonlarni siqib qoʻyishlari barham topmogʻi shart. Afgʻon tijorat ahli bunga qodirmi? — Shak-shubhasiz, «Semmar» tijorat jamiyati — qand, quruq meva boʻyicha, «Omonie» — teri, «Birodaroni afgʻon» attorlik, gazmol boʻyicha mustaqil ish yuritishlari mumkin. — Bu kifoya emas. Bu bahr yuziga tomgan shabnam, xolos. Yaxshi qoʻshniga ega boʻlgan yurt bunga kifoya qila olmaydi. Amir shunday deb bogʻdan chiqdi. Ikkinchi qavatga koʻtarilib, mukammal bejalgan serbar xonasiga kirdi-da, yumshoq oʻrindiqqa oʻtirib, qaynotasiga yonidan joy koʻrsatdi. — Olloh koʻnglimga yaxshi niyat soldi, — dedi. — Muborak boʻlsin, - dedi Tarzi. — Mustaqilligimiz hamda muhoribadagi gʻalabamiz sharafiga yangi dorulsaltanat bino qilamiz. Unga... Dorul Omon deb nom beramiz. Bu istagimizni «Siroj ul axbor»ingiz orqali fuqaroga yetkazing. Darvoqe, — amir kursi ustidagi gazetani qoʻliga oldi, — qoʻshiqlar beribsiz, oʻzingiz yozganmisiz? Amir javob kutmay oʻqidi: Inglislar uylarimiz xonavayron ayladi, Yulduz misol tillo sochib, tangu sarson ayladi. Niyati qul qilmoq erdi, bizni hayron ayladi, Qon qusgan yurt boʻldi doʻzax, ani makon ayladi. — Durust aytilgan. Doʻzaxni makon aylaganlari rost. — Amir sohib, bu qoʻshiq fuqaro ogʻzida yuribdi, men toʻqiganim yoʻq. Shoʻrbozorda eshitib, yozib olib, menga keltirdilar. — Dono odam toʻqibdi. Nomi ma’lum boʻlganda zarga oʻrar edim. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 4

— Bu qoʻshiq qalbning mahsuli. Bu qalb zarga emas, ozodlikka muhtoj edi, yetishdi. Unga bundan ulugʻ mukofot darkor emas. — Shoʻrbozorda shunday qoʻshiqlar aytilar ekan, yurt osoyishtaligidan koʻnglim toʻq, — dedi amir shodligini yashirmay. — Koʻngiltoʻqlikka hali fursat bor. Qoʻshiqlarni eshitmay, deb quloqlarini berkitib oladiganlar hisobsiz hali. — Biz bu quloqlarga qoʻrgʻoshin quyamiz. Bunga qudratimiz yetadi, ha!

3

Bismillahir Rohmanir Rohiym. Musulmon ahlining umidi, dinimiz peshvosi, piri rohimiz, umrlari uzun boʻlg‘ur piramandu donishimizga. Ollohning inoyati ila yetib ma’lum boʻlsinkim, Toshkanddin pok niyat ila yoʻlga chiqg‘on Mirkomil hoji Buxoroi Sharifga ziyon-zahmatsiz yetib keldilar. Mirkomil hoji Buxoro amiri Said Olimxon birlan uzoq suhbat qurib, musulmonlarning jihodi akbarg‘a koʻtariluvida Buxoroi Sharif ila Afg‘oniston zimmasiga Olloh oliy sharaf yukini tashlaganini aytub ishontirdilar. Buxoro amiri Said Olimxon amir hazratning Afg‘oniston amiriga murojaati, yovgarchilikni bas qilub, Ingliston ila yarashmoq, Inglistondan yordam pullarini olmoq va shuning muvoziysida yov-yaroqlarga ega boʻlmoqni taklif etib yozgan nomai muboraklari chopar ila yoʻlga chiqdi. Buxoroi Sharifga Inglistonning yov-yaroqlari va oltmish dono a’yoni yetub keldi. Ular jihodi akbarimizda oʻz ulushlarini qoʻshish nitini bildirdilar. Shu bois Afg‘onistonning Inglistonga qarshi yarog‘ koʻtarmog‘i nojoizdur va amirning bunga amin boʻluviga sizning donish soʻzlaringiz lozimdur. Kuni kecha qulog‘imizga yetib kelgan xabar Toshkanddan shoʻro vakolasi yoʻlga chiqqanini ma’lum qildi. Olloh ularning safarlarini barvaqt qaritgay. Agar tasodif boʻlib, shaytonu lain koʻmagida qoʻlimizdan chiqub, Kobulga yetishishsa, Pandin viloyati, Koʻshk, Karki, Tirmiz qal’alarini iltimos qilmoq kerak. Bu holda Oʻrusiya vakolasi kelishuvdan chekinadi. Bizga faqat fursat lozim. Omonulloxon Oʻrusiyaning doʻst boʻlmasligiga inongach, jihodi akbar fursati yetadi. Mazkur rejadan xabar topgan-topmaganingiz kaminaga noma’lum boʻlgani uchun yana qisqa bayon etmoqni lozim topdim. Mirkomil hoji bu sahar Karki sari yoʻlga chiqadilar. Mazori Sharifda bul zot Hasanxon hazrat bilan eson-omon koʻrishib, soʻng safarlarini birgalikda davom ettiradilar. Bul ikki e’tiborli zotning amir Omonulloxon ila muzokara yurituviga oʻzingiz koʻmak bergaysiz. Duoyi bilonihoya va salomi mushtaqona addoyi muxlisingiz.

Qodir ogʻa hazrat koʻzlarini yumdi. «Bu qanday baloligʻ boʻldi? Inglistondek ulugʻ qudrat muhoribani nechun bas qildi. Yarashni Omonulloxon taklif etmagi oʻrniga, ular past keldilar. Omonulloxonni endi tizginlab boʻlar ekanmi? Oʻrusiya vakolasi Kobulga yetib kelgan taqdirda bu shakkok zinhor-bazinhor jihodga koʻtarilmaydi...» Qodir ogʻa hazrat xayoliga kelgan bu fikrdan oʻzi ham seskanib ketdi. Beixtiyor qarsak chaldi. Eshik ogʻzida oʻspirin koʻrindi. — Davot-qalam keltir, — dedi hazrat. Oʻspirin aytilganni muhayyo qilib chiqib ketgach, hazrat xat bita boshladi: «Bismillohir ar-rahmonir ar-rohiym... Mazori Sharifning noibi Vazir Adali hazrat noibga duoyi salom. Ulugʻ Afgʻonistonimizning aziz boshiga yogʻilayotgan kulfatlar, yogʻilajak musibatlar munosabati ila sizga murojaat qilmakni lozim topdim. Omonulloxonning taxtga oʻtiruvidan norizo ekaningizdan benihoya quvondim, bu shijoatingiz va donoligingiz evaziga Ollohning marhamatiga erishgaysiz. Omonulloxonning aldangan sarbozlar qudrati ila taxtga erishgani Yaratganga maqbul kelmaydi. Halloq oʻziga maqbul moʻminga lozim koʻradi taxtni. Shukrkim, yurtning asl amiri Nasrulloxon, amirzoda Inoyatulloxon sihatiga ziyon-zahmat yetmadi. Ularning joni saqlab qolingan ekan, taxtning ham qaytarib beriluvi muqarrardir. Taxt ularga ravo koʻrilmagan taqdirda, sizdek musulmonsheva va xiradpeshalar borki, yurt amirsiz qolmas. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 5

Alqissa, xudodot yurtimiz taqdiriga kuyinmoq vaqti yetdi. Inglistonning muhoribani bas qilgʻoni yurtga kamol bermas, bil’aks, musibatlarga roʻbaru qilar. Shul bois, Omonulloxon Ingliston hukumatiga uzrnoma bitishi joizdirki, uning bunday qiluviga ishonchim yoʻq. Amir Oʻrusiya ila doʻstlashmoqda, alar koʻmagiga umidvor. Bu umid iplarini qirqa olsak, Ingliston marhamatiga erishamiz, bu demak, Turkiston yerlari hisobiga Afgʻoniston mulki kengayib, qudratiga qudrat qoʻshilgusi, Amir nomasining Mazori Sharif orqali Tirmizga yetkazuvlari sizdan oʻtgan xatolikdir. Siz bunga yoʻl bermasligingiz lozim edi. Menga yetib kelgan axbor Oʻrusiya elchilarining yoʻlga hozirlanayotganlarini ma’lum qildi. Vakola zinhor Mazori Sharifga kirmasligi darkor. Oʻrusiya vakolasidan ilgari tuprogʻimizga Toshkanddin tabarruk zot qadam qoʻyadi. Sizning qanotingizdagi yana bir oliy zot hamrohligida u Mazori Sharifda uzoq qolmay, shoshqich Kobulga yetib keluvi shart. Sizning xizmatingiz, Yaratganning inoyati ila, inshoolloh, shunday boʻlajak. Shuning bilan birgalikda, ishonchli mulozimlaringizni daryoning u qirgʻogʻiga joʻnating, ular Oʻrusiyaning zulmi, Afgʻonistonning muruvvati haqida gap yoysinlar. Avomni bunga ishontira olsak, u yerlarni Afgʻoniston mulkiga qoʻshmoq oson kechadi. Siz bilan xudodot yurtimizning omonli kunlarida diydor koʻrishmak nasib etishini Ollohdan iltijo etib, duoyi joningiz qilib qoluvchi piringiz...» Qodir ogʻa hazrat nomani yana bir qayta oʻqib, koʻngli xotirjam topgach, qarsak chaldi. — Akangni chaqir, — dedi u, ostona hatlab ta’zim qilgan oʻspiringa. Bir zumdan soʻng qoruvli yigit kirib keldi. — Qalandarlar bilan safarga otlan. Mana bu nomani Mazori Sharifga tezlikda yetkaz. Boshing ketsa ketsin, nomaga oʻzgalar nazari tushmasin.

Uchinchi bob - tahlikali kunlar

1 Asadullaning ham, Shuvalovning ham tundlashib qolganini Ushinskiy sezdi. Asadullaga bir-ikki savol berib, tayinli javob ololmagach, toqati toq boʻldi. Chorjoʻyga yetishgach, Shuvalovning: «Yuklarni tushirmay turinglar», degan gapini eshitib, sabri chidamadi. — Oʻrtoq Shuvalov, nima gapligini balki bizga tushuntirib berarsiz? — dedi u istehzo bilan. — Tushuntirib beraman, Veniamin Samoylovich, elchi bilan maslahatlashib olay-chi? — Elchi bilan birgalikda maslahatlashamiz. Shuvalov: «Bu qanaqasi?» — degan savol nazari bilan Asadullaga qaradi. — Paysalga solmaylik, — dedi Asadulla, — tezdan bir fikrga kelib olishimiz kerak. Uchovlari oldinma-keyin Xmarinning kupesiga kirdilar. Kiyimlarini jomadonga joylayotgan elchi bundan hayron boʻldi. — Nikolay Zaxarovich, — dedi Shuvalov, — safarni qaysi yoʻl bilan davom ettirishni oʻylab olishimiz kerak. — Nimasini oʻylaymiz, yoʻlimiz aniq belgilangan. Bu yerda paroxodga oʻtiramiz, keyin Karki... — Nikolay Zaxarovich, men faqat harbiy maslahatchi emasman, balki shu safar xavfsizligini ta’minlashga ham javob beraman. Shu sababli belgilangan yoʻlni oʻzgartirishni taklif qilaman. — Sabab? — dedi Xmarin ajablanib. — Ha, sababini ayting, — dedi Ushinskiy oraga suqilib. Shuvalov yoʻl-yoʻlakay mulohaza yuritib, orada gʻayri maqsadli odamlar borligini aytmaslikka qaror qilgan, bularning shunday savolni oʻrtaga qoʻyishlarini hisobga olib, javobni ham tayin qilib qoʻygan edi, shu sababli kalovlanib oʻtirmadi: — Biz Buxoro amiri yerlaridan oʻtib borishimiz kerak. Bunga amirning ruxsatini olgan boʻlsak ham, yoʻlimiz xatarli. Kutilmagan hodisaga duch kelishimiz mumkin. Bizdagi ma’lumotlarga qaraganda, safarimizni toʻxtatishga qaratilgan harakatlar mavjud. Ular bizni aynan shu Karki yoʻlida kutishlari mumkin. Chunki, birinchidan, bu eng yaqin yoʻl, ikkinchidan, yurar yoʻlimiz ularga ma’lum boʻlishi kerak. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 6

— «Ular» deganingiz kim? — dedi Ushinskiy. — Said Olimxon odamlarimi? — Kimligini aniq aytolmayman. — Nimani taklif qilasiz? — dedi Xmarin oʻyga tolib. — Mari, Koʻshk orqali Hirotga oʻtish kerak. Bu yoʻl uzoq, shuning uchun bizni kutishmaydi. — Safarimiz necha kun choʻziladi shunda? — dedi Ushinskiy norozi ohangda. — Yoʻq, oʻrtoq Shuvalov, siz vahimachi ekansiz. Yoʻlda pistirma boʻlsa nima? Quruq qoʻl bilan ketayotganimiz yoʻq-ku? Undan tashqari, «elchiga oʻlim yoʻq», degan gap bor. — Veniamin Samoylovich, hozir bunaqa qoidaga amal qiladigan zamon emas. — Bahslashmanglar. Men oʻylab koʻraman, — dedi Xmarin. — Bu nima deganingiz? — dedi Ushinskiy Xmaringa tikilib. — Tushunmadingizmi? Oʻylab koʻrib, bir qarorga kelaman. — Yoʻ-oʻq, azizim, bunaqa anarxiya ketmaydi. Birga oʻylab, birga qaror qilamiz. — Veniamin Samoylovich, men elchiman, demak, vakola hay’ati menga boʻysunishi kerak, diplomatiya qonuni bu. — Bunaqa qonunlar imperator zamonasida qolib ketgan, bu boshqa zamon. Siz bizga, firqa guruhiga boʻysunasiz. — Janoblar, uzr, grajdanlar, — dedi Xmarin tutaqib, — bu mutlaqo mumkin emas. Maslahatlaringizga albatta quloq solaman, ammo elchining yordamchilariga boʻysunishi... Agar bolsheviklar menga ishonishmasa, izimga qaytishim mumkin. — Nikolay Zaxarovich, bu gapdan xafa boʻlmang, — dedi Asadulla, uni shahdidan tushirish maqsadida. — Biz diplomatiya ishlaridan bexabarmiz. Lekin koʻpchilik bilan bamaslahat bitadigan ish pishiqroq boʻladi. Bolsheviklar sizga ishonishmasa shunday muhim ishni yuklashmas edi. Biz hoziroq bir qarorga kelishimiz kerak. Vitaliy Sergeevich taklifini qabul qilsak, yuklarni tushirmasak. Men ham Hirot yoʻlini ma’qullayman. Koʻpning maslahatiga boʻysunish haqidagi gap Xmarinning hamiyatiga tegib, battar oʻjarligi tutdi: — Gap bunday, azizlarim, anarxiyaga yoʻl qoʻyilmas ekan, unda avvaldan belgilangan yoʻldan boramiz. — Men ma’qullayman, — dedi Ushinskiy shoshilib. Shuvalov yoʻlda pistirma bor-yoʻqligini aniq bilmas edi. Shu sababli ularga qat’iy qarshilik koʻrsata olmadi. Yuklar tushirilib, vakola ixtiyoriga ajratilgan eski paroxodga ortildi. Shuvalov ehtiyot choralarini koʻrishga majbur boʻldi. Chorjoʻy qal’asidan qoʻshimcha askar, oʻq-dori, bitta zambarak, bitta pulemyot olib, kemaga barja ulatdi. Kema dargʻasi bundan norozi boʻlib, toʻngʻilladi: — Shu dumsiz ham besh kunda zoʻrgʻa yetamiz, oqimga qarshi suzish oson ekanmi?.. Kun tikkaga kelganda, quyosh tigʻiga chiday olmaganlar oʻzlarini kayutalarga urdilar. Asadulla ham dastlab kayutada oʻtirdi. Keyin nafasi qaytib, yuqori sahnga chiqdi. Kemaning tumshuq tomoniga oʻtib, yoʻgʻon arqonga suyangancha ayqirib oqayotgan loyqa suvga tikildi. «Qadimda Jayhun deganlaricha bor, tentak daryo — boshini qayga urishni bilmaydi...» Shu paytda daryo toʻlqinlari uzra xotiralari qalqib-qalqib kela boshladi: «Hayotning oʻyini ham Jayhunning oqishiga oʻxshaydi: visol sari oqdi, desang, bir buriladi-yu, ayriliq oʻzaniga tushadi: quvonchga yoʻl ochdi, desang, qaygʻuga qarab boshlaydi. Endi hayotning nagʻmasi qanday boʻlarkin?.. Hayot ostonada kutib turolmaydi. Shu daryo mavjiday bostirib kelaveradi. Oʻzingni oʻnglab ololmasang, chilparchin qilib qirgʻoqqa uloqtiradi-yu, yana olgʻa ketaveradi. Hijron kishanlarini shu toʻlqinlarga ura olgan odamgina omon qoladi. Men shunga qodirmanmi?..» — Asad Mira’lamovich, xayollaringizga sherik qilasizmi? Asadulla nozli ovozdan oʻziga kelib, orqasiga qaradi: oq koʻylak, keng soyabonli oq shlyapa kiyib olgan dilbar ayol, elchining kotibasi — Valentina Nikolaevna unga shirin jilmayib turardi. Asadulla uning yoniga keldi.

— Oftobdan qoʻrqmaysizmi? — Bu oftoblar menga begona emas, bu yerlarda koʻp boʻlganman. — Yoʻgʻ-e? — Ha, otamning Ishqobod1da, Marida ham zavodlari bor edi. Otam bilan koʻp kelganman. — Dadangiz? Tohir Malik. Savohil (II- qism) 7

— Ha, dadam kapitalist edi, — ayol shunday deb kuldi. — Qoʻrqmang, men kapitalist emasman. Dadam shunchaki injener edilar. Hozir Petrogradda tinchgina yashab yuribdilar. Siyosatga aralashmaydilar. Men ham siyosatdan uzoqdaman. She’riyatni sevaman. Siz shoir ekansiz, a? — Kim aytdi? Bekor gap. Shunchaki havasmanadlik bor. — E, yoʻq, kamtarlik qilmang. Siz haqingizda Toshkentda yetarli ma’lumot toʻplaganman. — Shunaqami, siyosatdan uzoqdaman, deysizu razvedkaga yaqin ekansiz-da? — Ayol xandon otib kulib yubordi. Asadullaning koʻzi uning oq yuzidagi kulgichga tushib, eti jimirlashdi. Valentina Nikolaevna Sinelnikova oʻzining chiroyli ekanini ham, kulishi erkaklarga yoqishini ham bilardi. Hozir Asadulladagi oʻzgarishni ayollarga xos sezgirlik bilan payqadi. Payqadi-yu, odamovi tuyulgan bu erkakni ham iydira boshlaganidan oʻzicha yayradi. — Siz ayollarni bilmas ekansiz, ayollarning hammasi erkaklar saltanatidagi razvedkachi. Kerakli erkak haqida har qanday ma’lumotni toʻplashi mumkin. — Sizda yana kimlar haqida ma’lumot bor? — Hozircha faqat sizga tegishli ma’lumotga egaman, — Sinelnikova shunday deb nozli qarash qilib qoʻydi. Bundan Asadulla sergak tortib, jiddiylashdi. Undagi bu oʻzgarish ham ayol nazaridan chetda qolmadi. — Siz Pushkinni sevasizmi? — dedi ayol gapni boshqa yoqqa burib. — Uni koʻp oʻqiganman. Menga Krilov yoqadi, undan tarjimalar ham qilganman. — Pushkindan Krilovni afzal deb bilasizmi? Qiziq... Gurjistonning dardlarin, goʻzal, Kuylamagil chok etib dilni: U eslatar menga har mahal Oʻzga hayot, olis sohilni... Sinelnikova koʻzlarini yarim yumib, she’r sehridan mast boʻlib oʻqirdi. She’r Asadullani ham oʻziga tortdi. — Nahot shu she’rlardan Krilovni baland qoʻysangiz? — dedi ayol norozi ohangda. — Baland qoʻymayman, lekin... xalqini gʻaflat uyqusidan uygʻotmoqchi boʻlgan shoir ishqiy she’rlar bilan kun koʻrolmaydi. Buning uchun Krilovning she’rlari zarurroq. — Unda oʻzingiz ham shunaqa she’rlar yozarkansiz-da, a? — dedi Sinelnikova labini xiyol burib. — Oʻqib bering-chi... — Pushkinning shaydosiga oʻqiydigan emas-da. — Noz qilmang, Asad Mira’lamovich, erkaklarga yarashmaydi. Asadulla miyigʻida kulib, gapni hazilga olmoqchi boʻldi: Bizim Toshkand elida ancha loy koʻb, Hisobni bilmagan bema’ni boy koʻb... Sinelnikova kuldi, lekin boyagiday yayrab, xandon otib emas, koʻngil uchungina kuldi. — Hafsalangizni pir qildimmi? Aytdim-ku, shoir emasman, deb. — Menga ishqiy she’rlaringizdan oʻqing. — Ishqiy?.. Bunaqasi yoʻq menda. — Qoʻysangiz-chi, sharq she’riyatida ishqiy she’r yozmay boʻlarkanmi, jononning bitta xoliga Samarqandu, Buxoroni berib yuborasizlar-ku? — Duch kelganining xoliga emas, Valentina Nikolaevna, agar koʻngilni rom etsa oʻsha jonon... — Nima, sizning koʻnglingizni hech kim rom etmaganmi? — Rom etgan... Lekin mening koʻnglimda boshqa tashvish ham bor edi. Xalqimni jaholat uyqusidan uygʻotishga bor kuchimni sarflab, jononga Samarqandu Buxoroni berib yuborishni unutibman. — Hazilni ham bilar ekansiz, a, dastlab koʻrganimda serjahl odamdirsiz, deb oʻylovdim. — Xilvatda nimani sirlashyapsizlar? Ikkovi ham ovoz kelgan tomonga baravar qarashdi. Asadulla Ushinskiyni koʻrib, ta’bi tirriq boʻldi. Sinelnikova esa sir boy bermay jilmaydi. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 8

— Veniamin Samoylovich, savolingiz bir hikoyatni esimga soldi, — dedi Asadulla ensasi qotganini yashirmay. — Bir bola qoʻshnining uyiga usti yopiq toboqda taom olib borayotgan ekan. Bir kishi uchrab: «E, oʻgʻlim, toboqda nima olib borursan? — debdi. Aqlli bola shunday javob beribdi: «Ey, otajon, toboq ichindagi narsani kishiga aytmoq va koʻrsatmoq darkor boʻlsa edi, usti oʻralmagan, ochiq boʻlar edi...» Xuddi shunga oʻxshash, sirlashayotgan boʻlsak, savolingizga nima deb javob qilamiz?.. — O, Veniamin Samoylovich, sharq shoirlari bilan hazillasha koʻrmang. Ayniqsa Krilovni qadrlaydiganlari ayab oʻtirmaydi. — Buni bilaman, Valentina Nikolaevna, Asadulla Mira’lamovichning tillari qilich damidan ham oʻtkir. — Boʻldi, chegaradan chiqmanglar, — dedi Sinelnikova piching toshlari otila boshlaganini fahmlab. — Biz Pushkinni eslayapmiz. Veniamin Samoylovich, qatorimizga qoʻshilishingiz mumkin. — Minnatdorman, xonim, Pushkin! O, buyuk daho! — Uni sevasizmi? — Uni sevmaslik — kaltabinlik! Asadulla tomoq qirb, teskari qaradi. Ayol undagi oʻngʻaysizlikni sezmaganga oldi. — Bitta she’rini oʻqib bering, Veniamin Samoylovich! — She’rini? — Ushinskiy beoʻxshov kulimsiradi. — Bu kallada she’rga oʻrin yoʻq. Hammasi manifestu chaqiriqlar bilan band. — Ayollarning koʻnglini shu manifestlar bilan olasizmi? — O, ayollarning koʻnglini qanday olishni bilamiz biz... Asadulla bu yerda ortiq qolgisi kelmadi. Shilqimlik isi kela boshlagan suhbatdan dimiqqan kayutani afzal bilib, ulardan uzr soʻradi.

2 Kun oqqanda kema langar tashladi. Shuvalov kayutada yotgan Asadullani yuqori sahnga chaqirdi. — Dargʻaning aytishicha, anov tepalik ortida turkmanlarning ovuli bor ekan. Yoningga bir-ikki musulmonlarni olib, borib kel, yon-atrof tinchmi, soʻrab-surishtir, — dedi. Keyin yaqinlashayotgan elchiga yuzlandi. — Nikolay Zaxarovich, shu yaqi oʻrtada ovul bor ekan. Mira’lamovich borib kelsin. Oziq-ovqat xarid qilish kerak. — Mayli, borsinlar, — dedi Xmarin hafsalasizlik bilan. Sinelnikovaning atrofida girdikapalak boʻlayotgan Ushinskiy Asadulla, Zikriyo afandi va toʻrt afgʻonning qirgʻoqqa tushganini bilmay, dogʻda qoldi. Bir barxanni oshib oʻtib, yalanglikka chiqdilar. Yalanglikda oʻttizga yaqin oʻtov tikilgan, atrofda qoʻy-echkilar yoyilgan edi. Ovulga yaqinlashayotgan begonalarni koʻrib, oqsoqol peshvoz chiqdi. — Xosh keldingizlar, — dedi u salomga alik olib. — Karkiga yoʻl olganmiz, ortiqcha non-goʻshtingiz boʻlsa sotib olaylik, — dedi Asadulla. — Musulmonmisanlar baring? Asadulla sheriklariga qarab oldi. — Alhamdulilloh... — Unda senmas ekansanlar. Bizga oʻruslar keladi, deyishib edi. Oʻruslar kelsa oʻtkazmanglar deyishgan. — Nimaga? — Karkida zulm qilishibdi. Bizga yarogʻ qoldirishdi. — Kimlar tashlab ketdi? — E, oʻgʻlon, surishtirishingdan oʻruslaring borga oʻxshaydi. Demak, senlar ekansan. Izzating borida qayt. Boshlaring balolalarga qolmasin. Qariya shunday deb irgʻay tayogʻini doʻqillatib, orqasiga qaytdi. Asadulla va Zikriyo afandi bir-biriga savol nazari bilan tikilgan holda turib qoldilar. Keyin orqalariga burildilar... — Ovullarni qurollantirishibdi, — dedi Asadulla Shuvalovga. — Qaytish kerak, hali ham kech emas, — dedi Shuvalov. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 9

— Bir gap topib keldingizmi? — dedi Xmarin ularga yaqinlashib. Asadulla aytdi. Bu orada Ushinskiy bilan Sinelnikova ham ularga qoʻshildi. Jiddiy maslahat ketayotganini bilib, Ushinskiy avval Zikriyo afandiga yuzlandi: — Bizning muhim gapimiz bor, iltimos, holi qoʻysangiz, — soʻng Sinelnikovaga qaradi. — Valentina Nikolaevna, uzr, sizni toliqtirib qoʻymaylik. — Veniamin Samoylovich, sizdan iltimos, Zikriyo afandiga bunday muomala qilmang. U hamma gapdan boxabar, — dedi Asadulla uning qiligʻidan norozi boʻlib. — Mana shu ishingiz bekor. Muhojirga ishonishga haqqimiz yoʻq. Ular past ovozda bahslashib, bir qarorga kela olmadilar. Sahnda davra qurib oʻtirgan afgʻonlar ularga qarab-qarab qoʻyib, bezovtalanishdi. — Ertalab hal qilamiz, — dedi Xmarin bahsga yakun yasab. — Hozir sir boy bermaylik. Yuringlar, afgʻonlar bilan gurung qilaylik. Afgʻonlar ularni oʻrinlaridan turib qarshiladilar. — Mirza Qandilxon, gapimiz chala qolib edi, — dedi Xmarin chordana qurib, — demak, amir Omonulloxon Inglistondan tap tortmabdi-da, a? — Ha, sohib, tap tortmadi. Avom jon desa jonini bermoqqa tayyor hozir. Eronda ham shu holmi? — Yoʻq, Mirza, Eronda butkul aksi. Rossiya Eronga mustaqillik bergan edi. Mustaqillikni asray olmadi. Xmarin Eron voqealarini aytishga tutindi. Afgʻonlar uni qiziqib jon qulogʻi bilan tinglashar, Said Gʻafforbek esa undan koʻzini uzmas edi. Xmarin bu oʻtkir nigohni sezdi. — Muhtaram Said Gʻafforbek, hikoyam sizga ma’qul kelib qoldi shekilli, a? — dedi u bir mahal. Said Gʻafforbek bunday murojaatni kutmagan edi, shu bois javobga shoshilib qoldi. — Ha, ha, —dedi u, — gʻoyat qiziq hikoya. Eronning ahvoli koʻp mushkul ekan. — Siz ham yurt kezganga oʻxshaysiz, koʻlaringiz aytib turibdi, yoʻl uzoq, hamsuhbat boʻlaylik, hangoma qilaylik. — Yurtlarni kezganim rost, biroq muxtasar gapni xushlayman: yoʻl quvlagan xazinaga, gap quvlagan baloga yoʻliqarkan. Xazinaga yoʻliqaylik ilohim, — u shunday deb yuziga fotiha tortdi. — Nasib qilsa hali koʻp suhbat qurarmiz. Hozir toliqdim. Yak nafas huzur — taxti Sulaymon, deydilar... Said Gʻafforbek oʻrnidan turib, kayutaga tushib ketdi. Shuvalov Asadulla bilan koʻz urishtirib oldi. «Biri — Gʻafforbek. Sherigi kim?» Har ikkovining xayolida shu jumboq hukmron edi. Telba daryo mast uyquga kirib toʻlgʻandi. Qorongʻilik hammayoqni bir tekisda bagʻriga oldi. Tiniq yulduzlar osmonga sochilgan choʻgʻday porillaydi. Daryodan koʻtarilgan yengil shabada goʻyo shu yulduz — choʻgʻlarni alanga oldirmoqchiday yuqoriga intiladi. Kemaga kuchi yetmagan toʻlqinlar barjani siltab-siltab tortadi. Kayutalardan xurrak ovozi eshitiladi. Asadullaning ham, Shuvalovning ham kiprigiga uyqu ilashavermadi. Shabada osmondagi choʻgʻlarni yondira olmadi, aksincha, oʻchirib qoʻyib, tongni uygʻotib yubordi. Barxanlar ortidan bostirib kelgan tong hademay yoyilib ketdi. Xmarin olgʻa qarab yurishni buyurdi. Peshinga yaqin oʻng qirgʻoqdagi barxanlar ustida turkmanlar koʻrinib, miltiqlarini silkitganlaricha baqira boshlashdi. — Toʻxtashni talab qilishyapti shekilli? — dedi Shuvalov ularga xavotir bilan qarab. — Toʻxtamasak, otishadi. — Toʻxtang! — deb buyurdi Xmarin, dargʻaga qarab. Keyin Asadullaga yana yuzlandi. — Gaplashib kelish kerak ular bilan, borib keling. — Men ham boraman. — Veniamin Samoylovich, bunaqa ishni musulmonlarning oʻzlari bajargani ma’qul, men bularning fe’lini bilaman, — dedi Xmarin. — Asadulla Mira’lamovich, Zikriyo afandi bilan birga boring. Ular oq bayroq koʻtarib, sohilga tushdilar. Arkoni harbdan ikki otliq ajralib, ularga yaqinlashdi. Otliqlarning ikkalasi ham yelkasiga miltiq, beliga qilich osgan, keksayib qolganiga qaramay, egarda tetik oʻtirishardi. Ular otdan tushib, elchilar bilan omonlashdilar. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 10

— Bekbobo, bu harakatlaringizning boisi ne? — deb soʻradi Asadulla. — Kemamizga oq bayroq ilganmiz. Bu yerlardan oʻtuvimizga amiringiz Said Olimxon izn berganlar. Qariyalardan biri engagidagi siyrak soqolini silab, oʻtkir nigohini Asadullaga qadadi. Ammo savolga javob bermadi. — Bekbobo, — dedi yana Asadulla, — biz sizlarga mehmonmiz. Daryo uzorindan Karkiga borib, undan Afgʻonistonga oʻtib ketajakmiz. Balki sizning askarlaringiz bizning kimlar ekanligimizni bilmaslar, balki bizlarni dushman hisoblab otish ochgandirlar? — Bolam, bizlarni tentak fahmlama, — dedi tikilib turgan qariya, — sen bilganni biz-da bilamiz. Bizning oʻruslar bilan oramiz buzuldi. — Sabab nima, bekbobo? — Sababini bilmaysanmi? Bilmasang aytay, eshit: oʻruslar Karkida turkmanlarga zulm qildilar. Beklarni tutib oʻldurdilar. Uylarni yondurdilar. Bola-baqrani ham oʻldirishdan toymadilar. Insoniyat nuqtai nazaridan bunday xoʻrlikka chidashga toqatimiz qolmadi. Yo najot, yo oʻlim! Yo ishlarimizni oʻngarib olamiz, yo barimiz qirilib bitamiz.

— Qirilib bitishdan oʻzi asrasin, bekbobo, yaxshi nafas qiling. Turkmanlarning baxti ochilib ketsa ajabmas. Bekbobo, ruslarning zulmini oʻzingiz koʻrdingizmi? — Zamin bevafo boʻlib qoldi, bolam, hech kimga ishonolmaymiz! Mana sen musulmonsheva ekansan, gaplaring ma’nili, ammo ishonmayman. Hozir yaxshi gaplar gapirib, Karkidagi birodarlaringga yarogʻ olib ketayotgandirsan? Kemaning dumida zambarak koʻrdim? — Yarogʻimiz bor, ammo zinhor koʻmakka borayotganimiz yoʻq. Karkida turkmanlarga zulm qilinganini sizdan bilib, hayratda qoldim. Bunday boʻluviga sira ishonmayman. Sizlarni aldashgan. Soʻzimga inonmasangiz, mayli, kemani bunda qoldirib, oʻzimiz qayiqqa oʻtirib boraylik manzilimizga. — Boʻlmaydi, bolam, qayiq tugul chibinni ham oʻtkazmaymiz. Biz oʻtkazsak-da, narida boshqalar bor. Nobud boʻlishingiz tayin. — Bekbobo, unda bizning Afgʻonistonga safarimiz nima boʻladi? Biz urush boʻlmasin, musulmonlarning qoni behuda toʻkilmasin, musulmonlarning ham bagʻriga shamol tegsin, oʻzining nonini oʻzi yesin, boshqalar tortib olmasin, degan kelishuvni afgʻon amiriga yetkazmoq uchun xayrli safarga chiqib edik. — Gaping chinmi? — Bekbobo, sizni aldamoq gunoh emasmi? — U holda... Kemadan tushinglar. Elchiga oʻlim yoʻq. Yarogʻlaringni bizga beringlar. Biz sizlarni ot-arobaga oʻtqazub, bir kecha-kunduzda sarhadga yetkazib qoʻyamiz. — Ichimizda oʻruslar ham bor, ular-chi? — Kim boʻlsa boʻlsin, odam ayirmaymiz. — Bekbobo, oʻzingizni urintirmay, bizlarni oʻtkazib yubora qolmaysizlarmi? — Bolam oʻzbekmisan, oʻzbeklar oʻjarmas-ku? Men senga bogʻona aytdim. Karkiga bora-borguncha askar koʻp. — Bekbobo, u holda men kemaga qaytib, birodarlarim bilan maslahat quray. Balki yoningizga qaytarman. — Turkman bobongning gapiga kir. Nobud boʻlasan yoʻqsa. Asadulla kemaga qaytganda Shuvalov barchani qurollantirib ulgurgandi. Kema xizmatchilari pastdagi toy paxtalarni yuqoriga tashish bilan ovora edilar. Xmarin, Shuvalov, Ushinskiy kema quyrugʻida elchining qaytishini sabrsizlik bilan kutishardi. Asadulla ularga turkman begidan eshitganlarini aytayotganida Zikriyo afandi nari keta boshladi. — Zikriyo afandi, toʻxtang, sizdan yashirguvchi sir yoʻq, — dedi Xmarin. Ushinskiy e’tiroz bildirmoqchi edi, u oʻng qoʻlini koʻtarib: «Jim boʻling», degan ishora qildi. — Chol hiyla ishlatmayaptimikin? — dedi Xmarin Shuvalovga qarab. Shuvalov darrov javob bermadi. — Boshim qotib qoldi. Nazarimda qirgʻoqdagi turkman ovullarini oyoqqa turgʻazishgan. Bu cholning gapi gʻalati. Afgʻonistonga oʻtkazib qoʻyishiga ishonaylik. Lekin qurollarimizni topshirishimiz... Niyati qorongʻi. — Ishonmaslik kerak ularga, — dedi Ushinskiy. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 11

— Yoʻlda ketaberamizmi? — dedi Xmarin. — Orqaga qaytish kerak, hali ham kech emas, — dedi Shuvalov. — Siz zambarakdan bir oʻq uzing, qirgʻoqda askar zoti qolarmikin, — dedi Ushinskiy. — Ular otgan oʻq kemamizga yetib kelmasa ham kerak. Kemaga shuncha askar olganimiz nimasiyu qochishni taklif qilganingiz nimasi? — Veniamin Samoylovich, miltiq otishni bilasizmi? — Men siyosiy arbobman. Vitaliy Sergeevich, hali meni jangga solmoqchimisiz? — Veniamin Samoylovich, uyoqdan uchib kelgan oʻq kim arbob, kim jangchi, deb surishtirib oʻtirmaydi. Yaxshisi bejanjal ortga qaytaylik. — Endi qoʻrqityapsizmi? — dedi Xmarin zarda bilan. — Qarorimiz shu: olgʻa yurish. Kerak boʻlsa, jangga kiramiz. Ha, Vitaliy Sergeevich, men yaxshigina merganman, hisobga olib qoʻying. Shuvalov, ilojim qancha, deganday yelka qisdi. Kemaning jilganini koʻrgan turkmanlar qiyqirib, pala-partish oʻq uzdilaru tinchidilar. — Ana, aytmadimmi? — dedi Ushinskiy quvonib. — Bular bir poʻpisa. Zambarakni koʻriboq, eslarini yigʻib olganlar.

