Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Hayrat ul-Abror (I- qism) Alisher Navoiy Buyuk She’riy Xazina
Alisher Navoiy Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy «Xamsa»lariga bir butun, yaxlit asar sifatida qaradi, oʻzbek tilida turli mavzularda mustaqil dostonlar emas, balki bir- birini gʻoyaviy-badiiy jihatdan ma’lum darajada toʻldiradigan, yaxlit bir asar deb hisoblanishi va «Xamsa» deb atalishi shart boʻlgan dostonlar majmuasini yaratishni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻydi. Bunga qadar Navoiy oʻz lirik she’rlari bilan tanilgan — «Badoye’ul-bidoya» va «Navodirun-nihoya» devonlarining muallifi sifatida mashhur edi. Navoiy 42 yoshida «Xamsa»ning birinchi dostoni — «Hayratul-abror»ni yozishga kirishdi va shu yiliyoq uni tugallab, «Farhod va Shirin» dostonini boshladi. 1484 yilning boshlarida «Farhod va Shirin», shu yilning fevral'-mart oylarida «Layli va Majnun», bahor va yoz oylarida «Sab’ai sayyor», 1485 yilning oʻrtalarida «Saddi Iskandariy» dostonlari qoʻldan chiqdi. Ya’ni «Xamsa» dostonlari ustida Navoiy hammasi boʻlib ikki yil mashaqqat chekdi. Navoiy «Xamsa»sining yaratilishi oʻzbek adabiyoti va madaniyati tarihidagi eng katta voqealardan biri boʻldi. Navoiyga qadar hech kim oʻzbek tilida bunday ulkan asar yozishga jur’at eta olmagan edi. Navoiy «Xamsa»sining muhim bir xususiyati shundaki, undagi dostonlarni mustaqil asarlar sifatida oʻqish, qabul qilish ham mumkin, bir butunlikda tushunish ham. Bu dostonlarning oʻzaro bir-biriga yaqinligi, yaxlitligi, bir- birini toʻldirishi ularning eng ilgʻor gumanistik xalqparvarlik konsepsiyasi asosida yaratilgani, bu konsepsiyaning dostondan dostonga chuqurlashib borishidadir. Masalan, Navoiy dostonlarida yuzlab qahramonlarning taqdiriga duch kelamiz. Ular rang-barang syujetlar asosida yoritilgan. Bir syujet ikkinchi syujetga, bir qahramon taqdiri ikkinchisinikiga oʻxshamaydi. Lekin ularning hammasida «Xamsa»ning boshidan oxirigacha insonni uluglash, uning dardlariga achinish, xalq baxt-saodati uchun kurashish gʻoyasi yetakchilik qiladi.
«Xamsa»ning birinchi dostoni «Hayratul-abror» falsafiy-didaktik xarakterga ega boʻlib, bu janr Navoiyga qadar toʻrt-besh yuz yillik, balki undan ham ortiq tarixga ega edi. Lekin Navoiy Nizomiy, Xusrav Dehlaviy izidan borib, oʻz asarida shunday muhim ijtimoiy- siyosiy, falsafiy-axloqiy masalalarni qoʻydiki, bu janrga yangidan jon kiritdi. Chunonchi, u oʻz davridagi feodal zulmni, talonchilikni, jaholatni fosh etib, bunday yaramasliklarning boshida turgan shohga qarata quyidagi satrlarni bitgan edi:
Eyki, qaviy ayladi davlat qoʻlung, Zulm sori tushti va lekin yoʻlung. Zulmung emas erdi xaloyiqqa kam,
1 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kim qiladursen oni oʻzungga ham. Zulm oʻzunga fisqdur, ey hushyor, Gum qil oni, boʻlsa senga hush yor. Chunki farah bazmiga azm aylading, Ayshu tarab azmigʻa bazm aylading. Qasrki, bazm anda muhayyo boʻlub, Ziynati firdavsi muallo boʻlub. Pardalari rishtasi el jonidin, La’liyu shingarfi ulus qonidin. Shamsasi el moli bila zarnigor, El duru la’li bila gavharnigor. Xishtini masjid buzubon kelturub, Toshini el marqadidin yetkurub. Anda tuzub masnadi shohanshahi, Ayshu tarab jomi uchun mushtahi.
Taniqli sharqshunos Ye. E. Bertel's «Hayratul-a6ror»ning shu xil jihatlarini koʻzda tutib, «Nizomiy» deb atalgan monografiyasida quyidagilarni yozgan edi: «Garchi Navoiy poemasi «Mahzanul-asror»ga javob tarzida yozilgan dostonlarning koʻpchiligi singari soʻfiyona rangga ega va undagi tamsillarning syujetlari esa soʻfiy avliyolar haqidagi manoqiblardan olingan boʻlsa ham, lekin bu, deyish mumkin, Nizomiy «Mahzanul- asror»iga javob sifatida yozilib, Nizomiy dostoni uchun xarakterli boʻlgan siyosiy oʻtkirlikni saqlab qola olgan yagona asardir».
Navoiy «Hayratul-abror»da shoh va uning amaldorlarini, riyokor shayxlarni, ochkoʻz feodallarni, poraxoʻr mansabdorlarni ayamay tanqid qilar ekan, ularning satirik obrazlarini chizib, she’riyatni, dostonchilikni real turmush ehtiyojlariga yaqinlashtirdi. Shu bilan birga adolatni, insonparvarlikni, mehnatsevarlikni, saxovatni, ishq va muhabbatni, halollikni, rostgoʻylikni, ma’rifatparvarlik na shunga oʻxshash boshqa insoniy fazilatlarni ulugʻlovchi satrlari bilan esa ijtimoiy-siyosiy va falsafiy tafakkur darajasiii, she’riyatning jangovarligini yanada yuqori koʻtardi.
«Hayratul-abror» muqaddima qismiga oid bir necha boblardan tashqari 20 maqolat, har bir maqolatga oid 20 she’riy hikoyadan tashkil topgan boʻlib, maqolatlarning har birida
2 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Navoiy oʻz davri uchun zarur boʻlgan biror ijtimoiy-siyosiy yoki ahloqiy problemani qoʻyadi, uni oʻz davridagi hayotdan, ijtimoiy tabaqalarning ahvolidan kelib chiqib chuqur va atroflicha tahlil qiladi va unga oʻz gumanistik munosabatini bildiradi. Masalan, saxiylik haqida gap borganda (beshinchi maqolat) shoir saxiylikni va saxiy kishilarni madh etadi, ularni hech qachon xasislikka yuz oʻgirmaslikka chaqiradi. Shu bilan birga nom chiqarish uchun boylikni sochib yuborish qattiq qoralanadi:
Sochmoq ovuch birla guhar ot uchun, Naqd etak birla mubohot uchun, Aql hisobidin erur bas yiroq. Buxl bu judungdin erur yaxshiroq.
Navoiy hukmron sinf kishilarining hushomadgoʻyligini, ikki-yuzlamachiligini, oʻz manfaati yoʻlida har qanday pastkashlikdan qaytmasligini obrazli qilib ifodalagan:
Yoyar anga supraki, ul och emas, Berur anga toʻnki, yalangʻoch emas. Ot anga tortarki, yuz ilqisi bor, Sim anga berurki, yuz ilgʻisi bor.
Yuksak xulq-axloq uchun kurashgan shoir bu masalalarni xalqchillik nuqtai nazaridan yoritadi, mehnatkash xalq qarashlarini ifodalaydi, xalq va mamlakat uchun jon fido qilgan kishilarni oʻz ideali deb biladi, ularni xonalarni yoritgan shamga, olamni nurga toʻldirgan quyoshga oʻxshatadi. Kishilardagi badbinlik, yalqovlik, jaholat, maishatbozlik, mayparastlik, nosamimiylik, chaqimchilik kabi illatlarni fosh etishga ham dostonning yuzlab satrlari bagʻishlangan. Bu masalalar talqinida Navoiy tili yorqin, ifodali boʻlib, xalq jonli tiliga gʻoyat yaqin. Masalan, u yoshlarga murojaat etib:
Boshni fido ayla ato qoshigʻa, Jismni qil sadqa ano boshigʻa... Tun-kunungga aylagali nur fosh, Birini oy angla, birisin quyosh, —
3 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy deb yozar ekan, bu haqiqiy xalq tili, sof adabiy tilimizning iamunasidir. Navoiy «Xamsa» dostonlarini oʻz ona tilida yozish bilan oʻzbek adabiy tilini toʻla shakllantirdi, eng rivojlangan tillar darajasiga olib chiqdi, uning boyligi va rang-barangligini namoyish qildi.