3 Hijron dardining yaralariga tuz sepuvchi tush tugamay, tun oyoqladi. Asadulla tushida bolalarini koʻrdi. Ularni shu yerda, shu daryo yuzida koʻrdi. Udar daryoning telba mavjlarini pisand qilmay, kema orqasidan izma-iz kelardilar. Asadulla ularga yetishay deb harakat qiladi, ammo kema atrofini oʻrab olgan yoʻgʻon arqonlarni oshib oʻtolmaydi. Birdan loyqa suv yermoyga aylandi-yu, yona boshladi... Uning alangasi Asadullaning koʻkragini kuydirdi, tutuni nafasini boʻgʻdi. Shu alpozda uygʻonib ketdi. Kayuta ichi dimiqib qolgan — yotolmadi. Shart oʻrnidan turib, sahnga chiqdi. Tong boʻzarish arafasida. Kema sahnida daryodan koʻtarilgan shabada hukm suradi, barxanlar ortidan oʻt purkovchi kuch yoʻq. Qumlarning tafti ham soʻngan. Tumshugʻini qumli orolga tiragan kemani uyqusirayotgan toʻlqinlar siltab-siltab qoʻyadi. Asadulla quyruq tomonda oʻtirgan odam qorasini koʻrib, dastlab tanimadi. Bagʻrini shabadaga tutib turganda Gʻulomqodir qoʻzgʻaldi-da, unga yaqinlashib salom berdi. — Ha, inim, uyqu qochdimi? — dedi Asadulla, uning salomiga alik olgach. Gʻulomqodir javob bermay yelka qisib qoʻya qoldi. — Uyingizni sogʻingandirsiz. Hademay yurtingizga yetasiz. Halovat topasiz. — Halovatni qoʻmsaganim yoʻq. Tundroq yuruvchi afgʻon yigitning bu gapidan Asadulla sezdi-ki, uning qalbida bir tosh bor. Odatda bunday tosh qoʻzgʻalsa, alam daryosi toʻlqin urib qirgʻoqdan toshib ketadi. Balki bu tun bir nima sabab boʻlib tosh qoʻzgʻalgandir. Balki yigit alamlari otashida qovjirayotgandir. Balki uning ham dardi ayriliqdandir. Shunday boʻlsa, ayriliq ogʻrigʻining qalbdagi kuchi, larzasi Asadullaga begona emas. — Siz nimadandir qattiq alamdasiz, — dedi Asadulla hamdard odamning ovozi bilan. Gʻulomqodir: «Qanday sezdingiz», deganday savol nazari bilan tikildi. — Alamsiz odam bormi? — dedi u picha sukutdan keyin. — Istasangiz ayting, koʻnglingiz yoziladi. — Gapingiz gʻalati, sohib, men erkakman, alamini baham koʻrgan erkakni koʻrganmisiz? — Ma’qul aytdingiz, inim, erkak nomini olish uchun oʻgʻil bola boʻlib tugʻilish kifoya emas, dardlar bandiligiga dosh berib, yengish ham lozim. Tan jarohatidan yurak jarohati yomon. Siz yoshsiz, bu azoblarga bardosh bera olasiz. — Sohib, men bilan bular haqda gaplashmang. — Xohishingiz... Asadullaning shunday deb jimib qolganini koʻrgan Gʻulomqodir, terslik qilganini fahmlab, izza boʻldi. — Ma’zur tuting, sohib, ijozat etsangiz bir soʻrogʻim bor edi. — Soʻrang. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 12

— Yurtimni hali borib koʻrasiz. Fuqaro nochor. Amir, nazarimda, sizlarga koʻz tikib edi, yordamga mahtal edi. Sizlar esa... oʻzim koʻrdim, bizday nochor ekansiz. Bizning boruvimiz, sizning keluvingizdan nima naf? — Nochorligimiz haq. Bizni urushlar yedi, inim, hozir ham urush tingani yoʻq. Ilgari faqir ming uqubat ila bitta non topsa, oʻziga bir tishlamgina qolardi. Endi topgan nonimni oʻzim yeyman, desa urushib yotishibdi. Hademay urush tugaydi, faqirning noni butun boʻladi. Sizning yurtingiz ham luqmasini Inglistonga bermaydi. Bunga yetishish uchun qoʻshnilar inoq, ahil, tinch boʻlishi kerak. Biz shuning ahdlashuviga bormoqdamiz. — Oʻruslar noningizga sherikmasmi? Sahnga kema dargʻasi chiqib, Asadulla savolga javob bera olmadi, suhbatlari uzildi. Kema pishqirib, siltanib, qum orol changalidan qutula boshladi. Birin-sirin uygʻonganlar sahnga chiqaverishdi. Shuvalov dargʻaga xaritani koʻrsatib, nimanidir aniqlab olgach, barchani toʻpladi. — Agar kechagi cholning gapi rost boʻlsa, bugun yana turkmanlarga duch kelamiz. Besh-olti soatdan keyin daryoning tor yeriga yetamiz. Pistirma uchun bundan bop joy yoʻq. Ehtiyotdan shay boʻlib turishimiz shart. Pistirmaga yetishni istamaganday kema tez-tez qumga tiqilaverdi. Bundan dargʻa ham, xizmatchilar ham holdan toyishdi. Shuvalov aytgan joyga besh-olti soatda emas, kun peshindan oqqanda yetishdi. Olgʻa yurishganlari sayin sohil asta koʻtarilib, daryoni ikki tomondan siqib kela boshladi. Toʻlqinlarning bevoshligi ortdi. Kema tor, chuqur oʻpqon sari kirib borganday boʻlaverdi. Ana shu paytda har ikki qirgʻoqdagi tepaliklar ustida odamlar koʻrindi. Dam oʻtmay har ikki qirgʻoqdan oʻq doʻli yogʻa boshladi. Shuvalovning buyrugʻi bilan vakola hay’ati va afgʻon a’yonlari pastga tushib, kayutalarda jon saqlaydigan boʻlishdi. Qolganlar tepada jang boshladilar. — Bular ogohlantirib ham oʻtirishmadi, demak, kuchlari koʻp, oʻzlariga ishonishadi. — Vahima qilmang, oʻrtoq Mira’lamov, oʻtiring, — dedi Ushinskiy zarda bilan. Asadulla unga javob bermay, tik turganicha yuqoriga quloq tutdi: zambarak uch-toʻrt oʻq uzib, jimib qoldi. Nima boʻldi? Barjadagilar qirilib bitishdimi? Pulemyot ham bir me’yorda otmayapti. «Bema’nilik, bu holda jangga kirmoqlik mutlaq tentaklik. Kema tayyor nishon-ku? Bu yoqdan otilgan oʻq tuproqqa sanchiladi, behuda ketadi. Nahot Shuvalovning fahmi shunga yetmasa?» Kema imillab olgʻa boradi, oʻq doʻlining tinishidan esa darak yoʻq.

— Nikolay Zaxarovich, eshityapsizmi, turkmanlarda kuch koʻp. Orqaga qaytish kerak. — Tor oʻzandan chiqib olsak, ular bas kelisholmaydi. — Ungacha odamlarimiz nobud boʻlib ketishadi. — Vahima qilmang, azizim, oʻtiring. Odam bunaqa paytda oʻzini qoʻlga ola bilmogʻi kerak. Shu payt kayuta eshigi zarb bilan ochili, ichkariga afgʻon sarbozi yiqildi. Sinelnikova qonga belangan yigitni koʻrib qoʻrquvdan qichqirib yubordi. Ushinskiy dovdirab qoldi. Avval Asadulla, keyin Xmarin sarbozga yordam berish uchun shoshilishdi. Sarbozning oʻng bilagi oʻqdan titilib ketgan, ogʻriqdan gapirishga qurbi yetmasdi. — Oʻrus sardor oʻldi, — dedi ingrab. Asadulla oʻzi ham bilmagan holda yuqoriga intildi. — Mira’lamov, qayting! — deb buyurdi Xmarin. — Yaradorga qaranglar! — Asadulla shunday deb eshikni yopdi. Yuz-koʻzi qonga belangan Shuvalov toy paxtaga suyanganicha harakatsiz oʻtirardi. — Vitaliy Sergeevich! — dedi Asadulla, uni yelkasidan ushlab. — Tirikka oʻxshayman, Mira’lamovich, — dedi Shuvalov ingrab, — qara, kenglikka chiqdikmi? — Yoʻq. — Qaytish kerak. Asadulla paxtadan bir siqim yulib olib, Shuvalovning yuzidagi qonni artdi. Oʻq peshonasini yalab oʻtgan ekan. — Bogʻlab qoʻy, Mira’lamovich, toʻygacha tuzalib ketadi. — Bunaqada toʻyni koʻrmasligimiz ham mumkin. Kayutaga tushing. — Sen tushib ayt, orqaga qaytishga ruxsat bersin. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 13

Shu payt kema bir siltanib, toʻxtadi. — Qumga tiqildi, — dedi Asadulla asabiylashib. — Endi yem boʻlishimiz tayin. Zambarak nimaga jim? — Otilmayapti. «Ish yurishmasa bulamiq1 dandon sindiradi, degani shu», deb oʻyladi Asadulla, keyin dargʻaning yoniga yugurdi. — Kenglikka qachon chiqamiz? — dedi u baqirib. — Bu ahvolda ikki-uch soatsiz chiqib boʻlmaydi, — dedi dargʻa otishayotganlarga ishora qilib. — Orqaga haydang, qaytamiz, — dedi Asadulla qat’iy. Bu qat’iylikdan oʻzi ham hayron boʻldi. Kema siltanib-siltanib qum changalidan qutuldi-da, ortga qayta boshladi. Saldan soʻng kayuta eshigi qiya ochilib, Xmarinning boshi koʻrindi. — Nima gap? — dedi tahdidli ohangda. — Qaytyapmiz, — dedi Asadulla. — Qarang, oʻtish mumkin emas. Xmarin tashqariga chiqmadi. Shuvalovning ahvolini koʻrdi-yu, indamay eshikni yopdi. Turkmanlar ularni ancha yergacha ta’qib etib bordilar. Oqim iziga tushgan kema tezlashib ketdi. Omon qolgan askarlar yarador sheriklarining jarohatlarini bogʻlashdi. Toʻrt kishining jasadini kemaning quyruq tomoniga qoʻyib, ustiga mato tashlashdi. Barjada ham uch odam harakatsiz yotardi. Yarasi yuvilib, malham qoʻyib bogʻlangach, Shuvalov kayutaga tushdi. — Valentina Nikolaevna, malol kelmasa, yaradorlarga qarasangiz, — dedi Asadulla. Xmarin bosh irgʻab «boring» degach, Sinelnikova norozi kayfiyatda chiqib ketdi. — Yetti kishi halok boʻldi. Oʻttiz ikki odam yaralangan, ogʻirlari ham bor, — dedi Asadulla horgʻin ohangda. — Bunga Buxoro amiri javob berish kerak, — dedi Ushinsiy. — Veniamin Samoylovich, Buxoro amiri oʻliklarni tiriltirib berolmaydi. — Vitaliy Sergeevich, siz harbiy odamsiz. Shuni bilar ekansiz, nimaga qattiq turmadingiz, bizni ishontirmadingiz? — Veniamin Samoylovich, — dedi Xmarin asabiylashib, — iltimos, bunaqa bema’ni bahsni bas qiling. Axir oʻrni emas, nahot tushunmasangiz? Kayuta eshigi taraqlab ochilib, Gʻulomqodir koʻrindi. — Sohib, sizni yoʻqlashyapti, — dedi u Asadullaga. — Kim? — Mirzo Qandilxon sohib. Said Gʻafforbek sohib ogʻirlashib qoldilar. Gʻulomqodir shunday deb eshikni ohista yopdi. — Nima deyapti? — dedi Ushinskiy. Asadulla aytdi. Shuvalovning yarim yumuq koʻzi shart ochildi. — Tez chiqing, — dedi u. Afgʻonlarga ajratilgan kayutada koʻkraklari bogʻlangan Said Gʻafforbek hansirab yotardi. Asadullaning kirganini bilib, Mirza Qandilxonga «chiqinglar» deb iltimos qildi. Unga itoat etdilar. — Asadulla afandi, men Rafiqman, — dedi u oʻzbekchalab. — Bilaman. Sizga... bu yerda... qanaqasiga oʻq tegdi? — Xudo uraman desa, joy tanlamas ekan. Bir qaray deb edim... — Menda gapingiz bormi? — Gunohimdan oʻting meni. — Shuginami? — Toshkentga qaytsangiz, Xudo xohlasa qaytasiz, sizdan bir oʻtinchim bor: Oʻqchidagi uyimga boring. Koʻchadan kirishda oʻn bir qadam, ayvondan koʻchaga oʻn uch qadam yurib, soʻng qiblaga toʻrt qadam qoʻyasiz. Soʻng odam beli barobar qazisangiz bir xum chiqadi. Tillolarning yarmi, yoʻq, uchdan ikkisi sizga, roziman, oling. Qolganini zavjamga berib, bolalarim bilan Buxoroga yetkazing. Buxoroda akam bor, zavjamni nikohiga olib, bolalarimga otalik qilsin. Vasiyatim shu. — Toshkentga nima uchun borib edingiz? Toʻgʻrisini aytsangiz, vasiyatingizni bajo keltiramiz. Tillolaringiz menga kerak emas. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 14

Said Gʻafforbek koʻzlarini yumdi. Nafas olishi tezlashdi. — Moskvaga yetganda elchini oʻldirmagim lozim edi. — Oʻzingizga yarashmagan hunarni tanlagan ekansiz. Qotillikdan koʻra xoinlik durust emasmidi sizga? — Gapirmang... Xudo urdi meni. — Qaytishingiz sababi nima? — Moskva yoʻli berk... Valixonga boshqa odam boradi. Buxoroda Xauston degan inglis hammasining hisob-kitobini qilib bergan. U Toshkentdan odam kutayotgan edi. Kimligini bilmayman. Oʻsha odam kelsa, ular ham Afgʻonistonga yoʻl oladilar. Men... sizlarni yoʻq qilishim kerak edi. — Bir oʻzingiz-a? Sherigingiz kim? — Sherigimning kimligini bilmayman... bir odam bor yana, gʻayridinlardan... Endi vasiyatimni bajo keltirasizmi... qasam iching... — Istagingizni oilangizga yetkazaman. — Ilohim Toshkentga omon-eson qayting... Asadulla tashqariga chiqdi. «Meni oʻldirishi lozim boʻlgan odam, endi omonlik tilasa?! Ajab dunyo bu...» — dedi u oʻzicha. Koʻp oʻtmay afgʻonlar Said Gʻafforbek jasadini ham quyruqdagi murdalar yoniga qoʻydilar. Oqshom tushishi bilan kema daryo oʻrtasida langarandoz qildi. Marhumlarni sohilga dafn etdilar. Tun tahlika bilan kechdi. Tong yorishar-yorishmas langar koʻtarildi. Qosh qoraymay turib Termizga yetdilar. Yaradorlarni qal’a gospitaliga joʻnatgach, Xmarin Asadulla bilan birgalikda temir yoʻl bekatiga borib nazoratchiga Koʻshkka borajaklarini ma’lum etdi. — Poezdingiz Toshkentga joʻnab ketgan, — dedi nazoratchi. — Faqat xarob vagonlarim bor. Nazoratchi oʻqlar teshib oʻtgan, ayrim yerlari kuygan, derazalari singan vagonlarni koʻrsatdi. U yer-bu yerini tozalab, ertalabga tayyor qilishini aytdi. — Asadulla Mira’lamovich, siz Ushinskiyning nomzodiga qarshi chiqqan ekansiz. Buni eshitib, milliy adovat deb oʻylagan edim, yanglishgan ekanman. Siz uni yaxshi bilarkansiz, — dedi Xmarin. — Buni nimaga eslab qoldingiz? — Men oʻzimni oqlamayman, lekin koʻproq oʻsha aybdor, uning gaplari me’damga tegdi. — Nikolay Zaxarovich, bir-birimizni ayblamaylik. Oldinda hali uzoq yoʻl bor. — Siz hukumat a’zosisiz, shu odamni orqaga qaytarib yuborsangiz-chi? — Haqqim yoʻq, Nikolay Zaxarovich. Menga bunday huquq berilmagan. Undan tashqari u firqa guruhiga bosh. — Mushkulimizni oson qilib boʻlmas ekan, azizim, — dedi Xmarin afsuslanib. Asadulla unga qarab turib, dastlabki uchrashuvini esladi. Oʻshanda Xmarin Asadullada noxush taassurot qoldirgan edi. Ikki oy avval Turkiston Tashqi ishlar xalq nozirligiga chaqirilganda Asadulla yana Ishoqxonni joʻnatish masalasida gaplashmoqchidir, deb oʻyladi. Biroq xonaga kirishi bilan nozir uning qoʻliga arabcha imloda chiroyli qilib yozilgan maktub tutdi. — Afgʻonistonning yangi amiri Moskvaga maktub yuboribdi. Shu yerda tarjima qilib, radiotelegraf orqali yetkazamiz. Sizga Nikolay Zaxarovich yordam beradilar. Tanishing: Xmarin, Nikolay Zaxarovich. Rossiya imperiyasining Erondagi elchixonasida mas’ul vazifada ishlaganlar. Diplomatlar ichida birinchi boʻlib Sovet Rossiyasiga xizmat qilish istagini bildirganlar. Inglizlarning tazyiqi tufayli Eronni tashlab kelishga majbur boʻlganlar. — Siz men bilan istasangiz forsiyda, istasangiz rus tilida gaplashavering, — dedi qotmadan kelgan, orasta kiyingan, hali qirqni qoralamagan Xmarin unga qoʻl uzatib: — Forsiyni sizchalik bilmasam kerak, har holda usta koʻrmaganman, koʻp soʻzlashmaganman ham, — dedi Asadulla. Koʻz qarashlaridan kiborligi sezilib turgan Xmaringa bu gap xush yoqib, jilmaydi. — Boshladik boʻlmasa, — dedi u Asadullani yozuv stoliga taklif qilib. — Xoʻ-oʻsh, amirning birinchi gapi shunday, — Xmarin oyoqlarini chalishtirib olgancha ogʻzaki tarjima qila ketdi. Asadulla esa yozib bordi. Maktub Tohir Malik. Savohil (II- qism) 15

yarimlaganda Xmarin maktubni Asadullaga uzatdi. — Bir chekib olay, oʻzingiz ermak qisib turing. — Shu yerda chekavering, Nikolay Zaxarovich, — dedi nozir kuldonni u tomon surib. Xmarin minnatdorchilik bildirib, papiros tutatdi-da, koʻzini sal qilib, Asadullaga razm soldi. Asadulla uning nayrangini fahmlab, ichida kulib qoʻydi-yu, sir boy bermay ishni davom ettirdi. «Podsho xizmatida boʻlgani uchun nozir unga ishonqiramay, meni chaqirtirgan. Bu dimogʻdor janob haligi gapimga ishonib, endi meni sinab koʻrmoqchimi?.. «Asadulla xat mazmunini yaxshi tushunsa-da, soʻzlarni ruschada qiyomiga yetkazib ifoda etishga qiynaldi. Shuning uchun tarjimani daf’atan boshlay olmadi. Xmarin unga e’tibor bermaganday xotirjam papiros tutataverdi. Asadulla uzoq oʻylab, maktub tarjimasini davom ettirdi. «... Oliy hazratlari, mening buyuk va qadrli doʻstim, Buyuk Rusiya davlatining prezidenti! Siz insoniyatning doʻstlari boʻlmish oʻz yoʻldoshlaringiz ila baqamti adolatli va oliyjanob vazifani — odamlarning farogʻati hamda farovonligi xususida qaygʻurmoqni zimmangizga olganingiz boisi va dunyodagi yurtlar, dunyodagi xalqlarning ozodligini, teng huquqliligini ovoza etganligingiz uchun men mustaqil va ozod Afgʻonistonning shu doʻstlik xatini taraqqiyot yoʻliga intilmish afgʻon xalqi nomidan ilk bora sizga yubormagimdan sarfarozdirman. Sof yurakdan bildirgan hurmat-ehtiromim buyuk doʻstim tomonidan lutfan qabul etilajak, deb hohish bildiraman va chin yurakdan ishonaman. Hijriy sanasining 1337 yili, rajab ul murajaba oyining 6-kuni, ya’ni nasariy sanasining 1919 yili, 7 apreli. Sizning doʻstingiz Omonullo». Asadulla xatni nozirga uzatdi. Nozir koʻzoynagini burniga qoʻndirib, tezgina oʻqib chiqdi. — Demak, uchinchi maktubimiz hali ularga yetib bormabdi. Lekin... niyatlari yaxshi, juda yaxshi. Nihoyat, mustaqillik nima ekanini anglashibdi. Xmarin Asadullaning tarjimasini oʻqishga oshiqsa ham sirtiga chiqarmadi. Stol ustidagi ikkinchi xatni olib, koʻz yugurtirdi. — Bunisi «umrlari uzoq boʻlgur tashqi ishlar ministriga», «umrlari uzun boʻlgur amirning» pok niyatlarini tasdiq etuvchi noma. Horijiya noziri Mahmud Tarzi imzolagan. Sharqliklarning odati shunaqa. Har bir soʻzi takallufga toʻydirilgan, gaplari yolgʻonmi, chinmi ajratib boʻlmaydi. Umuman... diplomatiya tiliga juda mos. Bu gap Asadullaga malol kelib, manzirat qilib oʻtirmadi: — Janob Xmarin, — dedi u norozi ohangda, — buni Yevropada aytsangiz yarashardi. — Ha, ha, Nikolay Zaxarovich, — dedi nozir uning gapini boʻlib, — kesatiqlaringiz oʻrinsiz. — Kesatayotganim yoʻq, meni kechiring, — dedi Xmarin oʻrnidan turib. — Chindan ham diplomatiya tili takallufga boy boʻlishi kerak. Qoidasi shunaqa. Umuman... diplomatiyada soxtalik mavjud. Genri Uolten degan diplomatning bir gapi bor: «Elchi oʻz davlati manfaatlari yoʻlida boshqa mamlakat ahlini ustalik bilan aldash uchun horijga yuboriladigan rostgoʻy, halol odamdir», deydi. Jan Labryuyer esa: «Diplomatning vazifasi oʻzi aldanmagani holda boshqalarni alday olishdan iborat», deydi. Satou esa... — Janob Xmarin, qoʻying bu gaplarni. Kim oʻzi ularingiz? — Ularmi? — Xmarin nozirga qarab, yelka qisdi. — Ular mashhur diplomatlar. Biri ingliz, biri frantsuz... — Ana koʻrdingizmi, oʻzgalarni aldash ularga yarashadi, bizga emas. — Siz, Asadulla Mir... kechirasiz... — Mira’lamovich, deb eslatdi nozir. — Ha, Mira’lamovich, diplomatiya siyosatidan bexabar boʻlsangiz kerak. Har bir davlat, kim boshqarishidan qat’i nazar, oʻzga davlatlar bilan diplomatik aloqalar oʻrnatishga majbur. Diplomatik aloqalarning ea oʻz qonun-qoidalari bor. — Aldashni asos qilib olgan qoidalarimi? Yoʻq, bu bizga toʻgʻri kelmaydi. Eski dunyoning bunday diplomatiyasi bizga toʻgʻri kelmaydi. — Yangisi, ma’quli bormi? — Unisini bilmayman. Lekin... boʻlishi kerak, boʻladi. Bir-birini aldash bilan qanaqa doʻstlik oʻrnatish mumkin, hech tushunolmayapman. — Bu haqda keyinroq bafurja mulohaza qilamiz, — dedi nozir, ularni murosaga keltirish niyatida. — Hozir Tohir Malik. Savohil (II- qism) 16

Tarzining maktubini tarjima qili beringlar. Shu bugunoq Moskvaga yetkazishimiz kerak. Asadulla Turkijroqoʻm majlisida Xmarin nomzodini eshitganida, bir narsaga hayron boʻlgan edi: shu paytgacha podshoga astoydil xizmat qilgan, kimlardir asos solgan diplomatiya qoidalarini toʻgʻri deb biluvchi bu odamga shunday vazifani qanday ishonib topshirishdi ekan? Faqat shaxsiy taassuroti emas, balki mana shu mulohazalar paydo boʻlgani uchun ham Xmarin nomzodi Asadullada ikkilanish uygʻotgan edi. Tal’at maqsumning, soʻng Rafiq Irisovning gaplaridan keyin bu ikkilanish qayta uygʻondi. Karki sari yurishga oʻzi buyruq bergani holda aybni oʻzgaga yuklashi esa shubha eshigini ochib yubordi... Tunni kemada oʻtkazdilar. Kun yoyilganda «majruh» vagonlarga joylashib, «qaydasan Koʻshk», deb yoʻlga chiqdilar. Shuvalovning yarasi xavfli emas ekan, doktorlar uning safarga chiqishiga monelik bildirmadilar.

4 Koʻshk yoʻli bexatar boʻlsa-da, Asadullaning yurak-bagʻrini ezib yubordi. Yoʻl chetlarida urush dahshatidan darak berib turuvchi kuygan uylar, qoraygan oʻchoqlar, soʻppayib qolgan moʻrilar, yaqin-yaqin yerdagi inson mozorlari, hayvonlarning oʻlimtiklari... Goʻyo bu qumlik ulugʻ mahshargoh koʻrinadi. Mana shu kuygan uylar odamlarning baxti edi. Bu uylarga ham qaldirgʻochlar bahor keltirar edilar. Bu uylarga ham qaldirgʻochlar oz boʻlsa-da baxt, oz boʻlsa-da shodlik olib kirar edilar. Endi uylar kuygan. Endi qaldirgʻochlar yoʻq. Insonlarning notinchligi beozor qushlarni ham toʻzitgan. Qaygʻuga bandi boʻlganda koʻzga tor koʻringan bu uy baxti chechagi kulganida olam qadar keng, olam qadar goʻzal koʻrinardi. Endi bu odamlar qayda? Tirikmi ular? Yo mozoristonni makon qilganmilar? Yo ayriliqning temir tirnoqlari orasida nola chekib, bu yerlardan bosh olib ketganmilar? Bundagi qaldirgʻochlar qayda? Qay yerlarda osoyishtalik izlab charx urayotgan ekanlar? Asadulla shu oʻylar girdobida turib, oʻz uyini esladi. Oʻsha qorayib, tutayotgan uyini, supa ustini, supada jizgʻanagi chiqib yotgan xotini, unga yopishgan kenjasini esladi. Koʻz oldidagi hamma narsa ayqash-uyqash boʻlib ketdi. Xarobazorlar yerdan uzilib, vagon bilan yonma-yon chopayotganday, «menga qara, mendan koʻz yumma, meni unutma», deb nola qilayotganday boʻldi. Xarobalar «yugura-yugura» charchaganday, ortda qolib ketdi. Ana shunda... bolalari koʻrindi. Shod, chaq-chaqlab oʻynayotgan bolalari emas, kuygan azoblangan bolalari koʻrindi. Ular tinmay yugurishadi. Nimadir deb baqirishadi. Asadulla eshitmaydi. Poezd gʻildiraklarining taraq-turuqidan boshqa tovush qulogʻiga kirmaydi. Gʻildiraklar esa bir me’yorda, «Bu nimasi? Bu nimasi?», deb ovoz chiqarayotganday... Asadulla anchagacha shu tuygʻularga bandi boʻlib turdi, keyin oʻzini bosib, fikri tiniqlashgach, xayoliga satrlar quyilganini oʻzi ham sezmadi: Gullar xazon oʻlmish, tikoni qolmish, Bogʻlar barbod oʻlmish, xazoni qolmish. Zolim falak bu ellarga qahr etmish, Xonavayron, singan qozoni qolmish... Koʻpdan beri, ayniqsa, uyi yongandan beri xayoliga she’r kelmagan edi. Dahshatli manzaralar uni kutilmaganda she’rga qaytardi. Lekin bu oniy holat uni tezda tark etdi. Koʻkragidagi ogʻriq qoʻzgʻalib, koʻzlarini yumdi. Shuvalovning maslahatiga koʻra, yaxshi kunlarni, baxtli damlarni eslashga harakat qildi. Dahshatga tirik guvoh boʻlib turganingda quvonchli damlarni eslashga urinish bachkana tuyularkan. Oʻzining harakatidan oʻzi nafratlanib, koʻzini ochdi: roʻparada Zikriyo afandi koʻzini yumib yotardi. Pastki oʻrindiqda boshi bogʻloqliq Shuvalov oʻyga tolgan. Ushinskiy tirsagiga tayanib, nigohini tashqariga tikkan. «U ham xarobazordan dahshatga tushganmikin? Indamay qolgani qiziq. Axir temir emas, odam-ku, yuragiga nayza botgandir, jim ketishi shundandir. Yo boshqa sababmi? Rafiq aytgan gʻayridin shu emasmi? Shuvalov asosan shundan shubhalanyapti. Ushinskiy Karki yoʻlidan boramiz, deb turib olganidan keyin shubhasi yana ham ortdi. «Boz gardad ba asli xud hama chiz, zari sofiyu nuqrau arziz»1, deyishlari bejizmas. Mana, Said Gʻafforbek — Rafiq Irisov soʻnggi nafasi oldida asliga qaytdi-ku? Ushinskiy asl qiyofasini qachon koʻrsatadi? Agar Shuvalovning shubhasi toʻgʻri chiqsa, koʻp vaqt niqobda yurmaydi, safar oyoqlamay oʻzini oʻzi fosh etishga majbur boʻladi. Balki u dushman odami emasdir? Bu ahvolda qancha yuradi? Yurt boshiga musibat tushgunchami? Ha, bunaqalar musibatning ilk daqiqasidayoq boshqa tomonga oʻtishga mamnuniyat ila shay turishadi. Eng xavflisi ham shu — koʻzingning yogʻini yeb yuradi, suyansam suyanchigʻim, Tohir Malik. Savohil (II- qism) 17

yopinsam yopinchigʻim, deganingda ham suyanchiqsiz, ham yopinchiqsiz qolasan. Ushinskiy lip-lip oʻtayotgan yoʻl chetidagi xarobazorga koʻzlarini tikib oʻtirgan boʻlsa-da, xayoli boshqa yoqda edi. «Mira’lamovning fe’lini bilardim, bularga qoʻshilmasligim kerak edi. Sodiqligimni koʻrsataman, deb topshiriqqa boʻysunishim — mening kaltabinligim. Sodiq odamdan qachon minnatdor boʻlishibdi? Sodiq odamning qismati bir — bevaqt sharafsiz oʻlim. Bular safiga oʻtgan edim, menga kim qoʻyuvdi sadoqatni koʻz-koʻz qilishni. Sadoqatlilarning oʻn toʻrttasi yotibdi yer tishlab. Shularni koʻrib ham aqlim kirmabdi-ya. Umuman, oʻyindan chiqishim kerak edi. Payt poylashim kerak edi. Endi kech... Manavi jandarmdan ehtiyot boʻlishim kerak. Menga kun bermaydi endi...» Shuvalov koʻzlarini yumib yotgani bilan uygʻoq edi. U Orenburgni, unda qolgan xotini, bir oʻgʻil, bir qizini oʻylardi. Oilasini Moskvaga joʻnatolmay qoldi. Oʻrtoqlari va’da berishgani bilan koʻngli notinch. Agar Dutovning odamlari sobiq jandarm Shuvalovning bolshevik ekani, hozir Turkiston ChKsida xizmat qilayotganidan xabar topishsa oilasini omon qoʻyishmaydi. U oilasini Moskvaga, undan Tulaga, otasining huzuriga joʻnatmoqchi edi. Yoʻlning xatarga toʻla ekanini bilardi, ammo oʻzga chorasi yoʻq edi. Shuvalovning ham qalbida ayriliq jafosi bor edi, shu sabab Asadullaning dardini eslasa, oilasi yodiga tushaveradi. Nazarida bolalarini ataman Dutov tiriklayin oʻtga tashlaganday boʻladi. Hozir ham xayolini shu mash’um fikr yoritdi. Seskanib, shart koʻzini ochdi. — Kuningiz xayrli boʻlsin, — dedi Ushinskiy, xuddi uning uygʻonishini poylab oʻtirganday, — yaxshi tushlar koʻrdingizmi? Shuvalov yomon xayolini haydamoqchi boʻlganday, boshini silkib, kerishdi. — Bunaqa shohona vagonda faqat shohona tush koʻriladi. Agar lozim boʻlsa, aytib berishim mumkin. — Vitaliy Sergeevich, piching qilmang. Shuvalov uning koʻziga tikilib, yovuzlik uchqunini koʻrmadi. Xayolida kutilmaganda uygʻongan gap oʻziga ma’qul kelib, soxta jilmaydi. — Piching qilayotganim yoʻq, Veniamin Samoylovich, tushimda izimizga tushgan aygʻoqchini naq peshonasidan otib tashlabman. Mening tushim hamisha oʻngidan keladi. — Aygʻoqchi? — Ushinskiy sarosimalandi. Barmoqlari yengil titradi. Buni Shuvalov ham, tepada kuzatib yotgan Asadulla ham sezdi. — Ichimizda aygʻoqchi bor ekanmi? — Kim aytdi? — dedi Shuvalov uning koʻziga tikilib. — Oʻzingiz, hozir aytdingiz-ku? — E, omon boʻling, men tushimni aytdim sizga. Shuvalov shunday deb kuldi-da, Ushinskiyning yelkasiga ohista urib qoʻyib, dahlizga chiqdi. Asadulla ularning suhbatiga aralashmadi. Koʻzini yumib yotgan Zikriyo afandi boʻlib oʻtgan suhbat tubida ogʻir tosh yashiringanini sezdi. «Oralarida ixtilof bor. Ushinskiy deganlari boshqacha odam. Shuvalovning turgan-bitgani sir. Xmarin, kiborligi demasa, bama’ni, bilimdonga oʻxshaydi. Xonimchaning sirli qarashlari, nozli kulishlari gʻalati, bu Ovrupo odamlari uchun gʻayritabiiy emas, ammo sharqliklarga hazm boʻlishi qiyin. Safarga ayolni olib nima qilardi. Shuni deb gʻalva chiqmasa edi. Ixtilofga barham bera olishmasa, oqibat nima boʻladi? Yurt ahvoli nima kechadi?» Zikriyo afandi yoʻlga chiqqanida Kobulga yetib borishni, Hindiston muvaqqat hukumati a’zolariga vakola hay’atini tanishtirishni orzu qilgan edi. Bularning ahil emasligini sezib, koʻngliga gʻulgʻula tushdi. Biri bir gʻoyani, ikkinchisi ikkinchi gʻoyani aytib tursa, hukumat a’zolari nima deyishadi? Poezd xarish boʻlgan bedavo otday sudralardi. Vagon dam-badam silkitganda chalqancha yotgan Sinelnikovaning koʻkraklari yupqa koʻylakni titratadi. Qoʻllarini bolish qilib olgan bu zebo ayol eshik oʻrniga tortilgan pardaga koʻz tikkan. Kimningdir, kim boʻlsa mayli, kirib kelishini kutadi. Avvaliga Asadullaning kirib kelishini istadi. Beva erkak ayol imosiga ilhaq boʻladi, lekin bu Mira’alamovichdan sado chiqmaydi. Shoir boʻlib sevgi haqida she’r bitmagan erkak erkakmi? Sinelnikova shuni oʻylayverib, boshi qotib ketdi. Oxiri Asadulla haqida oʻylamaslikka qaror qildi. «Bu erkak bilan zerikkan mahalda faqat adabiyot haqida suhbatlashish mumkin», deb qoʻydi. «Veniamin Samoylovich — tayyor pishgan osh. Istasam yeyman, istasam chaynab, tupurib tashlayman, istasam itlarga Tohir Malik. Savohil (II- qism) 18

beraman... Bunaqa shilta, arzon-garov odamlarni itga bergan ma’qul. Ungacha silab-siypab turish kerak. Muhojirning ishi oson. Nafasim tegsa, boshi aylanib, tiz choʻkkanini oʻzi ham bilmay qoladi. Chekist — chaqilmaydigan yongʻoq. Unga qip-yalangʻoch roʻpara boʻlsang ham, avval hujjat tekshiradi. Bunaqalardan uzoqroq yurgan ma’qul. Xmarin... O, u mening sodiq qulim boʻlishi kerak. Hozir goʻyo men sichqonu u qorni toʻq mushuk. Nima ham qilardik, mushuk janoblarining qorni ochar, keyin izimdan emaklab qolarlar...» Shundoqqina qoʻshni xonada Xmarin oyoqlarini chalishtirib yotgan holda papiros tutatardi. Siniq derazadan kirayotgan iliq shamol papiros tutunini bir onda toʻzitib, koʻzdan yoʻqotardi. «Biz ham tutunga oʻxshab qoldik, — deb oʻyladi u, — Rossiya toʻzib ketdi. Bechora Rossiya. Shunday qudratli mamlakatning parokanda boʻlishi mumkinligi gʻalati hol. Aqlga sigʻmaydigan hodisa. Tarixning qaltis xatosi. Imperator-ku, ildiziga qurt tushgan, chirib ado boʻlgan daraxt edi. Kerenskiy hukumati-chi? Nimaga anqovsiradi? Nima uchun hokimiyatni boy berib qoʻydi? Na siyosatdan, na davlat yuritishdan xabari boʻlgan odamlarning qoʻli baland kelsa?! Ushinskiy deganlarini elchixonaga farrosh qilib olmas edim. Endi menga aql oʻrgatmoqchi. Nodon! Unga faqat Shuvalov bas keladi. Har holda dvoryan dvoryan-da. Muomalasidan bilinib turibdi. Bolsheviklarga nimaga aralashib qolgan ekan bu? Yana ChKga... Mira’lamov pokiza odam ekan. Unga diplomatiyani oʻrgatmasa ham boʻladi. Sharqli ziyolilar muomalasining oʻziyoq diplomatga xos. Boshiga ogʻir kulfat tushsa ham bildirgisi kelmaydi. Bu odam loydan emas, toshdan yasalgan boʻlsa kerak. Muhojirning fe’li ham Mira’lamovga oʻxshaydi. Buning xomxayolligiga hayronman. Hindistonni Angliya changalidan tortib olib boʻlarkanmi? Hindiston — Angliyaga bir umrga berilgan ne’mat. Afgʻoniston ham uzoqqa bormaydi. Bu urinishlari avvalgi buyuk Rossiya davrida naf berardi. Bolsheviklar inglizlarga qarshi nima qila olishardi? Diplomatlar vagonining ahvoli bu. Yaxshi hamki shu vagonlarda Kobulga kirib bormaymiz. Yoʻqsa... E, Tangrim, Rossiyada nima qasding bor edi? Men nima gunoh qilgan edim. Men sargardonlikni emas, saroylarda viqor toʻkib yurishlarni umid qilib edim-ku? Yuragim kechagina toʻlgan kosa yangligʻ edi. Bugun egasiz boʻsh yotoqqa aylandi. Goho ravshan, goho xira bu olamdagi dabdabalar momaqaldiroqday oʻtkinchi ekan-da, a? Rossiyaning qudratini qaytarib ber, Tangrim. Iso Masixning jonini qaytarib bergansan-ku, uning ummatlariga ham ishonchni, qudratni qaytar...! «Xmarin xayolidan shu gaplar oʻtib beixtiyor oʻrnidan turdi-da, shoshilib choʻqinib qoʻydi. U xudojoʻy emas, choʻqingan onlari kamdan-kam boʻlardi. Hozirgi ishi bir ozdan soʻng oʻziga ham nasha qilib, achchiq kulimsiradi. «Asablarim charchabdi. Bu odamlar bilan muomala qilish uchun temir asab kerak. Yaxshi ham Valyushani yonimga oldim. Lekin... xonimning koʻz suzishlari sal boshqacha boʻlyapti. Ogohlantirib qoʻyishim kerak... «Imroʻz bukush chu metavon kusht. Otash chu baland shud jahon soʻxt»1, deganlari rost...» Xmarin shu qarorga kelib, oʻrnidan turdi. Qoʻshni vagon afgʻonlarga berilgan, Gʻulomqodir eshikka yaqin boʻlmada, uch sarboz bilan birga edi. Yuragiga gap sigʻmay, sarbozlar gurungiga qoʻshila olmagan Gʻulomqodir vagon eshigini ochib, zinaga oʻtirib oldi. Iliq shamol uni yalab-yulqay boshladi. Kemada Karki tomon yoʻlga chiqishganda u xotirjam edi. Hatto pistirmaga duch kelganda ham oʻzini yoʻqotmadi. Lekin Koʻshk — Hirot orqali Kobulga borilajagini bilib, bezovtalandi. Kobulga agar Hazora yoʻli bilan ketilsa, Choraymoqni bosib oʻtishadi. Demak oʻsha yerda... uning kuni tugaydi. Kindik qon toʻkilgan ochofat yerga endi yurak qoni toʻkiladi. Uning gunohlari behisob koʻpaydi. Ollohning marhamatiga umid yoʻq. Sersoqolni otganda koʻzi tindi. Ilgari hech bunday boʻlmagan edi. Begunoh odamni otib, Xudoning qahrini keltirdimi? Olloh shuning uchun uni Karki yoʻlidan qaytarib, Hazora yoʻliga roʻpara qildimi? Choraymoqda kimning qilichi qonsiragan ekan? Uning jonini kim olar ekan? Peshonasida shunday sharmandali oʻlim borligini bilsa, bunchalar sargardonlikka koʻnarmidi... Gʻulomqodirning yozugʻi faqat shumi?.. Shu gaplarni xayolidan oʻtkazgan sovar koʻzlarini chirt yumib, ingrab yubordi. Vagon toʻrida, alohida boʻlmaga joy qildirgan Mirza Qandilxon xayoli kemadagi voqealar bilan band edi. Buxoro amirining istagi bilan qoʻshilgan Said Gʻafforbekning xatti-harakati, halokati unga sir boʻlib qoldi. Buxoro yerida otish ochganlarga amir nomidan soʻz aytmagani bir sir, otishda oʻzini tutmay, toʻpponcha bilan tashqariga chiqib, oqibatda oʻq yeb pastga qulashi oʻn sir, «bolshevik sardor»ga gap aytgani yuz sir edi. Eng alam qiladigani — bu sirlarning birontasiga ham uning tishi oʻtmas edi. Kemadan poezdga emas, sirlar qanotidan alam qanotiga oʻtganday bezovta edi u. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 19

... Poezd imillab yoʻl bosadi. Vakola hay’ati, afgʻonlar, askarlar... har biri oʻz xayoli, umidi, ilinji, oʻz tashvishi, hijroni, dardini ortmoqlab Turkiston hududiga tobora yaqinlashar edi.

5 Chillaning uchinchi kuni Koʻshk ularni otash nafasi bilan qarshiladi. Qizigan tosh ustida tuxum tugul kabob pishirsa ham boʻlguli edi. Togʻu tosh tabiiy istehkom vazifasini oʻtovchi bu qadimiy tilsimot qal’aning buloqlar otilib turgan soya yerida jon saqladilar. Asadulla, Shuvalov va qal’a komendanti ichkariga kirib, Toshkent bilan bogʻlandilar. Karki yoʻlidagi voqea shundan soʻng oydin boʻldi: polkovnik Lamkard Karkini oʻrab olib, qal’ani topshirishlarini Asxobod hukumati nomidan talab qilgan, Karki yoʻlida uchragan zotni qirib tashlagan edi. — Hammasi puxta reja bilan qilingan, — dedi Shuvalov, telegraf tasmasini oʻqir ekan. — Qirgʻinni boshlashlari bilan ovullarga xabar ketgan. Turkmanlar haqiqatni anglashga ulgurmaganlar. — Oʻrtoq Shuvalov, — dedi komendant, — kecha menga gʻalati xabar yetkazdilar. Shahar atrofida qalandarlarmi, shayxlarmi, paydo boʻlib, aholini Afgʻoniston ixtiyoriga oʻtishga chorlayotgan emish. Bu yerlarni ruslar bosib olishgan, endi Afgʻonistonga deyishayotganmish. — Bugunoq ularni qoʻlga oling. — Axir ular qalandarlar... xalq norozi boʻladi. — Bizga shu qalandarlar kerak, — dedi Shuvalov qat’iy ohangda. Komendant tushunmaganday yelka qisib qoʻydi. Bu paytda yoniga sarbozlarni olib yoʻlga chiqqan Mirza Qandilxon Afgʻonistonning sarhad hokimiga roʻpara boʻldi. Yoʻldagi sarguzashtlarni bayon qilib, vakolaning Kobul sari yurmagi uchun lozim boʻlgan ot-ulov roʻyxatini berdi. Sarhad hokimi Hirot noibiga hoziroq chopar joʻnatajagini ma’lum qilib, yoʻl bosib horigan birodarlariga dasturxon tuzadi. Inglistonning muhoribani bas qilgani haqidagi xushxabar shu dasturxon ustida aytildi. Barcha shukrlar aytib, bir-birini muborakbod etganda Gʻulomqodirning ichini mushuk tatalaganday boʻldi. Yoʻq, u xushxabardan norizo emasdi, bil’aks, yurtga omonlik musharraf etilganidan mamnun edi, ammo burchini, qasamini ado etolmaganidan, muhoribadan yiroq yerlarda oʻzga yumush bilan band ekanidan, endi qasos umidi soʻnggi nafasiga qadar armon boʻlib qolishidan afsusda edi. Umri tobora qisqarib borayotganini sezgani uchun emas, armonda koʻz yumajagini bilgani uchun figʻon chekardi. Uning nolayu figʻonlariga begona birodarlari esa ham xushxabardan, ham yurt tuprogʻiga eson-omon yetib kelganlaridan sarmast edilar... Ular qosh qorayganda yotoqlariga qaytishdi. Kechki salqinda bahri-dili yayragan Xmarin ularni koʻrib, gap qotdi: — Mirza Qandilxon, bizni tashlab Afgʻonistonga oʻzingiz joʻnavordingizmi, degan xavotirda edim. Mirza Qandilxon tabiatan hazilga tobi toqati yoʻqroq edi. Ustiga-ustak noʻnoq hazil bilan qarshilanib, dami ichiga tushib ketdi. Yomon gap aytib yuborib, baloga qolmay, deb tilini tishladi. Xmarin esa buning holatini tushunmay: «Gʻalati kishi ekan-ku», deb hayron boʻldi. Yoʻl azobi kuchini koʻrsatdi, tong beozorgina, jimgina bostirib kirib, qushlarni uygʻotdi, ammo ularni uygʻotmadi. Shuvalovning buyrugʻini bajarib, qalandarni boshlab kelgan komendant ularni uygʻotgisi kelmay, buloq boʻyida anchagacha oʻtirdi. Birinchi boʻlib Xmarin uygʻondi. Yarim-yalangʻoch holda yuvingani chiqqan elchi daraxtga suyanib, oyoqlarini bahuzur uzatib oʻtirgan qalandarni, undan sal narida miltiq ushlagan askarni koʻrib, ajablandi. — Kim bu? — deb soʻradi komendantdan. — Qalandar... Teskari tashviqot bilan shugʻullanayotgan ekan. — Qiziq... qiziq... — dedi Xmarin, — qalandarlar ham siyosatchi boʻlib ketishibdimi? Bu yerga nima uchun olib keldingiz? — Buyurilgan, — dedi komendant, gapni qisqa qilib. — Qiziq... qiziq diplomatlarning ham ishi oʻzgarib ketgan shekilli? Tohir Malik. Savohil (II- qism) 20

— Xmarin shunday deb uy tomon qarab baqirdi: — Vitaliy Sergeevich, sizni kutishyapti! Xmarin yuvinib olgunicha ichkaridan boshqalar ham chiqib, qalandar suyanib oʻtirgan chinor oldida toʻplanishdi. — Mira’lamovich, soʻrab koʻr-chi, turkmanlarni nimaga avrashyapti ekan? Asadulla tarjima qildi. — Afgʻoniston muhoribadan aziyat chekyapti, yovqur sarbozlar kerak. Turkman birodarlarimizning koʻmagiga muhtojmiz, — dedi qalandar. — Yerlariga-chi? Yerlariga muhtoj emasmisizlar?— dedi Asadulla. Qalandar yelka qisib qoʻydi, ammo javob bermadi. — Menga qarang, — dedi Xmarin qalandarga, — qachondan beri askar toʻplash qalandarlarga qolgan? — Biz pirimizning istaklarini bajo keltiryapmiz. — Piringiz kim? Qalandar oʻylab oʻtirmay, kallasiga kelgan nomni aytdi. — Urush tugagandan keyin askar toʻplashi qiziq bularning, — dedi komendant. — Ha. Bularning maqsadi faqat askar toʻplash emas... — dedi Shuvalov. oʻychan holda. — Nikolay Zaxarovich, buni eslab qoling. Bularning boshqa da’vosi borga oʻxshaydi. — Bu tabiiy, azizim, — dedi Xmarin. — Ikki qoʻshni mamlakat aloqa oʻrnatayotganda albatta chegara masalasi koʻtariladi. — Chegara masalasi? — dedi Ushinskiy hayron boʻlib. — Biz afgʻonlarning yeriga da’vo qilmaymiz. — Bunaqa narsalarni yoʻlga chiqmay oʻrganish kerak edi, azizim Veniamin Samoylovich, — dedi Xmarin. — Diplomatik aloqa oʻrnatish oson emas. Amirning maslahatchilari uni turli maqomga solishlari mumkin. Bunaqa gaplarga shay turishimiz lozim. Karki yoʻlini toʻsganlar amir bilan doʻst tutinishimizga osonlikcha koʻna qolishmas. Ularning bir nayrangi, mana, oydin boʻlib turibdi. Ular daryoning bu betini soʻrashsa kerak. «Ahvolimiz tang, xalq och, unumli yerlarga muhtojmiz» deydi, u deydi, bu deydi, xullas, ming bahona roʻkach qilishadi. Bu qalandaringiz shunga poydevor hozirlayapti, ishonavering. Diplomatiya tarixida bunaqa oʻyinlar koʻp boʻlgan. — Buni nima qilamiz unda? — dedi Shuvalov ikkilanib. — Nimaga tuttirdingiz? Soʻroq qilish uchunmi? Soʻroq qiling. — Nimani soʻrayman, ma’lum-ku? — Ma’lum emas, azizim, bu odamga yaxshiroq qarang: qalandarga oʻxshamaydi. Jandani yaqinda kiygan. Yuzlariga qarang: oftobda kuymagan. Bu oyoqlar koʻp piyoda yurmagan. Qalandarlarni bilmas ekansiz. — Qaydan bilaman... Rahmat sizga, Nikolay Zaxarovich... Mira’lamovich, unga tarjima qil: toʻgʻrisini aytsa aytsin. Nimaga yuborilganini bilamiz. U bilan pachakilashib oʻtirmaymiz, harbiy holat qonuniga koʻra shu yerda otib tashlaymiz. Asadulla tarjima qildi. Shuvalov toʻpponchani gʻilofdan chiqardi. — Bunday qila koʻrmang, — dedi Ushinskiy. — Jim boʻling, — dedi Shuvalov zarda bilan, keyin bir-ikki qadam oldinga bosdi. Qalandar birpas javdirab turdi-da, soʻng ikki qoʻlini koʻtarib, tiz choʻkib, jonholatda gapira boshladi. Shuvalovning tavakkal bilan yuritgan ishi kutilgan samara berdi. — Pirining nomini aytdi: kobullik Qodir ogʻa hazrat ekan, — dedi Asadulla. — Yaxshi. Pirining oldiga biz bilan birga boradi. Soʻrab koʻr-chi, bu amirning farmoni emasmikin? Bu savolga javoban qalandar bosh chayqadi. — Komendant, ketgunimizcha qamab qoʻying. Boshingiz bilan javob berasiz. Mira’lamovich, sen afgʻonlar bilan gaplashib koʻr-chi, bu pirning saroyda mavqei bormikin? Komendant bilan askar qalandarni olib ketdilar. Xuddi Neva sohillarida sayr qilish uchun otlanganday kiyinib olgan Sinelnikova ularga yaqinlashib, nozli ohangda dedi: — Sirli majlisingiz sizlarga ovqat oʻrnida oʻtar, ammo men nonushtani afzal koʻraman. Veniamin Samoylovich, siz-chi? Tohir Malik. Savohil (II- qism) 21

Bu savoldan Xmarinning gʻashi kelib, teskari qarab oldi. Aytgan edi-ya, bu xonimchaga, erkaklarga suykalma deb, yo atayin gʻashiga tegyaptimi? Ushinskiy Sinelnikovaning savoliga javobni hayallatmadi. — Ha, oʻrtoqlar, xonimning tanbehlari oʻrinli, — u shunday deb oldinga tushdi. Sinelnikova uni qoʻltiqlab oldi. — Ertalabdan nima gʻalva, Veniamin Samoylovich, bir ta’viya oʻtiruvdi anavi yerda, birovni oʻldirmoqchi ekanmi? — E, yoʻq, shunchaki bir qalandar. Pirining gapiga kirib bu yerlar Afgʻonistonga oʻtishi kerak, deb tashviqot qilib yurgan ekan. — Shunga shunchami, endi uni otsalar kerak, a? — Yoʻq, Valentina Nikolaevna, biz bilan birga ketar ekan. — Shu yetmay turuvdi. — Siz aziyat chekmang, afgʻonlarga qoʻshib qoʻyamiz. Oʻzlari olib borishadi. — Veniamin Samoylovich, sut ichganimiz yoʻgʻ-a? Sinelnikova shunday deb gapni ustalik bilan chalgʻitib yubordi. Ushinskiy izma-iz kelayotgan Xmarin koʻzidagi gʻazabdan bexabar, Sinelnikovaning iyib qolganidan oʻzida yoʻq xursand edi... Koʻshk ularni ipsiz bogʻladi. Ular Hirotdan darak, nafaqat darak, ot-ulov yetib kelgunga qadar kutishga mahkum edilar. Kutish hammadan ham Xmarinni ezib yubordi. U kotibasining qiliqlaridan xavotirga tushdi. Nazarida bu dunyoni alanga olib boʻlgan, endi oʻchirish amrimahol edi. Xmarin oxirgi chorani qoʻllab, «Toshkentga qaytarib yuboraman», deb poʻpisa qilgach, Sinelnikova picha insofga kirdi. Shunda ham Xmarinning koʻngli tinchimadi. Ipsiz bogʻlanishning uchinchi kuni, oqshom mahalida ularning qarorgohiga oʻnga yaqin ruslar kirib kelib, baravariga ta’zim qilishdi. — Kelinglar, mehmonlar, — dedi Xmarin ularga peshvoz chiqib. Koʻnglidan esa, «mujiklarning shunday ta’zim qilishi qanday yaxshi», degan gap oʻtdi. — Biz shu yerlik dehqonlarmiz, janob, — dedi qoruvli, tepakal odam. — Bilishimcha, afgʻon amirining vakili bor emish. — Ha, bor, nima edi? — Arz bilan keldik. — Nima, siz Afgʻoniston yerida yashaysizmi? — Yoʻq, janob, lekin afgʻonlarga arzimiz bor. Mirza Qandilxon chinor yonidagi supaga toʻshalgan koʻrpachada yonboshlab, chilimni gʻurillatib tutatardi. Xmarin uni koʻrsatdi. — Amirning vakili oʻsha odam. Sizlarga... tarjimon kerakdir? — Yoʻq, janob, minnatdormiz sizdan, biz forsiyda gaplashaveramiz. Umrimiz shu yerlarda oʻtyapti, tilini oʻrganib olganmiz. Dehqonlar supaga yaqinlashib, Mirza Qandilxonga egilib ta’zim qildilar. Xmarin qiziqib, ular ortidan bordi. — Sardor, — dedi qoruvli, tepakal dehqon, — sizga arzimiz bor. — Mengami? — Mirza Qandilxon ajablanib, Xmaringa qaradi. — Sizga, sardor, — dedi mehmon, — arzimiz shuki, Afgʻonistondan qaroqchi bosyapti. Jamshidiy degan bir qabila bor ekan. Ular bu tuproqqa oʻtib, mollarimizni afgʻon tuprogʻiga haydab, shuyla oʻgʻirlik ila kasbi maishat qilyaptilar. — Jamshidiylarmi? Kim aytdi sizga? — Birovini tutdik. — Qani u? — Jamshidiylarni insofga keltirishga va’da bersangiz, uni sizga topshiramiz, yoʻqsa, oʻzimiz chorasini koʻramiz. — Men sarhad hokimiga, undan oʻtib, Hirot noibi ul hukumasiga arzingizni aytaman. Siz tutgan odamni noibga yetkazaman. Ikki dehqon toʻpdan ayrilib, dam oʻtmay aftlari momataloq boʻlib ketgan bir qoʻlli odamni boshlab kelishdi. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 22

— Yurtni sarafkanda qilyapsanmi, qoʻling chopilgani kam edimi, mal’un, endi boshing ketgay! — Mirza Qandilxon shunday deb gunohkorni tepdi. Bir qoʻllik odam chekindi-da, oʻzini oʻnglay olmay, gursillab yiqildi, anchagacha oʻziga kelolmadi. — Gʻulomqodir! — deb qichqirdi Mirza Qandilxon, joyiga qaytar ekan, — Oyoq-qoʻlini bogʻla, Hirotga eltgaymiz. «Safimiz ikki kishiga koʻpayibdi-da», deb koʻnglidan oʻtkazdi Xmarin. Kechki ovqatdan soʻng, choyxoʻrlik qilib oʻtirishganda Xmarin daf’atan Mirza Qandilxonga gap otib qoldi. — Soʻzlaringiz e’tibori bormi oʻzi, uch kundan beri tiriklay mixladingiz-ku, yo amirning oʻzi bunga kelmoqchimi? Mirza Qandilxonning piyola oʻshlagan qoʻli bir zum muallaq qoldi. Oʻzicha bir nima deb gʻoʻldiradi, biroq soʻz aytmadi. Piyolani doʻq etib dasturxon ustiga qoʻydi-da, oʻrnidan turib ketdi. Ushinskiy bilan Shuvalov ular orasida nima gap oʻtganini tushunishmadi. Shu sababli Asadulla Xmaringa forschalab dedi: — Nikolay Zaxarovich, oʻrinsiz ta’na qildingiz. Axir afgʻonlar bizni bu yerda kutishmagan-ku? Hirotga temir yoʻl boʻlsaykan, poezdga chiqib ketaversak. Uch-toʻrt kishi boʻlsak ekan, uch-toʻrt ot bilan yoʻlga tushsak. Xabar borib, to ot-ulov hozirlanguncha chidaymiz-da. Shuni boshqalar aytsa ham siz aytmasligingiz lozim edi. Siz bu yerlarning sharoitini yaxshi bilasiz. — Men hazillashmoqchi edim. — Hazilingiz qoʻpolroq chiqdi. Uzr soʻrasangiz chakki boʻlmas. — Menmi? — Xmarin hayratlandi. Keyin bir oz hovurdan tushdi. — Yaxshi... — Nima boʻldi oʻzi? — dedi Shuvalov, Xmarin oʻrnidan turib ketgach. — Shunchaki... — dedi Asadulla, — shaxsiy gap bu. Nonushtada Mirza Qandilxon koʻrinmadi. Garchi Xmarin uzr soʻragan boʻlsa-da, shomda aytilgan gap kechasi bilan unga tinchlik bermay, tong-sahar uygʻotib, sarhad hokimiga yetakladi. Peshinga yaqin ancha chiroyi ochilgan holda keldi. — Marhamatli sohib, — dedi u Xmaringa yengil qulluq qilib. — Afgʻoniston tufrogʻi sizlarning poyi qadamlaringizga mahtal. Hirotdan minmagingiz uchun sara otlar, yoʻlda tikmak uchun hayma1, har xil asbob-taomlarni yuklab ketmoqgʻa ulov, sizlarni aziz jonlaringizni muhofaza etib ketmoqgʻa oz boʻlgʻonda ellik askar yoʻlga chiqib, kechi bilan ertaga Koʻshkda boʻlur2. Daryodagi azoblar, majruh vagonlardagi safardan soʻng otda yoʻlga chiqish koʻpchilikka surur boʻlib koʻrindi. Mirza Qandilxon aytganday, ot-ulov ertasiga peshinda yetib keldi. Bu hashamni koʻrib, boshqalar u yoqda tursin, diplomatiya dabdabalaridan boxabar Xmarin ham hayratga tushdi. «Bunaqa shohona safar tushimga ham kirmagan edi», dedi u Asadullaga. «Shundan bilingki, bizga ilhaq ular», dedi Asadulla.

Uchinchi qism - Kuzdagi bahor nafasi

Birinchi bob - hirot

1 Mirkomil hojining bir odati bor: agar boshlagan ishi haddan tashqari silliq ketsa, xavotirga tushadi. U: «Siyosat bobidagi ishmi yo tijorat yumushlarimi to oxiriga qadar silliq bitmaydi. Qaerdadir qoqiladi», deb qattiq ishonadi. U, mardlik bilan ish yurituvchi boy, bir narsadan — koʻz tegishdan hayiqardi. Buxoroga oppa-oson kelishi, Tal’at maqsumning odamlari bilan tuzoqqa ilinishi, nihoyat, Said Olimxon huzuriga kirib, amir bilan tez til topishishi uni sergaklantirdi. Mirkomilboy Buxorodan Afgʻonistonning Mazori Sharifiga qadar boʻlgan yoʻlni bosib oʻtguncha turli xayollar girdobida azob chekdi. Ba’zan qum barxanlari ajdahoning panjasiday boʻlib koʻrinadi. Ajdahoning oʻziga, olov purkovchi ogʻziga qachon roʻpara kelar ekanman, deb koʻngli gʻash boʻladi. Mazori Sharifga omon-eson kirib kelganida sal hayron ham boʻldi. Na gʻanim, na qanotidagi Muhiddin boshliq chapanilardan zahmat koʻrdi. Kutilgan yerlarda ajdaho uchramadi. Nahot u afgʻon yerida poylab yotgan boʻlsa?! Xauston afgʻon yerlarida ziyon-zahmat yetmasligiga kafolat berib edi... Tohir Malik. Savohil (II- qism) 23

Mirkomilboy — uzoq vaqt koʻrmagani, hamshahri Xasanxon hazrat bilan quchoqlashib koʻrishayotganda ham koʻnglining bir uchi xijil edi. Toshkentday shaharda e’tibori katta boʻlgan, Qoʻqon muxtoriyatiga oham soʻzini oʻtkaza oladigan Xasanxon hazrat — jussasi kichkina, serjahl qariya Mirkomilboyni chindan sogʻinganmidi yo koʻngil uchun shunday qildimi, har holda hamshahrini bagʻridan darrov boʻshatmadi. Qoʻqondan Toshkentga qaytmay, Afgʻonistonni moʻljal qilib joʻnavorgan Xasanxon hazratning e’tibori bu yerda ham yomon emasdi. Mazori Sharif noibiki, uning hurmatini oʻrinlatyaptimi, demak, hazrat bu yerlarda bekor yurmagan. Mazori Sharif noibining saroyiga oʻsha kuni toshkentlik aziz mehmon bilan birga xunuk darak ham yetib keldi. Bu xabarni keltirgan chopar baraka topmadi. Xuddi bolsheviklarning elchilarini uning yolgʻiz oʻzi atayin qoʻldan chiqarganday noibdan tepki yedi. Rus elchilarning Karki yoʻlida qurolli pistirmaga uchrab, izlariga qaytib ketishlari Xauston uchun ham, noib, Xasanxon hazrat uchun ham noxush bir hol edi. Ular daryo oʻzani toraygan bu yerda elchilarning mahv etilajagiga toʻla ishonar edilar. Elchilarning Chorjoʻyga qaytishi, ayniqsa Xaustonni garang qildi. Endi yangi reja tuzish kerak, tuzish ham bir gap boʻlar, uni amalga oshirish-chi? Xaustonning joniga noib ora kirdi. — Oʻrusiya saforati ahlini Hirotda kutib olmak lozim, — dedi u. Xauston: «Xoʻsh, undan keyin-chi?» — degan ma’noda qarab, soʻzining davomini kutdi. Noib, fikrini toʻla bayon etishga shoshilmadi, Xaustonning toqati toq boʻlayozganda yana tilga kirdi: — Ular Mazori Sharif sari yurishlari mumkin. Ular shu yoʻlda azroil changaliga tushadilar. Xaustonning xayoliga ham shu fikr kelgan edi-yu, ammo ikkilanayotgandi. Kobulga yana ikki yoʻl boʻlsa-da, Mazori Sharif orqali boriladigani ular uchun bexavotirroq edi. Karki yoʻlida bir oʻlimdan qolgan elchilar endi ehtiyotkor boʻladilar va eng xavotirsiz yoʻlni tanlaydilar. Noib Xaustonning fikrini tasdiqladi. Shu bilan birga yaxshi taklif ham aytdi: — Hirotga ishongan odamlar yuborilmogʻi lozim. Saforat ahli orasidagi odamingiz biz yuborgan yigitlar bilan muloqotda boʻlsa bas. Xauston noib xizmatiga suyansa-da, unga toʻla ishona olmas edi. U hammadan xavotirlanardi va bu odati koʻp holda uni qiyin ahvoldan olib chiqardi. Shu bois noib ajratgan odamlar orasiga Muhiddin bilan uning besh yigitini ham qoʻshdi. Bu bilan noibning odamlariga oʻziga xos qoʻriqchi yasadi. Xasanxon hazrat Kobulga oshiqardi. Shu sababli bu oʻyinga qiziqish bildirmadi. Noibning odamlari bilan Muhiddin va uning chapanilari saharda joʻnadilar. Xauston Muhiddinga anchagina gap tayinladi. Mirkomilboy ularni beriroqda kuzatib, ichidan qirindi oʻtardi. Bosh silkib-silkib qoʻyayotgan Muhiddinga tikilib, aytilayotgan gap mazmunini uqmoqchi boʻlardi.

2 Sarhad. Xaritada yurtlarni yurtlardan, xalqlarni xalqlardan, taqdirlarni taqdirlardan ayirib turuvchi ingichka, ilonizi chiziq. Qogʻozda shunday jonsiz. Sarhadni bosib oʻtgan odamgina bu chiziqning qudratini his etadi. Kobuldan Toshkentga qadar borgan, Toshkentdan xatarnok, tahlikali yoʻllar bilan yurtga qaytayotgan afgʻonlar otlaridan tushib, Yaratganga tavallolar qilib, yerni oʻpdilar. Bu damda Asadulla va uning birodarlari bagʻrida oʻzga his uygʻongan edi. Ular sarhadni bosib oʻtishlari hamon, boshqa mamlakatga emas, goʻyo boshqa olamga, qaytish mushkul boʻlgan borsa-kelmas yurtga qadam qoʻyganday his qildilar oʻzlarini. Oʻsha koʻzga tanish tuproqli yoʻllar, toshli soʻqmoqlar davom etayotgan boʻlsa-da, xaritadagi ingichka chiziq ularning qalbini shart ikkiga ayirib, yarmini bu tomonda olib qolganday, ayrilgan qalb boʻlaklari faryod bilan potirlab bir-biriga talpinayotganday edi. Shu hislar oʻz hukmini oʻtkazgani uchun ham ancha yerga qadar gap-gapga qovushmadi. Ustiga-ustak, otda safar qilish sururi sarob ekani ma’lum boʻlib, ba’zilarning ona sutlari ogʻizlariga keldi. Jinga chaqa tanga childirma boʻlib koʻringanday, hayma, idish-tovoq, oziq-ovqatga moslangan taraqa-turuq aravalar ular koʻziga taxtiravonday koʻrindi. Mirza Qandilxon ularning ahvolini koʻrib, ikki aravani yukdan boʻshattirib, joy qilib berdi. Chordara, Milol manzillari ortda qoldi. Parvonaga yetishsa, u yogʻi Hirot... Togʻ yoʻllari ularni chilla oftobida qovjirayotgan choʻlga olib keldi. «Bizning Mirzachoʻlga oʻxsharkan», dedi Asadulla chor atrofga boqib borarkan. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 24

Uzoqda gumbaz qorayib koʻrinib, karvon yoʻlni oʻsha tomon burdi. Pishiq gʻishtdan ishlangan sardoba yonida besh-oʻn chogʻli odam karvonning yaqinlashishini kuzatib turishardi. — Turkmanlarmi? — dedi Shuvalov, ular tomon ajablanib qarab. — Shunaqaga oʻxshaydi, — dedi Asadulla. — Shu yerlik turkmanlardir. — Qurollangan-ku? — Bu yerdagilar qurolsiz yurmaydi, — dedi Zikriyo afandi, — yoʻq deganidan xanjar topasiz. Karvon sardobani gir aylanib oʻrab, hamma oʻzini muzdek suvga urdi. Asadulla suvdan toʻyib ichgach, gumbaz soyasida xotirjam oʻtirib olgan turkmanlarga yaqinlashib, salom berdi. — Qarasam, turkmanga oʻxshaysizlar, nechuk siz afgʻonlar orasida yuribsiz yo makoningiz shu yermi? Sizlar ne vaqt bu yerlarga keldingiz? — deb soʻradi yoshi ulugʻroq kishidan. — Makonimiz shu yer, yoshulli. Vaqtiki Eron shohlaridan Nodirshoh turkmanlarni taxti idorasiga olgandan soʻng, turkmanlardan askar yasab, Afgʻonga hujum qilib, bu yurtni ham taxti himoyasiga olgan vaqtida bir ming uyli turkmanlarni koʻchirib kelib yerlashdirmish. Bizim kindik qonimizda buraya toʻkilmish. Sening yumushing nadir, buraya na maqsadda kelibsan? — Toshkand degan shahri azimni eshitibmidingiz? Turkmanlar bir-birlariga qarab, yelka qisishdi. — Turkiston turkmanlaridan narida, azim shaharlar bor. Biri Toshkand, Turkistonning poytaxti. Shundan Kobulga xayrli salom yetkazmagimiz darkor. — Yumushing savob ekan. Yoʻlingda hamhudud turkmanlarnida koʻrding? — Koʻrdim. — Ahvollari nechuk? Asadulla tayinli javob berishni bilmay, ikkilandi. Turkmanlarning javob kutib, unga koʻz tikishlaridan ayonki, ular ahvolni biladilar, savol berishdan maqsadlari — eshitganlarini yanada oydinlashtirib olish. — Turkistonda yurt ogʻalari boʻlak boʻlgan, eshitganmisiz? Yurtni amir ham, bek ham emas, chorikor, ishchi, hunarmandlar soʻraydi. Bu beklarga xush kelmay, shoʻrish boshlaganlar. Turkmanlarda bu shoʻrish azobidan aziyat chekdilar. — Eshitmish edik... Shoʻrish tugab murodga yetdilarmi? — Yoʻq hali. — Murodga yetilsa ne boʻlgʻusi, turkmanlarga nalar berilgusi? — Yer, suv, ayogʻli mollarning bari... — Beklarnikimi? — Ha. Turkmalar afsus deganday bosh chayqadilar. — Nomaqbul yumush, — dedi yoshi ulugʻrogʻi. — Sabab? — Olloh bandalarini sinamoq uchun biriga moʻl, biriga oz vermish ekan. Yangi amir bizgada yer vermish edi, tuya vermish edi, olmaduk, birovning haqqi... Bu gapni eshitib Asadullaning koʻz oldiga Kalasdagi moʻysafid keldi: «Taqdirlari buncha oʻxshash boʻlmasa bularning, — deb oʻyladi u, — hatto ozodlik onlari ham bir vaqtda koʻz ochsa. Lekin... bizim el ozodligi oʻzga. Bunda... bugun amir yer bergan boʻlsa, erta tortib olishdan tap tortmas yo birovga in’om etib yuborar. Oʻxshash taqdirlar shu nuqtada ayri-ayri boʻlib ketmaydimi? Ozodlik muqbil va muvaqqat deb shu jihatdan ajralmaydimi?..» — Qochoqlarmi? Asadullaning fikri uzilib, yonida paydo boʻlgan Ushinskiyga qaradi. — Yoʻq, yuz yillar ilgari ajdodlarini haydab kelishgan. — O... bechoralar. Bizdagi turkmanlarga ozodlik berildi. Bular ham yerlariga qaytishlari mumkin. Tushuntirib qoʻying. — Haqqimiz yoʻq bunday qilishga. Bular Afgʻoniston fuqarolari. Shu yerlarga oʻtroqlashib qolishgan. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 25

— Yoshulli, — turkman shunday deb ularning suhbatini boʻldi, — muddaong savob emish, bizga qoʻnoq boʻlib oʻt. — Iltifotingizga qulluq. Ammo bizim ixtiyor afgʻon mehmondorida. — Qayda mehmondor? Asadulla sardoba ogʻzida turib, xizmatkorlarga ish buyurayotgan Mirza Qandilxonni koʻrsatdi. Turkman borib, unga nimalardir deb tushuntirdi. Ammo u qat’iy bosh chayqayvergach, turkman avzoyi buzilib, iziga qaytdi. Bir oz oʻylanib turdi-da, enli belbogʻini yechib, kumush sopli xanjarini oldi. — Yodgorlik senga, — dedi xanjarni uzatib, — turkmanlar haqida yomon soʻylamading. Yoʻlda yarogʻsiz yurma. — Rahmat sizga, mushkullaringiz oson boʻlsin, — dedi Asadulla tortiqni qabul etib. — Olloh ziyoda qilsin, — turkman shunday deb sheriklariga imo qilgan edi, ular chaqqon turib, gumbaz chetidagi meshlarni otlarga yuklab, yoʻlga tushdilar. — Xanjarni nimaga berdi? — dedi Ushinskiy, ular ortidan qarab. — Yoʻlda yarogʻsiz yurib boʻlmas emish. Siz ham u-bu olvoling, — dedi Asadulla. — Umuman... toʻgʻri taklif, — dedi Ushinskiy, uning kinoyasini tushunmay. Oqshomda Parvona degan rabotga tushdilar. Bu yerga ilgariroq yetib kelgan xaymadorlar chodirlarni tikishga, xizmatkorlar oʻchoqqa olov yoqib, qozon osishga ulgurgan edilar. — Bu yerning asli nomi Fargʻona ekan, — dedi Zikriyo afandi chodirga kirib joylashar ekan. — Bundan avval oʻtganimda rivoyat eshitib edim. Qadimda Fargʻonadan bir moʻysafid kelib bino qilgan ekan bu yerni. Shu bois ba’zilar Fargʻona ota deb ham yuritadilar. Menga oʻxshab yurtga sigʻmay, bu yerlarga kelib, ildiz otib ketibdi. Musofirlikda oʻtsa ham joyni obod qilib, nomini qoldiribdi. Unga havas qilaman. Mendan nima qoladi bu dunyoda... — Zikriyo afandim, sizning xizmatlaringiz rabot qilishdan ulugʻroq. Siz kelgusini aql koʻzi bilan koʻrib, oydinlik yoʻlini ochmoq qasdida joningizni tikkansiz. — Shu yoʻlni ochishga qurbimiz yetarmikin, shu kunlarni koʻrarmikinmiz, bu harakatimiz xomxayol emasmikin, deb koʻp oʻyga tolaman. — Mening ortda qolgan oʻylarim bu. Xomxayollar jilmayib bersa, dunyo xandon urib uygʻonadi. Dunyoning uygʻongani ayon-ku. — Ilinjim ham shundan, zora bir kun uyquli baxtimiz uygʻonsa. — Bu endi oʻzingizga bogʻliq, afandim. Xalqingiz gʻaflat boshiga mushtlab, jaholat jomasini irgʻitar ekan, baxtning uygʻonishdan oʻzga chorasi yoʻq. «Odam quyoshga oʻxshab oʻzidan nur — mehr nurini, yaxshilik nurini tarqatib turishi kerak. Chunki atrofdagilar bunday nurga muhtoj boʻlishadi. Asadulla afandi shunday odam. Shunday oʻgʻlonlar mavjudligi xalqning baxti», deb oʻyladi Zikriyo afandi, uning gaplarini jimgina tinglar ekan. Chodir ogʻzida Shuvalov koʻrindi: — Joylashib oldinglarmi, choy tayyormish, — dedi u ichkariga bosh suqib. Tashqariga chiqib, Sinelnikovaga ajratilgan chodir yonidan oʻtishayotganda ichkaridan Xmarinning asabiy ovozi, keyin Ushinskiyning toʻngʻillagani eshitildi. Zikriyo afandi ovozlarga e’tibor bermaganday oʻtib ketdi. Asadulla bilan Shuvalov esa bir-birlariga ma’noli qarab qoʻydi. — Xonimchaning noz-firoqlari menga yoqmayapti, — dedi Shuvalov.