«Hayratul-abror» programma xarakterdagi asar boʻlib, undagi gʻoyalar keyingi dostonlarda noyob syujetlar, xilma-xil qahramonlarning yorqin obrazlari, ajoyib hikoyalar va original badiiy san’atlar orqali yanada rivojlantirildi hamda chuqurlashtirildi. «Xamsa» Navoiy ijodining choʻqqisi boʻlib, keyingi oʻzbek va boshqa turkiy xalqlar adabiyotlari taraqqiyotiga kuchli ta’sir koʻrsatdi. XV asrdan keyingi ozarbayjon, turkman, tatar, uygʻur, turk, qoraqalpoq va boshqa xalqlar she’riyatini Navoiy va uning «Xamsa»si ta’sirisiz tasavvur etish qiyin. Shu bilan birga «Xamsa» dostonlari va ulardan namunalar rus, ukrain, ozarbayjon, uygʻur, tojik, belorus, venger, nemis va boshqa tillarga tarjima qilingan. Oʻzbekistonda soʻnggi yillarda «Xamsa» dostonlarini nasriylashtirib, originalga nisbatan soddalashtirilib nashr etishga ham ahamiyat berilmoqda. Bunday ishlar oʻtmishda Umar Boqiy, Mahzun kabi adiblar tomonidan ham kilingan.
Bizning davrimizda Navoiy «Xamsa»sini oʻrganish boʻyicha ham talay ishlar qilingan. Bunga Olim Sharafiddinov, Oybsk, Sadriddin Ayniy, Hamid Olimjon, Ye. E. Bertel's, V. Zohidov, L. Qayumov, P. Shamsiyev, Gʻ. Karimov, S. Mutallibov, A. Rustamov, S. Erkinov, N. Mallayev, A. Abdugʻafurov, S. Narzullayeva, B. Valixoʻjayev, T. Ahmedov kabi navoiyshunos olimlarimiz va adiblarimiz oʻz ulushlarini qoʻshdilar. Biroq «Xamsa»ni oʻrgʻanish, tadqiq etish ishlariga soʻnggi nuqtani qoʻyish mumkin emas. Chunki bu xil asarlar haqida har bir yangi avlod soʻzini aytadi va oʻz bahosini beradi. Demak, Navoiy «Xamsa»si boʻyicha ilmiy tekshirish, izlanish olib borish, faollik bilan muhokama-mulohaza yuritish, musohaba va munozaralar uyushtirish bundan buyon ham hamisha davom etadi. Navoiy oʻz «Xamsa»si bilan oʻzbek adabiyotini, jahon adabiyoti yuksakligiga koʻtardi va oʻzi ham ulugʻ dostonnavislardan Gomer, Dante, Firdavsiy, Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Jomiy qatoridan oʻrin oldi.
A. HAYITMYeTOV, filologiya fanlari doktori, professor Hayratul-Abror (Nazm) I Bismillohir-rahmonir rahim, Rishtagʻa chekti necha durri yatim.
4 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Har dur anga javhari jondin fuzun, Qiymat aro ikki jahondin fuzun. Rishtasi xud iqdi jahon rishtasi, Dema jahon rishtasi, jon rishtasi. Ganji baqo zikriga ulkim yetib, Bu dur ila rishtani tasbih etib. Rishta emas, turfa kamandedur ul, Davlatu din saydigʻa bandedur ul. Qaysi kamand, oʻlmadi hargiz kamand, Ravzai firdavs gʻazoligʻa band Bol arigʻedurki oqar jon suyi, Yoʻq, demakim jon suyi, hayvon suyi. Ul suv yaqosida alifdin shajar, Shamrasidin ul shajar uzra samar. Yoʻqki, oʻshul rishtai gavhar baho, Ganji Ilohiygʻa erur ajdaho. Yoki bular barchasi ta’vil erur, Arshi muallo aro qandil erur. Balki bu qandil aro aylab ayon, Bogʻi ahad foxtasi oshyon. Yoʻqki, erur mahzani vahdatqa yoʻl, Yoʻlu ne yoʻl, asru yaqin yoʻldur ul. Lekin erur ham qatigʻu ham mahuf, Oʻylaki ojizdurur ondin vuquf. Qilgʻuchi bu bodiya qat’igʻa mayl, Ahli qabulu rad erur ikki xayl. Azmigʻa chun qoʻydi qadam ahli rad, Rahbari tavfiqdin oʻlmay madad. «Bo»si ibodin urar avval salo,
5 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
«Yo»ki degay lo ne boʻlur juz balo. «Sin»i nahang arqosining arrasi, Yuz kemaning ofati har parrasi. «Sin» bila «mim»i yoʻlida koʻp humum, Yoʻli humum aningu yeli samum. «Mim»i yiloni damidin oʻt sochib, Yoʻl boshida yotibon ogʻzin ochib, Uch «alif», uch «lom»i solib rustaxez, Olti jihatdin chekibon tigʻi tez. «He»lar uchi qatl ishida tez oʻlub. Rumh uchidek har bin xunrez oʻlub. «Re»larikim zohir etib iqtiron, Fosh oʻlub ondin zarari begaron. «He»si xalok etgali qullobvash, Mahlaka qalbi aro qullobkash. «Nun» chekib el sahmi uchun yosini, Balki baqo zar’i uchun dosini «Yo»si muxolif son harfi nido, Ya’ni, et ollimda hayoting fido. Nuqtalari ul yoʻl aro toshlar, Toshlar oʻlmayki, kesuk boshlar. «Mim»lar anda girih uzra girih, Jazmlar anda zirih uzra zirih. Har son «tashdid» taaddud bila, Zohir oʻlub elga tashaddud bila. Har negakim noziri maqsud oʻlub, Ahli nazar koʻziga mardud oʻlub. Lek qachon qat’igʻa ahli qabul, Azm qilib aylasa ul yon nuzul,
6 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
«Bo»si burun «bo»i bashorat durur Shamrasi kirmakka ishorat durur. «Sin»i salomat yoʻlining zinasi, Balki saodat yuzi oinasi. «Mim»i ochib manzili maqsadgʻa yoʻl, Balki bu manzil aro sarchashma ul. Har «alif»ikim yeridur jon aro, Sham’ oʻlub ul toza shabiston aro. «Lom»lari borcha livoyi zafar, Berib anga jilva havoyi zafar. «Ho»si xuviyatni qilib jilvagah, «Lom»i bila qoyili «Al-mulku lah». Ravzai jannatgʻa eshik «ro»lari, Gʻunchai vahdatgʻa beshik «xo» lari. «Mim»ki «nun»din qilibon intiho, Jongʻa qoʻyub minnati bemuntaho. «Yo» bila «mim»i qilib izhori yam Aylagali gʻarqai bahri karam. Nuqtau tashdid anga chaqmoqu tosh, Qilmoq uchun partav «alif» sham’i fosh. Jazmi solib tavq koʻngul boʻynigʻa, Nuqta baqo durrini jon qoʻynigʻa. Ham harakotidin ionat yetib, Etgali maqsudqa taxrik etib. Ham sakanoti qilib ifsho sukun, Anda tavaqqufqa boʻlub rahnamun. Soyiri chun poʻyagʻa gomin ochib, Gardidin atrofigʻa jonlar sochib. Bosh-ayogʻi boshtin-ayoq jon boʻlub,
7 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Boshdin-ayogʻ jon neki, jonon boʻlub. Azmida ul qavmgʻa dogʻ uzra dogʻ, Qat’ida bu xaylgʻa bogʻ uzra bogʻ. Hikmati ul qahr aro, bu lutf aro, Ushbuki toʻlgʻay ikki mehmonsaro. To agar oʻt solsa jaloliyati, Lutf ila urgʻay suv jamoliyati. Istabon, ey xasta Navoiy, navo, Boʻyla safargʻa qilur ersang havo. Yoʻl yomonu yaxshisidin yema gʻam, Bismilloh, degilu qoʻygʻil qadam. «Xayru sanoin limufizil-karam», Kim karamidin erur el muhtaram. II
Ul xoliq hamdikim, mahluqot tasvirigʻa aning qalami sun’i chehrakushodurur va masnuot tahririgʻa aning xomai hikmati jamolafzo va har koʻngul gʻunchasigʻa bir husn guli sori aning silsilai shavqidin vobastaliq va har koʻz axtarigʻa bir qosh hiloli sori aning rishtai muhabbatidin payvastaliq
Hamd angakim vojibi bizzot erur, Homid aning zotigʻa zarrot erur. Vahdati zotigʻa quyoshdek tonuq, Zarradin afzunu quyoshdin yoruq. Jism sipehrini masir etguchi, Ruh quyoshini munir etguchi. Gulshani firuzani chekkan baland, Gullaridin mehrni guldastaband. Har sori anjum gulikim ochilib, Koʻkka bu guldastasidin sochilib.