— Parvo qilmang. Bir oʻzi boʻlgani uchun shunaqa. Hali unga, hali bunga suziladi. Sherigi boʻlganda gapdan boʻshamas edi. — Senga ham koʻz suzyapti shekilli, a? Ba’zi sergap boʻlib qolyapsanlar? — She’riyat shaydosi ekan, Pushkindan koʻp oʻqiydi. — Senga shaydo boʻlmasa bas, she’r oʻqisa oʻqiyversin. — Shaydo boʻlishiga arzimaymanmi? — U arzimaydi senga. Shuvalovning ustalik bilan chap bergani Asadullaga ma’qul kelib, kulimsirab qoʻydi. Daryodagi tahlikali kunlar uzoqlashgani sayin Ushinskiy gap kelganda Xmarindan shubhalanayotganini qistirib Tohir Malik. Savohil (II- qism) 26

oʻtadigan odat chiqardi. Bugun ham Xmarin Sinelnikova chodiridan avzoyi buzilib chiqib, tobi yoʻqligi, charchaganini bahona qilib, ovqat yemay, turib ketgach, elchining yurish-turishi tobora shubhali boʻlib borayotganini aytdi. Bu gapga Asadulla ham, Shuvalov ham e’tibor berishmagani uchun jimib qoldi. Bu yoʻllar Zikriyo afandiga tanish boʻlganidan Asadulla otda u bilan yonma-yon borardi. Xmarin bilan Shuvalov orqaroqda, Ushinskiy bilan Sinelnikova esa aravada edi. Oldinda — sovarlar orasida Gʻulomqodir qaddini bukibroq borardi. — Shu yigit ancha soʻlib qoldi, sezdingizmi? — dedi Asadulla unga imo qilib. — Sezdim, dardi borga oʻxshaydi. Dardi boru dardkashi yoʻq. Bundan ogʻir azob yoʻqdur odamga. Nazarimda, ba’zan sizning yoʻlingizni poylaydi shu yigit. Sizni holi topmaydi yoinki dardini aytishga kuch yoʻq. — Dardini aytmaydi, kemada suhbat qurganmiz. — Bular sofkoʻngil, mard, oʻta magʻrur boʻlishadi. Boʻyin egishdan koʻra oʻzlariga oʻlimni ravo koʻrishadi. — Bu ham yigit kishining husni, — dedi Asadulla. Parvonadan chiqib, bir oz yoʻl bosishgach, choʻl tugab, togʻlar boshlandi. Togʻ orasidan chiqishgach, koʻzlariga minoralar yarq etib tashlandi. — Hirotga yetdik, — dedi Zikriyo afandi. — Ana, toʻqqiz minora... Minoralarga yaqinlashganda Asadulla otdan tushdi. — Shularning bir qismini Shohruh, bir qismini Mir Husayn bino qilgan deb soʻylaydilar. Bundagi madrasalar zamonaning dorilfununlari boʻlgan, — dedi Zikriyo afandi. — Imoratlari qani? — Madrasa qoʻrgʻon tashqarisida ekanidan inglislar Abdurahmonxon zamonida buzdirib tashlashgan ekan. — Nima sababdan? — Oʻruslar Koʻshkdan bostirib kelishsa, qoʻrgʻon himoyasiga xalal berar ekan. — Yo alhazar! — Asadulla shunday deb yoqa ushladi. — Savod chiqarmaganni johil desam, bu inglislar... johil ekanlar, bagʻoyat darajada johil... — Vahshiy deyavering. Buning qadriga yetmaganga oʻzga nom yoʻq. Har birining balandligi ikki yuz, aylanasi yigirma gaz kelib qoladigan minoralar mash’umliklarga guvoh boʻlaverib, yemirilish pallasini boshlab yuborgan, naqshlaridan nur ketib, xatti koʻfiy ila yozilmish oyatlar anglab boʻlmas darajaga tushgan edi. Asadulla minoralarga anchagacha tikilib turdi. «Bu yerlar qachonlardir gavjum boʻlgan. Qachonlardir Shohruh mirzo, Ulugʻbek mirzo, Mirzo Husayn Boyqarolar as’asayu dabdabalar bilan oʻtishgan bu yerlardan. Minoralarning sovuq gʻishtlari balki mir Alisherning, Mirzo Boburning ogʻzidan uchgan gʻazallarni singdirib yuborgandir... Minoralarning biri «gʻurbatda gʻarib shodumon boʻlmas emish», desa boshqasi: «Oʻz yurtni qoʻyub, Hind sori yuzlandim. Yo Rab, netayin, ne yuz qarolik boʻldi», deb nola ila aks-sado berar... «Jomiydek, Navoiy, Boburdek ahli donish qadami yetgan bu muborak madrasalar bir johilning, bir vahshiyning xayolxonasiga kelgan xavotir tufayli, buzuq fikr tufayli vayron etilsa?!» Asadullaning boʻgʻziga bir nima tiqildi: bu gʻazab choʻgʻimi yo alam yigʻisimi — oʻsha topda oʻzi ham bilmadi. Faqat... koʻzlari onamlanganini sezdi. «Bu minoralar nima sababdan koʻkka boʻy choʻzgan, — deb oʻyladi u. — Goʻzallik izlabmi yo haqiqat izlabmi? Minoralarning boshi bulutga yetib nima koʻrdi? oChaqmoqlarnimi? Battol shamol uning boshiga ne gʻuborlarni yogʻdirmadi? Ne adovatlar, ne kulfatlar, ne alamlar haqida darak yetkazmadi? Endi poyidagi imoratlardan, gumbazlardan ayrilib, kekkayib qolgan bu minoralarga urilgan shamol nimalar deyapti ekan?..» Karvon minoralarni aylanib, ilgarilab qolgan edi. Zikriyo afandi Asadullaning ruhiyatiga tushungani uchun uni yurishga undamay, tek turdi. Ammo karvondan bir otliq ayrilib chiqib, ularga qarab kelaverdi. — Sizlarni kutishyapti, sohib, — otliq shunday deb, ortiga burildi. Asadulla otni yetaklab, minoralardan picha uzoqlashgandan keyingina uzangiga oyoq qoʻydi. Hiri roʻd nahri boʻyiga, atrofini togʻ oʻragan ajib bir vodiyga, saljuq turklari tomonidan bino qilinib, ikki qat devordan qoʻrgʻon yasalgan, handaqlar bilan himoyalangan qadim shahar, tabarruk shahar — Hirot dunyo ellari ichida Afgʻonistonni ozod, mustaqil deb tan olgan yurt vakillarini zoʻr dabdabalar ila qarshilamoqda edi. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 27

Hirot noib ul hukumasi, noibi salor, saf tortgan bir ming qadar sarbozu sovar vakola hay’atini Tuproqqoʻrgʻonda kutdilar. Yetti marotaba toʻp otilib, aziz mehmonlar sharaflandi. Oldinda Xmarin bilan Asadulla, sal orqaroqda Ushinskiy bilan Shuvalov mezbonlarga yaqinlashdilar. — Buyuk Rossiyaning yangi hukumati nomidan Buyuk Afgʻonistonning yangi amirini, shuningdek, amirga sadoqatli noiblarini, barcha afgʻon fuqarosini muborakbod etmoq sharafiga muyassar etilganimdan bagʻoyat xursandman. Biz Afgʻoniston tuprogʻiga qutlugʻ niyatlar ila qadam bosdik, — dedi Xmarin balandparvoz ovozda. — Nekqadam azizmonlarimiz niyatlarini Olloh ziyoda qilgʻay, — dedi noib ul hukuma, sharqona lutf bilan. — Hamhudud ellar totuvli, birodarli ne’matiga erishib, mustabidlar zulmidan xalos boʻlib yashamoq baxtiga yetishmogʻi bizning yakkayu yagona umidimiz, — dedi Asadulla. — Umidlari muborak boʻlgʻay. Rasmiy muborakbod, tanishuvdan soʻng, qal’adan chiqib, ikki chaqirimcha yiroqdagi «Bogʻi shohi» nomli noibning bogʻiga boshladilar. Farahbaxsh bogʻning janub tarafiga sharq usulida ikki qavatli imorat tushgan, toʻrt botmon chamasi mevazor, gulzor baland paxsadevor bilan ihota qilingan edi. Imorat qarshisida toʻrt marmar hovuz boʻlib, tiniq suvda qirmizi baliqlar ohista suzib yurardi. Taom vaqti yetgani uchun istirohatga berilmay, dasturxon atrofida davra qurdilar.

3 Nonushtadan soʻng Mirza Qandilxon ikki foytun bilan Bogʻi shohiga kirib keldi. Foytunlarning biriga Xmarin, Shuvalov (Xmarinning taklifi bilan), Sinelnikova, Mirza Qandilxon, ikkinchisiga Ushinskiy, Asadulla va Zikriyo afandi oʻtirdilar. Oldinda Gʻulomqodir bilan yana uch sovar, ortda esa oʻn chogʻli sovar kuzatuvida shahar koʻchalariga chiqdilar. Bozorga olib boruvchi yoʻl manzilga yetmay torayib, foytun yurolmaydigan boʻlib qoldi. — Bozor oralash maylingiz boʻlsa, otga minamiz,— dedi Mirza Qandilxon. Sovarlar otdan tushib, jilovni ushladilar. Sinelnikova foytundan tushayotganda Mirza Qandilxon Xmaringa: — Xonim bunda oʻtira tursinlar, — dedi. — Valya, biz tezda qaytamiz, — dedi Xmarin, Qandilxonning maqsadini anglab. Sinelnikova yolgʻon jilmayish bilan joyiga qaytib oʻtirdi. — Mira’lamovich, payqadingmi, kotiba forschani bilmasmikin? — dedi Shuvalov, uning harakatini kuzatib. — Bilmasa kerak. — Hozir afgʻon Xmaringa bir narsa devdi, xonim toʻxtab qoldi. Tushundi shekilli. — Vitaliy Sergeevich, nahotki... — Sen men bilan bahslashma-yu, gap orasida bir sinab koʻr, xoʻpmi? Foytun oldida toʻrt sovar qolib, boshqalar jinkoʻcha oralab bozorga kirib bordilar. Keng ishton, uzun koʻylak, kalta nimcha kiygan erkaklar kaftlarini peshonalariga qoʻyib, salom berib, yoʻl boʻshatardilar. Yuziga oq ipdan toʻqilgan parda tortgan ayollar esa devor tomon oʻgirilib, otliqlar oʻtib ketguncha qilt etmasdan turardilar. Bozor deganlari ham tor, ham betartib edi. Rastalar Turkiston bozorlaridagi kabi batartib, muntazam boʻlmay, chapaqay kalishday poyma-poy edi. Bir rasta chitfurush, yonida kavushfurush, uning yonida attor, soʻng baqqol, soʻng yana chitfurush... — aralash-quralash joylashgan edi. Yoʻllar sihatga zid, badboʻy, issiq kunda koʻngilni gʻoyat behuzur qilar edi. Unda-bunda otliqlar ham uchrar: oldinda jilovdor, ikki taraf uzangilarning yonida rikobdor1 yurishidan ularning amloqdor ekani ayon edi. Bundaylar bozorda kam — toʻrt-beshdan oshmas, aksar piyodalarning kimligi liboslaridan ma’lum, ular orasida toʻqdan och, tuzuk liboslisidan juldur kiyimlisi bisyor edi. Mehmonlarnnig bozorda paydo boʻlganini avval gadolar ilgʻashdi. Qoʻllarini choʻzib, tavallo aytib, ularga peshvoz chiqa boshlashdi. Mirza Qandilxon ikki sovarni oldinga oʻtkazib, otni orqaga burdi-da, Xmarin yoʻlini toʻsdi: — Qaytmogʻimiz lozim, sohib. — Bir oz aylanaylik, balki ul-bul olarmiz, — dedi Xmarin, uning qiligʻiga tushunmay. — Chetdan kelgan kishilar, kim boʻlsin, bozordan mol oladurgʻon ekan, avval noib sohibdan ijozat soʻramogʻi shart. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 28

— Taajjub, — Xmarin shunday deb otini burdi.— Janoblar, jannatda koʻrmoq boru yemoq yoʻq deyishardi. Biz jannatda ekanmiz. Foytunga qaytganlarida Tuproqqoʻrgʻon tomonidan doʻl-nogʻoralar ovozi keldi. — Qal’aga boramiz, — dedi Mirza Qandilxon. — Nim boʻladi u yerda, tomoshami? — deb soʻradi Xmarin, hafsalasizlik bilan. — Yoʻq, sohib, Koʻshkdan olib kelganimiz, jamshidiyning boshi kesiladi. — A? Darrov-a? — Avvalgi oʻgʻriligi uchun bir qoʻli kesilgan edi. U shariat boʻyicha hukm qilindi. Xmarin uning gapini oxiriga qadar eshitmay, Sinelnikovaga yuzlandi. — Valya, qiziq tomosha, bir qoʻllik oʻgʻrining boshi kesilar ekan. — Nikolay Zaxarovich! — Sinelnikova shunday deb yuzini burdi. — Dahshat... taklif qilgani uyalmadingizmi? — Valya, axir bu yer sharq. Bundan battari ham boʻlishi mumkin. — Nimaga toʻxtab turibmiz? — dedi Ushinskiy, Xmaringa yaqinlashib. Xmarin Mirza Qandilxonning taklifini aytdi. — Yoʻq, yoʻq, Nikolay Zaxarovich, bizni bu azobdan qutqaring, iltimos, — dedi Ushinskiy Sinelnikovaga bir qarab olib. — Bizning ishtirokimiz mutlaq nooʻrin, — dedi Shuvalov uni quvvatlab. — U holda boqqa qaytamiz, kechki ziyofatga qadar boʻshmiz, — dedi Xmarin. — Mening Mirza Qandilxondan bir oʻtinchim bor, — dedi Asadulla. — Bosh ustiga, sohib. — Men hazrat mir Alisher Navoiy qabrlarini tavob etmogʻim shart. Abdurahmon Jomiy, Abdulla Ansoriy xoki turobini-da, ziyorat etmogʻim lozim. Buning uchun noib sohibdan ijozat olmoq zarurmi yo sizningda ijozatingiz kifoyami? Keyingi gap Mirza Qandilxonga ma’qul kelib, yayrab jilmaydi: — Savob yumushlarga alohida ijozat joiz emas. Hoziroq boshlab boraman. — Veniamin Samoylovich, Vitaliy Sergeevich bu yerda ulugʻ odamlarnnig maqbaralari bor. Istasangiz, borishingiz mumkin. — Men boraman, — dedi Sinelnikova qat’iy ohangda. — Men ham borishim mumkin, — dedi Ushinskiy. — Veniamin Samoylovich, siz men bilan bogʻda qolsangiz, iltimos, kechki ziyofatda soʻzlaydigan nutqimni bamaslahat tayyorlasak, — dedi Xmarin. Ushinskiy oʻzi kutmagan qopqonga bexos tushib qoldi. Ularni Bogʻi shohida qoldirgach, foytunlar Alisher Navoiy maqbarasi tomon yoʻl oldi. — Navoiyni eshitganman, ammo she’rlarini bilmayman, — dedi Sinelnikova. — Oʻruscha oʻgurmasi yoʻqdur-da, — dedi Asadulla. U hozir suhbatlashadigan ahvolda emasdi. Nazarida maqbarani ziyorat qilgani emas, balki Navoiy bilan yuzma-yuz uchrashishga borayotganday edi. — She’ridan oʻqib bering. Asadulla darrov javob bermadi. Ayol ham uni shoshirmadi. — Bitta baytini aytib beraman: Bu gulshan ichraki yoʻqtur baqo guliga sabot, Ajab saodat erur, chiqsa yaxshilik bila ot. — Bu nima degani? — Bu deganiki... dunyoda abadiy narsa yoʻqdur, hech narsa boqiy emas, yaxshilik bilan nom qoldirishgina abadiydir. — Dono gap ekan, — dedi Shuvalov, uning soʻzlarini diqqat bilan tinglab. — Siz oʻzingizga sodiqsiz, Asad Mira’lamovich, shu yerda ham falsafiy she’r aytdingiz. Nima, Navoiyning ishqiy she’rlari yoʻqmi? Tohir Malik. Savohil (II- qism) 29

— She’rlar nima ekan, dostonlari bor, — dedi Zikriyo afandi suhbatga qoʻshilib. — Qani ayting-chi... — Asadulla afandi turganlarida... meni ma’zur tutasiz. Asadulla bu xonimdan qutula olmasligiga aqli yetib, bir bayt aytdi: Agarchi ishq aro boʻldi mubaddam kufr ila dinim, Ne gʻam, chun poklik rasmidurur bu ishda oyinim... Sinelnikova bayt tarjimasini eshitib, kulimsiradi. — Ishqiy she’r, ammo bari bir, falsafasi kuchliroq. — Siz ishq bilan falsafani ayri-ayri qoʻyasizmi? Shuvalovning bu xilda nozikta’b bilan savolga tutishi Sinelnikovani sal gangitib qoʻydi. — Nimaga endi, — dedi u Shuvalovga jilmayib qarab. — Sevgi — eng murakkab falsafa. Chaqilmagan yongʻoq, uni hamma ham chaqavermaydi. Shuvalovning savoli Sinelnikovani chalgʻitib, Asadullaning joniga ora kirdi. Foytun maqbaradan ancha berida toʻxtadi. Asadulla pastga tushib, maqbaraga tikilgancha harakatsiz qoldi. Keyin hamrohlariga e’tibor bermay, bir-bir bosib yurdi. Zikriyo afandi unga ergashmoqchi boʻlgan Sinelnikova bilan Shuvalovni toʻxtatdi. — Nima, bu yerga ham kirish mumkin emasmi? — dedi ayol norozi ohangda. — Mumkin, xonim, faqat keyinroq boraylik. Aftidan, Asadulla afandi sehrlanib qoldilar, xalal bermaylik. Asadulla nuray boshlagan maqbaraga yaqinlashib toʻxtaganini, keyin tiz choʻkkanini oʻzi ham sezmay qoldi. Uning koʻzlari sagʻnada edi: nahot buyuk bir odam shu sovuq tosh ostida yolgʻiz yotgan boʻlsa, nahot bu sovuq toshlar suyaklarini ezib turgan boʻlsa... Shu xayoldan eti seskandi. Bolaligida gʻaroyibotlar, sehrgarlar haqida koʻp ertak eshitgan edi. Bu gʻaroyibotlar, bu sehrgarliklar haqiqat emas, xayolot mahsuli ekanini bilsa-da, hozir koʻngli shunday bir sehrgarlik istadi. Uning nazarida buyuklarning bu holda jonsiz yotishi insofdan emas. Qani oʻsha sehrgar hozir paydo boʻlsa, bu toshlarni uloqtirib tashlasa, shoirga jon bersa, oʻsha baqo gulshanidan tashvishli dunyoga qaytarsa... «Ajab saodat erur, chiqsa yaxshilik bila ot...» Shunday boqiylik egasi jonsiz yotsa... qanday bedodlik bu!.. Asadulla alhol barcha narsani unutgan edi. U uchun hozir faqat bir inson — Alisher Navoiy mavjud edi.

4 Kechki ziyofat chogʻida noibning bir tomonidan Xmarin, ikkinchi tomonidan Asadulla joy olgach, ularga lutfu karamlar koʻrsatildi. Taomlar keti uzilib, choyga navbat kelgach, noib Asadullaga yuzlandi. — Oʻgʻri qatl etildi. — Xabarim bor, noib sohib, qoʻlingiz shariat hukmida qattiq ekan. — Mahbusingizni soʻroqqa tutdim. Qodir ogʻa hazratning aygʻoqchilaridan ekani aniq. Uni Kobulga yetkarmoq istagidamisiz? Men rizoman. — Tashakkur, noib sohib. Ijozatingiz bilan soʻrogʻimni soʻrasam... Qodir ogʻa hazrat... amir saroyida e’tibori zoʻrmi? — E’tiborimi?.. Sizga aniq javob qaytarmoqqa ojizman. Hazratning rahmatli amir Habibulloxon zamonida e’tibori baland edi. — Badniyat emasmi? Noib ul hukuma bu savolga javob berishdan boʻyin tovlab, suhbat mavzuini boshqa yoqqa burib yubordi: — Safaringiz xatarnok boʻlibdi, menga aytdilar. Endi sizlarni qaysi yoʻldan yoʻllasam ekan? Kobulga uch yoʻl mavjud. — Bu sizning ixtiyoringizda, noib sohib. Noib qalin, moshguruch soqolini silab, ancha oʻylandi. Keyin birdan qarsak chalgan edi, ziyofat ahli jim boʻldi. — Yozuq dasturxonli uy — kuni doim toʻy. Azizmonlarga dasturxonimiz hamisha yozuq, kunimiz faqat toʻy. Biroq bularga Kobulda ilhaqlik ila koʻz tikkanlarki, yoʻlga uzutuvdan oʻzga choramiz yoʻqtur. Ma’lumingizkim, Hirotdan Tohir Malik. Savohil (II- qism) 30

Kobulga uch yoʻl boʻlub, biri Kandahor yoʻlidurki, ellik olti rabot boʻlib, masofatan ming sakkiz yuz qirq olti chaqirimdur. Yana biri Hazora yoʻlidurki, oʻttiz bir rabot boʻlub, masofatan ming chaqirimdur, uchinchi Mazori Sharif yoʻlidurki, masofatan ming besh yuz ellik olti chaqirimdur, qirq olti rabotdur. Koʻrdingizki, Hazora yoʻli eng yaqin, biroq azizmonlarni bu togʻliq xavfli yoʻlga yoʻllashga koʻnglum chopmaydur. Yiroq boʻlsa boʻlsun, azizmonlar beshikast yetmoqlari uchun Mazori Sharif yoʻlini tanladim. Olloh azizmonlarning yoʻllarini oq qilub, oʻz panohida asragay, omin. Tong bilan chopar yoʻlga chiqub, Mazori Sharif noibiga nomai muboragimizni yetkazgay. Ertasi kuni nonushtadan soʻng vakola hay’atini noib yoʻqlatdi. U Chorbogʻdagi xonasida yolgʻiz edi. Shundan bildilarki, noib faqat oʻzini qiziqtirgan muammolar xususida suhbat yuritmoqchi. Noib suhbatdan qanoat hosil qilmadi. Chunki koʻp muammolar, xususan, Rossiyaning bermagi mumkin boʻlgan yordamlari faqat amirga aytilgusi, faqat amir bilangina hal etilguchi muammolar ediki, noibga bularni bildirib, toʻydan oldin nogʻora qoqmoqqa haqlari ham yoʻq edi, lozim deb ham bilmadilar. Bogʻi shohiga qaytishgach, bir ozdan soʻng, Xmarin Asadullaning xonasiga kirib keldi: — Muhojir qani? — dedi u asabiy tarzda. — Men siz bilan birga edim. — Muhojir ham, Valya Sinelnikova ham yoʻq. Qayoqqa ketgan boʻlishlari mumkin? Savol javobsiz qoldi. Zikriyo afandi bilan Sinelnikova hech qaerda yoʻq edi. Ular tushlik taom vaqtida ham koʻrinmadilar. — Bir yoqqa ketishga boʻlsa tushlikka yetib kelishadi, — dedi Xmarin, soʻng Mirza Qandilxonga borib, voqeani bayon qildi. Ularning chiqib ketgan-ketmaganidan sarbozlar ham bexabar edilar. Birpasda hammayoq talotoʻp boʻlib ketdi. Boshi tosh bilan urib majaqlangan Zikriyo afandining jasadini, koʻylaklari poralangan, tomoqlari tishlanib, rangi bir ahvolga tushgan Sinelnikovani oqshomga yaqin olib kelishdi. Tuni bilan koʻzlariga uyqu ilinmadi. Tongda Zikriyo afandini, Vatani hajrida oʻrtanib yongan, sargardonlik zahridan bagʻri kuyib, adoyi tamom boʻlgan, yurti saodati abadiyasiga bir ishonib, bir ishonmay yurgan hind inqilobchisini Hirot tuprogʻiga qoʻydilar. Bu, ayniqsa, Asadulla uchun musibatli va alamangiz boʻldi. Qabrga tuproq tortilib, odamlar tarqay boshlaganda ham Asadulla harakatsiz turardi. Asadulla Zikriyo afandi bilan bir necha haftagina hamsuhbat, hamroh boʻldi. Ana oʻsha birgalikda oʻtgan kunlar ikki pokiza dilni bogʻladi. Zikriyo afandi Asadullaga Hindiston haqida, oilasi, birodarlari haqida soʻzlab bergan edi... Bu soʻzlarni Asadulla keyinroq, Zikriyo afandini oʻylagan kezlari eslaydi. Hozir, qabr yonida, marhumning kuyinib aytgan gaplari qulogʻi ostida jaranglaydi. «Men koʻp narsani da’vo qilmayman. Yurtim ozod boʻlsa bas. Oʻzim osmonni sevsam deyman. Yerni, soʻng shu tuproqda yurgan barcha odamlarni, bor begʻuborligi, bor fazilatlari, hatto bor qusurlari bilan sevsam deyman. Boshqa ilinjim yoʻq mening...» Dafn marosimidan qaytishgach, Sinelnikova bor gapni aytib berdi: Zikriyo afandi uni bozorga borishga koʻndiribdi. «Kecha bozorni koʻrmay qolgan edingiz, men ham ul-bul xarid qilishim kerak», debdi. Bozorni koʻrolmay qolgani Sinelnikovaga alam qilgan ekan, koʻnibdi. Bozor yoʻlidagi jinkoʻchada ularning yoʻlini uch-toʻrt afgʻon toʻsibdi... Zikriyo afandi chorasiz qolibdi... Afgʻonlarning ma’lum qilishicha, voqea sodir boʻlgan uy tashlandiq emish. Buni eshitib, Shuvalov oʻylanib qoldi: «Bu tasodifmi yo yoʻl poylashganmi?» Shu voqea sabab boʻlib, yoʻlga chiqishlari yana bir kunga kechikdi. Kobul sari yurib, ikkinchi rabotga qoʻnishganda shakl-shamoyili, fe’l-atvori afgʻonlardan butkul farqlanuvchi, yuz tuzilishi Turkiston qirgʻizlarini eslatuvchi odamlarni uchratib, Asadulla ajablandi. Asli moʻgʻul boʻlib, Bobur zamonida ham moʻgʻul tilida gaplashgan, keyinchalik forsiylashgan bu xalq toʻgʻrisida eshitgan edi. Lekin ular Mazori Sharif yoʻlida emas, oʻz nomlari bilan ataluvchi Hazora yoʻlida yashashlarini ham bilardi. Uch-toʻrt hazora bilan gaplashgach, Shuvalovni ogohlantirdi. — Demak, noib ham bir nimadan hadiksiragan. Kimlarnidir chalgʻitmoqchi boʻlgan, — dedi Shuvalov. — Demak, Tohir Malik. Savohil (II- qism) 31

hali ham xatarda ekanmiz. Erta saharda afgʻonlar besaranjom boʻlib qolishdi. Kun yoyilay deganda rabotga Gʻulomqodir kirib keldi. Otga oʻngargan odamni xuddi uloq tashlaganday Mirza Qandilxon oyogʻi ostiga tashladi. — Qochgan ekan, sohib, kimdir birov arqonlarni kesibdi, xanjar ham beribdi qoʻliga, — u shunday deb kumush sopli xanjarni uzatdi. Asadulla uni tanidi: Parvona yoʻlida turkman bergan xanjar... Xanjarni Ushinskiy ham tanib, Asadullaga savol nazari bilan qattiq tikildi. Qalandar oʻziga kelib qimirladi. Gʻulomqodir uni yelkasidan changallab, qaddini koʻtardi. — Nimaga qochding? — dedi Mirza Qandilxon, unga oʻqrayib. Aftidan, tepkilaydigan ishtahasi bor edi-yu, mehmonlar izzatini qilib, oʻzini bu ishdan tutayotgan edi. — Sohib buyurdi, — dedi qalandar, unga qoʻrquv bilan javdirab qarab. — Qaysi sohib? — Qalandar oʻgirilib, Xmaringa tikildi. — Ana u... Hamma yalt etib Xmaringa qaradi. Xmarin avvaliga tushunmadi. Keyin birdaniga rangi quv oʻchib ketdi. Lablari titradi. Qalandar tomon bir-ikki qadam bosdi. Soʻng toʻxtab, Mirza Qandilxonga oʻqraydi. — Bu ne tomosha, Mirza Qandilxon?! — dedi baqirib. — Bu ne tomosha ekani menga- da, ayon emas, sohib, — dedi Mirza Qandilxon gʻazabini yashirmay. — Shundaymi?.. — Xmarin qalandar ustiga bostirib bordi. — Sen nimasan oʻzing, qalandarmisan, aygʻoqchimisan yo alayhilla’namisan, seni kim qochirdi, kim xanjar berdi, ayt! Qalandar bir oz hadiksiragan holda Xmaringa qarab turaverdi. — Ayt! — dedi Xmarin, jonholatda qichqirib. — Siz, sohib... — Shundaymi... xoʻsh, nimaga qochirdim? — Mazori Sharif yoʻlidan adashganimizni yetkaz, dedingiz. — Nima?! — Xmarin Mirza Qandilxonga savol nazari bilan qaradi: — Qaysi yoʻldan boryapmiz? — Hazora yoʻli bu, sohib. — Bu qanaqasi!!! Bu qanaqasi, deyapman?! — Sizlarni Kobulga beshikast yetkazmoq maqsadida boʻldi bu. Asadulla Xmaringa yaqinlashib, uni bilagidan ushladi: — Nikolay Zaxarovich, yuring, gaplashib olaylik,— Asadulla shunday deb Mirza Qandilxonga qaradi. — Biz kengashib olmogʻimiz shart. Qalandarga biror kori hol boʻlmasin. U yolgʻon soʻzlayapti. Chodir ogʻzida paydo boʻlgan Sinelnikova qalandarga ajablanib qarab qoldi. Toʻrtovlon ayolga e’tibor bermay Shuvalovning chodiriga kirdilar. Asadulla qalandarning gapini bayon qildi. — Bir narsaga hayronman, — dedi Ushinskiy, — xanjar sizniki edi shekilli, Asadulla Mira’lamovich? — Ha, meniki edi. Lekin men uni Nikolay Zaxarovichga hadya qiluvdim. — Qiziq.. hadya birovga oshirilmas edi shekilli? — Men iltimos qildim, — dedi Xmarin, uning gapini shart boʻlib. — Men noyob qurollarga oʻchman. Toshkentda yigira uch xanjarni qoldirib kelganman. Asadulla Mira’lamovichni tinch qoʻying, agar oʻsha la’nati qalandarning gapiga ishonsangiz, mana, meni jazolang. — Nikolay Zaxarovich, jazolash haqida gap boʻlmayapti-ku? — dedi Shuvalov bosiqlik bilan. Uning xotirjamligi majlis ahlidagi botiniy asabiylikning portlab, zohirga chiqishiga yoʻl qoʻymadi. — Afgʻonlar Hazora yoʻlidan borajagimizni atay yashirishgan, — deb davom etdi Shuvalov, — buning uchun ulardan oʻpkalash kerak emas. — Siz bilarmidingiz? — deb soʻradi Ushinskiy. — Kecha ma’lum boʻldi, Mira’lamovich aytdi, yoʻlovchilar bilan gaplashib bilibdi. — Demak, faqat ikkovingiz bilgansiz... Qiziq... Nikolay Zaxarovich, yoʻlga chiqadigan kunimiz nima uchun noibga Tohir Malik. Savohil (II- qism) 32

uchrashdingiz? — Noibning oʻzi yoʻqlatuvdi. Yoʻqlamagan taqdirda ham borar edim. Diplomatiya rasmi shunaqa. — Shunaqami? Noib nima dedi? — Oq yoʻl tiladi... tashviqot yurgizmanglar, dedi. Rossiyadagi ishchi-dehqon qoʻzgʻoloni haqida gapirishni man qildi. — Nima uchun buni oʻsha vaqtda bizga aytmadingiz? — Aytganim bilan boshqacha tushunardingiz. — Nikolay Zaxarovich, iltimos, chodiringizda boʻlib tursangiz. Firqa guruhi kengashib olishi kerak. — Qaytib ketishga tayyorlanaveraymi? — Nikolay Zaxarovich, — Shuvalov shunday deb, uni yelkasiga qoʻlini qoʻydi. — Yosh bola emassiz-ku, a? — Vitaliy Sergeevich, elchiga juda mehribon boʻlib ketibsizmi? — dedi Ushinskiy, Xmarin chiqib ketgach. — Veniamin Samoylovich, biz afgʻonlar yeridamiz. Har bir harakatimiz ularning kuzatuvida. Har bir soʻzimizga quloq tutishadi. Oramizdagi ixtilofni sezishsa, safarimizdan durust natija chiqishi qiyin.

— Janob Xmarinning xatti-harakatlari boshidayoq menga shubhali koʻringan. Hamma shubhalar tasdiqlandi: avval Karki yoʻliga boshladi, pistirmaga duch keldik, keyin mana bu voqea. Men uni elchilikdan chetlashtirishni taklif qilaman. Bolshevik sifatida unga ishonchsizlik bildirishimiz zarur. — Taklifingizga qoʻshilmayman, — dedi Asadulla, — uni elchilik huquqidan mahrum qila olmaymiz. Yorliq uning nomiga yozilgan. Moskvadan favqulodda muxtor elchi yetib kelguncha Afgʻoniston amiri bilan faqat shu odamgina Rossiya hukumati nomidan gaplasha oladi. — Veniamin Samoylovich, shubhangizga ham, taklifingizga ham qoʻshilmayman. Karki yoʻlidan borishga siz ham undagansiz, esingizdami? Qalandarning gapiga kelsak... U sizni yoki meni ham koʻrsatishi mumkin edi. Nikolay Zaxarovich qaysi yoʻldan ketayotganimizni bilmay turib, qanaqasiga uni Mazori Sharifga yuboradi? — dedi Shuvalov. — Bilgan boʻlsa-chi? — deb boʻsh kelmadi Ushinskiy. — Bilmagan. Bunga ishonaman. Xoʻp, deylik, u bizni yana pistirmaga roʻpara qilmoqchi boʻlgan. Bu unga nima uchun kerak? Avvalo atrofimizda oʻzimiznikidan tashqari afgʻon askarlari ham koʻp. Oʻzimizni himoya qila olamiz. — Yengil oʻylamang, Vitaliy Sergeevich, hamma narsa boʻlishi mumkin. Shuning uchun taklifimni kun tartibidan olmayman. — Xohishingiz. Ovozga qoʻying boʻlmasa. — Ovozga qoʻyaman: demak, ikki kishi qarshi... Yaxshi. Ilojim qancha. Ziyraklikni yoʻqotib qoʻyibsiz oʻrtoqlar, ogohlantiraman. Elchining begunohligini isbotlash uchun qalandarni soʻroq qilishingizni qat’iyan talab qilaman. — Veniamin Samoylovich, buni afgʻonlarga qoʻyib beraylik. Bizga bari bir aytmaydi. — Sizning beparvoligingiz meni hayratga solyapti, chekist boʻlganingizga ishongim kelmay qolyapti. — Men vazifamni unutganim yoʻq. Ichimizda sotqin yo aygʻoqchi boʻlsa mendan qochib qutulolmaydi, ishonavering. Kengash shu tarzda tez va besamar yakun topdi. Ushinskiy chodirdan norozi qiyofada chiqib ketdi. Asadulla bilan Shuvalov qoʻshni chodirga kirishdi. Xmarin xanjarni jomadondan kim, qachon olgan boʻlishi mumkinligini bilolmay boshi garang ekanini aytdi. — Nikolay Zaxarovich, kotibangiz... forschani tushunadimi? — Valentina Nikolaevnami?.. Yoʻq, nima, siz undan shubhalanyapsizmi? — Yoʻq, shunchaki soʻradim. Ha, yana bir narsani soʻrasam: Valentina Nikolaevnani koʻpdan bilasizmi? — Ha. Petrogradda tanishganman. Bama’ni oilaning farzandi. Otasi injener. Bu oila siyosatga aralashmas edi. Valyani Toshkentda uchratib qoldim. Otasining izidan kelgan ekan, otasi qoʻzgʻolondan keyinoq uyiga qaytgan ekan. Moskva yoʻli berkilgach, Valya chorasiz qolib, Tashqi ishlar nozirligida ishlayotgan ekan. Safarga uni men taklif qilganman. Undan shubhalanishingiz... qiziq, oʻzi bu ahvolda boʻlsa-yu... U yengiltak ham emas, ishoning. Faqat Ushinskiy xiralik qilib joniga tekkan. Men nafratlanaman bundaylardan. Rossiyaning sharafini bulgʻashadi bular. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 33

— Nikolay Zaxarovich, bu ishni sizningcha kim qilgan boʻlishi mumkin? Har holda qalandar qochgan, endi sizga tuhmat qilyapti. Maqsadi nima? Xmarin: «Rost gapiryapsizmi?» — degan qarash bilan Asadullaga tiqildi. — Ha, tuhmat bu, — deb ta’kidladi Asadulla, — unga ishonchimiz yoʻq. — Rahmat, janoblar... Meningcha bu... afgʻonlarning ishi ham boʻlishi mumkin. Shamol bulutni, bulut yomgʻirni haydab kelganidek, muammo muammoni boshlab kelaverdi. Muammo osmonini timqora bulut bosdi — yomgʻir yogʻadimi, doʻlmi, qormi, noma’lum edi. Bulutning tomchi tashlamay oʻtib ketishiga ham umid bor edi. Asadulla tashqariga chiqib, Gʻulomqodirni izladi. Chodirlar ortida otga yem berayotgan sovarni topib, gapga soldi. Gʻulomqodir ot kishnashidan uygʻonib ketganini, keyin uzoqlashayotgan chavandoz sharpasini ilgʻab, izma-iz quvganini gapirib berdi. Shundan soʻng Asadulla Mirza Qandilxonga uchrab, qalandar soʻzlari tuhmat ekanini, elchidan bunday nopok xatti-harakat gumon qilishning oʻziyoq gunoh ekanini aytdi. Mirza Qandilxon «qalandarning qornini yorib boʻlsa ham, haqiqatni oydinlashtirishga» va’da berdi. Asadulla chodiriga qaytayotganida koʻkragida qoʻqqis ogʻriq turib, nafasi siqildi. Koʻz oldi qorongʻilashib, boshi aylandi. Chodir qozigʻiga uzatilgan qoʻl muallaq qolib, behol yiqildi. Koʻzini ochganda oʻzini chodirda koʻrdi. Shundaygina yoniga afgʻon tabib chordana qurgan. Sal narida vakola hay’ati — bari jam boʻlgan. — Ollohga shukr, dard forigʻ boʻldi, — dedi tabib,— sohib, andak horigansiz, hordiq chiqarmogʻingiz darkor ekan. Asadullaning betobligi sabab boʻlib, oʻsha kuni rabotda qolishdi. Erta tongda afgʻonlar yana talotoʻp koʻtarishdi: kimdir qalandar saqlanayotgan chodir orqasini kesib kirib, «Ollohning sevgan bandasi» boʻgʻziga pichoq sanchibdi. Bundan nafaqat soqchi, balki gunohkor bandaning oʻzi ham gʻaflatda qolgan koʻrinadi.

Ikkinchi bob - ayriliq va diydor

1 Asadullaning boshi aylanib turgani uchun uni taxtiravonda ketishga koʻndirishdi. Taxtiravon deganlari koʻrinishidan ancha xunuk — Turkistonning oʻlik koʻtaradigan anbarini eslatar edi. Bu arobaning boʻyi ham, eni ham bir yarim gaz boʻlib, ichiga tushgan inson bolasi oyoq uzatib yotish rohatidan mahrum, ustiga-ustak, bu arobaning oldi bilan ortiga ikki ot qoʻshilib, «ravon» qilinar ekan. Mabodo otlar yoʻrtib qolsa ichidagi sogʻ odam ogʻrib, ogʻriq boʻlsa u dunyo safariga tadorik koʻrib qolishi hech gap emas ekan. Asadulla bu «rohatijon maofa»da uzoq yurolmay, tavba-tazarrular bilan yana ot minib yurmoqqa majbur boʻldi. Turon degan rabotga qoʻnishganda Asadulla ancha holdan toygan edi. Shu bois kechki taomdan soʻng gurunglashib oʻtira olmay, chodiriga kirdi. Yarim kechada sharpa sezib, choʻchib uygʻondi. — Sardor sohib, gunohimdan oʻting, halovatingizni buzdim. — Gʻulomqodir, sizmisiz? Asti xijolat boʻlmang, keling, oʻtiring. — Siz yaxshi odam ekansiz, sohib, koʻrib, sezib yuribman. Afsus, bizim urugʻdan emassiz. — Bu afsusingiz chakki. Bani basharning bari bir-biriga qarindosh-urugʻ. — Dono odamsiz, sohib. — Gʻulomqodir, sizga nima boʻldi, ruhingiz past? — Vidolashgani kirdim, sohib, bu tun Choraymoqqa joʻnayman. — Mirza Qandilxon yuboryaptimi? — Yoʻq, sohib. Bundan kunbotar sari yurilsa, mening urugʻim yerlari boshlanadi. Men bu yerlardan bosh burib oʻtolmayman. Urugʻdan chiqar chogʻimda menga marhamat qilgan edilar, qasos oluvimga imkon berib edilar, men uddalay olmadim. — Gʻulomqodir, soʻzlaringizdan hech nima anglamadim? — Choraymoqqa borishim kerak, vassalom. Oʻzga narsalarni soʻramang, sohib. Kiruvimning boisi boʻlak: Karki Tohir Malik. Savohil (II- qism) 34

yoʻlida, Said Gʻafforbek koʻz yummay turib, sizni yoʻqlatgan edi, eslaysizmi? — Ha, esimda. — Kim edi u? Birodaringiz emasmidi? — Bir vaqtlar birodar boʻlganmiz... — U holda... — Gʻulomqodir tiz choʻqdi, — gunohimdan oʻting. — Nimalar deyapsiz? — Sohib, uni men otganman. — Siz? — Ha... — Nimaga? — U avval oʻrus sohibni otdi. Keyin siz chiqib, paxta bilan uning qonini artar mahalingizda nazarimda sizni nishonga olib edi. Men... adashibman, birodaringiz ekan-ku... — Adashmagansiz. U badniyati ila bizga qoʻshilib ekan. Sizning zarracha gunohingiz yoʻq. — Mendan rozi boʻling, sohib. — Gʻulomqodir, ketmang. — Sohib, joʻnashimni birovga bildira koʻrmang, Xudo umringizni ziyoda qilsin.. Gʻulomqodir Asadullaga yaqinlashib engashdi-da yuzini yuziga qoʻyib xayrlashganicha chodirdan chiqdi. Asadulla nima qilarini bilmay, gangidi. Yumshoq toʻshak ustida emas, tikanaklar ustida yotganday bezovtalanaverdi. Tashqarida nonushta hozirligini boshlagan xizmatkorlar sharpasi eshitilgach, oʻrnidan turdi. Mirza Qandilxonning chodiriga borib, ovoz berdi. Mirza Qandilxon Asadullani ovozidan tanib, «yana tobi kelishmadimi», deb oʻyladi. Soʻng, Gʻulomqodir voqeasini eshitib, koʻzlaridan uyqu qochdi. — Umri qisqa ekan-da, — dedi bosh chayqab, — afsus, yovqur edi... — Uni oʻlim kutyaptimi? Boshqa chora yoʻqmi? — Begunoh qon toʻkkan boʻlsa, qasos olishadi. Choraymoqni bilaman. Qoidalari ayovsiz. — Bunga yoʻl qoʻymaslik lozim. Siz amir nomidan borsangiz-chi? — Huquqim yoʻq. — Biz borsak-chi? Gunohini soʻrab olsak-chi? Balki xun toʻlarmiz? — Choraymoqqa begonalarning soʻzi oʻtmaydi. — Ijozat bering, oʻzim boray. — Xiyla oʻjar ekansiz, sohib. Besamar yumushni boʻyningizga olmang. — Yosh umrga rahm qiling, uvol ketmasin. Amirning maktubini yetkazib, xayrli ish qilgan sovarni oʻlimga topshirib ketuvingiz gunohi azim emasmi? Amirning maktubini eslab, Mirza Qandilxon oʻyga toldi. Darhaqiqat, bu sovar maktub eltgan edi. Uni Tirmizda sardor Muhammad Valixon safga qoʻshgan edi. Unga bu mas’ul yumush topshirlagan ekan, demak, chakana sovar emas... Mirza Qandilxon aniq qarorga kelib, xizmatkorni chaqirdi. Otlar egarlanib, oʻn chogʻli sovar uzatuvida Asadulla bilan Mirza Qandilxon yoʻlga chiqishdi. Otlarga tinim bermay, kun yoyilganda Choraymoq joylashgan qishloqqa kirib borishdi. Urugʻ oqsoqoli — yelkalari keng, qirraburun, koʻzlari oʻtkir, ovozi jarangli odam — ularning niyatlarini bilib, bosh chayqadi. — Gʻulomqodir mening mana shu yelkalarimda ulgʻaygan, — dedi u. — Choraymoqda uning olldiga tushadigan yigit yoʻq. Nadomatkim, gunohga botdi. Uni olib ketib, jonini qiynamang. Qonga qon bilan xun toʻlashi lozim. Hali-zamon qizning heshlari keladi. Xalal bermangiz. — Uning gunohi nima? — dedi Mirza Qandilxon. — Bilmaysizmi? — ajablandi oqsoqol. — Aytmadimi? Ma’lumingiz boʻlsinkim, Gʻulomqodir zavjasining jonini olgan. Ammo zavjasiga qoʻshilgan erkakni qoʻldan chiqargan. Ayolini begona erkak ila oʻldirganda edi, gunohdan forigʻ boʻlardi, undan xun talab etilmas edi. Choraymoqning qonuni — shu! Puxtun vala1ni buzmoqqa hech bir kimsaning haddi yoʻq! Tohir Malik. Savohil (II- qism) 35

— U amirning sovari... — dedi Mirza Qandilxon e’tiroz ohangida. — Bu menga ma’lum, — dedi oqsoqol uning gapini boʻlib. — Choraymoqqa bir inglis kelib edi. Tijorat yumushlari bilan kelib turguchi edi. Shul zot zavjasini zoʻrlaganmi yoinki ayol oʻz xohishi ila qoʻshilganmi, bu bizga qorongʻi. Bizga ayoni shuki, inglis qochgan. Uni topish mushkul vazifa. Amir inglisga qarshi lashkar toʻplamoqda deb eshitib edik. «Muhoribaga bor, shahid ketsang rozimiz, omon qaytsang, gunohingdan kechamiz», deb edik. Unga ot berib edik, yarogʻ berib edik. Muhoribaga nasibasi qoʻshilmabdi. Joni shu yerda olinadi. Yozugʻi shu ekan bolamning. Bu ham uning saodati. jasadi begona tuproqqa qoʻyilmaydi. — Amir uni muhoribadan ayirib, mas’ul... savob yumush bilan sarhadga yoʻllagan, — dedi Asadulla suhbatga qoʻshilib. Oqsoqol unga tikildi. — Siz kimsiz? Bizim a’yonlarga oʻxshamaysiz. Asadulla kimligini, vazifasi, niyatini aytdi. — Gʻayriyurt boʻlaturib, Gʻulomqodirga nechuk kuyinyapsiz? — dedi oqsoqol, uning soʻzlarini eshitib. — U bizning jonimizni asrab qoldi. — Buni oʻzi aytdimi? Asadulla Mirza Qandilxon oldida Said Gʻafforbek oʻlimini eslashni lozim topmay, yolgʻon gapirdi: — Yoʻq, oʻzimiz koʻrdik. Yoʻlda yov bizga hujum qildi. Gʻulomqodir misoli sher olishdi. Jonini ayamadi. — Haq rost bu, — dedi Mirza Qandilxon, uni quvvatlab. — Yov... inglis edimi? — deb soʻradi oqsoqol. — Inglisni oʻzimiz koʻrmadik. Ammo... yovni inglis yoʻllagani aniq. Oqsoqol oʻyga toldi. — Biz kengashib koʻramiz, — dedi bir ozdan keyin. Oqsoqol chorlagan kengash koʻp choʻzildi. Soʻng qishloq ahli maydonga toʻplandi. Oqsoqol qarorini shunda ma’lum qildi. Oʻlimni boʻyniga olib, bir chetda ma’yus turgan Gʻulomqodir amir xizmatiga qaytishi lozimligini bilib, baqirib yubordi. Qoʻllarini koʻtarib, tiz choʻkkancha sudralib, oqsoqolga yaqinlashdi-da, uni tizzalaridan quchdi. — Jonimni qiynamang meni, xunxoʻrlarga topshiring. Topshiring xunxoʻrlarga! Oqsoqol uning yolborishiga e’tibor bermadi. — Sening xuningni amir sohib hazrat toʻlaydi. Shundaymi? — Oqsoqol Mirza Qandilxonga qaradi. Bu kutilmagan savoldan Mirza Qandilxon gangib qoldi. Yaxshiki oqsoqol undan javob talab qilmadi. Yoʻqsa, nima deyishi oʻziga ham qorongʻi edi. Gʻulomqodir onasi bilan rozi-rizolik tilashib, tark etgan edi bu qishloqni. Uni hech yerda oʻlim bagʻriga olmadi. Jon berishni istab kelib edi, bu yerda ham oʻlim undan qochdi. Endi yana onasi huzuriga kirdi. Rozi-rizolik tilab kirdi yana. Yuzlari onasining koʻz yoshlaridan jiqqa hoʻl boʻldi. Yuragi onasining nolalaridan poralandi. Koʻz oldini alam, hijron pardasi toʻsdi. Tomogʻini ayriliq panjasi bilan boʻgʻdi. Uyidan chiqib, kutib turgan sovarlar sari yurdi. Asadullaga roʻpara kelib, toʻxtadi. Unga mungli nigohini qadadi. Asadulla bu nigohga dosh berolmay, koʻzlarini olib qochdi. — Sizdan rozi emasman, sohib... Gʻulomqodirnnig sekin aytgan bu gapi darani gumburlatib yuborganday, atrofni aks-sado tutib ketganday tuyuldi Asadullaga. «Sizdan rozi emasman, sohib... Sizdan rozi emasman...» Asadulla uning dardini tushunib turardi. Lekin shunday yosh yigitni nodon oʻlim qoʻliga topshirib keta olmas ham edi. Rabotdagilar bularni sovar izidan ketganini bilib, qalandarni oʻldirgan odam topilibdi-da, degan xayolga borishgan edi. Bunday boʻlmaganini eshitib, hammalari ajablanishdi. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 36

2 Kobulda elchilarni intiqlik bilan kutayotgan boʻlsalar-da, karvon oshiqmas edi. Vakola hay’atini togʻli-toshli yoʻllarda urintirib qoʻymaslik uchun mehmondor karvonning ildamlashiga yoʻl qoʻymasdi. Kun yoyilmay bir rabotdan yoʻlga chiqib, kun botarda ikkinchisiga qoʻnib, asta-sekinlik bilan Kobulga yaqinlashar edilar. Bosib oʻtgan rabotlarining barchasi bir-biriga oʻxshash: bir suratda, bir qolipda, bir usulda ishlangan: biridan ikkinchisiga koʻchib borgan kishi avvalgisidan bunisini ayirmogʻi uchun oʻtkir zehn sohibi boʻlmogʻi lozim edi. Rabotlarga amir tomonidan tayin etilgan arboblar karvonni oqshom chogʻi ehtirom ila kutib olishar, sabohda esa lutflar koʻrsatib uzatardilar. Shu zaylda karvon Hirot viloyati chegarasini bosib oʻtib, Kobul viloyatiga qadam qoʻydi. Chilla chiqib, kun ancha salqinlashdi. Ayniqsa kechalari izgʻirin turib, Asadullannig koʻkragidagi ogʻriq bot-bot azob bera boshladi. Ayniqsa, kunda olti-etti tosh masofani otliq bosib oʻtish mashaqqati ham holdan toydira berdi. Bugun yoʻl ancha tekis boʻlganidan ildamroq yurishganmi, har holda Panjob rabotiga oqshom tushmay yetib kelishdi. Besh tomondan besh irmoq kelib qoʻshiluvchi yerga qurilgan rabot atrofi benihoya manzarali edi. Shu manzarasi bilan ham uni oʻzgalardan darhol farqlash mumkin boʻlardi. Taom hozirlangunga qadar Asadulla rabotdan tashqariga chiqib, tiniq irmoq boʻyida bir oz hordiq chiqarmoqchi boʻldi. Irmoq tomon yurdi-yu, katta xarsang ustida kunbotarga boqib oʻtirgan Gʻulomqodirni koʻrib, avvaliga toʻxtadi. Unga xalal bergisi kelmadi. Oʻsha kundan beri necha rabot bosib oʻtsalar-da, Gʻulomqodir undan oʻzini nari tutadi. Biroq, bu hamiyatli yigitni shu ahvolga solib qoʻyaverish ham insofdan emas. Jismoniy oʻlim changalidan tortib olib, ma’naviy oʻlimga — uzoq davom etadigan azobga yem qilish — oʻtaketgan berahmlik, badkirdorlik ekanini Asadulla bilar edi. Shu uchun ham yigitni oʻz holiga butkul tashlab qoʻya olmasdi. U beixtiyor Gʻulomqodir tomon yurdi. Yigit sharpani sezib, orqasiga oʻgirildi. «Nimaga kelyapsiz?» — deganday Asadullaga bir nafas tikildi-da, soʻng yana burilib oldi. Asadulla indamay kelib, uning yonidagi kichikroq toshga omonat oʻtirdi. Irmoq adogʻiga, yigit tikilib turgan yoqqa qaradi: kun qizarib botyapti. Goʻyo ufq qonga belangan, goʻyo irmoq qorli emas, qonli choʻqqidan boshlanadi, goʻyo bu irmoqdan suv emas, qon oqadi, soʻng kela-kelguncha tinib, suvga oʻxshab qoladi... Asadulla engashib, kaftiga suv oldi. «Bu yigitning qalbi shu suv kabi toza, tiniq. Shafaq suv yuziga rang berib, koʻzni aldayapti. Bu yigitning ham koʻngil koʻzi aldayapti. Shafaq ketsa, aldamchi rang yoʻqoladi. Ammo koʻngil koʻzidagi rang pardani qanday yoʻqotish mumkin?..» Gʻulomqodir yonida oʻtirgan Asadullaga qaramadi ham. Ufqqa tikilib oʻtira-oʻtira, oʻrnidan turdi. Asadulla ham qoʻzgʻaldi. — Inim, mendan ranjiganingiz nojoiz. Gʻulomqodir bu gapga dastlab parvo qilmadi. Ammo uch-toʻrt qadam bosgach toʻxtab, oʻgirildi: — Siz mening jonimni asrayman, deb jonimni qiynoqqa solib qoʻydingiz, sizdan rizo emasman, — dedi u sovuq ohangda. Bu safar uning gaplari toshlarga urilib, aks-sado bermadi, aksincha muz boʻlib, Asadullaning vujudini titratdi. — Men sizning joningizni emas, imoningizni asradim. Bejanoza ketishdan asradim sizni, — dedi u. — Bu nima deganingiz? — Siz xunxoʻrlarga joningizni in’om etmoqchi edingiz. Hech bir olishuvsiz, koʻksingizni xanjarga tutib berardingiz. Shundaymi? Ha, shunday. Bu esa inim, oʻz-oʻzini oʻldirmoq ila barobar. Bundaylarga janoza oʻqilmaydi, toʻngʻiz qavmida ketadi. Bu dunyoingiz kuygani kammi edi, u dunyoingizni ham kuydirsangiz. Gʻulomqodir birdan boʻshashdi. Sovuq boqayotgan koʻzlari moʻltillab qoldi. — Rostmi shu? — dedi u qult etib yutinib. — Shariat hukmi bu. Bundaylar ahli muslim yotgan qabristonga ham qoʻyilmaydi. Yakka-yolgʻiz, bir chetga qoʻyiladi. Men buni sizga ravo koʻrmadim. Aybim shu. Gʻulomqodir boshini xam qilgancha xarsangga qaytib oʻtirdi. — Men oʻlimni istayman, sohib, u mendan ne uchun qochdi? — dedi xoʻrsinib. — Oʻlimni oʻylashingiz chakki. Sizga zehn, idrok ne uchun berilgan, kuch-quvvat ne uchun berilgan, nodon oʻlimga boʻyin egish uchunmi! Yo yurtga omonlik keltirsin, ne’matlardan toʻyib-toʻyib, quvonib-quvonib bahramand boʻlsin Tohir Malik. Savohil (II- qism) 37

debmi? Siz yashashingiz, ortingizda zurriyod qoldirishingiz lozim. — Asadulla yigitni shu gaplari bilan ovuntirganday boʻldi. Rabot tomonda yana bir karvon koʻrindi. Asadulla yigitni yolgʻiz qoldirishni ma’qul koʻrib, iziga qaytdi. Rabotga kichik karvon qoʻngan edi. Rabot arbobining pitirlab qolganiga qaraganda baobroʻ odamlar kelgan koʻrinadi. Hovli sahniga koʻrk berib turgan chinor yonida Xmarin ikki a’yon bilan gaplashib turardi. Asadullani koʻrib, chaqirdi. Asadulla Mir’alamovich, buyoqqa keling. Ikkala a’yon ham Xmarin murojaat qilgan tomonga oʻgirildi. Biri uzun boʻyli, qotma, yonoqlari boʻrtib chiqqan afgʻon edi. Yana biri... oʻrta boʻy, toʻla, qoʻykoʻz, kalta soqol-moʻylab... yopiray... tushimi yo oʻngimi bu?! — Toshkentga borayotgan elchilar bilan uchrashganimizni qarang. Amir ketma-ket ikkinchi vakolani ham otlantiribdi. Tanishing: general mirzo Muhammadxon, maslahatchilari va tarjimonlari Mamatsharif... Xmarinning gaplari elas-elas qulogʻiga chalindi. Asadulla, koʻzlarini Mamatsharifdan uzmay, qulochini yoyib, qadamini tezlatdi. — Mir’alam oʻgʻli, sizmisiz? Taqdir panjalari ayirib, noma’lum tomonlarga, begona yurtlarga itqitib tashlagan hamfikrlar, bir-birovini koʻrish umidi xira tortgan birodarlarning tilidan boshqa gap uchmadi. Ayriliqlarni koʻraverib zada boʻlgan yuraklar bu kutilmagan diydordan larzaga tushdi. Xmarin bu uchrashuvdan unchalik ajablanmagan sardorga savol nazari bilan qaradi. — Mamatsharif oʻzbek. Hamyurtini uchratdi shekilli? — dedi sardor. «Koʻrinishlariga qaraganda faqat hamyurtga oʻxshamaydi», deb oʻyladi Xmarin. — Musofirlikda diydor koʻrishish peshonamizga yozilgan shekilli? Bir Bokuda koʻrishsak, bir bu yerda? — dedi Asadulla birodarini bagʻridan boʻshatib. — Mir’alam oʻgʻli, siz aytmang, men kuymay. Bu ne shodlik boʻldi, diydor koʻrishdik, bu ne gʻamki, yana ayriliqlardan bagʻrimiz yonsa? — Ayriliqdan gapirmang. Diydor koʻrishuvimizning oʻzi bir saodat. Kechki taom chogʻi ikki vakola bir dasturxon atrofida davra qurdi. Dasturxonga taom tortilmay turib, Asadulla doʻstini tanishtirdi: — Mamatsharif ma’rifatparvar shoirlarimizdan. Jaholatga, zulmga qarshi xoʻb va koʻp yozganlar. Vitaliy Sergeevich, bu kishining she’rlari hatto Orenburg gazetalarida ham bosilgan. — Unda men bilishim kerak. Taxalluslari nima edi? — Taxalluslari... bir oz gʻayritabiiyroq... zulmni la’natlab yozganlari uchun koʻproq «Vahshiy» deb imzo chekardilar. Shuvalov bilmas ekanman, deb bosh chayqadi. Gapni uning oʻrniga Sinelnikova ilib ketdi: — «Vahshiy»? — U Mamatsharifga ajablanib qaradi. — She’riyatda bunday nom bilan chiqish... Nafosatga bunday nom bilan kirish?.. — Bunda ramziylik bor, Valentina Nikolaevna. Hammayoqni siyosatga bostirib yuborsanglar... goʻzallik qayoqqa qochib jon saqlaydi? — Goʻzallikning qochishiga yoʻl qoʻymaymiz, — dedi suhbatga aralashmay turgan Mamatsharif rus tilida burro qilib. Gapga ogʻiz juftlagan Sinelnikovani Ushinskiyning savoli toʻxtadi: — Ayting-chi, Mamatsharif, Turkistonga qanday maqsad bilan boryapsizlar? — Amir farmoniga binoan tijorat ishlarini yoʻlga solmogʻimiz lozim. Turkiston hukumati bilan shu xususda muzokara yuritmoq niyatidamiz. — Mamatsharif shunday degach, berilgan savolni va oʻzining javobini elchiga tarjima qilib berdi. — Turkiston bizga nima sotishi mumkin? — deb soʻradi Muhammadxon Xmaringa yuzlanib. — Buni Toshkentga borganingizda batafsil bilib olasiz, — dedi Xmarin. — Bu yil gʻalla moʻl boʻldi. Biz gʻalla sotishimiz mumkin. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 38

— Juda yaxshi... — dedi Ushinskiy, ammo Xmarinning norozi qarashini anglab jim boʻldi. — Buni ham Toshkentda bafurja kelishib olasiz. Bir rabotda uchrashgan ikki elchining vazifasi bu emas, bil’aks, taomni mahtal qilmaylik. Muhammadxon Xmarinning sharqona nozik qochirimini anglab, jilmaygan holda uning fikrini tasdiqladi. Yoʻl azobi kuchini koʻrsatib, asta-sekin oromga berildilar. Diydor bodasidan mast ikki shoir, ikki hammaslak, ikki ma’rifatchi, bu kecha yoʻl azobini unutdi. Barglari shabada qoʻlida mayin siypalanayotgan chinor ostidagi supada baqamti suhbat qurdilar. Irisovning xiyonatidan soʻng Mamatsharif Qoʻqonga, undan yurti Chustga, u yerda ham iziga tushishgach, sarhad hatlab, xorijga bosh olib ketgan edi. Asadulla surgundan qaytgach, ayniqsa Qoʻqonda ish yuritgan kezlari birodarlarini soʻrab-surishtirgan, ammo darak topmay armonda yurgan edi. Hozir ana shularni esladi. Irisovni, Said Gʻafforbek libosida koʻz yumgan sotqinni esladi. — Oʻzgarishlardan xabar topdim. Qanotim boʻlsa uchar edim, biroq bu yurtni tashlab ketolmadim, — dedi Mamatsharif afsus bilan. — Afgʻoniston ogʻir kunlarimda menga boshpana berdi, bu yerda yangi usul maktab ochdim. Kobuldagi yagona gazitda ishtirok etuvimga monelik qilishmadi. Mahmudbek Tarzidek oqil inson bilan fikrlashmoq baxtiga muyassar boʻldim. Bu baxtga erishuvim evaziga yurtning xizmatini ham qilishim lozim edi. Esingizdami, kimki xalq manfaati yoʻlida qadam qoʻysa, uni tunu kun bad duo qilar edilar. Shu kunlarni koʻrib, bu yurtga kelganimda bagʻrimga oftob tekkanda joʻnab qolishim insofsizlik boʻlmasmidi? Asadulla javob bermay, bosh irgʻab qoʻydi. — Bilishmcha, Turkiston notinch emish? — Sizlar faqat tijorat sababi bilan emas, shuni ham bilib kelgani boryapsizlar, shundaymi? — Amir atrofida turli niyatli odamlar bor. Uning chalgʻishi tabiiy. Asadulla Turkistondagi ahvolni muxtasar tarzda bayon qildi. — Men yoʻl-yoʻlakay razm solib kelyapman, afgʻonlarning ahvoli biznikidan yaxshi emas. Qayoqqa qarasang xarobalik, jaholat izlari. Shia-sunniy qirgʻinlari, qabilalar aro shoʻrishlar oqibati... — Fuqaro ahvoli ogʻir, koʻzlari gʻaflat, jaholat uyqusida. Bizning dehqonlar qanday talansa, bularga ham shu qadar zulm oʻtkazdilar. Bu yerda ham shayxlar — sayyod, saydi — johil bandalar. — Amir tuzumi bularga barham beruviga imoningiz komilmi? — Amir gʻoyatda dono, ma’rifatparvar, insonparvar. — Savolimga chap berdingiz? Nazarimda ishonmaysiz. Tarixda oqilu dono podshohlar koʻp oʻtgan, ammo hech biri xalqqa toʻla ozodlik bermagan, hech biri xalqni jaholat botqogʻidan tortib olmagan. — Mira’lam oʻgʻli, alhol bunday xulosa vaqti emas. Mamatsharif shunday deb oʻylandi: oradagi yillarmi yo oradagi yiroq yoʻllarmi, ta’sirini oʻtkazibdi: maslakdosh birodarlar fikrlarida farq sezilibdi. — Biz siz bilan uzoq vaqt koʻrishmadik, — dedi Asadulla xuddi uning xayolidagi gapni uqqanday. — Faqat odam emas, olam oʻzgarib ketdi. Zulmga, nifoqlarga, urushlarga... faqat jaholat sabab, xalq savod chiqarsa hammasi barham topadi, degan aqidamiz, u qadar toʻgʻri emas ekan. Xalqni birov zulmdan ozod etmas ekan, birov nifoqlarga barham berolmas ekan. Qoʻlga qurol olib, kurashib, jon berib erishilar ekan bunday saodatlarga. Siz bu aqidalardan yiroqda yurdingiz, hozir hazm qila olmassiz. Borib koʻrarsiz, amin boʻlarsiz. Mamatsharifning istagi bilan birovlari Kobul voqealaridan gapirsa, birovlari Toshkent voqealaridan hikoya qilib, tong ottidilar. Kun yoyilmay turib, karvonning biri Kobulga, biri Toshkentga yoʻl oldi. Qisqa diydorning umri tugab, ikki birodar uchun yana ayriliq oni yetishdi. Mamatsharif xorijiya noziri Mahmudbek Tarzi nomiga maktub bitib, doʻstini ta’riflab berdi. Vakola hay’atining taklifiga koʻra, Asadulla Turkiston Markazijroqoʻmiga mana bu xatni yozib berdi: «Sana 1919 milodiy, 13 avgust, tufrogʻi Afgʻoniston, rabot Panjobda yozildi. Turkiston Markaziy Ijroiya Qoʻmitasiga. Muhtaram oʻrtoqlarga ma’lum etaramki, ushbu zot shavkat maob mirzo Muhammadxon sardor Afgʻoniston amiri Tohir Malik. Savohil (II- qism) 39

sharafi oliylaridan buyuk vakolat ila bizim Turkistonga tashrif buyurajaklar. Muhtaram oʻrtoqlar, har holda bu zotning ehtiromlarin yerina yeturingizga aminman. Ma’lumingiz boʻlsinkim, bizim vakola hay’ati Afgʻoniston tufrogʻinda beshikast yoʻl bosib Kobulga yovuqlashmoqdadur. Biza koʻrsatilmish lutfu karamlardan ayonkim, afgʻonlar doʻstlik aloqa bogʻlanuvidan astoydil manfaatdorlar va ularning samimiy istaklariga inonmoq lozim. Rusiya Ijtimoiy Shoʻrolar jumhuriyatining Afgʻoniston vakola hay’ati».

3 Karvon rabotlarni, yoʻl boʻyidagi yuzlab mozorlarni ortda qoldirib, tobora Kobulga yaqinlashardi. Kobulga yaqinlashgani uchunmi, yoʻl ancha jonlanib, serqatnov boʻlib qoldi. Askarlar qurshovidagi katta karvonni savdogarlar hadik bilan kuzatadilar. Seroʻt yerlarga koʻchayotgan qabilalar esa qiziqish bilan qarab turishadi. Vakola hay’ati orasida qalandarning oʻlimidan keyin sovuqchilik vujudga keldi. Ayniqsa Xmarin serjahl, odamovi boʻlib qoldi. Bir rabotda Ushinskiy Sinelnikova chodiriga kirib, unda tunab qolgach, somonxonaga yetishgan buzoqday boʻldi-qoldi — Xmarinni gapirmay ham qoʻydi. Zikriyo afandining oʻlimidan soʻng Asadullaning Shuvalovdan boʻlak suyanchigʻi yoʻq edi. Bugun ham ular yonma-yon borishyapti. Yoʻl chetiga sanoqsiz qoʻy-qoʻzi, uloq, yilqi, qoramolni yoyib asta jilayotgan qabilaning harakatini kuzatib bir voqeani koʻrishdiki, oqibatda buning dahshatidan anchagacha oʻzlariga kelolmay yurishdi. Qabrlari ustiga qoʻchqor shoxlari qoʻndirilgan, butalarga oq-koʻk lattalar bogʻlangan mozoristonda yigirmaga yaqin erkagu ayol faryod chekib, yuzlarini yulib turardi. Oʻrtada eti ustixoniga yopishgan, yoshini aniqlash amrimahol boʻlgan odam oyoq-qoʻlini uzatib yotar edi. Asadulla avvaliga uni murda deb oʻyladi. Bir vaqt yerda yotgan odam qoʻli harakatga keldi, faryod urayotganlarga nimadir dedi. Shundan soʻng ular atrofdan tosh olib kelib, tirik odam ustiga tera boshladilar. — Nima qilyaptilar, koʻmyaptilarmi? — dedi Shuvalov hayratlanib. — Shunaqaga oʻxshaydi, — dedi Asadulla odamlardana koʻz uzmay. Bu dahshatli manzarani oxirigacha koʻra olmay, ikkovi xuddi kelishib olgan misol baravariga otni niqtab oldinga intilishdi. Mirza Qandilxon ularning gaplarini beparvolik bilan eshitdi. — Bemordan umid boʻlmasa shunday qilishadi, — dedi. — Balki tabibingiz yordam berar? — Bularning odatiga aralashmagan ma’qul. Hammaning oʻz udumi bor. Begona bosh suqsa yoqtirmaydi. Shuvalov, «dahshat, dahshat», deb pichirlab, otning jilovini boʻshatdi. U asta-sekin ortda qola boshladi. Asadulla bir qancha vaqt Mirza Qandilxon bilan yonma-yon bordi. — Bu holda bemorlarni koʻmib ketaverishsa, qirilib bitishadi-ku? — dedi Asadulla. Mirza Qandilxon uning kuyinishiga kiprik ham qoqmadi. — Ollohning irodasi, — dedi u bepisandlik bilan. — Erkaklarning kamligi... balki shundandir? — Yoʻq, bundan emas. Erkaklar muhoribada... Mirza Qandilxonning bu holda, bu ohangda gapirishi Asadullaning gʻashini keltirdi. Jilovni tortib, otini toʻxtatdi. Mirza Qandilxon: «Nima boʻldi?» — deganday unga bir qarab qoʻyib, yoʻlida davom etaverdi. «Qishda qor yogʻishiga, yozda oftob chiqishiga odamlar ajablanishmaydi, — deb oʻyladi Asadulla. — Xuddi shuning kabi inson bolasining xoru xaroblik ila oʻlishiga, besabab, bemaqsad qirilishiga ham ajablanishmasa, ajablanish nima ekan, dahshatga tushishmasa, faryod urishmasa... Erkaklar muhoribada... Butkul yumushlar shu kasalmand, shu ayol, shu bola-baqra boʻynida. Oila boshligʻi ne sababdan ketdi, bilishmaydi. Odam odamga yov, qabila qabilaga, yurt yurtga... Qachon barham topadi bu? Bola otasi bilan, juvon eri, ona oʻgʻli bilan shod-shodon yashaydurgon davru davronlarga yetishuv baxti qachon yuz ochadi?..» Toshli yoʻlda ot tuyoqlaridan chiqqan ovozlar aks-sado beradi. Asadullaning nazarida bu dara, bu toshlar odamlarga faryod bilan murojaat qilayotganday: «Ey, muxtalif odam bolalari, — deyayotganday goʻyo, - na uchun siz bu qadar bir-biringizga dushman boʻldingiz? Tokaygacha bir-biringizga dushmanlik va haqorat nazari ila boqajaksiz. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 40

Tokaygacha hayoti ijtimoiyaning yoʻllarina darbadar boʻlajaksiz?! Yoʻq, bu fikringizdan qaytingiz. Bu hobgohlaringizdan chiqingiz, bu mutaassiblik, bu jaholatingiz chodirin uloqtiringiz! Bir kun kelur, bu qilmishingiz, badkirdorligʻingizdan pushaymon boʻlajaksiz. Lekin soʻng oʻngaajagingiz foyda bermas. Na koʻrdi dunyoda inson buzuq bu ixtilofindan, Tugʻildi turli shoʻrishlar maishat ixtilofindan. Boʻlib bir-birga dushman kun kechurdi, koʻrmadi rohat, Qirildi, mahv oʻldi, kechdi ulfat ittifoqindan. Oyildi molu sarvatdan xarif oʻldi shaqovatga, Yiroq ketdi adolatdan hama millat xilofindan...» Toshlar tuyoqlar zarbidan jaranglaydi. Goʻyo faryod qiladi. Tili boʻlganda edi bu toshlarning. Faryodiga inson bolasi chidash bera olarmidi? Ne qirgʻinlarni, ne adolatsizliklarni koʻrmagan bu toshlar. Afsuskim, ularning zaboni yoʻq. Boʻlganda edi, shubhasiz, Asadulla xayolidan oʻtgan gaplarni aytardi. Balki undan ziyoda qilib, inson bolasining yuragini poralaydigan qilib aytardi. Afsus, ming afsus, tili yoʻq... Agara bu yoʻllar harb-zarb emas, faqat xolis niyatli elchilar yoʻli boʻlsa edi, olamning kulgisi, qahqahasi oʻzgacha yangrardi. Bu toshlar faryodining unini oʻchirib, bagʻriga singdirib, yashirib yuborardi. Tahlikali, togʻli-toshli yoʻllarni ortda qoldirgan karvon shunday birodarlik, yaxshilik yoʻlini ochib borayotgan boʻlsa ne ajab!