8 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Mintaqa birla falaki lojuvard, Sun’i bisotida iki taxta nard. Solmoq uchun toqi sipehr ichra shayn, Oyyu quyoshdin qilibon ka’batayn. Taxta kelib charxi munaqqash anga, Burj hisobidin iki shash anga. Tun kun ila muxra namudorliq, Anjum ila taxta sadafkorliq. Dahrda har naqshi savobu qusur, Borchasi bu narddin aylab zuhur. Koʻrguzubon naqshi xasisu sharif, Misli qazovu qadar ikki harif. Chun ochibon subh uzori gulin, Zulf etib ul yuz uza tun sunbulin. Ul yuz oʻlub dahrgʻa kofurbez, Ustida ul zulf boʻlub mushkrez. Oqu qaro uzra berib ishtihor, Mushk ila kofurini laylu nahor. Chun yasabon hujrai tori dimogʻ, Aqldin ul hujrada yoqib charogʻ. Rishta anga tori inoyat boʻlub, Shu’la anga nuri hidoyat boʻlub. Andin olib nur koʻngul maskani, Lek oʻchurub ishq yelidin ani. Ishq yelin yetkurubon tundu tez, Aql alochugʻin etib rez-rez. Ham uchurib zuhdu vara’ xirmanin, Ham sovurub sabru sukun maskanin. Bogʻi xirad naxlini xoshok etib,
9 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bahri balo mavjini koʻlok etib. Dardu balo oʻtini tez aylabon, Tez nekim, charxsitez aylabon, Vasl sahobin chu qilib qatrabor, Aylabon ul oʻtgʻa sukun oshkor. Husn quyoshin qilib ofoqsoʻz, Partavini ayladi olamfuroʻz. Dema quyosh, ravzai rizvon degil, Ravza ichinda guli xandon degil. Jilvasi jon gulshani oroyishi, Koʻrmagi mahzun koʻngul osoyishi. Zotigʻa juz lutfu safo bermayin, Lekin anga boʻyi vafo bermayin. Ul chu vafo rangidin ozod oʻlub, Ahli vafo jonigʻa bedod oʻlub. Kimga vafodin beribon choshni, Bir nafas olmay koʻzidin yoshni. Kimki ishi gʻayri vafo qilmayin, Bahra anga gʻayri jafo qilmayin. Ishqni jon rishtasigʻa band etib, Vasl koʻngul torigʻa payvand etib. Vodiyi hajr ichra solib koʻp xatar, Xoru giyohini qilib nishtar, Lolasini shu’lai oh aylabon, Sabzasini zahrgiyoh aylabon. Lola bila sabzasi bu nav’ bum, Eli emas mumkin aning juz samum. Ul el emasdur bu biyobon oʻti, Bil bu biyobon oʻti - xijron oʻti.
10 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kimniki bu shu’la bila kuydurub, Koʻkka hamul el kulini sovurub. Kimni kul aylab bu samumi balo, Dardu balo koʻzgusi topib jilo. Chun solib ul koʻzgu aro tobu nur, Ishq yuziga berib andin zuhur. Doirani juz bu sifat tuzmayin, Silsilani bir-biridin uzmayin. Bir-biriga boʻyla tuzub marxala. Silsilagʻa bogʻlanibon silsila. Ayladi sokin kurai xokni, Soyir etib davrai aflokni. Toki muxit oʻrnigʻa aflok erur, Markazi oning kurai xok erur. Lutfi bila borchagʻa mavjudluq, Qahridin-oʻq boʻlgʻusi nobudluq. III - Avvalgʻi Munojot
Haqning avvaliyatidakim, xirad anga soniy bilmas, balki avval va oxir eli sano desalar anga loyiqi soniy topilmas va mumkinot gulshanidagʻi gullarning adam shabistonidin vujud gulistonigʻa kelmagining sifati va koinot bozoridagʻi durlarning xafo sahobidin zuhur daryosiga tushganining ma’rifati
Ey sanga mabda’da abaddek azal, Zoti qadiming abadiy lam’yazal. Ne boʻlub avvalda bidoyat sanga, Ne kelib oxirda nihoyat sanga. Avval oʻzung, oxiru mobayn oʻzung, Borchagʻa Xoliq, borigʻa ayn oʻzung. Andaki bor erdi nihon bu jahon,
11 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Balki nihon dogʻi jahondek nihon. Ne sochibon kun yuzi bargi suman, Ne kechaning turrasi mushki Xoʻtan. Ne ochibon koʻkda shafaq lolalar, Ne yogʻib anjumdin anga jolalar. Ne yeru ne yer yuzida bir kishi, Ne koʻku ne gʻayri sitam yer ishi. Husn oʻti xangomafuroʻz oʻlmayin, Ishq eliga moyai soʻz oʻlmayin. Yorumayin sham’ ila koshonae, Kuymay aning ishqida parvonae. Jilvai noz aylamayin gul hanuz, Zamzama chekmay anga bulbul hanuz. Demaki nargis koʻzi masti xarob, Balki adam gulshanida masti xob. Xum boshi mugʻ dayrida ochilmayin, Ahli vara’ xirqa garav qilmayin. Ishva bila mugʻbachai mayfurush, Zuhd elini aylamayin durdnoʻsh. Koʻrguzub oromu sukun bahri zot, Mavj ayon aylamayin mumkinot. Sen edingu bas, yana mavjud yoʻq, Jilva qilib oʻzungga oʻz husnung-oʻq. Mazhar oʻlub husnungga mir’oti gʻayb, Jilva qilib anda xayoloti gʻayb. Nozir oʻzung erdingu manzur oʻzung, Ishqinga xush, husnunga magʻrur oʻzung. Birlik ediyu adacle yoʻq edi, Birdin oʻzga ahade yoʻq edi.
12 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Yoʻq edi xud ilminga ijmoli zot, Monii tafsili shuyunu sifot. Lek oʻshul chehrai ushshoqsoʻz, Kim anga har lam’adur ofoqsoʻz, Qildi mazohirda xayoli zuhur, Topqali ul husn kamoli zuhur. Jilvai husnunggʻa chu yoʻq erdi had, Koʻzgu kerak boʻldi anga beadad. Ochti bu gulshanniki rangin erur, Har gul anga oyinai Chin erur. Jilvai husn oʻlgʻali zohir anga, Boʻldi bu mir’ot mazohir anga. Vosita bu erdiki qilding tamom, Koʻkni toʻquz lavhai oyinafom. Boʻldi safo vajhida har axtare Koʻzgu kibi husnung uchun mazhare. Mehr yuzin oyinarang aylading, Yuzda kusufin anga zang aylading. Koʻkni qilib safhai minu kibi, Aylading ul safhani koʻzgu kibi. Bogʻchasin dahrning etting nazix, Panjarasi boʻldi musaddas girih. Sun’ung etib konni mulamma’guhar, Hukmung etib togʻni murassa’kamar. Topti yogʻin rishtasi chun bahri sof, El iligin qilding anga xullabof. Yel bila chirmashturubon tiyra gard, Charxdek etting ani getinavard. Muncha gʻaroyibki misol aylading,
13 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Borchani mir’oti jamol aylading. Ganjing aro naqd farovon edi, Lek boridin gʻaraz inson edi. Turfa kalominggʻa dogʻi komil ul, Sirri nihoninggʻa dogʻi xomil ul. Koʻngliga qilding chu yaqin ganji qism, Jismini ul ganjga qilding tilism. «Karramano» keldi manoqib anga, «Ahsani taqvim» munosib anga. Ma’rifating kim qila olmay sifat, Qilding ani orifi ul ma’rifat. Ilmigʻa har zotni xayl aylading, Zotigʻa olamni tufayl aylading. Yo Rab, oʻshul ganjki mahram anga, Kimsa emastur, magar odam anga. Ayla Navoiyni burun odamiy, Kim boʻla olgʻay bu haram mahrami. Onchaki rozinggʻa amin qil ani, Harne qilursen yana sen bil ani. IV - Ikkinchi Munojot
Mahluqot zebolarining jilvai zuhuridakim, xoliqi ashyo azamati dargohigʻa ondin sude etmas va mavjudot ra’nolarining hodisai futuridakim, vohidi dono jabaruti borgohigʻa kimsa andin ziyonbude tasavvur etmas Ey bori mavjudgʻa sendin vujud, Balki vujud ahligʻa fayyozi jud. Katmi adamdin neki mayjud oʻlub, Sojid oʻlub, sen anga masjud oʻlub. Kimki boshi sajdada - masjudisen, Kimki yuzi qiblada - ma’budisen.