Uchinchi bob - tahlika va umid

1 Lord Chelmsford Ravalpindidagi sulh natijalarini batafsil eshitib, jahl bilan qoʻl siltadi. — Sharmandalik, — dedi u boʻgʻilib, — bu sharmandalik tamgʻasi uzoq vaqt unutilmaydi. Bu sharmandalik uchun Gamilton Grant bilan lord Chelmsfordni ayblashadi, ha, unutmang buni! — Ser, aybnomangiz nooʻrin, — dedi Gamilton norozi ohangda. — Birinchidan, avval ham Afgʻonistonga ikki karra qoʻshin tortib, maqsadga erisholmaganmiz. Ikkinchidan, bu sulh bundan ham sharmandaliroq boʻlishi mumkin edi. Mahmud Tarzining kelishiga norozilik bildirib yaxshi qildik. Muzokarani u yuritganda... bu sharmandalik holva edi. — Shundaymi? — Chelmsford unga oʻqraydi. — Uning qobiliyatini shu darajada yuqori qadrlaysizmi? Hind muhojiri-chi? Oti nima edi? — Abdul Gʻani. — Ha. Uning muzokarada ishtirok etuviga qanday yoʻl qoʻydingiz? U betoʻxtov qamoqqa olinishi kerak edi. — Ser, bu mumkin emas, axir u rasmiy vakola a’zosi, qolaversa, u Hindistonda gʻayri ishlarda ayblanmagan. Aksincha, Habibulloxon shunday ayb bilan qamoqqa olgan. — Habibulloxonning fahmi yetgan ishga sizning aqlingiz kaltalik qilibdi-da? — Ser, istagan diplomatingizdan soʻrang, bu ishda biz yutdik. Hayronman, Afgʻonistondan buncha qoʻrqib qolgansiz? — Qoʻrqib? — Chelmsford jahl bilan teskari qarab oldi. — Siz pashshadan qoʻrqasizmi, Gamilton? Ha, qoʻrqmaysiz. Lekin gʻingʻillashiga toqat qilolmaysiz. Afgʻoniston men uchun bir pashsha, bilib qoʻying. Shunday biqinimizda gʻingʻillashiga chidolmayman. — Xotirjam boʻling, ser, iqtisodiy qamalga Afgʻonistondan kuchliroq davlatlar ham bas kelolmaydi. — Qamal dedingizmi? Qiziq... qamal deganda chor-atrofdan oʻrab olish tushunilardi. Afgʻonistonning shimoldagi darvozasi langa ochiq tursa ham qamal deyilaveradimi? Yanglishmasam, rus elchilari Kobulga yaqinlashib qolganlar? Gamilton, mening gapim esingizdami? — Esimda, ser, biz hamma choralarni koʻrdik. Elchilar aylanma yoʻl bilan yurib, koʻp vaqt yoʻqotishdi. Hammasi reja bilan boryapti. Biz qoʻygan odam ishni puxta yurityapti. Elchilar orasida parokandalik bor. Amir bilan bir qarorga kelisha olishmaydi. Ulardan oldinroq Kobulga yetib kelgan Turkiston arboblari amirning fikrini oʻzgartirib yuborishadi. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 41

— Gamilton, men sizga qoyilman: boshingizga kelgan har bir bema’ni orzuni haqiqatday gapira olasiz. — Bu bema’ni orzu emas. Aniq boʻladigan ish. — Boʻlmasa-chi? — Unda soʻnggi choraga oʻtamiz. Afgʻonistonga kelgan har bir elchi bu tuproqda umrbod qoladi. — Terrormi? — Nimaga? — Gamilton ayyorlik bilan kulumsiradi. — Afgʻonistonda nima koʻp, kasallik koʻp, dordan qochgan kallakesar koʻp... Shu maqsadda Xaustonning Kobulda qolgani ma’qul. Siz uning qaytishiga ijozat bergan ekansiz? — Kobulda qola tursin, deysizmi? Yaxshi. Qolsin. Elchilarning Kobulga sogʻ-omon yetib kelishi — uning ham aybi. Ayblaringni birgalikda yuvinglar. Toshkentlik boyning oʻgʻillari Kobulga joʻnadimi? — Ha, ser. Ular otalari bilan Toshkentga qaytib, biz uchun ishlashadi. Xauston mana shu ishni juda yaxshi oʻylabdi. «Mening koʻnglumki gulning gʻunchasidek tah-batah qondur. Agar yuz ming bahor oʻlsa ochilmogʻi ne imkondir», deganlaridek, Ravalpindidagi sulhdan soʻng Mahmud Tarzining koʻngli xuftonligicha qolaverdi. Hatto bu tong amirni yoʻqlashni ham kanda qildi. Muhtasham xonasiga, xonani chirmab olgan yolgʻizlikka bandi boʻlib oʻtirdi. Uzoq oʻtirdi. Aqlini tanib koʻrgan begona yurtlarni esladi. Qorinlari toʻq edi. Muhtojlik ularga yaqin yoʻlamasdi. Biroq odam bolasi jigʻildon bilangina tirik emas ekan. Uning kindik qoni Afgʻonistonga toʻkilmagan boʻlsa-da, yuragi shu tomon talpinardi. Otasi uni gʻazal mulkiga boshlab, nuktadonlik ilmiga oshno qilaman deganda, xayoli uni oʻzga olamga chorlardi. Otasi unga koʻp tanbeh berdi. U esa farangi lisonini oʻrgandi. Farangi adiblarini forsiyga oʻgirdi. Farangi inqilobchilarini oʻrgandi. Otasi gʻazaliyotning nafisligini unga yuqtirmoqchi boʻldi. U esa she’riyatga isyonkorlik ruhini olib kirdi. Bir kuni otasi umidlari singan odam ahvolida undan gina qildi: — Seni nuktadon shoirlar qatorida koʻrmakni orzu qilib edim. — Nuktadonlik oliy xislat, — dedi Mahmudbek otasiga, — ammo yurtni koʻngil ishqi haqidagi gʻazallar bilan ozod etib boʻlmaydi. Yurtni ozod etmoq uchun xalqni jaholat uyqusidan uygʻotmoq kerak. Buning uchun faqat isyonkor she’r darkor... Otasi bosh chayqadi-yu, indamadi. Yurtdan quvilgan, yurt sogʻinchi vujudini kemirib tashlagan shoir oʻgʻlining fikri toʻgʻri ekanini tushunardi. Tushunardi-yu, oʻgʻli tahlikali yoʻl tanlaganidan bezovta edi. Dunyo tasodiflarga toʻla. Ammo quvgʻin qilgan zulmkor bilan quvgʻindagi bechoraning bir vaqtda olamdan koʻz yumishi kamyob hodisa. Afsus shuki, otasi amir Abdurahmonxon joni uzilganini bilmay ketdi. Amirdan bir kun, boringki, bir soat keyin koʻz yumganda ham armoni qolmas edi bu dunyoda. Mahmud Tarzi jon talvasasidagi otasining moʻltillagan koʻzlarini, soʻnggi nafasida bu koʻzlardan chiqqan ikki tomchi tiniq yoshni unutmaydi. Bu — armon, bu — ayriliq, bu — hijron koʻzyoshlari edi. Bu yosh koʻzdan emas, balki yurakning tub-tubidan, yurt sogʻinchi yashiringan yeridan chiqqan edi. Bu koʻzyoshlari oʻshanda goʻyo choʻqqa aylanib Mahmudbekning qalbiga toʻkildi. Oʻshandan beri bu tomchi-choʻgʻlar bot-bot uygʻonadi, uni qiynoqqa soladi. Ravalpindagi sulh natijasini eshitib shu koʻyga tushdi. Hojib kirib, amir yoʻqlayotganini aytganda ham oʻrnidan turgisi kelmadi. Bari bir borishi lozimligini bilib, noiloj xonasidan chiqdi. — Bunday saodatli tong kunda otavermaydi, — dedi amir gina ohangida. — Sizning muborakbod etmagingizga zor boʻldik. — Uzrliman, amir sohib, — dedi Tarzi undan koʻzini olib qochib, - tobim yoʻqroq... — Olloh saqlasin, — amir shunday deb, qaynotasini ikki yelkasidan ushlab, koʻziga tikildi. — Dilingiz bir nimadan aziyat chekdimi? — Ha, amir sohib... Xudodan yashirmaganni bandadan yashirmayman: sulhdan koʻnglimga aziyat yetdi. — Sulhdan? Ajab... Ingliston bizga yon bosdi, bundan quvonmoq oʻrniga... — Amir sohib, fikri ojizimcha, Ingliston bizni chalgʻitgan, laqillatgan. Hamonki sarhadlarimizni oʻzimiz belgilamas ekanmiz, ozodligimiz, mustaqilligimiz qayda qoldi? Ular afgʻon amirlari taxtga oʻtirar choqlarida bir oz erkalik qiladilaru, yana oyogʻimizga bosh urib keladilar, deb ishonib qolishgan. Bu uchun sizga olti oy fursat berishibdi. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 42

Nahot anglamadingiz? — Men olti oydan soʻng bosh urib borarkanmanmi? Men-a?! Amir xona boʻylab asabiy yura boshladi. — Yov makrini yolgʻon yashiradi. Sulhga ishonmaslik kerak. Hindistondagi gʻalayonlarni bostirib, soʻng yana bizga hujum qilmaklari aniq. — Bu fursatda biz qaddimizni oʻnglab olajakmiz. Oʻrusiya orqali Farangistonga chiqamiz. Almoniyaga yetamiz. Ingliston hali koʻp pushaymon yeydi, ha! Omonulloxon shunday deb, yana qaynotasi roʻparasida toʻxtadi: — Shoʻravi Rusi yoʻllagan vakola qachon yetib keladi? — Bir haftalik yoʻl qoldi chamamda. — Bir hafta... Menga yetkurgan daraklariga inonsam, ular orasinda noittifoqlik mavjud emish. Bir-birlariga-da izzat yoʻq emish? — Ular mashaqqat ila olis yoʻl bosib kelmoqdalar. Bunday ahvolda yaqin xesh-aqrobalar orasinda ham nizo koʻtarilmogʻi mumkin. Xulosa chiqarishga oshiqmang. Bil’aks, ular bilan qay holda muzokara yuritmoqni fikrlang. — Turkistondan tashrif buyurmish a’yonlar vakolasi ila muzokaralarni boshlasam-chi? — Zinhor! Bunday qila koʻrmang, amir sohib. Avval chin vakola soʻzlariga quloq tuting. Turkiston a’yonlari vakolasi hokimiyatga erisholmagan, yuragi zada. Koʻngulda qoralik mavjud boʻlishi ehtimol. Ular sizni haq yoʻldan ogʻdirishi mumkin. — Dono fikr. Men ular bilan... bir vaqtda muzokara boshlayman. Soʻng bir vaqtda tarozi pallasiga qoʻyaman. Tarzi Qodir ogʻa hazratning kecha amir huzurida boʻlganidan boxabar edi. Shuning uchun kuyovining bu fikriga monelik qilmadi. Amirning miltigʻida bir oʻq boʻlgani holda ikki quyonni moʻljalga olish unda xavotir uygʻotdi. Boʻlajak muzokaralarda tushunmovchiliklar, koʻngilsizliklara yuz berishi mumkinligini sezib, afsuslandi.

2 Qodir ogʻa hazrat Turkiston a’yonlari vakolasining sarvari Mirkomilboyning soʻzlarini tinglab, ajablandi: — Qalandar jonini olmoqning nima zarurati bor edi? — Vakola ichindagi kishimizni fosh qilib qoʻymogʻi mumkin edi. — Chakki boʻlibdi... Olloh rahmat qilsin. Islom yoʻlida shahid ketibdi, joyi jannatda boʻlgʻay. — Inshaolloh... Endi muddaoga koʻchsak. — Xoʻsh? — Amir huzuriga kirmagimiz, Buxoro amiri ila soʻzlashgan soʻzlarimizni yetkazmagimiz lozim. — Nimalarni soʻzlashdinglar? — Turkiston taqdirini. — Xoʻsh? Bu afgʻonning qoʻpolligidan hojining koʻngli ogʻridi. Afsus, afsus, davru davronlar oʻzga. Yoʻqsa bu odamlar oldida past ketib oʻtirmasdi-ya! Ammo na iloj: «Yovga chiqsang, yarogʻli chiq, yolgʻiz chiqmay, hamrohli chiq», deganlar. Turkistonning yarogʻi ham, hamrohi ham shularmi endi?.. — Buxoro amiri Afgʻoniston amirining inglislar bilan yarashmogʻini istaydi, — dedi Mirkobilboy alamini ichiga yutib. — Xoʻsh? — dedi Qodir ogʻa hazrat oʻsha-oʻsha sovuq ohangda. — Soʻng birlashib, Turkistonni shakkoku kofurlardan tozalab, undan soʻng inglislarga bas kelmoq maqsadga muvofiq deydi. — Amir bunga koʻnmaydi. — Sabab? — Turkistonni kufrdan holi etiluvidan Afgʻonistonga nima naf bor? Mirkomilboy Qodir ogʻa hazratning bu qadar surbetligini kutmagan edi. Inglislar Turkistonga koʻp emas, yigirma besh yil hukmronlik qilish badaliga olam-olam aqcha sarfladilar. Ular oldida bu afgʻonlar nima boʻpti? Na aqchasi Tohir Malik. Savohil (II- qism) 43

bor, na yarogʻi. Bor-yoʻgʻi inglislar bilan yarashib turishi kerak, vassalom. Shunga shuncha nozu firoqmi?.. Mirkomilboy shularni xayolidan oʻtkazib gʻijingan boʻlsa-da, ichidagini sirtiga chiqarmadi. — Jannatmakon amir Habibulloxonning niyatlari boʻlak edi, — dedi u, oʻzini xotirjam tutishga harakat qilib. — Fargʻona viloyatida jihodga koʻtarilgan islom lashkarlariga muruvvat koʻrsatib edilar. — Hazrat amir Habibulloxon sarhadlarni birmuncha kengaytirmoqni orzu qilib edilar. Baqo gulshaniga barvaqt chorlandilar. Bu gapni eshitib, hojining eti seskandi: «Ishtahalari chakki emas-ku?» deb oʻylab, gʻijindi. — Hazrat amir Omonulloxonda bunday istak yoʻqmi? — deb soʻradi u zahrini sirtiga chiqarmay. — Bu yolgʻiz Ollohga ma’lum. Shu javob bilan amirning niyatlari boshqa ekani, hazratning saroyda mavqei baland emasligi ayon boʻlib qoldi. Shu sababli Mirkomilboy uning oldida koʻpam past ketmadi. Qodir ogʻa hazrat savlati kelishgan bu odamning oʻziga pishiq-puxta ekani, Turkiston a’yonlari har narsaga laqqa tushavermasligini fahmladi. U faqat bir narsaga tushunmadi: Turkistonning Inglistonga sotilgani, bu ish oʻngidan kelmay, a’yonlarning Afgʻonistonga yuz tutganlarini bilganda vakolaning tavba-tazarru, yalinish-yolvorishlar ila murojaat etmoqlarini kutgan edi. Vakola sarvarining oʻzini tutishiga qaraganda ular yalinib emas, taklif bilan kelishgan. Agar chindan shunday boʻlsa Afgʻonistonning xudodot yurtligi qayda qoldi? Qodir ogʻa hazrat yana boshqa narsaga: muzokarani arkoni din vakili emas, e’tiborli boy yuritayotganiga hayron boʻldi. Qodir ogʻa hazrat shu muammolar chohida garangsidi. Shunga qaramay, amir huzuriga yoʻl olib, uni Turkiston a’yonlari vakolasi bilan muzokara yuritishga da’vat etdi: «Chiqmagan jondan umid», deb oʻziga-oʻzi taskin berdi. Kecha boʻlib oʻtgan bu suhbatdan Tarzi xabar topgan edi. Amir Habibulloxon: «Bular devor emas, quloq», deb bejiz ta’kidlamagan ekan...

Turtinchi bob - kobul

1 Bodi Osiyo, Chovgʻul, Koʻhi Hashtroʻ va nihoyat, Qozi qal’a... Kobulga kiraverishdagi soʻnggi rabot, soʻnggi manzil. Oltmish yetti xatarli kecha, oltmish yetti tahlikali kunduz ortda qoldi. Kutilmagan hodisalar, diydor va ayriliqlar, shubhalar, muammolarga boy boʻlgan oltmish yetti kun xotiraga, oʻtmishga hijrat qildi. Ularni sehrli ohanraboday oʻziga tortgan Kobul, ana, qoʻl uzatsa yetguday boʻlib, roʻparalarida turibdi. Necha-necha sarkarda tigʻ sanchmadi bu shaharga. Necha-necha qirgʻinlarni koʻrmadi bu shahar. Qilich yalangʻochlagan sarkardalar shaharni mahv etish yoʻllarini balki xuddi shu yerda turib oʻylashgandir? Hammasi moziyning qora chodiri ortiga yashiringan edi. Amirlar, sarkardalar kelaverdi, ketaverdi. Koʻhna shahar esa tirik. Har bir qonli jangdan soʻng qaddini koʻtarib, jarohatlariga xalq koʻz yoshlaridan malham qoʻyib, davolab, muazzam kunlarga yetishish ilinjida yashayverdi, yashayverdi... Shaharni balki ana shu nurli umid yillarning nafasi, temir tirnoqli panjalaridan omon saqlab, shu kunlarga olib kelgandir? Yer yuzida koʻhna shaharlar koʻp. Hammasining bagʻrida urushlar qoldirgan behisob tamgʻalar bor. (Bunday tamgʻalari bilan kullar ostida qolib ketgan shaharlar qancha ekan?) Insoniyat vahshiyligining ramzi boʻlmish bu tamgʻalarga barham berish fursati yetmadimi? Odamzod izida faqat mozor qoldirmay, yaxshilik chechaklari unuvchi gulzorlar qoldirish pallasiga kirmadimi? Asadulla Kobul yaqinida shularni oʻylardi. Uning yonida turgan Shuvalov esa beshikast yetib kelishganidan ham xursand, ham xavotirda edi: «Demak, amir bilan muzokara yuritayotganda boshlanadi», degan xayol uning tinchini oldi. Endi: «Safimizdagi gʻanim kim ekan?» — deb bosh qotirmasdi. Uni bilardi. Ammo arqonning bir uchini ushlab, barcha gʻalamisliklarni boshqarayotgan odamlar uning uchun noma’lum edi. Buni aniqlamay turib, bir ishga kirishish mumkin emasdi. Qozi qal’aga chodir tutilmaganidan, taom hozirlanmaganidan bildilarki, bu yerda tunamaydilar. Bir oz salqinlab, tashnaliklarini bosadilar, xolos. — Alhol foytunlar yetib kelgach, betoʻxtov Kobulga doxil boʻlamiz, — dedi Mirza Qandilxon. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 44

Koʻp oʻtmay kumush bezaklar ila bezalib, zulukday otlar qoʻshilgan foytunlar vakola hay’atini, qilich koʻtarib emas, yaxshi niyat bilan kelgan oʻzga yurt elchilarini Kobul sari yeldirib ketdi. Kobulning nazarga molik bogʻlaridan boʻlmish Mohtob bogʻida yuzga yaqin sovar mehmonlarga lutf koʻrgazib, saf tortib turar, sozandalar sozi esa avjda edi. Kobul a’yonlari vakola hay’atiga izzat koʻrsatdi, ammo suhbatga berilmadi. Toʻkin dasturxon atrofida ham gurung qovushmadi. Taomdan soʻng Mirza Qandilxon barchani yana foytunga boshladi. Yana bir oz yoʻl bosilgach, Bogʻi Mustafoga yetdilar. Bogʻ oʻrtasida Yevropa usulida tiklangan imorat ular ixtiyoriga berildi. Faqat imorat emas, ichkari xonalarning ashyolari ham tom yevropacha edi. Taomlarning ham yevropacha boʻlishi vakola hay’atini hayratga soldi. Xullas, uzoq davom etgan safar mashaqqatlaridan xoli boʻlmoq uchun barcha sharoit muhayyo etilgan edi. Kechki taomdan soʻng Xmarin vakola hay’atini shiyponga toʻpladi. — Janoblar, manzilga beshikast yetib keldik, — dedi u, — endi ijozatingiz bilan, vakolaning barcha xatti-harakatini men nazorat qilsam. Yoʻldagi har bir harakatimiz, oramizdagi tushunmovchiliklar, ayniqsa Veniamin Samoylovich, sizning harakatingiz allaqachon Kobuldagi zoti oliylarining qulogʻiga yetib kelganiga aminman. Shuni unutmasligingizni va barchangizning diplomatiya qoidalariga qat’iy amal qilishlaringizni soʻrayman. Safar natijasi faqat muzokaraga emas, har biringizning xatti-harakatingizga ham bogʻliq. Menga bugun ma’lum boʻlishicha, Angliya bilan urush yakuniga doir muzokara tugallanib, shartnoma imzolangan. Shartnoma mazmunini hozircha bilmaymiz. Amirning, saroy ahlining asl niyatlari ham bizga qorongʻi, Angliya bilan imzolangan shartnomadana soʻng, amirning tashqi siyosati butkul oʻzgarib ketishi ham mumkin. Biz Rossiyaning Afgʻonistondagi birinchi elchilarimiz. Yurtimizga ham, tuzumga ham bizga qarab baho berishadi. — Nikolay Zaxarovich, xavotiringizga tushunmayapman, — dedi Ushinskiy. — Nazarimda, yoʻlda hech nima yuz bermadi. Axloq-odob doirasidan chiqmadik. Bahslarimiz ham oʻzaro oʻtdi. — Shunday boʻlishini istar edim, — dedi Xmarin quruqqina qilib. Ushinskiy ajablangandek qoʻllarini ikki yonga yoyib, bosh chayqadi.

— Nikolay Zaxarovich, buyogʻiga siz qoʻmondonsiz, buyuravering, — dedi Shuvalov qat’iy tarzda. — Afgʻonlar bilan siyosatdan gaplashmanglar. Ayniqsa, siz, Asadulla Mira’lamovich, amirlik tuzumiga tegishli soʻz aytmang. Ba’zan gap olish, gʻalva chiqarish uchun sizga biron-bir kambagʻalni roʻpara qilishlari ham mumkin. Asadulla «ma’qul» deb bosh irgʻadi. Xmarin yana bir oz diplomatiya qoidalaridan gapirgach, xonasiga kirib ketdi. Nonushtadan soʻng Bogʻi Mustafoga uch avtomobil kirib keldi. Mirza Qandilxon peshinga qadar Kobulni sayr etajaklarini ma’lum qildi. Sayrdan birinchi boʻlib Sinelnikova bosh tortdi. Yoʻlda charchaganini, hali oʻziga kelolmaganini bahona qilib xonasiga kirdi-da, eshikni ichidan qulflab oldi. Vakola hay’atini hayratda qoldirib, Shuvalov ham sayrga chiqolmasligini aytdi. Mirza Qandilxon pastda kutardi, kim boradi, kim bormaydi, deb mulohaza qilishga fursat yoʻq edi. Shu sababli uchovlon avtomobillar sari yurdilar. Bir tarafi togʻ, bir tarafi vodiy boʻlgan bu koʻhna shahar manzarasi diqqatni tortguli edi. Eski shahar koʻchalari birmuncha tor, sihatga zid boʻlsa-da, yangi shaharda bino boʻlgan koʻchalar, uylarning aksari goʻzal, Yevropa usulida edi. Amir Abdurahmonxon boshlab, amir Habibulloxon kamol toptirgan, bugungi kunda ignadan tortib, zambarakka qadar Afgʻoniston ehtiyojiga zarur ashyolar tayyorlaydigan moshinxonani tomosha qilib, soʻng harbiya maktabida boʻlib, keyin shaharning kunbotaridagi Bogʻi Boburga koʻtarildilar. Bogʻning shimol tomonida maqbara, janub qismida marmartoshdan bino qilingan bir masjid chinorlar panasida oftobdan yashiringan. — Bul chinorlarni mirzo Bobur oʻz qoʻllari bilan ekmish ekanlar, — dedi Mirza Qandilxon mehmonlarni bogʻ boʻylab boshlar ekan. «Abadiylik shumi? — deb oʻyladi Asadulla, ohista qadam tashlab borib, chinor tanasiga kaftini qoʻyar ekan. — Urushlar, zulmlar ham uzoq vaqt unutilmaydi, ammo bular la’nat bilan eslanadi. Bogʻ qilgan, shahar bino etgan, ezgulik urugʻini sepgan odam esa shu yaxshiliklari bilan abadiy qolgusidir. Bobur, shoh Bobur buyuk saltanat qaror toptirgan inson tosh ostida yotibdi. Hayotini bagʻishlagani — barpo etgan saltanati yemirilib bitdi. Ekkan chinorlari Tohir Malik. Savohil (II- qism) 45

esa tirik, bitgan gʻazallari tirik, baytlariga singgan faryodlari, armonlari tirik... Toli’ yoʻqi jonimgʻa baloligʻ boʻldi, Har ishniki ayladim, xatoligʻ boʻldi... Demak, inson bolasining baxti toju taxtda emas, toʻkin dasturxonda emas, zebu ziynatda emas. Qoʻshin tortib, yurtlarga ega chiqqan odam oʻz baxtiga ega boʻlolmas ekan. Shoh Bobur emas, Andijonda qora qumgʻoniga koʻz tikib qolgan, biri sira ikki boʻlmagan kambagʻal yigit baxtliroqdir... Menga oson durur boʻlsa agar yuz ming tuman dushman, Vale boʻlmoq jahonda, ey, koʻngul, beyor mushkuldur... «Beyor», deb nimani nazarda tutdi ekan? Balki: «Bevatan mushkuldur», demoqchi boʻlgandir?.. — Asadulla Mira’lamovich, daraxt bilan gaplashyapsizmi, nima deyapti? Ushinskiyning gapi uning xayolini parchaladi. Kaftini chinor tanasidan olib, hamrohlariga qaradi: — Daraxtlarning ham tili bor, Veniamin Samoylovich, mana bu chinorning gapini eshiting: «Men shu yerga ekilib, necha yuz yildan beri shu tuproqni makon etganman. Suvsizligiga ham, ayozli sovugʻiga ham, jaziramasiga ham chidayman: serunum, sersuv tuproqni ma’qul deb koʻchirsangiz - oʻlaman. Meni ekkan odam makonidan koʻchirilib, ayriliq armonida ketdi. Men kunda uning maqbarasiga qarab, shivirlab, tasalli beraman. Lekin u javob qaytarmaydi. Bevatanlik azobi ezib, nobud qildi hojamni...» — Daraxt toʻgʻri aytibdi buni sizga, — dedi Xmarin unga yaqinlashib. — Bevatanlik — eng ulugʻ bebaxtlik. Afsuski, buni hamma ham anglayvermaydi. Vatandan uzoqlarda yurish — mening kasbim. Baxtim esa Rossiyada. Rossiyada boʻlgan onlarimni hech nimaga alishmayman. — Siz Rossiyaning iqboli uchun xizmat qilyapsiz. — Bu gaplarni qoʻying, kerakmas... Xmarin shunday deb nari ketdi. Asadulla noiloj unga ergashdi. Bogʻi Mustafoga kun peshindan oqqanda kirib kelishdi. Shuvalov shiyponda, dahanini panjaraga tirab oʻtirardi. Sinelnikova koʻrinmasdi. — Xoʻsh, safarlar qalay? — dedi u oʻrnidan turib. — Koʻp narsani yoʻqotdingiz, — dedi Ushinskiy. — Ketganlaringdan beri oʻzim ham afsuslanib oʻtiribman.... Xmarin bilan Ushinskiy xonalariga chiqib ketishdi. Asadulla Shuvalovning bir nima demoqchi boʻlayotganini fahmlab, shiyponga oʻtdi. — Gʻulomqodiring keldi, — dedi Shuvalov joyiga oʻtirib. - Bizga xizmat qiladi shekilli, yaxshi boʻlibdi. Menga qara, Mira’lamovich, sen unga tayinlab qoʻysang, xonimchamizdan koʻz-quloq boʻlib tursa. — Shaharga chiqmaganingizga shu sababmi? Shuvalov koʻrsatkich barmogʻini labiga bosib, «jim» degan ishora qildi.

2 Oqshomda xizmatkorlar gʻimirlaba qolishdi. Atrof sarishta boʻlsa-da, yana suv sepilib, supurildi. Marmar hovuz, favvora chetlari artildi. Bu harakatlarning sababi tez orada ma’lum boʻldi. Mirza Qandilxon Xmaringa uchrab, Afgʻonistonning xorijiya noziri Mahmudbek Tarzi tashrif buyurajagini aytdi. Ular sardor Tarzi bilan shiypon oldida uchrashdilar. Oldinda Xmarin bilan Asadulla, orqaroqda Ushinskiy bilan Shuvalov. Horijiya nozirining sharaflab aytgan soʻzlariga avval Xmarin, soʻng Asadulla munosib javob berib, muhoribada gʻalaba Afgʻoniston tarafda boʻlgani munosabati ila muborakbod etdilar. Xmarin Mahmudbek Tarzining tabrik soʻzlarga javob qilmaganidan sezdiki, Angliya bilan tuzilgan shartnomadan Afgʻoniston rozi emas: «Demak, siyosatlari oʻzgarishsiz qoladi», deb qoʻydi oʻzicha Xmarin. Tanishuv marosimi oxirlagach, shiyponga tuzalgan joydan har birlari e’tiborlariga yarasha oʻrin oldilar. Taomdan soʻng Xmarin Tarziga yuzlandi: — Nozir sohib, odobsizlikka buyurmaysiz, vakolamiz hay’ati hazrat amir sohib bilan koʻrishuv onlarini orziqib kutmoqdalar! Tohir Malik. Savohil (II- qism) 46

Tarzi javobga shoshilmadi. — Afsuskim, amir sohib sizlarni bir oz zoriqtirishga majburlar. Kobulda vabo paydo boʻlibdur, degan xavotirdamiz. Amir sohib shu sabab ila shahardan chiqib, mavzega yuzlanganlar. Nasib etsa, iydi qurbonning uchinchi kuni diydor koʻrishuvingiz mumkin. — Sabab faqat vabomi? — Oʻzga narsadan gumoningiz bormi? — Ingliston bilan tuzilgan shartnoma ta’siri emasmi bu? Tarzi bu gapni eshitib, kulimsiradi: — Xavotiringiz mutlaq oʻrinsiz, safir sohib, Ingliston bizga muruvvat qilmadi. Yil adogʻida yana muhoribaga kirishuvimiz mumkin. Tahlikamiz koʻz yumgani yoʻq hali. Shuni bilingki, Ingliston muruvvat qilgan taqdirda ham Shoʻravi Rusi ila oʻrnatajak birodarlik aloqalaridan yuz oʻgirmaymiz. Xmarin bundan mamnun boʻlib, jilmaydi. Asadulla Mamatsharifning maktubini topshirish payti yetganini bilib, xatni uzatdi. — Mamatsharif afandi sizga noma bitib edilar. Tarzi xatni olib, dumaloq gardishli koʻzoynagini taqdi-da, tezgina oʻqib chiqdi. — Xoʻb, bisyor xoʻb, — dedi Asadullaga kulib boqib. — Saforat ahli orasida shoir mavjudligining oʻziyoq ajabtovur. Shoir — goʻzallik targʻibotchisi. Doʻstlik esa eng buyuk goʻzalalik. Men siz ila suhbat qurmoqdan behad shod boʻlajakman. Ma’zur tuting, bizning «Siroj ul axbor»ga bir-ikki bayt bitib bera olsangiz nur alan-nur boʻlur edi. — Shu topdami? — Ha, shu topda. Afgʻonistonimizni u boshidan-bu boshiga yurib keldingiz, koʻnglingizda uygʻongan gaplar bordir? — Tarzi shunday deb, Mirza Qandilxonga davot-qalam keltirishni buyurdi. Asadullaning xayolida xomaki satrlar bor edi. Qogʻoz-qalam kelguncha bu satrlarni pishitgan boʻldi. Tarzi unga xalal bermaslik uchun Xmarin bilan gaplashib oʻtirdi. Asadulla xayolidagi oʻzbekcha she’rni forsiyga oʻgirib yozdi-da, horijiya noziriga uzatdi. — Hozirliksiz bitildi, aybsitmaysiz, — dedi hijolatlik bilan. Tarzi she’rni olib, ovoz chiqarib oʻqidi: «Afgʻon birodarimga Yoʻq, azizim, sen oʻksukdek bukilmagin yeringda, Oʻgay emas, chin farzandsan, tur baralla shu joyda. Hayajonli hayqirigʻing fazolarga yuksalsin, Haq ovozing kezib yursin yulduzlarda va oyda...» — Tashakkur sizga, Asadulla Mira’lam, behad dono, zarur gaplarni aytibsiz. «Siroj ul axbor»ning koʻrki boʻluviga shubham yoʻq. She’ringizga mirzo Bedilning bir baytini ilova qilajakman: Shohi az gulbun masrufi gulxan meshavad, Zindagi bo doʻston aysh ast, tanho otash ast. — Ozod yurtning saodati, kamoli, ellar aro e’tibori begʻaraz doʻstlari bilan, — dedi Tarzi. Xorijiya noziri ketar mahali amir bilan uchrashuv onining bir oz orqaga surilishi uchun uzr soʻrab, shaharga chiqish mumkin emasligini eslatib qoʻydi. Yoʻl azobi — goʻr azobi, deydilar. Lekin kutish azobi undan ham oʻtadi. Yoʻl yurganda vaqt oʻtgani sezilmaydi. Bu yerda esa bogʻ qanchalik manzarali, mukammal boʻlmasin, uning serhasham xonalari, favvoralari, baliqlar oʻynab yurgan tiniq suvli hovuzlari, shirin taomlari... jonga tegdi. Asadulla kunduzi odamlar bilan boʻlib, bir oz ovunsa-da, qorongʻi tushishi bilan yolgʻiz qolib, xotiralariga bandi boʻla boshladi. Xotini, bolalari atrofini oʻrab, hol-ahvol soʻrashadi. Bu tun ham shunday boʻldi. Kenjatoyi erkalanib, soqolini silayotuvdi: «Menga ham tez soqol chiqsin», deb iyagiga iyagini qoʻyayotuvdi. Xotini toʻgʻrida, darcha yonida jilmayib turuvdi... Bir ovoz keldi... Nima bu? Eshik gʻichirladi shekilli? Bolasi ham, xotini ham koʻkka uchdimi, gʻoyib boʻldi. Yo eshikni gʻichirlatib ochib chiqib ketishdimi? Asadullaning nafasi qaytib, yuragi toʻxtab qolganday boʻldi. Jonholatda sapchib turib ketdi. Koʻzini ochdi-yu, eshik ogʻzida odam qorasini koʻrib, badaniga Tohir Malik. Savohil (II- qism) 47

muz yugurdi. — Menman, sohib, aybsitmang, choʻchitib yubordimmi? — deb pichirladi odam qorasi. — Gʻulomqodir? Nima gap? — dedi Asadulla sal oʻziga kelib. — Uyqum qochib, ayvonda oʻtirib edim. Bogʻ tomondan bir odam qorasi kelib, xonimning xobgohlariga kirib ketdi. — Qachon? — Hozir. Asadulla yalangoyoq holda tashqariga chiqdi. Xonalarga Yevropa usulida eshik-deraza oʻrnatilgan boʻlsa-da, eshik tepasida sharqona darcha qoldirilib, ganjli panjara bilan berkitilgan edi. Sinelnikovaning xonasidagi maxfiy suhbat shu darchadan elas-elas eshitilardi. Avvaliga juda past ovozda gaplashganlari uchun soʻzlarni anglab boʻlmadi. Keyin ayol asabiylashdimi, ovozini beixtiyor koʻtardi: — Jonimga tegdi hammasi. Ayt, olib ketishsin. Chekist fahmlaganga oʻxshaydi. Sinelnikovaning buzib boʻlsa-da, oʻzbekcha gapirishi Asadullani hayratga soldi. — Oz qoldi, begoyim, chidang, mana buni taomlariga tashlang. Arafa oshiga. Bir yoʻla qutulasiz. Erkakning kimligini ovozidan tanimadi. Talaffuzidan oʻzbekligi aniq edi. — Eslaringni yedilaringmi? — aftidan Sinelnikova qoʻrqib ketdi shekilli, ovozi sal titradi. — Mening vazifam erkaklarni yovlashtirib qoʻyish edi. Buni bajardim, bas endi! — Qoʻrqmang, begoyim, sizdan gumonsirashmaydi. Kobulda vabo bor, vabodan ketdi deyishadi, hech kim sezmaydi. Hayit kuni sizni Hindiston tomon olib oʻtishadi. — Oʻzim-chi, ovqatdan oʻzim ham yeyman-ku? — Bir kun och qolsangiz hech nima qilmaydi. — Xaustonga ayt, elchi tirik qolishi kerak. U bolshevik emas.. Asadulla Gʻulomqodirga: «Koʻzdan qochirmang», deb shivirladi-da, iziga qaytdi. Shuvalovni uygʻotib kelayotganda birdan erkak kishining baqirgani, keyin qattiq ixragani eshitildi. Sinelnikovaning eshigi oldida ikki odam bukchayganicha tipirchilar, uzun oq koʻylakdagi ayol esa ostonada dahshatda qotib turardi. Asadulla yugurib kelib, tiz choʻkdi-da, Gʻulomqodirning boshini koʻtardi. Shuvalov esa xonimni koʻkragidan ichkariga itarib, eshikni yopib oldi. — Qimirlamang, xonim, joyingizdan jilmang, — dedi-da, qora libosli odam ustiga engashdi. Qoʻlini qayirib, qonga belangan dudamani yerga tushirdi. — Sovarlarni chaqir, — dedi Asadullaga. Bir onda hamma oyoqqa qalqdi. Mash’alalar yoqildi. Asadulla mash’ala yorugʻida notanish mehmonga qaradi. Pahmoq soqolli bu odamni tanimadi. Agar uning koʻzlari ochiq boʻlganda, soqol chandiqni yopmaganda balki oʻsha mash’um voqeadan avval ijaraga boshpana qidirib yurgan odamni tanirdi. Chap biqiniga sanchilgan xanjar azobidan bukchayib olgan bu odam — Muhiddin edi. U koʻzini arang ochib, Asadullaga tikildi. Tanidi. Bemajol qoʻlini unga choʻzdi. — Yedilaring-a, oxiri, enagʻarlar, — dedi tishini gʻijirlatib. Keyin bir xirilladi-yu, jon berdi. Yashamoqdan maqsad nima ekanini oʻylab koʻrmagan, dunyo lazzati oshiq tashlashu yutuqdan iborat deb bilgan, avval oʻziga yoqmagan, keyinroq borib esa xoʻjayinlariga ma’qul boʻlmagan odamlarga pichoq sanchib bir tuki qimirlamagan bu mal’unning umri shunday tugadi. Biqiniga xanjar sanchilganda, azobdan toʻlgʻonganda, soʻnggi nafasi chiqishi oldida xayoli ravshanlashganda nimalarni oʻyladi? Otasini tuproqqa qoʻygach, och qolganlari, sarsari kezganlarinimi? Sillasi qurib, samovarxona yaqinida sulayib oʻtirganda oshxoʻrlik qilayotganlarga qarab ilk marta odamzodga nisbatan nafrati uygʻonganini, margʻilonlik qimorbozning uyidagi xizmatlarinimi, bu uydagi maishat, buzuqchilik yo toʻkilgan qonlarnimi? Qoʻrboshining, soʻng Xaustonning xizmatlarini ado etganimi yo Hirotda, tashlandiq uyda, hind muhojirining boshiga tosh bilan urib, soʻng oqbadan xonimchaga och boʻriday tashlanib, siynalaridan tishlab-tishlab yayraganinimi, soʻng karvon ortidan soyadek ilashib bu yerga qadar kelgani, qorongʻi kechalarda oqbadan xonim bilan koʻrishib turgani, ammo nafsini qondirolmaganimi, yo bu kech devor oshib saroyga tushganda: «Endi albatta aysh suraman», deb ahd qilganinimi? Ushalmay qolgan orzularinimi? Qimorda yutib olgan qizlar, yosh juvonlar bilan boʻlgan kechalarinimi? Yoʻq, bularni emas. U yutuqlarga oʻrganib qolgan edi. Hayotni ham qimor deb bilardi. Bu qimorda ham doimo oshigʻi olchi turishiga amin edi. Nima uchun bugun omad ketdi Tohir Malik. Savohil (II- qism) 48

undan. Bu oʻyinga jonini tikkan edimi? Nahot endi uning oshiq tashlash imkoni yoʻq? Hayot qimori shunchalar beshafqatmi? U koʻz yumgan mahalida shularni oʻyladi. — Sohib, bu yoqqa qarang, — dedi Gʻulomqodir yonida oʻtirgan Mirza Qandilxon. Asadulla tiz choʻkib, engashib, yigitning boshiga bilagini bolish qildi. — Sohib, — Gʻulomqodirning ovozi juda zaif chiqdi. - Sohib, sizdan roziman, rozi boʻling... Shunday deb bu yigit ham koʻz yumdi. Koʻz yumdi-yu, har tun qonga belangan xotini bilan adoqsiz suhbat qurish azobidan qutuldi. Niyatiga yetdi. Shuvalov sovarning qoʻlidagi mash’alani oldi-da, eshikni ochib ichkariga bir qadam qoʻydi-yu, toʻxtadi. — Mira’lamovich! Asadulla Gʻulomqodirning boshini asta yerga qoʻyib, oʻrnidan turdi: ichkarida sochlari parishon, koʻzlari chaqchaygan Sinelnikova jonsiz, toʻshakda chalqancha tushib yotardi. — Zahar ichganga oʻxshaydi. — Bizga atalgan zaharnimi?.. Xmarin xonaga otilib kirib, jasad yoniga keldi-da, tiz choʻkdi. Kafti bilan murdaning koʻzlarini yumdi. — Janoblar, iltimos, holi qoʻyinglar. — Nikolay Zaxarovich... — Iltimos, Vitaliy Sergeevich, xalal bermang... Ular chiqib, Mirza Qandilxonga boʻlgan voqeani qisqa bayon etdilar. Sovarlar jasadlarni pastga koʻtarib tushdilar. — Veniamin Samoylovich koʻrinmaydimi? — dedi Shuvalov birdan sergak tortib. Ular tez-tez yurib, Ushinskiyning xonasiga bordilar. — Veniamin Samoylovich, uygʻoqmisiz? — dedi Shuvalov eshikni taqillatib. — Uygʻoqman, azizim, uygʻoqman. Faqat meni bu ishlarga aralashtirmang, iltimos sizdan, murdani koʻrsam... qoʻrqaman... chidolmayman... — dedi Ushinskiy ichkaridan. Shuvalov eshikni itargan edi, ochilmadi. — Ana, Pushkinning shaydosini koʻrib qoʻy, — dedi Shuvalov zinadan pastga tushayotib, — ishqiy she’riyat deb toza boshlaringni qotirdimi? — Ishongim kelmaydi. She’riyatga shunchalar mehr qoʻygan ayol, shu nozik tuygʻulari bilan... — Oshirvording, Mira’lamovich, bu ayolda nozik tuygʻu boʻlmagan hech. — Zikriyo afandi, qalandarni ham... — Ha, shuning ishtirokida boʻlgan hammasi. Zikriyo afandi xonimchaga shaharga chiqish, Mazori Sharifga xabar yuborish uchun kerak boʻlgan. Keyin Xmarindan xanjarni oʻgʻirlagan. Ish bitgach, izma-iz kelayotgan odami qalandarni chetlatgan. Xonimchaning boshqacharoq ekanini Hirotdayoq sezganman. Esingdami, forschani biladigan oʻxshaydi, devdim. Qalandar oʻldirilgan kechasi men tentak bir odamni koʻribmanu chodirga Ushinskiy ketyapti, deb oʻylabman. Kobul sayriga nima uchun bormaganimni endi bilgandirsan? Xonimcha chiqolmadi, odami kelishga majbur boʻldi. — Sinelnikovani Xmarin qoʻshgan edi. — Xmarin bilmagan. Yaxshi koʻrardi uni, sezmaganmisan? Xonimchada koʻp sir bor edi. Anqovlik qildik. Endi yangi xatarga roʻpara kelishni kutamiz... Boshqa ilojimiz yoʻq. Xauston shu yerda boʻlsa... demak, Xasanxon hazrat ham yetib kelgan. Balki amir bilan uchrashgandir, a? Balki amir muzokarani shu hazrat bilan boshlab yuborgandir? Ha, ular yaqin yoʻldan yurib, bizdan oldinroq yetib kelishgan. Ishlarimiz chatoq, ogʻayni... Tong qorongʻisida murdalarni aravalarga ortib, qayoqqadir olib ketishdi. Mirza Qandilxon kun yoyilganda qaytdi. — Gʻulomkodirning janozasida ishtirok etuvimizga ruxsat olib bering. Jilla boʻlmasa men boray, — dedi Asadulla unga. — Sohib, biz kengashib, jasadni Choraymoqqa joʻnatdik. Sizning boruvingiz mutlaq mumkin emas. Erta tongda hazrat amir sohib yoʻqlaganlar. — Erta tongda? Iydi qurbon tongida? Birgina menimi? Tohir Malik. Savohil (II- qism) 49