14 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Munchaki aflok sabuksang erur, Yo kurai xok kuxanlang erur. Sendin alar junbishu oromi ham, Oʻylaki, ijodi ham, e’domi ham, Gunbadi mino bila toqi sipehr, Kim anga sham’ anjum erur, shamsa - mehr. Darkida qosir boʻlubon xislari, Chun koʻrubon aql muhandislari. Boʻlmadi yuz onchagʻa me’morliq, San’ating ustodigʻa dushvorliq. Yo desang ul vaz’gʻa yetsun xalal, Qahringa bordur bu xalal filmasal. Tund el ollinda ovuch xokdek, Ildirim oʻrtasuda xoshokdek.. Sarsari qahring chu boʻlub koʻhkan, Togʻ bulut yangligʻ boʻlub na’razan. Sovrulubon koʻk bir etak kul kibi, Qoʻzgʻalib anjum bit ovuch gul kibi, Mayl adam dashtigʻa aylab Zuxal, Par butub egnida nechukkim jual. Qat’ hayotin koʻrubon Mushtari, Taxtau tobuti boʻlub minbari, Tez etibon qatligʻa Bahrom tigʻ, Tortibon oʻz holigʻa har dam dangʻ. Boʻyla qaro kun aro mehri munir, Tiyra boʻlub oʻylaki bir qursi qir. Zuxra ushotib daf ila changini, Navxa koʻkida tuzub ohangini. Tiyr iligida ne qalam, ne raqam,
15 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Balki raqam oyati «Jaffal-qalam». Ahli adam shomigʻa zulmatfizoy, Taxti shioi abadiy ichra oy. Oʻt chekibon shu’lai bebokni, Churkabon anjum bila aflokni. El koʻk ila yerni taboh aylabon, Oʻylaki mazlumlar oh aylabon. Bahrgʻa bir valvalau iztirob, Kim tegib axtar yuziga har hubob. Yer qoʻpub oʻrnidin oʻlub hamlagard, Kim itib anda falaki lojuvard. Odami ul damda aningdek adam, Kim bu dam odamda vafou karam. Yer tutubon avju falak tah tushub, Gah bu chiqib yuqori, ul gah tushub. Oʻt qilibon bahrda gʻavvosliq, Togʻ etibon charx uzra raqqosliq. Charx misosida bulutdek gʻirev, Devzada oʻylaki koʻrganda dev. Togʻu falaklarda taroqo-taroq, Borcha taroqida ayon alfiroq. Bir necha dam borchagʻa bu rustaxez, Toki fano sarsari esguncha tez. Ul chu esib toza va gar xud kuxun, Bir dam aro «kona kaan lam yakun», Tengri qolib boqiyu dayyor yoʻq, Yor muabbad boʻlub agʻyor yoʻq, Arzu falak yoʻqidinu boridin, Borchaning ixfosiyu izhoridin.
16 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ne azamat ichra anga sud oʻlub, Ne jabarutigʻa ziyonbud oʻlub. Soʻz «Limanil-mulk» oʻlub ul dam anga, Kim angadur mulk musallam anga. Yo Rab, agar yetsam oʻshul kunga jazm, Yoki burun aylasam ul yongʻa azm, Ul nafas imon manga hamroh qil, Koʻnglum aro maxvi sivalloh qil. Rahmati omingni nisor et manga, Lutfi amiyming manga yor et manga. V - Uchunchi Munojot
Ul ma’nidakim, olam va odamni vujud koshonasidin adam faromushxonasigʻa solmoq vujudi mutlaqdin oʻzga vujud tutmas va bu ma’nini vujud ahli andin oʻzga vujudqa mutlaqo yovutmas va isyon zulmatida ayoqdin tushganlarga xulosai olam shafoati dastgir durur va ul shaft’-shafoat qilgʻonlargʻa xoliqi olam va odam shafoatpazir
Ey qilibon qahr ila lutfung shior, Borni yoʻq aylamaku yoʻqni bor. Yoʻq edilar har neki - bor aylading, Fahmu xirad borigʻa yor aylading. Ham toʻquz aflokni chekting rafe’, Ham kurai xokni yoyding vase’. Gar falakiyotu anosir durur, Borcha saminqadr javohir durur. Koniyu hayvoni, agar xud nabot, Har bin bir gavrian oiiy shot. Borchasini garchi latif aylading, Borchadin insonni sharif aylading. Qatragʻacha qulzumi zaxxordin,
17 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Zarragʻacha shamsai zarkordin. Oni munga, muni anga band etib, Bir-biriga borchani payvand etib. Vositalar boʻldi ayon toʻ-batoʻ, Bir-biriga bogʻlanibon moʻ-bamoʻ. To tikilib ushbu biyik borgoh, Boʻldi muxayyo bu ulugʻ korgoh. Oncha boʻlub vus’atu oroyishi, Kim sari moʻ yoʻq yana gunjoyishi. Borchasini buzmoq agar istasang, Boshtin-oyoq zeru zabar istasang, Garchi erur aql haroson base, Ul dogʻi ollingdadur oson base. Chun qilibon qudrating izhorini, Birisining qoʻymagʻung osorini. Emdiki junbushqa kelib bahri jud, Zohir etarsen chu adamdin vujud, Kimki hisob aylasalar mavtidin, Ming yilu oʻn ming yil oʻtub favtidin. Qolabining daftari ajzo boʻlub, Juzvlari loyatajazzo boʻlub. Zohir oʻlur «bu’sira mo fil-qubur», Jilva qilur «hussila mo fis-sudur». «Yavmaizin mo xalaqallohu fih», «Yavma yafirrul-mar’u min axih». Ne kun oʻshul ohu nadomat kuni, Oxu nadomat ne, qiyomat kuni. Avvalu oxir eli zoru asir, Har bir oʻz ahvoligʻa tortib nafir.
18 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bu chekib oʻz dardi uchun voy-voy, Yigʻlab ul oʻz mehnatigʻa xoy-xoy. Qaysi figʻonkim jazai maxshar ul, Qaysi yigʻikim fazai akbar ul. Nomalar el olligʻa parron boʻlub, Koʻrmagidin el yuragi qon boʻlub, Borchasi isyon bila badxoʻyluq, Badxoʻyluq yoʻqki, siyaxroʻyluq. Qizgʻa ano boqmay, oʻgʻulgʻa ato, Borchasining ogʻzida «Vohasrato!» Har sori jurm ahli guruho-guruh, Yukianibon jurmlari koʻh-koʻh. Har bin bir hay’ati xoyil bila, Bogʻlanib agʻlolu salosil bila. Ham tomugʻ oʻti solibon rustaxez, Koʻrmagidin el soʻngagi rez-rez. Ham guli firdavs boʻlub jilvagar, Hasrati doʻzax oʻtidin ham batar. Kun qizigʻidin qilibon magʻz joʻsh, Koʻkka chekib ahli qiyomat xuroʻsh. Koʻpruk oʻlub oʻylaki tori xayol, Lek xayoleki ul oʻlgʻay mahol. Kuchlanibon panjau bozuyi adl, Asrabon oyini tarozuyi adl. Hokimi odil boʻlubon xukmron, «Doma laxul-mulk, va laxul-xukmu shon». Avj tutub shu’lai jabborliq, Mavj urub lujjai qaxxorliq. Ham mutafakkir boʻlubon avliyo,
19 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ham mutaxayyir qolibon anbiyo. Gʻayri nabiyi arabiy ul nafas, Kim boʻlubon xalq shafiiyu bas. Goh Sirot ustigacha roʻy urub, Lahzai mezongʻa taku poʻy urub. Solibon ogʻziga biyik himmati, Zamzamai «ummati vo ummati!». Yoʻqki hamin ummati gumrpxni, Balki tilab mo xalaqallohni. Harne tamannoki rasul aylabon, Borchasini Tengri qabul aylabon. Boʻlsa ne maqsudgʻa mayli aning, Haqdin oʻlub barcha tufayli aning. Yo Rab, aning xaqqiki qilding nasib, Martabaekim sanga boʻldi xabib, Kim bu sifat anjumani gʻam aro, Gʻam demayin, majmai motam aro, Kim ani olamgʻa shafe’ aylagung, Soʻziga lutfungni mute’ aylagung. Boigʻusi jurm ahlini istar zamon, Istamagiyu karaming tav’amon. Ummatidin kelsa bir ul nav’ xayl, Kim borigʻa boʻlsa jazo chohu vayl. Umrida kelmay biridin bir amal, Gʻayri xatoeki, topib din xalal. Jonlari andux oʻtidin gʻam aro, Yuzlari isyon tutunidin qaro. Istasa ul qavm xalosini ham, Koʻziga uchrat meni osiyni ham.
20 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
VI - Toʻrtunchi Munojot
Karam daryosi vasfidakim, inoyat nasimidin mavjgʻa kirsa, isyon xasu xoshokin qirogʻlargʻa iturur va koʻhi gunohdin langar solgʻonlarning garonjonliq kemasin bir pari kohdek maqsud sohiligʻa etkurur
Ey karaming ollida koʻhi gunoh, Elga uchub oʻylaki bir parri koh. Nechaki jam’ oʻlsa somon koʻh-koʻh, El qoshida anga ne boʻlgʻay shukuh. Jumla jahon ahli xato qilsalar, Jurm bilan noma qaro qilsalar, Nomani oq aylamak oson sanga, Kim yoʻq oʻshul amrda nuqson sanga. Tunki tuzub shu’bada xangomasin, Qildi qaro ahli jahon nomasin. Lutf quyoshigʻa chu berding zuhur, Mehr ila qilding bori zulmatni nur. Chun saname ayladi el kinidan, Gulni nihon sunbuli mushkinidin. Elni qilib chobuki burqa’raboy, Kecha savodida ayon qilding oy. Afv charogʻi qachon oʻlgʻay yoruq, Qilmasa isyon tuni osiy yozuq? Jurm oʻtigʻa boʻlmasa gar shu’la tez, Abri karam qayda boʻlur qatrarez? Qilmasa oluda etak xirqapoʻsh, Hojat emas bahri inoyatqa joʻsh. Yiqmasa may aylabon elni asir, Lutf iligi kimga boʻlur dastgir?