— Ha, birgina siz borasiz... «Bu qanday muammo boʻldi?» deb oʻyladi Asadulla. Tong otishiga hali ancha vaqt bor boʻlsa-da, Kobul ahli uygʻonib, namoz tadorigini boshlab yuborgan edi. Koʻchalar jonlangan: «Iydi qurbon keldi, qurbonlik qiling, oʻgʻlini qurbonliq qilgan ul Halilulloh haqqi», deb jar solayotgan qalandarlar shahar tinchini buzishgan edi. Asadullani Idgoh masjidiga boshlab keldilar. A’yonlar hali ichkari kirishmagan, aftidan, hamma amirning tashrifini kutar edi. Asadullani Mahmud Tarzi kutib olib oldinga boshladi. Masjid eshigi yaqinida, tarashaday ozgʻin Xasanxon hazrat bilan... Mirkomilboyni koʻrdi-yu, beixtiyor taqqa toʻxtadi. Ular ham Asadullani tanishdi. Tanishdi-yu, koʻp parvo qilishmadi. Asadulla Tarziga savol nazari bilan qaradi. U: «Hammasidan boxabarman», deganday bosh irgʻab qoʻya qoldi. Soʻfi azon chaqirmay turib, amir keldi. Jussasiga nisbatan oyoqlari kaltaroq, xarakatchan yosh yigit tez-tez yurib kelib, eshikka yetmay, toʻxtadi. Avval Xasanxon hazrat bilan Mirkomilboyning, soʻng Asadullaning salomiga alik oldi-da, boshqa soʻz aytmay, ichkari kirib ketdi. — Turkistonliklarning yonidagi kim? — deb soʻradi Asadulla masjidga kirayotib. — Ul zot, Afgʻoniston hazratlaridan — Qodir ogʻa hazrat deydilar. Asadulla bu gapni eshitib, muammoning chigalini yechganday boʻldi. Namozdan soʻng Mahmudbek Tarzi Asadullani avtomobilgacha kuzatib qoʻydi... Xmarin nonushtadan keyin turib ketmoqchi edi, Asadulla uni toʻxtatdi. — Kengashib olishimiz kerak, — dedi. Shiyponda yolgʻiz qolishgach, boʻlgan gapni bayon qildi. — Demak, gumonim toʻgʻri chiqibdi, — dedi Shuvalov oʻychanlik bilan. — Demak, hazrat Kobulda... Mirkomilboyning paydo boʻlishi qiziq. Makkaga boradi, deb eshitgan edim. Yo yoʻl-yoʻlakay kelganmikin? — Makkaga Kobul orqali borilmaydi, Vitaliy Sergeevich, — dedi Xmarin. — Mirkomilboyning oʻgʻillari ham Kobulda ekan, namozda birga boʻlishdi, — dedi Asadulla. — Ularning Londondan bu yerga kelishi, otalari bilan uchrashishi tasodifmikin? Shuvalov oʻylanib qoldi. Ularni ta’qib etib kelgan muammolar tumani bu yerda quyuqlashdi. Amudaryoda, Karki yoʻlida pistirmaga duch kelganlarida roʻparadagi xatarni aniq koʻrib turgan edilar. Endi qanday ofatga, qachon duch kelishlarini bilmaydi. Unga bir narsa aniq: dushmanning rejasi puxta oʻylangan. Har bir imkoniyat nazarda tutilgan. Hatto Mirkomilboyning oʻgʻillari bir maqsad bilan bu yerga keltirilgan. Shuvalovga ham, vakola hay’atining boshqa a’zolariga ham shu maqsad qorongʻi. Ular hozircha shu muammo ustida bosh qotiradilar. Fargʻonadan ham bir guruh vakil kelib, hazrat va Mirkomilboy qanotida birlashgani ularga hali noma’lum. Shuvalov oʻylay-oʻylay, oxiri Asadullaga qaradi: — Amirning niyatiga tushunmadim. Ularni nima uchun senga roʻpara qildi? — Shunchaki bir-biriga koʻrishtirish, deb oʻylaysizmi? — dedi Xmarin bosh chayqab. — Yoʻq, bu yerda boshqa gap bor. Ular Qodir ogʻa hazrat bilana birga boʻlsa... bir shumlikni oʻylashgan. Siz... namoz oʻqidingizmi? — Ha, boʻlak ilojim yoʻq edi. — Siz? Hali namoz oʻqidingizmi? — dedi Ushinskiy hayratlanib. — Oʻsha hazratlar bilan-a? — Veniamin Samoylovich, oʻzingizni bosing. Namoz oʻqib toʻgʻri qilganlar. Amirga shu kerak boʻlgan. Buni nimaga tushunmaysiz? Amirga Turkistonni kofir bosib ketdi, degan vahimali gaplar yetmagan deysizmi? — Amir ular bilan muzokara boshladimikin? — dedi Asadulla. — Bundan ajablanmaslik kerak. Hali bolsheviklar Turkistonga uzil-kesil hukmronlik qilisha olganicha yoʻq-ku? — dedi Xmarin. — Fargʻonada islom lashkarlari, Orenburgda Dutov, Qizilqumda Ashxobod hukumati... — Nikolay Zaxarovich, siz hali... bolsheviklarga ishonmaysizmi? — Veniamin Samoylovich, mening ishonish-ishonmasligim hozir hech nimani hal qilmaydi, shunday emasmi? Men mavjud ahvolni eslatyapman. Bu vaziyat amirga ham ma’lum. Demak, har ikki tomon bilan ham gaplashaveradi. Buxoro amiri elchi yuborgan boʻlsa u bilan ham muzokara yuritaveradi. Siz unga biz bilan gaplash, u bilan gaplashma, deyolmaysiz. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 50

— Yoʻq, azizim, deyishimiz kerak, — deya Ushinskiy qoʻlini paxsa qildi. — Biz Rossiyaning, jumladan, Turkiston hukumatining haqli vakillarimiz. Na hukumatdan, na xalqdan vakolasi boʻlgan qandaydir ulamolar bilan muzokara yuritishiga norozilik bildirishimiz shart. — Men Veniamin Samoylovichni qoʻllayman, — dedi Shuvalov. — Duch kelgan ulamo bilan muzokara yuritaversa, amirning lafzi qoladimi? Xasanxon hazrat bilan Xauston xalqqa qarshi jinoyat qilishda ayblanadi. Buni amirga ma’lum qilib qoʻyish kerak. — Habibulloxon Fargʻona bosmachilariga yordam va’da qilib, elchi joʻnatgan ekan. Balki bu amirning niyati ham shundaydir. Biz bilan bir gapni gaplashib, ulamolarga boshqa va’da berar? — dedi Asadulla. — Diplomatiya oʻyinida har narsa boʻlishi mumkin, — dedi Xmarin. — Norozilik bildirish kerak, desanglar, mayli, bu ishni Asadulla Mira’lamovichga topshiraylik, Turkiston jumhuriyatining rasmiy elchisi sifatida janob Tarziga uchrashsinlar. Rasmiy norozilik xatini birgalikda yozamiz. — Xasanxon hazrat bilan Xaustonni jinoyatchi sifatida bizning hukumatga topshirishlarini ham talab qilishimiz kerak. Asadulla Mirza Qandilxonni chaqirdi-da, zudlik bilan xorijiya noziriga uchrashishi zarurligini aytib, «bu oqshom sardor sohib oʻzlari tashrif buyurajaklar», degana javobni eshitdi. ... Tarzi norozilik xatini oʻqidi-yu, darrov javob bermadi. — Turkistonliklar sizlardan ancha avval yetib kelgan Kobulga, — dedi u bir ozlik sukutdan soʻng. — Shu fursatga qadar hazrat amir sohib sizlarni kutmoqda edilar. Sizlar bilan muzokara yuritmoqdan oʻzga niyatlari yoʻq. Bunga men kafil. Iyd munosabati bilan Turkiston ulamo vakolasi mehmon qatorinda izzat qilinurdi va siz bunga ajablanmasligingiz lozimdir. — Xasanxon hazrat bilan Xauston Turkistonda xalqning begunoh qoni toʻkilishiga sabab boʻlishgan. Ularni tutib bizga topshirmogʻingiz kerak, — dedi Shuvalov, Asadulla uni tarjima qildi. — Bu mumkin emas, — dedi Tarzi. — Biz mehmonlarga ozor yetkurmaymiz. Odatimiz shunday. — Odatingiz qiziq ekan. Ular bizni oʻldirmoqchi boʻlishdi, eshitgandirsiz? Ular bu fikrdan qaytgan deb oʻylaysizmi? — Bu fojeadan darak topdim. Bu bizning-da aybimiz. Sizlarni ihota etajak sovarlar ikki hissa oshirildi. Halovatingiz buzilmaydi sira. Darvoqe... Xauston deganingiz kim? Inglismi? — Ha. Angliyaning Toshkentdagi aygʻoqchisi. Koʻp gʻalamisliklarni boshqargan. Fosh boʻlishini bilib, bu tomonga kelgan. Uning Kobuldaligi aniq. — Bunisi men uchun qorongʻi edi. — Xauston forsiy lisonida-da, turkiyda-da birday yaxshi soʻzlaydi. Shakl-shamoyili, ism-sharifini ham oʻzgartirib olgandir, — dedi Asadulla. — Uni Qodir ogʻa hazrat, Xasanxon hazrat, Mirkomilboylarni kuzatib yurib, topish mumkin, — deb qoʻshimcha qildi Shuvalov. — Buni aniqlaymiz, — dedi Tarzi, — inglis bizning mehmon emas, unga shafqat yoʻq. Tarzining bosiqlik va ishonch bilan aytgan bu soʻzlari vakola hay’atidagi gumonni, norozilikni bir oz yumshatdi. Tarzi miyigʻida kuldi. — Bugun iydi qurbon. Nima, Turkiston musulmonlari iydi qurbon namozini kanda qiladilarmi?.. — Bizga bu chorlov sinov boʻlib koʻrindi, — dedi Asadulla. — Siz namozga chorlanib, amirning lutfiga erishdingiz. — Amir bizni qachon qabul qiladi? — deb soʻradi Ushinskiy. — Hazrat amir sohib avvalo safir sohib ila diydor koʻrishadilar. — Biz-chi? — Veniamin Samoylovich, gʻazablanmang, diplomatiya qoidasi bu. Ishni elchi yuritadi. — Boʻlmagan gap. Biz yangi hokimiyat vakilimiz. Ishni yakka odam emas, koʻpchilik hal qiladi. Aytib qoʻying. — Kerak emas, Veniamin Samoylovich... — Yoʻq, tarjima qiling. — Janoblari bir nimadan norozimilar? — dedi Tarzi, Ushinskiyning achchiqlanayotganini sezib. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 51

— Nozir sohib, biz Shoʻrolar hukumatining vakillarimiz, — dedi Asadulla bosiqlik bilan, — har bir ish koʻpning kengashi bilan amalga oshadi. Amir sohib bizni yakka-yakka emas, birgalikda chorlasalar, degan ilinjimiz bor. — Ajab... — Tarzi kalta soqolini silab oʻylandi. Amirning: «Elchilar orasida parokandalik bor emish», degan gapini esladi. — Bir-birovlaringizga ishonmaysizlarmi? — dedi afsuslangan ohangda. — Bu xulosangiz chakki, nozir sohib, inonmaganimiz uchun emas, ishni pishiq-puxta yuritmoq maqsadida koʻplashib kengashamiz. — Ma’qul... — Asadullaning izohidan Tarzi qoniqmadi. Koʻnglining bir chetida afsus uygʻondi. — Men istaklaringizni hazrat amir sohibga bildiraman. Tarzining ruhi shikastlanib, bogʻda uzoq qolmadi. Asadullaning koʻkragiga bexos qattiq ogʻriq turib, halovatini yoʻqotdi. Tarzining barvaqt ketishi unga ayni muddao boʻldi. Shuvalov ertalab Mirza Qandilxonni uning xonasiga boshlab keldi. Ogʻriq bosilgan boʻlsa ham Asadulla oʻzini behol sezib yotardi. Mirza Qandilxon avtomobilda shifoxonaga eltajagini aytgach, oʻrnidan turdi. Avtomobil Yevropa tarzida qurilgan bir qavatli imorat oldida toʻxtatish bilan ichkaridan qotma, boshiga hoji doʻppi qoʻndirilgan bir kishi chiqib, iltifot qildi. — Shifoxona mudiri Mizbek sohib, — dedi Mirza Qandilxon, uni tanishtirib, — usmonli turklardan boʻlsalar-da, afgʻon eli uchun a’lo xizmat qiladilar. Tashhis va tashrih1 ilminda buyuk mahoratlari bor. — Afandim picha ulugʻlab yubordilar, darkor emas bu menga, qani, marhamat qilsinlar, — dedi Mizbek forsiy talaffuzini buzib gapirib. Mudir ularni keng bir xonaga boshlab kirib, oʻzi qayoqqadir chiqdi. — Yilda yuz tashrihga qoʻl urib, yuzdan besh bemorgina omonatini topshirar ekan. Deydilarki, bir necha yil burun, Mizbek sohibning oʻzlari Farangistonga borib, koʻp yillarga yetadigan davolar, shifoxonaning mukammal ashyolarini keltirgan emishlar. Mudir kirib, Mirza Qandilxonning gapi chala qoldi. Mizbek Asadullani obdan tekshirgach, bosh chayqab qoʻydi. — Joningizda qasdingiz yoʻqmi, afandim? — dedi u Asadullaning tomir urishini yana bir karra eshitib turib. — Siz nonni tepkilamaysiz, uvol, gunoh deysiz. Biroq sihatingizni tepkilaysiz. Bu gunoh emasmi? Gunoh, afandim, gunoh. Koʻp uqubatlar boshingizga tushgan koʻrinadi. Siz shifoga muhtojsiz. — Shu ilinjda keldim huzuringizga. — Afandimga davolar qilib beraman, — dedi Mizbek Mirza Qandilxonga qarab. — Qayga qoʻnganlar, men vaqt-bevaqt kirib turay. — Siz urinmang, sohib, aytgan kuningiz oʻzimiz kelamiz, — dedi Mirza Qandilxon. Mizbek ularni yana xoli qoldirib chiqdi. Ancha hayalladi. Bir vaqt qoʻlida allaqancha dorilar bilan kirib keldi. Boqqa qaytganlarida vakola hay’ati shiyponda gurunglashib oʻtirgan edi. — Asadulla Mira’lamovich, yana namozga olib borishdimi? — dedi Ushinskiy. Asadulla javob berishga ulgurmay, Xmarin norozi ohangda dedi: — Ahvolini koʻrib turibsiz-ku? — Hazillashdim. Tavba, hazillashib ham boʻlmaydi-ya... Mirza Qandilxon shaharga qaytib, peshinda xushxabar bilan keldi: amir ularni huzuriga chorlabdi.

Beshinchi bob - qaldirgʻoch

1 Kobuldan oʻn ikki chaqirim yuqorida, togʻ orasidagi vodiyda barpo etilgan Bogʻi Fagʻmon — amirning yozlik qarorgohi. Daraxtlar larzon-larzon soya tashlab, gul-chechaklar chaman ochilib yotgan bogʻdagi shiyponda Omonulloxon Qodir ogʻa hazrat bilan suhbatlashib oʻtirardi. Mahudbek Tarzi suhbat ustidan chiqib, toʻxtab qoldi. Amir qaynotasining ikkilanganini sezib, «bizda sir yoʻq, kelabering», deganday nigohi bilan im qoqdi. Tarzi hazrat bilan omonlashib, uning yonidagi boʻsh oʻrindiqdan joy oldi. Amir hazratga qarab, chala qolgan gapini davom ettirdi: Tohir Malik. Savohil (II- qism) 52

— Alqissa, hazratim, jannatmakon bobom farmoni hanuz inobatga olinmaydur. Bu holga arkoni din ham ayblidur. Bu ne figʻonkim, yurt lutfiga molik aqrobalar-da hanuzga qadarli qullar va choʻrilar saqlashsa? Aqoid yoʻl qoʻymagani, jannatmakon bobom Abdurahmonxon farmon ila man etgani holda ham shariat hukmiga, ham amir farmoniga bosh egmaslikni ne deb izohlash kerak? Yurtda qullar, choʻrilar mavjud ekan. Afgʻonistonning ozodligi qayga bordi? Biz amru farmon qildik: qullar betoʻxtov ozod qilinmogʻi shart. Agar hoja choʻri ila birikkan boʻlsa, undan bola tugʻilgan boʻlsa, betoʻxtov nikohlanishi, soʻng ayol xohish bildirsa, roʻzgʻordagi ulushini ayirib, istagan yeriga eltib qoʻyilishi lozim. Umid shulkim, bizim bu farmoni oliyimiz arkoni din tomonidan quvvatlangʻay. — Ollohning oʻzi madad berib, qoʻllab-quvvatlagʻay sizni, — Qodir ogʻa hazrat shunday deb, tasbeh donalarini terganicha oʻyga botdi. Amir ham, Tarzi ham uning bir dardi borligini sezib, soʻz boshlashini indamay kutishdi. Hazratning aytadigani tayin, lekin u niyatini Tarzi huzurida bildirgisi kelmayotgan edi. Shuning barobarida aytmay chiqib keta olmas ham edi. Tarzi boʻlmaganida maqsadini loʻnda qilib aytib qoʻya qolardi. Nachora, gapni aylantirib, burab, maqsadni izhor qilishi zarur. Hazrat shuning uchun oʻylanib qolgan edi. Bir qarorga kelib, aytadiganlarini fikr tarozisidan oʻtkazib, koʻzini tasbeh donalaridan oldi-da, amirga qaradi: — Musulmon xalqlarining buyuk oilasi, nadomatkim, oʻz tashvishiga oʻzi bandi boʻlib qoldi. Turklar turk eli, arablar arab eli, hindlar hind eli, eronilar eroni eli, buxoroliklar buxoro eli yumushlari bilan band. Islom taraqqiysi xususinda kim qaygʻu chekadi? Hech kim... Astagʻfirulloh... gunohlarimizni oʻzing kechirgaysan. Ollohga hazor-hazor shukrkim, gunohkor bandalariga yana rahm etib, islomni sharmandalik chohida qutqarish uchun qudrat yubordi yerga. Bu qudrat sizsiz, hazrat amir sohib. Buxoroi Sharifga kofurlar tahdid soladimi. Hindiston musulmonlarning jihodi akbari alanga oladimi, Makkai Madinaga kofurlar qadami yetadimi yoʻqmi, bu muammolarning bari sizning zimmangizga yuklangan. Musulmon olamining taqdiri sizning qoʻlingizda. Buni bilib, huzuringizga bosh urib kelgan musulmon vakolalarining dardu hasratini tinglab, chora-tadbir koʻrmogʻingiz farzdur. Turkistondan kelmish vakola diydoringizga yetishmoq ilinjida. — Kimlar ular? — Men... ularni avval sizga aytib edim... — Xorijiya noziri ham bilsin, ayting. — Vakola sarvari Turkistonning e’tiborli amlokdorlaridan Mirkomilboy hoji. Uning qanotida Toshkentning e’tiborli ulamolaridan Xasanxon hazrat, Fargʻona ulamolari, shuning qatorida Qoʻqon xoni Xudoyorxon avlodlaridan Akromxon toʻra... — Xauston deganlari-chi? Tarzining kutilmagan savoli hazratni gangitib qoʻydi. Hazrat ichidan zil ketgan boʻlsa-da, sarosimasini sirtiga chiqarmadi. — Kim u, inglismi? — deb soʻradi Omonulloxon Tarzidan. — Ha, inglis, — dedi Tarzi va hazratga tikilib qaradi. — Astagʻfirulloh, bu qanday igʻvo boʻldi?! Musulmonlar orasida inglis mavjudligi?.. Amirning savoliga javob topmay turib, Tarzining savoliga duch keldi: — Hazratim, ma’zur tuting, menga Hirotdan noma yetib keldi. Afgʻonistondan qalandarlar sarhad hatlab, nojoiz soʻzlar aytib yurishibdi ekan. Ya’nikim, daryoning ul beti Afgʻonistonga tobedur, degan gaplar hamhudud davlatlar orasida igʻvo uygʻotmogʻi mumkin. Bu voqeadan darak topganmisiz? — Astagʻfirulloh... Bu qandayin bedodlik! Qalandar ahli Ollohning suygan bandalari, yurtga omonlik tilab, toat-ibodat qilishdan boʻlak yumushlari yoʻq. Ma’lumingiz boʻlsinkim, oʻrus vakolasi Hirot yoʻlida bir begunoh qalandar joniga qasd qilgan. — Shu rostmi? — dedi Omonulloxon Tarziga yalt etib qarab. — Rost, amir sohib. Ammo qotil gʻoyib boʻlgan. Bul qalandar Koʻshkda hibs qilinub, huzuringizga keltirilayotgan ekan. Noib Hirotda soʻroq qilganida qalandar hazratning nomlarini tilga olibdi, qalandarlar hazratning yoʻrigʻi ila ish yuritishayotgan ekan. — Hazrat! — amir shunday deb oʻrnidan turib ketdi. — Kim vakolat berdi sizga? — Amir sohib, badxohlik bu, tahayyur1dan jonim boʻgʻzimga keldi. Vodarigʻ, vodarigʻ... nahot shunday tahavvur2ga Tohir Malik. Savohil (II- qism) 53

men sa’y etsam? Vallohi a’lam, padaringiz men ila bu xilda muomalada boʻlmas edilar? — Ha! — Amir qoʻlini orqasiga qilib, shiypon boʻylab yurdi. — Voqean shunday. Noxalaf oʻgʻil boʻlishdan Ollohning oʻzi asrasin. Sardor, — u qaynotasiga murojaat qildi, — bu soʻzlarni zinhor tildan uchira koʻrmangiz. Osmontazin hazrat sha’niga mutlaq munosib emas, ha! Omonulloxon hazrat roʻparasida toʻxtadi: — Musulmon vakolaga ma’lum qiling: suhbatimdan ertaga bahramand boʻlgulari. Qodir ogʻa hazrat oʻrnidan turib, yengil ta’zim qildi. Bu yerda qiladigan oʻzga yumushi yoʻqligini bilib, amirga omonlik tiladi-da, shiypondan tushdi. — Soʻzlaringiz haqiqatmi? — dedi amir, hazrat uzoqlashgach. — Muhammad Sarvarxon darak qildi. — U holda noxanjor1 soʻz aytibsiz. Sharafli xadisga koʻra, bir togʻning oʻrnidan koʻchub ketganini eshitsangiz inoningiz, ammo hazratning xulqi boʻlak boʻldi, deb eshitsangiz inonmangiz. Ilon dumini bosish xayrli emas. Hazratning fatvosi inglisning zambaragidan a’loroq. Tarzi miyigʻida kulimsiradi: — Inglistondan choʻchimagan amir bir johildan qoʻrqsa? — Ha, qoʻrqaman! — amir shunday deb, qaynotasiga qovoq uyib qaradi. — Siz, dono odam, avomni oʻsha johil izidan menga qaytarib bering-chi? Indamaysiz? Inglistonga tigʻ koʻtarganda avomning izimdan borishiga amin edim. Hazratga qarshi yursam, avom meni tigʻ bilan kutib oladi, fahmingiz yetmaydimi shunga? — Fahmim yetadi, amir sohib, siz hazratga qarshi bormaysiz, lekin qoʻrqishingizni sezdirib qoʻyganingiz chakki. — Sezdimi? Yoʻq, sezmadi. Siz ilonning dumini bosdingiz. Men esam afsun qilib oʻynataman bu ilonni. Haqgoʻyligingiz bilan menga xalal bermang. — Hali-zamon Shuravi Rusi vakolasi huzuringizga yetib keladi. — Nur alan-nur. Muzokara vaqti yetdi. Asadulla oʻrnidan turib yuradigan ahvolda emasdi. Koʻkrakdagi ogʻriq tuni bilan azob berib chiqdi. Koʻzlari qizarib, qovoqlari salqib qoldi. Qadam tashlasa qattiq yerda emas, yuzlarini poʻpanak bosib qalqib turgan koʻlmakdan yurayotganday boʻladi. — Bu ahvolda bormaganim ma’qulmikin, — dedi u Xmaringa. — Siz vakoladagi yagona musulmonsiz. Amirning koʻngliga boshqa gap keladi. Tishni tishga qoʻyib, ogʻriqlarga chidab, borib kelmasangiz boʻlmaydi. Asadulla avtomobilda borayotganda ham, bogʻi Fagʻmonda undan tushib yurganda ham, Tarzi bilan koʻrishganda ham «ishqilib, hushimni yoʻqotmasam edi», deb havotirlandi. Bu ravzamonand bogʻning havosi, manzarasi Toshkent biqinidagi Chimyonni eslatganidanmi, sal yengil tortganday boʻldi. Harbiy libosdagi amir ularni bir tarafi oynabandlik qasrda qarshi oldi. Omonulloxonga dastlab Xmarin roʻpara boʻldi. U Turkiston Tashqi ishlar xalq noziri imzolagan yorliqni yengil ta’zim bilan uzatdi. Omonulloxon uni olib, Tarziga berdi. — E’timodnoma1, — dedi Tarzi uni ochib oʻqib. — «Hamhudud, doʻst va ozod Afgʻoniston hukumatiga birodarlik samimiy salomlari yoʻllash barobarinda ushbuni ma’lum etamizki, Rossiya Ijtimoiy Shoʻrolar jumhuriyati taxtdan agʻdarilgan podsho hukumatining barcha shartnomalarini, jumladan, olam yirtqichi Ingliston qiroli va hukumati ila imzolangan, Istambulni mahv etish, turk, eron, shuningdek, afgʻon yerlarini munosafa2 etmoq xususindagi kelishuvlarni mutlaq bekor qildi. Rossiya jumhuriyati bir-birovini oʻzaro hurmatlash asosinda Turkiya ila shartnoma tuzdi. Hamda oʻzga xalqlar yerlariga qoʻshin tortish siyosatidan yuz oʻgirish, hamhudud davlatlar mustaqilligini tan olish hamda ular bilan birodarlik, samimiy ham hududlik va tijorat aloqalari bino qilish xususinda qaror qabul etdi. Mazkur qarorni amalga oshirish maqsadida Rossiya hukumati janob Xmarinni Afgʻonistonga vakil qilib joʻnatadi. Janob Xmarin saforat ishlarida xoʻp tajriba orttirgan, Eronda birmuncha vaqt saforatxona yumushlari ila band boʻlgan, sharqni durust biluvchi, oʻzini sharq xalqlarining doʻsti deb hisoblovchi, musulmon xalqlarining mustaqilligini tabrik etuvchi xolis niyatli zotdir...» Tarzi qogʻozni oʻqib boʻlib, amirga qaradi. — Men Shoʻro jumhuriyati hukumati nomidan Afgʻoniston mustaqilligining tan olinganini rasmiy ma’lum etishga Tohir Malik. Savohil (II- qism) 54

vakil qilinganman. Rossiya Afgʻoniston mustaqilligi va ozodligin tabrik etadi. — Nur alan-nur! — dedi amir elchiga va xorijiya noziriga ma’nodor qarab qoʻyib, dedi: — Hukumatingizning munir niyatlari, inshoolloh, ijobat boʻlgʻay, Fikri ojizimcha, hamhudud Eronga ham lutflar koʻrgazilgan, shundaymi? — Shunday, hazrat amir, Eronning inon-ixtiyori oʻziga qaytarilgan. — Bizga Erondan yetib kelgan daraklar koʻngulni xushlamaydi. Oʻrus askarlari yovgarchilik boshlab, barqi ibtiloni chorlab, Tehron ila Tabriz fuqarosini tigʻdan oʻtkazgan emishlar? — Amir hazrat, bu voqeaga oʻzim shohid boʻlib edim, — dedi Xmarin. — Shoʻrish yangi hukumat tomonidan emas, podshohning qochoq askarlari tomonidan koʻtarilgan. Ularga Turk hamda Angliya hukumati koʻmak bergani aniq. Shunga qaramay, Rossiyaning yangi hukumati Eron fuqarosiga yetkurilgan zararni qoplamoq uchun xayrli ishlar qildi. — Ma’qul, — amir shunday deb Asadulla tomon bir qadam qoʻydi. — Turkiston musulmonlarining ahvollari nechuk? Ularga-da ozodlik in’om etilurdimi? — Ha, amir sohib, — dedi Asadulla, kalta-kalta nafas olib, — ozodlik, hurlikka erishganmiz. Taqdirimizni belgilash huquqi berilib edi. Biz rus xalqi ila birga qolishni ma’qul koʻrdik. — Sabab? — Rus xalqi va bizim xalq taqdir ipi ila bogʻlangan. Ruslar rostbasar xalq. — Afgʻonlarga taqdir ipi ila bogʻlanmoq mumkin emasmi edi? Amirning bu savoli Asadullani gangitib qoʻydi. Bu gangish javob topish mushkulligidan emas, aksincha, haq javobning amirga nomaqbul kelishi aniqligidan edi. Qolaversa, xastalik zahmi uni gapni muhtasar etishga undardi. Lekin savol berilgan, undan boʻyin tovlash noxush fikrlarga sabab boʻluvi mumkin edi. Shuning uchun Asadulla gapning poʻstkallasini ayta qoldi: — Dunyodagi insonlar doʻstlikning mehr va muhabbati soyasida yasharlar. Afgʻonlar ila doʻstligimiz zamonlarning tubsiz qa’ridan oqib kelib, bizni qovushtiradi. Rafiqi jovidoniy, rafiqi mavaddatliq1 bizning yozugʻimiz. Ammo alhol borajak yoʻlimiz ayri. Bizda arkoni mulk barham topib, avomning inon-ixtiyori oʻziga berilgan. — Arkoni mulk barham topmagan, — dedi amir uning soʻzini boʻlib. Asadulla gaplari amirga malol kelganini fahmlab: — Shu bois yurt notinch, — deb izoh berdi. — Ota-ona farzandga, farzand ota-onaga muhtoj boʻlgandek, boy faqirga, faqir boyga muhtojdir. Ha! Asadulla oʻjarligi bilinib turgan bu yosh amir bilan bahslashishning befoyda ekanini bilib, e’tiroz bildirmadi. Baxtiga Omonulloxon undan javob kutmay, Shuvalovga yuzlandi. — Harbiy maslahatchimiz, — dedi Xmarin uni tanishtirib. — Afgʻon lashkarlarining yarogʻini koʻrdingizmi? Ma’qulmi? — deb soʻradi amir Shuvalovdan. Xmarin tarjima qildi. — Yarogʻlari mukammal, aksar inglisniki ekan. Biroq... kiyimlari bir oz qoʻpolroqmi... chaqqon harakat qilish qiyin. — Ma’qul. Buxoroniki-chi? Biznikidan afzalmi? — Yoʻq. Nochorroq. — Sizniki-chi? Shuvalov kulimsiradi. — Biz jang qilyapmiz, janob amir, bu xususda soʻramang. — Durust, — amir shunday deb Ushinskiyga yuzlandi. — Siyosiy maslahatchimiz, — dedi Xmarin. — Siz Oʻrusiya podshohi a’lamdan taxtni tortib oldingiz. Podshohdan yuz oʻgirgan hukumat amir bilan doʻst boʻla oluviga imoningiz komilmi? Asadulla «qovun tushirmasmikin» degan xavotirda Ushinskiyga qaradi. Ushinskiy gapni aylantirib oʻtirmadi, loʻndasini aytib qoʻya qoldi: — Siz xalqingizni oʻz yoʻlingiz bilan saodatga olib bormoqchisiz. Biz oʻz yoʻlimiz bilan. Qaysi yoʻldan borish har birimizning ichki ishimiz. Bunga aralashmaymiz. Imperator xalqni saodatga emas, jarga boshlagan edi. Shu sababli Tohir Malik. Savohil (II- qism) 55

hokimiyatni oldik, vassalom. — Ma’qul, — amir shunday deb ularni oʻtirishga taklif etdi. Ana shunda Asadulla muvozanatini yoʻqotdi. Xmarin suyab qolmaganida yiqilib tushishi tayin edi. — Toblari yoʻq. Hazrat amir suhbatlaridan bebahra qolmay deb kelib edilar, — dedi Xmarin izoh berib. — Sardor, — dedi Omonulloxon Tarziga qarab, — zudlik bilan shifoxonaga elting. Biz janoblar bilan birgalikda ahvoli olamdan soʻz yuritajakmiz. Siz... — amir Asadullaga tikildi, — erta bilan tashrif buyurarsiz, alohida suhbat qururmiz.

2 Mizbekning davosi bu safar picha amal qilib, Asadulla kechga tomon oʻzini bir oz bardam sezdi. Bu tun uyqusi ham xotirjam kechdi. Tongda tiniqib turdi. Nonushtadan soʻng Asadullaning amir huzuriga yolgʻiz borishi yoki bormasligi muhokama qilindi. Amirning bu uchrashuvdan koʻzlagan maqsadini bilolmay gangishdi. — Amirning xohishiga boʻysunishga majburmiz, — dedi Xmarin bahsga yakun yasab. — Mahmud Tarzining gaplarini unutmang: — «Bir-biringizga ishonmaysizmi?» degani yodingizdami? Bolshevik boʻlmaganim uchun menga uncha ishonmaysizlar. Asadulla Mira’lamovich bolshevik-ku. Diplomatiya qonun-qoidalariga binoan suhbat qura olishlariga shaxsan men aminman. Asadulla Xmarinning bu iltifoti, bu ishonchi uchun minnatdorlik bildirishi kerak edi. Xmarin undan soʻz bilan boʻlmasa-da, koʻz qarashiga koʻchgan minnatdorlik uchqunini kutdi. Ammo Asadulla uni ajablantirib, sovuqroq qarashini oʻzgartirmadi. Xmarin keyingi kunlarga ichi Asadullaning munosabatida sovuqlik seza boshlagan, buni Gʻulomqodirning yoki Sinelnikovaning oʻlimiga doir ruhiy iztirob natijasiga yoʻygan edi. Kechki sayr chogʻidagi Ushinskiy bilan boʻlgan dilkash suhbatiga Asadullaning guvoh boʻlgani esa xayoliga kelmasdi. ... Gʻulomqodirning oʻlimidan keyingi kunlar edi... Uyqusizlik dardi temir tirnoqlarini ishga solgan damda, Asadulla xonasida yota olmay, boqqa chiqdi. Yulduzli osmon ostida yolgʻiz sayr qilyapman, deb oʻylagan edi. Bogʻ yoʻlkasi boʻylab bir oz yurgach, pastlik tomondan Xmarinning, soʻng esa Ushinskiyning ovozini eshitib, toʻxtadi. Dastlab ikkovi avvalgi gʻalvasini davom ettiryaptimi, deb oʻyladi. Uning gap poylash odati yoʻq edi. Iziga qaytmoqchi boʻlganda Ushinskiyning: «Bilaman, siz bolsheviklarni yomon koʻrasiz», degan gapi uni toʻxtatdi. — Ha. Buni yashirishga hojat yoʻq asli. Kim qaysi partiyani xushlasa, oʻshanga ergashadi, — dedi Xmarin. — Har holda Yevropaning ilgʻor mamlakatlarida shunday. Men barchani baravar emas, asosan bolsheviklarning rahbarini yoqlay olmayman. — Bolsheviklar sizga ishonch bildirishdi, buni hisobga olmaysizmi? — Siz menga ochiq gaplashishni taklif etdingiz. Shu taklifingizga koʻra men fikrimni yashirmayapman. Bolsheviklarning taklifiga nima uchun koʻndim, aytaymi? — Ha, albatta, ayting. — Turkistonni boshqarishni ruslar oʻz qoʻllarida saqlab qolganlari uchun. Bolsheviklarning eng aqlli ishlaridan biri shu, deb oʻylayman. Men bolshevik ham eser ham, boshqa balo ham emasman. Men rusman va Rossiya manfaatini hamma narsadan ustun qoʻyaman. Ota-bobolarimning qoni toʻkilgan bu yerlar Rossiyaniki va bu haqda boshqacha soʻz boʻlishi mumkin emas. Bitta ahmoqning dekreti bilan bu yerlarning qoʻldan ketishiga jimgina qarab tura olmayman. Siz bolsheviklar tomoniga yaqinda oʻtgan ekansiz. Nima maqsadda oʻtgansiz, bilmayman, biroq, sizning bu partiyangiz xoinligi uchun kelajak oldida javob beradi. — Xoinlik dedingizmi? Tushunmadim, janoblari? — Rossiyani parokanda qilish xoinlik emasmi? Finlyandiyani, Polshani, Ukraina va Belorussiyaning gʻarbini qoʻldan chiqarish, aniqrogʻi ahmaqona tarzda in’om etish xoinlikka kirmaydimi? Endi sharqqa ham ozodlik beradimi u nodon? — Bu masalada shoshqich xulosa chiqarmang. Sharqni berib qoʻyadigan ahmoq yoʻq. — Vaqtida general Gorchakov esi pastlik qilmaganida biz bu yerlarga hozirgiday elchi sifatida emas, xoʻjayin Tohir Malik. Savohil (II- qism) 56

sifatida kelar edik. Angliyaning jigʻini ezib qoʻyishga Rossiyaning kuchi yetardi. Hirotga yaqinlashib qolgan edi. Yana bir zarba berilsa, Afgʻonistonni egallash, hatto Hindistonning gʻarbini bosib olib, Hind okeaniga chiqish imkoni tugʻilardi. Nimalarni boy berganimizni tasavvur etib koʻring! Bu nodonliklarni avlodlar kechirishmaydi. Agar bu nodonliklar davom etaversa, bilmadim, nima boʻlarkin... — Har narsaning cheki boʻladi, vaqtiki kelib, chegaramiz Hind okeaniga qadar kengayadi. Bizning bu safarimiz oʻsha yutuqlarga poydevor boʻlib xizmat qiladi. Davlat tuzib, davlat yuritishga bu osiyoliklarning aqli yetmaydi. Ular qullik uchun yaratilganlar, shunday boʻlib qolishlari kerak. — Ayrim hollarda kelisholmaslik ham, bu masalada hamfikr ekanmiz, men bundan mamnunman, — dedi Xmarin. Bu gaplarni eshitish Asadullaga azob boʻlsa-da, yangilik ham emasdi. Ushinskiy va unga oʻxshaganlardan shu kabi da’volarni avval eshitgan, ammo «tarix gʻildiragi bir hovuch telbalarning fikri bilan aylanmaydi», deb ozodlikka boʻlgan ishonchini soʻndirmagan edi. Asadulla sal nari ketdi-yu, xonasiga kirib yotishga yuragi betlamadi. Yoʻgʻonligi salkam ikki quloch keladigan chinor poyiga toʻsha qoʻyilgan gilam ustiga oʻtirdi. Hozirgi nohush suhbat unga safari arafasidagi Munavvar qorining soʻzlarini eslatdi. Munavvar qori — ilgari Asadulla bilan yaqin birodar boʻlgan, soʻngroq esa Turkiston taqdiri xususida fikriy ayrilik tufayli sal uzoqlashgan doʻsti Miroboddagi uyiga xayrlashgani kelgan edi. — Sizni safardan aynitish niyatim yoʻq, — degan edi u. — Faqat iltimosim bor: ruslarning sharqqa doir siyosatini toʻgʻri anglab, Afgʻon amiriga toʻgʻri talqin etib bering. Turkistonni mustaqil emas, muxtoriyat holiga keltirgan ruslarning mamlakatni oʻzlari boshqarayotganlarini amir bilishi kerak. Komissarlar nima uchun Turkiston nomidan oʻzlari kabini emas, oʻzbekni yuborayotganlarini oʻzingiz anglang-u, ularga ham anglating. Biz ularga ishonib, chuv tushib yotibmiz, ular aldanishmasin. Dumaga boʻlgan saylovlarni unutmang. Ruslar bizning emas, «Ulamo»ning aylanmogʻidan manfaatdor boʻldilarmi? Ular bizdan qoʻrqishdi. Chunki biz ahvoli olamdan boxabar edik. Bizda siyosat yurita olish ilmi bor edi. Oʻrus lisonida bahslashib ularga bas kela olar edik. «Ulamo»da esa bundaylar yoʻqligini ular durust fahmladilar. Oʻruslarga dumada shunday omi odamlar kerak edi. Toki ishlarni oʻzlari yuritsinlarda va oqibat desinlarki: «Qarang, yerli millat davlat yuritmakni bilmaydigan aqli qosirdirlar»... Siz shularni amirga anglatishning evini qila olasizmi? Oʻsha kuni Asadulla bir oz e’tiroz bildirmoqni ixtiyor qilgan boʻlsa-da, oʻzini tiygan edi. Xmarin bilan Ushinskiyning suhbatidan keyin oʻsha gaplarni eslab, «Bahslashmay toʻgʻri qilgan ekanman», deb qoʻydi. «Shu topga qadar Afgʻoniston amiri bilan baqamti suhbat qurish imkoni tugʻilgani yoʻq. Balki bugun erkin soʻzlasha olar. Bular aslida shundan bezovta. Men-chi? Men qorimning aytganlarini bajara olamanmi? «Oʻrusiya bilan oshna boʻlavering-u, biroq, yoningizdagi oyboltani qoʻymang», deya olamanmi?» Asadullaning bu xayoli chaqmoq umri misol edi. Ortiq oʻylashga fursati yoʻq. Shu bois ish vaziyatga koʻra boʻlar, degan qarorga keldi-da, yoʻlga chiqdi. Bogʻi Fagʻmonda uni Mahmud Tarzi kutib oldi.

— Amir sohib huzuriga mehmonlar tashrif buyurishgan, sabr qilmoqqa majbursiz. — Nailoj, — Asadulla shunday deb jilmaydi. — Barcha eshiklarning kaliti — sabr, deydilar. — Biz boʻlakcharoq naql qilamiz: toqatligʻa togʻlar egar boshini... — Tarzi shunday deb uni bahavo yerga qoʻndirilgan, xarrotlar san’atidan chiroy ochgan shiyponga boshladi. — Sabr-toqat yaxshi xislat, ammo odam bolasi buning chegarasini bilmaydi. Zulmga ham toqat qila beradi, nohaqlikka ham... Oqibat abgor boʻlganini sezmay qoladi. Sabr-toqqat kurash darbozalarini qulflab qoʻyadigan kalit. — Gaplaringiz bama’ni, Asadulla Mira’lam, mehmonlar bahona siz bilan bafurja suhbat qurish imkoni tugʻildi. — Darvoqe... mehmonlar... Turkistonliklar emasmi? — Topdingiz, oʻshalar. — Amir ular bilan muzokara yuritmaydi, deb edingiz? — Muzokara emas bu, Qodir ogʻa hazratning soʻzi yerda qolmasligi kerak. Faqat sizlar bilan chin muzokara yuritishimizga inoningu boshqasini surishtirmang. Amirning umidlari koʻkrak sutiday toza. U fuqaroni saodati abadiyatga eltmoqchi, avomni johillik uyqusidan uygʻotmoqchi, hatto ayollar uchun «maktabi masturat» ochmoqchi. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 57

Dorul Omon deyilmish yangi poytaxt bino qilmoqchi. Oʻrusiya bilan doʻst boʻlib, Ovruponing boʻlak davlatlariga-da yetmoqchi. Bu niyatlarga yetishmoq uchun ulamolarga emas, hukumatga suyanish lozimligiga uning-da farosati yetadi. Turkiston ulamolari nimayu Afgʻoniston ulamolari nima? Bilmaysizmi? Gʻaflat ular, gʻaflat... Yurtga qorongʻilik urugʻini sochib, zulmat mevasini koʻpaytiradilar. O, avom ilmga qanchalar tashna, bular ilmga qanchalar gʻanim! Kalomullo «Ilm oling, oʻqung» degani holda, bular «koʻzni yumung» deb avraydilar. Men umrimni ma’rifatga sarf etganimga achinmayman, zinhor, men johillar koʻzini ocholmayotganimdan nadomat chekaman. — Bundaylar Turkiston elida ham bisyor. — Mamatsharif aytar edi. Yozugʻimiz bir bizning. — Paygʻambar afandimiz: «Olim boʻl yoki ilm talab qiluvchi, yoxud ilmni eshituvchi boʻl, hech biri qoʻlingdan kelmasa shularga muhabbat qiluvchi boʻl, beshinchisini tanlama, u holda seni halokat kutadi», deganlar. Bizda ana shu «beshinchi»lar me’yordan oshgan. — Beshikdan to qabrga qadar ilm oʻrganmagan inson bolasi ne uchun tugʻilib, ne uchun yashaganini fahmlamay ketadi bu dunyodan. Insonlar hayvonlardan soʻz va aql ila ayrilmish. Insonning yozugʻi faqat tugʻilish, osh oshalashu oʻlim boʻlsa, hayvonlardan ayirmas edi. — Ma’rifat ahli Turkiston yoshlarini ilmga tortmoq maqsadida koʻp xayrli ishlar qildi. Dorilfunun ochdi. Yangi usul maktablar koʻpaydi. Millatning saodati, davlatning tinchi va rohati yoshlarning yaxshi tarbiyasiga bogʻliq. Afgʻonistonda ham shunday maktablarni koʻpaytirish lozimmikin? — Ha, fikrimiz shu. Yoshlarni Farangistonga yubormoqni lozim koʻrduk. Vaqtiki kelib sizning-da dorilfununingizga yubormogʻimiz mumkin. — Ovrupoga yuborajagingiz koʻp ibratli ish. Bu kunda ulardan oʻrganmoq joiz. Madaniy millatlar muhoribalardan oʻzni tiyib, tijorat va sanoatda raqobat qilmoqdalar. Sehr va jodu bilan emas, tijorat va sanoatgarlik ila cholishqon Ovrupo Afriqo va Osiyoni oʻziga asir va musaxxar1 qilmoqda. Ular bir dona bugʻdoy ekub, yigirma qadoq don olurlar, oʻzimizdan olgan besh tiyinlik paxtamizni keturib, oʻzimizga yigirma besh tiyinga soturlar. Osiyoliklar dumba sotib — chandir chaynab, qaymoq berub — sut oshab, non oʻrniga kesak tishlab yurdilar, bagʻoyat uzoq yurdilar. Endi bular barham topqusi... Mahmudbek Tarzi Asadullaning fikrini ma’qullab, uni savolga tutib, hayoti bilan qiziqa boshladi. Asadulla qisqa-qisqa javoblar bilan kifoyalanib, Bokuga borgani, Mamatsharif bilan ilk daf’a oʻsha yerda uchrashgani, qaytib Toshkentda teatr tashkil qilganini aytganda, Tarzi hayajonga tushdi: — Teatru dedingizmi? Farangistonda koʻrib orzu qilib edim, — dedi u. — Nahot Toshkandda boʻlsa shunday ajoyibot? — Ha, bor. — Ajab! Ajab! Umidim yulduzi Turkiston osmonida charaqlagan ekan, muborak boʻlgʻay. Kobulda ham shunday teatru ochgumizdur albatta. Ularning suhbati peshinga qadar, hojib kelib, amir muntazir ekanini aytguncha choʻzildi. Amir ularni kechagi joyda emas, unga baqamti qurilgan, kattaroq qasrda kutar edi. Keng xonaga dasturxon tuzalgan, toʻrda amir, soʻl tomonida Qodir ogʻa hazrat va uning qatorida turkistonlik mehmonlar oʻtirar, oʻng tomon esa boʻsh edi. Tarzi bilan Asadulla shu yoqqa oʻtirishdi. — Taom mahtal boʻlmasin, — dedi amir. Asadulla Mirkomilboyning roʻparasida oʻtirar, vaqti-vaqti bilan beixtiyor koʻz-koʻzga tushar edi. Asadulla boshqalarni tanimadi, ammo kiyinishlaridan fargʻonalik ekanliklari ma’lum edi. Xauston ular orasida yoʻq edi. «Ayyorlikda shaytonga dars bersa kerak», deb qoʻydi u oʻzicha. Asadullaning qoʻli tovoqqa beixtiyor borib kelardi. Taomga hech ishtahasi yoʻq, xayoli shu xonada boʻlib oʻtgan suhbatda: «Nimani gaplashdilar, amirdan nimani soʻradilar, amir nimalarni va’da qildi?» Mirkomilboy ham taomga befarq, uning xayoli Asadullada edi: «Joni temirdan ekan buning. Shuncha oʻtdan tirik chiqibdi-ya! Endi amir huzurida, amirning oʻng tomonida osh oshalasa. Amirning shu ishi chakki boʻldi. Ularning meni koʻrmaganlari ma’qul edi. Endi Toshkentga qaytuvim mushkullashadi. Unda ularni chalgʻitib yoʻlga chiqqanim nima boʻldi-yu, bunda bular bilan uchrashganim nima boʻldi?..» Tohir Malik. Savohil (II- qism) 58

Amir taomni shoshilib yegani bilan dam oʻng, dam soʻl tomoniga qarab-qarab-qarab qoʻyardi. Ularning ichida oʻtayotgan gaplarni aniq bilmasa ham faraz qilardi. «Qaysi millat orasinda birlik koʻtarilib, nifoq va adovat hukm surgan boʻlsa, ul qavmning inqiroz dunyosiga yuzlangani aniqdir. Bular shuni fahmlamaydilarmi?» Mahmudbek Tarzi ham mehmonlarga qarab, oʻzicha fikr qilardi: «Dildagi adovat temirdagi zangga oʻxshaydi. Zang temirni yegani kabi, adovat Vatanni azobga soladi. Odamlar nahot adovatdan chekina olmasalar?..» Omonulloxon bilan Mahmud Tarzi bu damdagi ahvolni oʻz qarichlari bilan oʻlchar edilar. Taom pallasi shunday oʻy-xayollar bilan oʻtdi. Amir mehmonlarning imillab oʻtirishlariga koʻp toqat qilolmadi. Qodir ogʻa hazratga qarab, fotihaga qoʻl ochdi. Ulamolar bilan qasr ostonasida xayrlashib, Asadullani shiyponga boshladi. — Adovatingiz behad ekan, fahmladim, — dedi amir. — Bu hol menga ajab tuyuldi. Sababki, ularning niyati-da durust. — Amir sohib, johilning yaxshi niyati fozilning husumatidan zararliroqdir. — Ularni johil deysizmi? — Johilgina emas, ular xiyonatkorlar... Sadafdan inju, ilondan zahar hosil boʻlgani kabi, fidoyilikdan vatan sadoqati, xiyonatdan bebaxtlik zuhur boʻlur. — Ular xiyonatda sizlarni aybladilar. Asadulla bosh chayqab, zaharxanda bilan dedi: — Betahorat benamozni boʻyniga qoʻyar ekan... Ular Turkistonni Inglistonga sotganlarini aytmadilarmi? — Sotganlarini? — Ha, amir sohib, sotib edilar. Isyon qildilar, begunoh qonlar toʻkildi. — Alhazar! — Ular hokimiyatni olmasdan taxt talashadilar. Ingliston islomga homiy boʻlsa Afgʻonistonga tigʻ koʻtararmidi? Amir bu gaplardan oʻylanib qoldi. Tarzi Asadullaning dono fikrlaridan mamnun boʻlib, suhbatga aralashmay oʻtirdi. — Muhorida Ingliston hindlarga, barak bazaylarga-da yarogʻ berib, bizni mahv etmoqqa yoʻllab edi, — dedi amir. — Unda oʻzbeklar oʻzbeklarni mahv qilabera... Vodarigʻo!.. — Mol va ashyo oʻgʻrilaridan koʻra odamlar orasinda doʻstlik, ulfat, muhabbat, oqibat, qadrni oʻgʻirlaydurgon odamlardan saqlanmoqni ma’qul koʻramiz biz. Tomchi sel boʻlolmaganidek, bular yurt ogʻasi boʻlolmaydi. Fuqaro ularga ergashmaydi, egri tayoqqa suyanmaydi. Bugungi shoʻrishlar oʻtadi-ketadi. Amir kutilmaganda suhbat mavzuini burib yubordi. Ob-havodan gapirdi. Asadullaning yoʻl taassurotlari bilan qiziqdi. Asadulla shundan bildiki, amirning bugungi chorlovidan niyati suhbatlashish emas, balki ulamo vakolasi bilan yuzlashtirish. Lekin ana shu yuzlashtirishdan maqsadi nima? Asadullaga bu qorongʻi edi. Amirning amalga oshmagan kichik hiylasi, ya’nikim, adovatdagi ikki odam yuzlashgan chogʻida hech boʻlmasa biri yoriladi, bir-biriga ta’na toshlari otilajak chogʻida haqiqat suv yuzasiga qalqib chiqadi, degan umidi hatto Tarzi uchun ham sir boʻlib qolaverdi.

3 Amir Omonulloxon goʻyo vakola hay’atini unutib qoʻyganday edi. Navbatdagi chorlovdan anchagacha darak boʻlmadi. Mahmud Tarzi haftada bir kelib, gurung qilib ketadi. Vakolaning savoliga: «Amir oʻylayapti», deb qisqa javob berishdan nariga oʻtmaydi. Bu orada sunbula tugʻdi, suvlar tinib, havo salqinlashib, kuzning nafasi sezilib qoldi. — Yozning jaziramasida kelgan edik, endi qishning sovugʻida qaytamiz shekilli? — deb nolib qoldi Ushinskiy. — Nimaga keldigu nima qildik bu yerda. Amirning bitta savoliga javob berib qaytaveramizmi? — Sizning oʻsha bitta javobingiz hammasidan zoʻr boʻldi, — dedi Shuvalov. — Sizdan kutmagan edim. — Bilaman, siz mendan faqat yomonlik kutgansiz. Lekin sizdan xafa emasman. Kasbingiz shunaqa. — Janoblar, diqqat, Mirza Qandilxon kelyapti, — dedi Xmarin ularning suhbatini boʻlib. — Garov oʻynayman, xushxabar aytadi: qadam olishi chaqqon. Chindan ham Mirza Qandilxon kelib, amir hazrat yoʻqlayotganini bildirdi. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 59

Omonulloxon bu safar ham ularni oʻsha oynaband qasrda kutib oldi. Uning koʻrinishi ilgarigiday jiddiy emas, aksincha, nimadandir xursand koʻrinardi. — Kobul kuzga bandi boʻlyapti, — dedi u mehmonlarga bir-bir qarab chiqib. — Lekin kuzda bahor nafasi ufuryapti, sezyapsizmi? Sababi qaldirgʻoch kelgan, — amir oʻzining tashbihidan huzurlanib, yayrab jilmaydi. — Qaldirgʻoch deganim — sizlarsiz. Saltanatim umri bahoriga yuz tutgan. Qaldirgʻoch bahor darakchisi... Alqissa, sizlarni qarorimizdan ogoh etmoq maqsadida chorladim. Ahdimiz shunday: Afgʻoniston Shoʻravi Rusi ila muzokara boshlashga rozi. Muxtor vakil yetib kelgunga qadar siz, janobning, — amir Xmaringa yuzlandi, — Kobulda qolishingiz ayni muddao. Ayrim muammolarni hal qilishga zudlik bilan kirishmogʻimiz lozim. Shuning barobarinda Hirotda ham saforatxona ochib, siz, janobning, — amir Asadullaga yuzlandi, — oʻsha yerda ish yuritmogʻingiz joiz. Muxtor vakil yetib kelgach, Mazori Sharif ila Maymanada ham saforatxona ochgumiz. Amirning kutilmagan bu gaplaridan barchalari hayratda edilar. Bu onda faqat Xmaringina tezda oʻzini qoʻlga oldi. — Rossiya hukumati nomidan shuni ma’lum etamanki, — dedi u, — Afgʻoniston hukumati Rossiyaning istagan shaharida saforatxona ochib, ish yuritmogʻi mumkin. Bu borada cheklanish yoʻqdur. — Shoʻravi Rusi bizga yana nimalarni va’da qila oladi? — Rossiya hukumati Afgʻonistonga moddiy yordam bermoqqa tayyor. — Qancha? — Bu maxsus muzokara talab etadi, amir hazrat. Tijorat ishlari yoʻlga qoʻyilsa, avvalgidan koʻproq mol olib koʻproq sotib oladi. Mendagi dalillarga qaraganda jahon muhoribasiga qadar Rossiya Afgʻon eliga sotgan molning sakson besh foizi gazlama, olti foizi qand, ikki foizi shisha va chinni buyum, soʻng ipak, temir jihozlar, yermoy, gugurt boʻlgan. Afgʻonistondan sotib olingan mollarning yigirma toʻrt foizi paxta, oʻn yetti foizi jun, oʻn ikki foizi qoʻy... boʻlgan. Kunjut urugʻi, pista, uzum, gilam, xom terilar ham xarid qilingan. Omonulloxon: «Nechun bulardan biz bexabarmiz?» degan ma’noda Tarziga norozi qiyofada bir qarab oldi-da, Xmarin bilan boshlagan suhbatini davom ettirdi: — Shoʻravi Rusi bularni oshirishga qodirmi? — Shak-shubhasiz. — Shoʻravi Rusi mollarni olib kelishda yoʻl chiqimidan bizlarni holi qila oladimi? — Bu ham alohida muzokara talab etadi. Yanglishmasam, Afgʻoniston Ovruponing boʻlak davlatlari bilan ham birodarlik aloqalari oʻrnatib, tijorat ishlarini-da yoʻlga qoʻyar. U holda, mollar Rossiya temir yoʻllari orqali yetkazilar? Bu xususda ayni shu damda aniq javob berolmasam-da, Afgʻoniston mushkulining yengil boʻlishiga ishonchim bor. Shuningdek, Rossiya hukumati Afgʻonistonning ichki ishlariga aralashmaydi, boʻlak davlatlar ila Afgʻoniston sha’niga, osoyishtaligiga qarshi sulh tuzmaydi.

— Bizim yana bir istagimiz bor: biz inglistonning gʻarazli yordamlaridan voz kechib, Shoʻravi Rusi tomon yuz tutdik. Hamonki Shoʻravi Rusi pok niyat ila bizga koʻmak bermakchi ekan, afgʻon eliga unumli yerlarni qaytarib oladimi? Jayhun nahrining ul qirgʻogʻini Afgʻonistonga bermogʻi mumkinmi? Qal’alar Afgʻoniston xavfsizligi uchun gʻoyat zarur. Shuningdek, Kobulda radiostansa tiklab, havo tilgiromini mukammal suratdagi ashyolari ila bera oladimi? Bu mavjud boʻlmasa, Koʻshkdan Kobulga qadar simli tilgirom tortilsa-chi? Bu gapni eshitib, Asadulla: «Qodir ogʻa hazratning tazyiqi bari bir oʻtibdi-da. Xmarin in’om etib yubormasa edi», deb xavotirlandi. Yoʻq, Xmarin shu qadar nozik ta’b bilan javob qildiki, bunga hatto amir ham tan berdi. — Afgʻon eli muhoribada ulugʻ zahmatlar chekdi. Yurtga ozor yetdi. Buni oʻzimiz ham koʻrduk. Buyuk Afgʻonistonga beminnat koʻmak zarur. Anglab turibmiz. Biroq bizga bunday muammolarni hukm qilmoqqa huquq berilmagan. Talabingizni hukumatga yetkazgum, bu xususda ham maxsus muzokara yurgizilsa ajab emas. Bu talabning rad yoki qabuli markazning hukmiga vobastadir. Radiostantsiya va telegraf xususida iltimosingiz qondirilishi muqarrarligiga aminman. — Yaqin orada Ingliston ila qayta muzokara boshlangusi. Men siz janobni bu muzokarada ishtirok etmogʻingizni istar edim. — Minnadorman, amir sohib. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 60

Amir jilmayib Tarziga, Tarzi ostonada turgan hojibga im qoqdi. Toʻrt xizmatkor qoʻlida narsalar bilan kirib, ta’zim qildi. — Sizlarning tashriflaringizdan bisyor shodman, — dedi amir va birinchi xizmatkor qoʻlidagi qutichani ochib, zanjirli tilla soatni oldi. — Xayrbod onidan yodgorlik boʻlsin. — Shunday deb, soatni Xmaringa uzatdi. Xmarin, sovgʻani olib, yengil ta’zim bilan minnatdorlik izhor qildi. Amir xuddi shunday soatni Asadullaga ham uzatdi. Mahmud Tarzi esa uning yelkasiga zar chopon yopdi. Amir xizmatkor qoʻlidagi qalin kitobni olib, varaqladi: — Mirzo Boburning devoni. Shohning barmoqlari tekkan tabarruk kitob. Sizga yoʻldosh boʻlsin, — amir kitobni ikki qoʻllab uzatdi. — Yurtingiz yovlariga qiron kelsin, — amir shunday deb Shuvalovga kumush bezakli qilich tutdi. — Siza yana bir chavkar-da atalgan. Ushinskiyga ham soat in’om etilgach, boshqa xonaga yoʻl oldilar. Xayrbod ziyofat ila yakunlanib, ular yaxshi kayfiyat bilan qarorgohlariga qaytdilar. Ertasiga Rossiya Ijtimoiy Shoʻrolar jumhuriyati saforatxonasi uchun ajratilgan bir qavatli binoga Xmarinni koʻchirib bordilar. Yana bir kundan soʻng Xmarin ular bilan xayrlashdi. — Siz bilan birga uzoq ishlashni xohlar edim, — dedi Xmarin Asadullaga. — Uch yarim oy birga boʻldigu nazarimda, uch yarim asrdan beri sizni biladigandayman. Siz Bogʻi Boburda toʻgʻri aytgan edingiz: men Rossiya istiqboli uchun jonimni tikkanman. Agar Vatanimga qaytish nasib etmasa, sizdan iltimos, Rossiya tomonlarga oʻtsangiz, tuprogʻiga men uchun ta’zim qilib qoʻying.

Xotima Yigirma olti kunlik bexatar yoʻl Hirotga olib keldi. Hirot volisi ularni xushxabar bilan qarshiladi. Koʻshkdan kelgan darakka qaraganda Orenburg yoʻli ochilib, Muhammad Valixon Moskvaga yetib borgan, Moskva vakolasi esa Toshkentga beshikast kelib, Hirot sari otlanmoqdi ekan. Noib saforatxona uchun Chahorbogʻ atalmish hukumat oʻrdasi yonidan bir saroycha tayin qilib qoʻygan ekan, shu yerga tushishdi. Shuvalov, Ushinskiy va Kobuldan birga qaytayotgan qizil askarlar bu saroychada bir kungina qoʻnoq boʻlishdi. Saharda toʻrt askarni qoldirib, yoʻlga otlanishdi. Ming-minglab odamaro Shuvalov bilan Asadulla gʻoyibona ip bilan qattiq ulangan edi. Bu ishining uzilish oni yetdimi? Ajab... Hayotda yuzlab odamlar bilan tanishasan, aksari chin doʻstday tuyuladi, ammo koʻp vaqt oʻtmay biron-bir sabab bilan chetga chiqadi. Chin doʻst topganingda, u bilan umrning adogʻigacha qolmoqchi boʻlganingda umiding rishtasi shart uziladi-yu, undan ajrab qolganingdan soʻng boshingni qaysi toshlarga urishni bilmay qolasan. Asadulla doʻstga yetishdim, deganda ham jisman, ham ma’nan ayriliqqa koʻp duch kelgan. Ana endi Hirotda Shuvalov uni yana bir ayriliq gulxaniga tashlab ketyapti. Xayrlashuv mahalida ortiqcha soʻzlar aytilmadi. — Amirning gapi esingizdami, bizni qaldirgʻochga oʻxshatdi, — dedi Shuvalov. — Qaldirgʻochning qismatida bahorning shiddatli shamollari, momaqaldiroqlarini koʻrish bor. Biz boʻronlardan omon chiqib, bahorning chiroyidan ham bahramand boʻlishimiz kerak. Asadulla Hirotda qolganidan beri tundagi yolgʻizlik azoblaridan qutula olmaydi. Gʻulomqodirning oʻlimga bunchalik talpinish sababini shunda aniq bildi. Dam-badam uni eslab, hayotning shafqatsizligidan figʻon chekdi. Yoshlik bilan gul chiroyini bir-biriga oʻxshatadilar. Ne dodki, ularning umri ham oʻxshash — qisqa. Gul tez soʻliydi, chiroyini yoʻqotadi, yoshlik esa koʻz ochib yumguncha oʻtadi-ketadi. Biroq, shu qisqa davrning bemarvid uzilishi eng katta nohaqlik ekanini Gʻulomqodirning oʻlimi isbotladi. Ilgari faqat xotini, bolalari tunning mehmonlari boʻlishsa, endi Gʻulomqodir, ba’zida Zikriyo afandi keladi. Goʻyo ular bu dunyodagi armonlari, figʻonlari, alamlarini Asadullaga meros qoldirganday. Asadulla oqshom tushishini yuragi bezillab qarshi oladigan boʻlib qoldi. Chunki oqshom — qorongʻilik elchisi: qorongʻilik esa yolgʻizlik boshlanganidan darak beradi. U kunni, nainki kunni, oylarni, yillarni orqaga surgisi, hammasini bir boshdan boshlagisi keladi. Buning imkoni yoʻqligidan ezildi. Umr oʻq, nishon esa oʻlim, oʻq iziga qaytmaganidek, vaqt sanoqli, qoʻldan ketgan baxt ham qaytmaydi. Yolgʻizligi boshlanishi bilan koʻz oʻngida hammayoq xira tortadi. Tohir Malik. Savohil (II- qism) 61

Atrofda nido yoʻq. Faqat tor koʻkragidagi bandi yuragi behalovat tepadi. Koʻkrak qafasini sindirib qochib ketishni, bu vujudni tark etgisi keladi. Armonlar tugamay kunduz tugaydi. Ruhi titilib ketadi. Hammaga orom bera oladigan tun uni chetlab oʻtadi. Orom koʻzlariga kela qolsa, tunning nafasi kipriklarini yuma qolsa boʻlmaydimi? Uyqu kela qolsa, halovat tushlarini bera qolsa boʻlmaydimi? Bu holda subhidamgacha qanday chidaydi? Har tun ahvol shu. Yaxshi hamki, kunduz bor. Yaxshi hamki, yumush bilan band... Vujudi parokanda boʻlib yurganida Hirotga Mamatsharif keldi. Toshkent nafasini, doʻstlar salomini ola keldi. Asadulla uni quchoqlab, qoʻyib yuborsa shu onning oʻzida qochib ketadiganday anchagacha bagʻridan boʻshatmadi. Mamatsharif uning ahvol-ruhiyasini bilib, yelkalarini beozor siladi. — Yuragimda ogʻir tosh bilan qaytyapman, — dedi u. — Tuz haqqini oʻtaganimdan soʻng birga qaytamiz yurtga... Asadullaning baxtiga ular Hirotda ikki kecha-kunduz qoldilar. Umrini yashab boʻlgan yaproqlarga xazin nuqsi urilgan oftobsiz, rangpar kunda xayrlashdilar. Asadulla noib lutfi bilan berilgan foytunda Mamatsharif bilan suhbat qurib, Hirotdan picha uzoqlashganini sezmay qoldi. Foytunchi yigitning: «Yuraveramizmi, sohib?» degan savolidan keyin xayrlashdilar. Foytun qaytishda ildamladi. Tosh yoʻlda foytun bir narsaga urildimi yo tepadan katta tosh tushdimi, yo gʻildirak chiqib ketdimi, Asadulla bilmay qoldi. Avvaliga foytunchi yigit baqirib yubordi, soʻng hammasi agʻdar-toʻntar boʻlib ketdi. Asadulla, nazarida, qattiq yerga yiqilmay, bulut ustiga tushganday, suzib yurganday edi. Osmonni oʻrkach-oʻrkach, hoshiyalari qoramtir, bukri bulutlar egallab olgan. Bir oʻrkachda u oʻtiribdi. Birda xotini, bolalari... — Ehtiyot boʻling, tushib ketmang, — deydi xotini. U oʻsha oʻrkachga oʻtmoqchi boʻladi. Oyoq ostiga qarasa — tubsizlik. — Toʻxtang, dadasi, toʻxtang, — deydi xotini. — Biz oʻzimiz oʻtamiz. Biz tushib ketmaymiz, uchib yuramiz. — Dada, qarang, qaldirgʻochlar kelibdi, — deydi katta oʻgʻli quvonib. Qaldirgʻochlar, dumi ayri, beozor qushlar bulut bagʻridan oʻqday otilib chiqib, charx uradi, vijir-vijir qiladi. Qaldirgʻoch osoyishta xonadonga in qoʻyadi, deydilar. Haq gap. Ularning xonadoni osoyishta ei. Uyini yondirishdi, qaldirgʻochni qoʻshib yondirishdi-ya! Yoʻq, qaldirgʻochlar uchib ketib jon saqlashgandir, boshqa osoyishta xonadonga uy qurib olishgandir... Uning xotini, bolalari ucholmagan... — Toʻxtanglar, yiqilib tushasizlar! — deb baqirdi Asadulla. Ular eshitishmay, yura boshladilar. Asadulla jonholatda ular tomon yurdi. Bulut oʻrkachidan tushib ketdi. Yuragi shuvillab, tubsizlik chohiga qulayotganda, qaldirgʻochlar uni ushlab qolib, yana yuqoriga koʻtarishdi. Bulutlar ustida endi hech kim yoʻq edi. Bulutlar tepasida quyosh begʻubor nur sochardi. Qaldirgʻochlar quyosh otashidan qoʻrqmay tobora yuksakroq uchardilar... 1985

Bir-ikki soʻz Alhamdulillahkim, nihoyat, soʻnggi nuqta qoʻyildi. Koʻp yillar davomida men bilan birga boʻlgan, izlab topganim, eshitganim — voqealar, taqdirlar... qogʻozga tushdi. Yelkamdagi ogʻir togʻ quladi-yu, vujudim boʻshab qolganday boʻldi. Odatda, yozuvchi asarga xotima yozib, izohlar bermaydi. Ammo bu asarni yozish uchun qoʻlga qalam olishim sabablarini aytib oʻtishim lozim. 1978 yil edi. Atoqli siyosiy arbob, ma’rifatparvar, oʻzbek teatrining asoschilaridan biri Abdulla Avloniy tavalludining 100 yilligi arafasida «Guliston» jurnalida xizmat qilar edim. Bosh muharrir oʻrinbosari Vahob Roʻzimatov menga bir surat koʻrsatib: «Afgʻonistonga borgan birinchi elchilar delegatsiyasi. Bu odam Abdulla Avloniy. Mana bu ayol «Hayotbaxsh oʻlim»dagi komissar ayolning prototipi Larisa Reysner degan taxmin bor. Shuni aniqlash kerak», dedilar. Abdulla Avloniyning oʻylariga bordim. Qizlari — Toshkent pedagogika institutining Tohir Malik. Savohil (II- qism) 62

dotsenti Hakima Avloniy, injener-irrigator, fan kandidati Karima Avloniy, oʻgʻillari, kimyogar olim Kenja Avloniy, shogirdlari jumhuriyatda xizmat koʻrsatgan muallim Mirjalil ota Karimov bilan uchrashdim. Shu masalalarni aniqlash uchun Moskvaga otlanganimda dadam Malik Hobil oʻgʻillari maqsadimni bilib: «Avloniy bizni oʻqitganlar», deb qoldilar. Oʻrta Osiyo millatlari harbiy maktabi bitiruvchilarining suratini qoʻlga oldik. Bolalik chogʻlarimda yuz martalab tomosha qilgan suratda tanish chehrani koʻrdim. Soʻng togʻam — Mirzakalon Ismoiliyga niyatimni aytdim. «Avloniymi? Bizni oʻqitganlar u kishi...» Qarangki, menga faoliyati noma’lum boʻlgan odam oilamiz kattalariga ustozlik qilgan ekanlar. Oʻsha suhbatda togʻam oʻzbek ziyolilarining taqdirini yozish kerak, deb qoldilar. Bu istak yuragimga choʻgʻ soldi. Kutubxonalardagi, SSSR tashqi ishlar vazirligining noyob hujjatxonalaridagi izlanishlar ortda qolib, shu asar vujudga keldi. Asar garchi Abdulla Avloniyga bagʻishlangan, unga shoirning hayotidagi koʻp voqealar kirgan boʻlsa-da, u Avloniy tarjimai holi sifatida bitilmadi. Kamina Asadulla Mir’alam siymosida oʻzbek ziyolilalarining eng yaxshi fazilatlarini jamlashga, shuningdek, oʻktabr toʻntarishidan keyingi adashishlarini bayon etishga harakat qildim. Bolsheviklar oʻzbek ziyolilari va shariat peshvolari orasidagi ixtilofdan ustalik bilan foydalanganlar. Ularni ayri-ayri sohillarga tashlab, soʻng birma bir qirib yuborganlar. Tarixning bu mash’um sahifalari bugungi avlod uchun ibrat boʻlmogʻi lozim. Mazkur asar togʻamning vasiyatlarini bajarishda, XX asr boshlaridagi oʻzbek ziyolilarining murakkab va fojiali taqdirlarini tasvirlashda dastlabki qadamdir. Uni shogirdning ustozlarga ta’zimi, minnatdorligi sifatida baholashlaringizni istar edim. Oʻqiganingiz bu asarda Alisher Navoiy, Mirzo Bedil, Mirzo Bobur, Rabindranat Taxur she’rlari qatorida Abdulla Avloniyning she’rlari, hikmatlari, xotiralaridan ham foydalandim. Soʻzim oxirida muhtaram oʻquvchiga men bilan birgalikda yaqin oʻtmishga safar qilganlari uchun rahmatlar aytaman. Muallif. Article Sources and Contributors 63 Article Sources and Contributors

Tohir Malik. Savohil (II- qism) Source: http://www.kutubxona.com/wiki/index.php?title=Tohir_Malik._Savohil_%28II-_qism%29 Contributors: Uzgen Image Sources, Licenses and Contributors

Tasvir:Aquote1.png Source: http://www.kutubxona.com/wiki/index.php?title=Tasvir:Aquote1.png License: unknown Contributors: Uzgen Tasvir:Aquote2.png Source: http://www.kutubxona.com/wiki/index.php?title=Tasvir:Aquote2.png License: unknown Contributors: Uzgen