21 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Zuhd ila qavmeki vara’ qildilar, Qilgʻon uchun muzd tama’ qildilar. Har amalekim kishi xayr aylagay, Komi bukim ravzada sayr aylagay. Aylamagan may bila oluda lab, Tongla qilur bodai kavsar talab, Munda jamil istamagan hech kas, Anda qilur hur jamolin havas. Goʻshai vayronani qilgʻon panoh, Qasri murassa’ tilar oromgoh. Har kishi bir qat’i tamattu’ qilur, Muzdini yuz oncha tavaqqu’ qilur. Ahli vara’ gar bori muzd olsalar, Nomasiyah xayl boqib qolsalar, Aylamaging afvi xato bas qani? Bahri karam birla ato bas qani? Lutfu karam bahri labolab turub, Bir necha labtashnaning ogʻzi qurub. Barchalarin tashnalab oʻlturmaging, "Yo bu tengiz tegrasidin surmaging, Mumkin erurmu yekin oyo bu ish? Aylagasen sen har ish, illo bu ish! Har kishi osiyu gunahkorroq, Afv ila rahmaiqa sazovorroq. Ahli vara’ ajri boʻlub gar bihisht, Kuysa tomugʻ oʻtigʻa isyonsirisht. Ul topibon ravzani yetsa farogʻ, Doʻzax aro boʻlsa munga dardu dogʻ. Lutfu karam ganjini netkung durur?
22 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kimga atoyu karam yetkung durur? Bir necha muhtoju asiru gado, Yuzlari silliyi gunahdin qaro, Qoytsa xoni niamingdin sening, Hosho, lutfu karamingdin sening! Xon anga yoygʻilki erur mushtaxi, Toʻq emas, ar esa boʻlur mumtali. Oʻtsa qurub qolgʻon ekindin bulut Bahr uza yo asradi yo yogʻdi tut. Ansab anga luqmaki, ul och erur, Avli anga toʻnki, yalangoch erur. Bu bori afsonai behudadur, Kimki sen ummidisen - osudadur. Yo Rab, urarda karaming bahri joʻsh, Cheksalar ul xayl figʻonu xuroʻsh. Garchi gunaxning hadu poyoni yoʻq, Aylamasang rahm ham imkoni yoʻq. Chun chekibon lutf saropardasin, Kechsang alar kardau nokardasin. Boʻlsa navo birla bori muhtaram, Aylama mahrum Navoiyni ham. Ermas anga xur ila jannat havas, Sen anga boʻlgʻilki, anga ushbu bas. VII - Avvalgʻi Na’t
Ul hazratning nuri qidamiyatidakim zot bahrining avvalgʻi junbushida ul durri bebaxo lam’asi xafo rishtasin uzdi va ul gavxari yakto ashi’asi lam’a koʻrguzdi va durjdin durjgʻa intiqol etti to Safiyullohdin Abdullohgʻa etti
Ey qilibon lam’ai nurung zuhur,
23 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Andaki ne soya bor erdi, ne nur. Nurunga tob ikki jahondin burun, Harne yoʻq ondin burun, ondin burun. Zoviyai jismgʻa har zotdin, Ruh yoqib sham’ bu mishkotdin. Topti azal subhi chu bazming charogʻ, Ne tong agar yorusa yuz ming charogʻ. Boʻldi sanga Odam sabqatnamo, Avval oʻgʻul, soʻngra gar oʻlsa ato. Naslida har kim anga payvand oʻlub, Borchasi farzandinga farzand oʻlub. Kimki munga da’viyi hujjat yetar, «Kuntu nabiyyan» anga hujjat yetar. Oʻzga dalil istasa tab’i saqim, Basdurur Odamda «alif», «dol»u «mini». Borchasi Ahmadda topib izzu shon, Oʻgʻlida uch harf atodin nishon. «Ho»i muhabbat anga-oʻqdur nasib, Kim seni haq dedi oʻziga habib. Har neki haq vajhi aro mubham ul, Zohir yetib yuzda habibi hamul. Shohid yetib chehra bu koʻzgu anga, Ul ne qilib, koʻrguzubon bu anga. Ayladi chun odami xoki zuhur, Soldi anga partavin ul pok nur. Nur dema, boriqai sarmadiy, Boriqa yoʻq, sha’shaai Ahmadiy. Boʻldi chu Odamda bu partav nihon, Anda nihon, lek yuzida ayon.
24 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Egniga yopildi davoji sharaf, Qildi makon boshigʻa toji sharaf. Taxti risolat uza shoh oʻldi ul, Xayli maloyikka panoh oʻldi ul. Istadi Havvo bila chun ittisol, Ayladi Havvogʻa bu nur intiqol. Poku jamil ayladi Havvo yuzin, Oʻylaki haq nartavi havro yuzin. Shisqa chun boʻldi yana muntaqil, Oyni qilur yerdi yuzi munfail. Rishtasidin chun bu guhar boʻldi kam, Bir sadaf oʻldi yana gavharshikam. To atodin ato, anodin ano, Bir ano kim yoʻq edi andoq yano. Boʻldi risolat durining mahzani, Balki nubuvvat gulining gulshani. Boʻlgʻach-oʻq ul durgʻa sadaf pardapoʻsh, Tushti jahon bahrigʻa joʻshu xuroʻsh. Emdiki raf etti yuzidin niqob, Tugʻmadi andoq yana bir oftob. Gʻam tunini nursirisht ayladi, Yer yuzini bogʻi bixisht ayladi. VIII - Ikkinchi Na’t
Aning navras niholi jahon gulshanin sarsabz qilib, qirq yilgʻacha andin hayo va adab gullari ochilib, andin soʻngra nubuvvat mevasi bergani, dogʻi shox va bargin sidra shoxidin oʻtkarib, ikki olam ahlining soyai rahmatigʻa kirgani
Ey koʻrunub gʻurra kibi tiflzod, Tifli raxing charxi qadimiynihod.
25 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Insu malak joniyu jononasi, Ikki jahon gavhari yakdonasi. Mahd sanga lavhai firuzarang, Kim harakatdin anga boʻlmay darang. Sen kibi bu gulshan aro toza vard, Umrida koʻrmay falaki solxoʻrd. Surat aro tifl, vale aqli kul, Qavlung aro gʻayri yali lam-yaqul. Axtaring ul tunki, tulu’ aylabon, Charx salomigʻa ruku’ aylabon. Kufr biyik togʻigʻa solib shikast, Yerga boʻlub past butu butparast. Makkada din ahligʻa muknat boʻlub, Uzzo ila Lotqa uzlat boʻlub Muxtalif ahvol oʻlub ahli quraysh, Ba’zi oʻlub gʻamzada, ba’zida aysh. Gar otadin yoʻq esa bahrang ne tong, Odam oʻgʻul boʻlsa, kim oʻlgʻay otong? Gavhari zotinggʻa sadafsiz ne bim, Itti sadaf, chiqti chu durri yatim. Durgʻa sharaf bor oʻzining zotidin, Tong yoʻq anga or sadaf otidin. Garchiki ming dur chiqorur bir sadaf, Bir dur ila ming sadaf aylar sharaf. Itsa qalam qayda gʻam oʻldi sanga, Chunki jahon yakqalam oʻldi sanga. Xattinga bosh qoʻydi Ajam to Arab, Tutmasang ilginga qalam ne ajab. Oʻpmadi ilgingni chu nolon qalam,
26 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Motamiy aylabtur oni bu alam. Kim yuzin aylab qaro gʻamnok erur, Shaqqi emaskim, yoqosi chok erur. Tutmogʻoning andin edi xomani, Kim ul yetibdur qaro koʻp nomani. Noma qaro qilgʻali boʻldik sare’, Nomasiyahlargʻa chu sen-sen shafe’. Ey yovumay nomagʻa xomang sening, Xoma yoʻqu haq sori nomang sening. Haq azaliy rahmati jovidi sen, Noma qaro qilgʻon yel ummidi sen. Kimki amal nomasin aylab qaro, Sen kirib oning qaro joni aro. Kimniki gumrah qilibon tolii, Jodai shar’ing oʻlub shorii. Zulmati kufr ulki boʻlub jam’ anga, Har «alif» isloming ar6 sham’ anga. Barcha milalgʻa chu yurab himmating, «Lom» ila «te» din lat urub millating. Lotki andin edi dinga balo, Sen ushotib poyasini boʻldi lo Kufr yeliga ulki bor yerdi Manot, Boʻynini sen sindurubon boʻldi mot. Kufr boshin kesting yetib qahr fosh, Boshigʻa far qolmadi, jismigʻa bosh. Xasta Navoiy sori nazzora qil, Kufr anoniyatigʻa chora qil. Et bu inoyat bila hosil ani, Zumrai islom aro doxil ani.
27 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
X - Toʻrtunchi Na’t
Ul risolat sipehrining rif’atida va barcha olamni sipehrdek ixota qilgʻon qudratida va ashobi bobidakim har biriga ul sipehrda bir kavkabi raxshandaliq sodiq dururki, «Ashobi kan-nujum» bu mazmungʻa notiqdurur.
Ey nafasing moyai e’joz oʻlub, Ruhi qudus nutqunga hamroz oʻlub. Gohi takallum sanga mu’jiz kalom, Nazmi kaloming bori mu’jiz nizom, Nukta fasohatda munaqqax sanga, Shohidi da’vo: «Ana afsah» sanga. Sixxati xukm ichra hadising saxix, Arzi fasohatda kaloming fasix. Nutq aro chun zohir oʻlub mu’jizing, Ahli fasohat boʻlubon ojizing. Zoting oʻlub bahri javohirnishon, Soʻz aro bahring kafi gavharfishon. Kaf neki, bahre boʻlub ul panj shox, Etti hubob ul suvgʻa bu yetti kox. Xamsa salotinggʻa chu navbat boʻlub, Panjai islomgʻa quvvat boʻlub. Kufr qoʻlu panjasini ranja bil. Bois aning ranjigʻa bu panja bil. Faqr aro ul panja qabul etti ranj, Lek haqiqatda erur panj ganj. Panjai islom chu maxkam solib, Kufr yeti qoʻrgʻonidin xums olib. Dema ilik, tigʻeki bir bormogʻi, Oyni iki boʻldi ishorat chogʻi.
28 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Tong emas ar ul kafi mu’jiznamoy, Qilgʻach ishorat iki ayrilsa oy. Noqasi er uzra chu raftor etib, Har izi «Shaqqal-qamar» izhor etib. Amri etib naxl qadin xush xirom, Oʻylaki qilgʻay buti sarkash xirom. Xasmidin oʻlgʻonda anga parda gʻor, Ogʻzida oʻrgamchi boʻlub pardador. Aylamasun deb el ila parda sayr, Bayzasidin tugma toqib anda tayr, Pardasi jon rishtasidin tor oʻlub, Tugmalari gavhari shahvor oʻlub. Qoʻydi chu ul dom ila ill dona gʻor, Koʻrki ne davlat qushin etti shikor. Gʻorda yori bila ul tezhush, Togʻ ichida oʻylaki oltun-kumush. Kufr chu e’loyi livo aylabon, Nusrat uchun dingʻa duo aylabon. Kim iki tandin birin et tojvar, Biri Abu Jahlu birisi Umar. Qismati avvalgʻining oʻldi azob, Boʻldi ikinchida duo mustajob. Buki kalomulloh angadur nasib, Kim yoʻq anga mu’jiza andin gʻarib. Sura dema, «qof» ila «nun» yoki «sod», Ya’nikim har harfigʻa oning savod. Sunbulidek borcha parishon edi, Jomi’ anga jomii Qur’on edi. Makkani chun qildi judo dayrdin,
29 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Tigʻ suyi birla yudi gʻayrdin. Boʻldi vale manzaradin butfikan, Soʻngra nabi Haq evida butshikan. Na’lini gar toji sharaf qildi Arsh, Qildi Ali na’ligʻa egnini farsh. Ruh edi ul bahri nubuvvat duri, Toʻrt rafiqi tanining unsuri. Naqdi kiromiy ulu tojir anga, Vodiyi xijratda muxojir anga. Dingʻa yetib raxna chu kuffordin, Saddigʻa nusrat koʻrub ansordin. Ahliyu avlodiyu atboigʻa, Oliyu axfodiyu ash’yoigʻa Tengri taolo karamidin qarin, Yuz tuxafi "Rahmat ila yavmid-din". XI - Beshinchi Na’t
Me’roj kechasi ta’rifidakim, karimai: «Subhonallaziy asro» anga musaddaq durur va «biabdihi laylan minal-masjidil haromi ilal masjidil-akso» aning subutigʻa ikki guvohi sodiq
Bir kecha zulmatqa qolib koinot, Mehr nihon oʻylaki aynul-hayot. Garchiki ul chashma nazardin qochib, Xizr koʻk uzra qatarotin sochib. Tun qilibon gardini anbarsirisht, Butratibon yerga nasimi bixisht. Yer kuraviy shakl ila mijmar boʻlub, Kecha savodi anga anbar boʻlub. Oʻt kibi yer mijmari ostida mehr,
30 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Yopib etak mijmara uzra sipehr. Yogʻibon oromu sukun yogʻini, Past qilib hodisa tufrogʻini. Bu kecha ul sarvi gulistoni uns, Ravshan etib sham’i shabistoni uns. Vasl xayolidin etib koʻngli joʻsh, Bahrdek ul joʻsh ila aylab xurush, Kim yetib ul soyiri ulviy maqom, Ilgida bir toyiri ulviy xirom. Poʻyada koʻk sayricha orom anga, Yerdin oʻlub koʻkkacha bir gom anga. Qosidi qudsiy chu salom aylabon, Haq soridin arzi payom aylabon. Debkim, ayo mahzani asrori shavq, Haqdin erur vaslingga izhori shavq. Chunki nabiy mujdai jonon topib, Mujdai jonon chu topib jon topib. Payki ani qoʻldabon otlondurub, Raxshini kelgan sori-oʻq yondurub. Soyir oʻlub rokibi farruxjamol, Toyir oʻlub markabi farxundafol. Gardi bila borai sur’atnamo, Etkurubon aql koʻziga amo. Ul maxi shabgard boʻlub jilvasoz, Jilvagahi borcha shabistoni roz. Chun yetibon koʻk son tavsan anga, Oy boʻlubon oʻtgali ravzan anga. Tiyri qalamzan chu topib ul sharaf, Buqalamunlugʻni qilib bartaraf.
31 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Zuxra tarab barbatini soz etib, Zamzamai taxniyat ogʻoz etib. Soyasidin mehr chiqarmay jamol, Taxti shuoʻ ichra nechukkim hilol. Mehrida Bahromki yakroʻ boʻlub, Tigʻi sharaf yuziga koʻzgu boʻlub. Mavkibidin poya topib Mushtari, Yoʻlida bir poya boʻlub minbari. Sham’i Zuxal zulmatini nur etib, Zangiyi shabrangni kofur etib. Ham Hamalu Savf berib joh anga, Jon etibon ikkisi qurbon anga. Ham tongibon ollida Javzo kamar, Ham Saraton tuz boʻlubon jilvagar Sher yoʻlidin tutubon goʻshae, Sunbula raxshigʻa boʻlub toʻshae. Palla yoʻli gardidin iksirsanj,. Aqrab aro noʻshu davo, nishu ranj. Qavs tutub chilla duosi uchun, Jady berib fulla gʻizosi uchun. Dalvgʻa Yusuf kibi solmay nazar, Hutda Yunus kibi qilmay maqar. El kibi chun qat’i buruj aylabon, Arsh fasiligʻa uruj aylabon. Farshi boʻlub Arsh ila Lavxu Qalam, Qoʻymoq uchun raxshi alargʻa qadam. Rafraf uza poʻya qilib chun kushod, Hamraxu raxravgʻa etib xayrbod. Qolmadi yoʻlida chun aslo makon,
32 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qildi makon bodiyai lomakon. Olti jihat qaydidin ixroj oʻlub, Toʻrt guhar tarki anga toj oʻlub. Yoʻqlugʻ ayogʻi bila solib qadam, Andaki yoiu qadam oʻlub adam. Oʻzlugidin naqshu namudor yoʻq, Naqshu namudoridin osor yoʻq. Chun oʻzini aylab oʻzidin xalos, Pardai izzatda qilib oʻzni xos. Anda yetib gum boʻlubon oʻtrusi, Har necha koʻz solsa, baqo koʻzgusi. Chun boʻlub ul koʻzguda suratnamo, Koʻzgusidin tashqari qolgʻon fano. Axtarigʻa chun yetibon muncha avj, Zohir oʻlub bahri inoyatqa mavj. Haq tilidin ummatin istab tamom, Haqdin oʻlub borcha murodigʻa kom. Hamrax anga qolabi xokinasab, Gar desalar bor edi yoʻqtur ajab. Kim tan anga boshtin-oyoq jon edi, Joni dogʻi vosili jonon edi. Ikki jahon rahmatini qozgʻonib, Har nimakim qozgʻonib, olib yonib. Ravshan oʻlub yuzidin ul borgoh, Surma qilib gardini bu korgoh. Gʻuncha borib, toza guliston kelib, Zarra borib, mehri daraxshon kelib. Borgʻoniyu kelgani bir on oʻlub, Aql bu mansubada xayron oʻlub.
33 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qayda xavoriq bila mu’jiz durur, Aql aning idrokida ojiz durur. Bogʻonu kelgan anga juzvi sagʻir, Kim emas ul juzv tajazzipazir. Qat’ boʻlub chun bu humoyun safar, Ruxsat olib hodiyi farxundafar. Taxt uza olam shahi aylab maqom, Olam ishiga beribon intizom. Shar’i tili noma bayozin oʻqub, Tigʻi suyi kufr savodini yub. XII
Hazrati Shayx Nizomiy madhidakim, nazm mulkida zoʻrbozu sarpanjasi bila panj ganj nukudu javohirin oldi va Amir Xusrav ta’rifidakim, bu javohir va nukud tamaidin panja aning panjasigʻa soldi
Xayli fasohat boshining afsari, Ganji yaqin afsarining gavhari. Koni fazilat guharigʻa amin, Bahri balogʻat aro durri samin. Xilvatining kahgili anbarsirisht, Toʻrt hadi zimnida sekkiz bihisht. Garchi koʻngul kulbasidek muxtasar, Ikki jahon anda boʻlub jilvagar. Masjidi qandili sipehri asir, Shu’la bu qandil aro mehri munir. Ka’ba uyidin bir ochuq bob anga, Sajda chogʻi hay’ati mehrob anga. Ganja vatan, koʻngli aning ganjxez, Xotiri ganjuru tili ganjrez.
34 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Fikrati mizoni boʻlub xamsasanj, «Xamsa» dema, balki degil panj ganj, Kaffai mizon anga aflok oʻlub, Botmoni toshi kurai xok oʻlub. Tortsa yuz qarn xirad xozini, Chekmagay oning koʻpidin ozini. Xoni latoyifqa soʻzi munqasim, Durri maoniygʻa tili muntazim. Nozim oʻlub soʻz duri serobigʻa, Charx «Nizomiy» yozib alqobigʻa. «Quddusa sirruh» - ne maonidir ul, Ruhi qudus fayzi nishonidur ul. Otiki besh harf qilurlar xitob, Ming bir erur aylasang oni hisob. Ushbu adad birla oti gavhari, Haqning oʻlub ming bir oti mazhari. Mazhar yetib chun alifin ismi zot, Oʻzga adad harfini ismi sifot. Durlaridin yer yuzi mamlu boʻlub, Balki falak durjlari ham toʻlub. Chun qilibon soʻz yuzi oroyishin, Qoʻymay yel oroyishi gunjoyishin. Gʻayri hamul hinduyi chobuksuvor, Kim chiqarib xahjari hindiy iyor. Xanjarining barqidin oʻt chaqilib, Raxshi dagʻi tezlik oʻtcha qilib. Qay sari oʻtdek yuz urub tundu tez, Solibon ul kishvar aro rustaxez. Ushbu mamolikdaki ma’mur edi,
35 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qildi tasarruf neki maqdur edi. Hundui chobuk demakim, royi hind, Kilki uchi mamlakatoroyi hind. Nazmi savodi aro har doston, Oʻylaki, bir kishvari Hinduston. Ganja shahi ganjfishon, payrav - ul, Shah bu soʻz iqlimi aro, Xusrav - ul. Xusrav oʻlub mulk yetib obod ham, Yolgʻuzi Xusrav dema, Farhod ham. Ranj togʻin qozmoq aning peshasi, Togʻi aning nazmu tili - teshasi. Ishq oʻti otashgahi joni aning, Gʻam tengizi ashki ravoni aning. Sham’ kibi bazm furuzanda ul, Bazm furuzandau soʻzanda ul. Ganja quyoshiki, koʻtargach alam, Ayladi soʻz mamlakatin yakqalam. Boʻlmadi bir mulk sari kinaxoh, Kim bu dogʻi chekmadi ul yon sipoh. Bir may ila bodaparast oʻlmadi, Kim bu ham ul may bila mast oʻlmadi. Qaysi shabistongʻaki, ul qildi azm, Bazmi yerida bu dogʻi tuzdi bazm. Ul bezabon «Mahzani asror»idin, Bu yorutub «Matlai anvor»idin. Masnavi uslubi musallam anga, Payravu monand bu bir ham anga. Koʻp kishi ham qildi tatabbu’ havas, Sarvu gul oʻtrusigʻa kelturdi xas.
36 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bir kishidin oʻzgaki, andoq kishi, Bermadi yod eski falak gardishi. XIII
Safo jomining sofi oshomi mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy madda zillaxul-oliy vasfikim, vasfgʻa sigʻmas va ta’rifikim, ta’rifgʻa rost kelmas va ul xazrat iltifotining quyoshi bu xoksori tiyra ro’zgorxoligʻa partav solgʻonining izhori va ul quyosh tarbiyatidin bu tufroqqa zohir qilgʻan guli nasrin, balki gunogun rayoxin osori va «Tuhfat ul-ahror» tuhafi mutolaasidin maxzun koʻngul tarabi va «Hayrat-ul abror» laoli va javohirin nazm rishtasigʻa tortmoqning sababi Ulki bukun qutbi tariqatdur ul, Koshifi asrori haqiqatdur ul. Koʻksi xaqoyiq duri ganjinasi, Koʻngli maoniy yuzi oyinasi Oliy anga yetti falakdin mahal, Etti falak mushkili ollida xal. Madrasai Quds aning ma’mani, Xonaqaxi uns aning maskani. Jilvagahi gulshani charxi barin, Obxoʻri chashmai aynul-yaqin. Qasri kalomi chiqib andoq baland, Kim anga gardun sola olmay kamand. Anda shayotin xasigʻa yoʻq sabot, Baski urub xayli maloyik qanot. Guxbadiyi hujrada zoti nihon, Oʻylaki koʻkgunbazi ichrajahon. Qaysi jahon, olami kubro degil, Qudrati Allohu taolo degil. Xirqa aning, jismida qapton boʻlub, Qaptoni tan, jismi aning jon boʻlub. Xirqa bila topmagʻani ixtisos,
37 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Tanni riyo toʻnidin etmak xalos. Chunki tavajjuxda quyi solsa farq, Soyiri ravshan ravish andoqki barq. Sayrdakim charxni aylab xijil, Tay qilibon arz «Katayyis-sijl». Vaqti quyoshin chu qilib pardapoʻsh, Kilki qaro abrdek aylab xurush. Parda yasab xolati pinxon uchun, Safha yozib satr ila kitmon uchun. Zulmat etib jam’ davoti aning, Ma’ni oʻlub obi hayoti aning. Qatrasidin kimki boʻlub komyob, Umri muabbad qilibon iktisob. Nazmi aqolimi jahonni tutub, Nasri dogʻi kishvari jonni tutub. Fayzi gadovu shah aro muntashir, Xizmatiga shohu gado muftaxir. Lek manga ollida ajzu niyoz, Borcha ulusdin beribon imtiyoz. Mehridin ofoq aro gar nurdur, Zarra aning mehrida mashhurdur. Qush koʻp oʻlur bogʻ harimigʻa xos, Bulbul ila gulga boʻlur ixtisos. Nomagʻakim roqim etib xomasin, Koʻrmadi men koʻrmayin el nomasin. Mehr tulu’ ayladi chun togʻ uza, Tushti burun partavi tufrogʻ uza. Gulbun uza harne gul ochti chaman, Avval aning hamdami boʻldi tikan.
38 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bazmda bir kun yuzidin nur edi, Har soridin nodira mazkur edi. Tushti chu raxrav bila payravgʻa soʻz, Etti Nizomiy bila Xusravgʻa soʻz. Kim ne sifat olam aro soldi shayn, Ikkisining xomasidin xamsatayn. Lek bu oʻn turfaki, topmish jamol, Ikki burungʻisida bor oʻzga xol: Gavhare yoʻq «Mahzan ul-asror» dek, Axtare yoʻq «Matla’ ul-anvor»dek. Oʻzga sanamlar ham erur jilvasoz, Borchasining husnida zebi majoz. Ul ikisidin biri gavharfishon, Gavharida nuri yaqindin nishon. Ul birisi dogʻi boʻlub nurposh, Nuri aro partavi taxqiq fosh. Nukta suv yangligʻ eritur toshni, Topsa haqiqat oʻtidin choshni. Boʻlsa haqiqat guharidin yiroq, Rishta soʻzin soʻzlamagan yaxshiroq. Rishtagʻa chun zohir erur toru pud, Dursiz anga rangi-yu naqshi ne sud? Oʻtti chu alqissa bir oy, ikki oy, Bir kun oʻlub, baxtu xirad raxnamoy. Xidmatin ettimki, tamanno edi, Tlgida koʻrdum necha aizo edi. Kulgu bila qildi ishorat manga, «Toʻxfa» bila berdi bashorat manga. Kim olibon boshtin ayogʻigʻa boq,
39 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qil nazar avroqigʻa boshtin-ayoq. Olligʻa jon naqdini sochtim ravon, Oldimu oʻptum, dogʻi ochtim ravon. Boshtin-ayoq gavhari shahvor edi, Qaysi guhar, «Tuhfat ul-ahror» edi. Naf topib kimki boʻlub mustafid, Muxtasar ul ikkidin, ammo mufid. Ul ikini topsa boʻlur munda-oʻq, Munda tuxaf koʻpki, ul ikkida yoʻq. Shavqida koʻksumni shikof ayladim, Jildigʻa koʻnglumni gʻilof ayladim. Chun oʻqumoq zamzamasi boʻldi bas, Koʻnglum aro dagʻdagʻa soldi havas, Kim bu yoʻl ichraki alar soldi gom, Bir necha gom oʻlsa manga ham xirom. Forsi oʻldi chu alargʻa ado, Turki ila qilsam ani ibtido. Forsi el topti chu xursandliq, Turk dogʻi topsa barumandliq. Ul ikiga fotixa oʻqub soʻrub, Fotixa bu biri manga yetkurub. Botin ila qilmasa ul ikki rad, Zohir ila bu biri qilsa madad. Menki talab yoʻlida qoʻydum qadam, Bordur umidimki, chu tutsam qalam, Yoʻldasa, bu yoʻlda Nizomiy yoʻlum, Qoʻldasa, Xusrav bila Jomiy qoʻlum. Nukta surudida ravo boʻlmagʻay, Buki Navoiygʻa navo boʻlmagʻay.
40 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Eltsa joh ahligʻa muflis panoh, Topsa qabul ul ham oʻlur ahli joh. Mushkka hargiz teridin or emas, La’lgʻa ham xoradin ozor emas. Bogʻi anosirki, erur dilkushoy, Jadvali devori aning chordoy. Boʻlsa oʻtu suvu havo dilpazir, Ul aro tufroq ham erur noguzir. Sarvu gulu lola xaridori bor, Lek oʻtunning dogʻi bozori bor. Boʻlsa xazu atlasu iksun libos, It juli qilmoqqa yarar ham palos. La’l ila yoqutu dur istar baho, Lek somonni chekar kaxrabo. Uch qadahi sof ila shah boʻlsa xush, Loyi dogʻi qolsa chekar durdkash. It kibi chun pastligʻim chogʻladim, Oʻzni biyiklar ipiga bogʻladim. Boʻlsa alar ozimi dashti adam, Men ham oʻlay soya kibi hamqadam. Kahfi baqo ichra alar boisa gum, Men ham oʻlay "Robiuhum kalbuhum". XIV
Soʻz ta’rifidakim, bashar vujudi sipehrining kavokibi jahontobi va inson zoti ma’danining javohiri serobi durur va sa’d kavkablaming bir-biri birla qironi yaxshi asar koʻrguzuridin va samin javxarlaming bir-biriga iqtironi dilpazir ko’runuridin, nazm tarkibin nasr tartibigʻa tarjih qilmoq
Soʻz guharigʻa erur oncha sharaf,
41 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kim boʻla olmas anga gavhar sadaf. Toʻrt sadaf gavharming durji ul, Etti falak axtarining burji ul. Bogʻchai dahrki yuz toza gul - Topti qayonkim nazar etti koʻngul. Katmi adam gulshani ichra nuxuft, Gʻunchalar erdi borisi noshukuft. Chun bu nasim esti azal togʻidin, Muncha gul ochildi jahon bogʻidin. Qaysi nasim ulki erur gulfishon, Bargi gulu nastaran andin nishon. Bu ikki yafrogʻni qachon zufunun, Bir-biriga qoʻysa boʻlur «kofu nun». Dahr muqayyad bila ozodasi, Borcha erur «kof» ila «nun» zodasi. Zodasidin zoda boʻlub beadad, Zodaga ham volid oʻlub, ham valad. Vasf ne nav’ oʻlgʻay anga el soʻzi, Harne soʻz aytilsa erur chun oʻzi. Jon oʻlub ul, run aning qolibi, Kim tanida ruh, aning tolibi. Borcha koʻngul durji aro javhar ul, Borcha ogʻiz xuqqasida gavhar ul. Gar xud erur xanjari poʻlod til, Suftidogʻi injulari soʻzni bil. Til bu chamanning varaqi lolasi, Soʻz duraridin boʻlubon jolasi. Soʻzdin oʻlukning tanida ruhi pok, Ruh dogʻi tan aro soʻzdin xalok.
42 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Tirguzub oʻlganni kalomi fasix, Oʻziga jonbaxsh laqab deb Masix. Bois oʻlub shah soʻzi bedodga, Tuxmat oʻlub oʻrtada jallodga. Soʻzdin etib oʻtgʻa azimat Xalil, Soʻz yukiga xomil oʻlub Jabrail. Tengriki, insonni qilib ganji roz, Soʻz bila hayvondin anga imtiyoz. Gʻuncha ogʻizlik sanami noʻshlab, Soʻzdin agar aylasa xomoʻsh lab. La’li mayi aqlni mast aylasa, Mast nekim, bodaparast aylasa. Surat ila boʻlsa maxi osmon, Surati devor hamon, ul hamon. Gar chiroyi rashki qamar boʻlmasa, La’li labi tungi shakar boʻlmasa. Aylamasa gʻamzani novakfikan, Qilmasa kirpik safini safshikan Boʻlmasa gʻoratgaru tannoz ham, Chin bila husn oʻlsa anga noz ham. Lek takallum chogʻi aylab itob, Talx hadis oʻlsavu shirin javob. Fitna qilib, va’dau paygʻom ila, Aqlni mast aylasa dashnom ila. Koʻrguzubon loba malohat uza, Lobasi tuz sepsa jarohat uza, Kim ekin ul shu’lagʻa yoqilgʻuchi, Yo bu jarohatqa davo qilgʻuchi. Gar boʻlubon husn ila obidfireb,
43 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Boʻlsa malohat bila husniga zeb. Oytsa bu husnu malohat bila, Nuktani oyini fasohat bila. Solgʻusi jinsi bani odamgʻa oʻt, Ne bani odam, bari olamgʻa oʻt. Har dam yetib yelni halok oʻrtagay, Balki bashar xaylini pok oʻrtagay. Bazmda har mutribi dastonsaro, Cheksa tarannum bila dilkash navo. Naqshda har necha talolo desa, Yo amal ichra tanadirno desa. Borchasidin haz yetar ahli uqul, Gar xud uzoq cheksa boʻlurlar malul. Yo bu navo zimnida asrab mahal, Cheksa Navoiy soʻzidin bir gʻazal. Kim anga alfoz oʻlub otashfishon, Bersa ulus koʻngliga mungdin nishon. Bazmda ul lahza aloloni koʻr, Koʻyi xarobot aro gʻavgʻoni koʻr. Koʻrki nechukdur yoqo chok aylamak, Oʻzni figʻon birla halok aylamak. Donau dur soʻzini afsona bil, Soʻzni jahon bahrida durdona bil. Munchaki sharh yetti qalam soʻzga hol Nasridadur, nazmida bor oʻzga hol. Soʻz aro yolgʻon kibi yoʻq nopisand, Aylar aning nazmini dono pisand. Oʻrnida tishlar duri manzum erur, Chun sochilur qiymati ma’lum erur.
44 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Vardu shajar shohid erur bogʻ aro, Lek oʻtun silkidadur togʻ aro. Munda parishonligʻi noxush qilib, Anda murattabligʻi dilkash qilib. Nav’i bashar boshigʻa Rabbi Gʻafur, Qoʻydi tavofut bila toji zuhur. Shohki, gulshanni bisot aylagay, Bazm tuzub, azmi nishot aylagay, Har kishi oʻz poyasi birla maqom - Tutsa erur anjuman ichra nizom. Emdiki may zoyil yetib hushni, Shah yonigʻa tortti chovushni. Qul beg ila tuzdi uzun mojaro, Qayda halovat yana ul bazm aro? Arsada shatranjni ulkim toʻkar, Necha yigʻoch porasidurkim oʻkar. Chunki birov oʻlturubon har taraf, Tersa bisot ichra ani ikki saf. Har yon iki saf iki misra’ kibi, Toʻrt saf oʻlsa, iki matla’ kibi. Har biri bir turfa muammo boʻlub, Otlar aning zimnida paydo boʻlub. Fikri sahih yelga bisotida ot, Qilsa parishonligʻ oʻlub anda mot. Daftari nazmida chu sherozadur, Gul varaqi gulshan aro tozadur, Uzdi chu sherozasini daftari, El uchurur har varaqin bir sari. Nazm anga gulshanda ochilmogʻligʻi,
45 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Nasr qaro yerga sochilmogʻligʻi. Boʻlmasa ye’joz maqomida nazm, Boʻlmas edi Tengri kalomida nazm. Nazmda ham asi anga nia’m uuiui, Boʻlsun aning surati harne durur. Nazmki, ma’ni anga margʻub emas, Ahli maoniy qoshida xoʻb emas. Nazmki ham surat erur xush anga, Zimnida ma’ni dogʻi dilkash anga. Yo Rab, ani xalq dilafroʻzi et, Xasta Navoiygʻa dogʻi roʻzi et. XV
Bir necha soʻz ul ma’nidakim, soʻzdagi ta’ni jone dururkim, soʻz qolibi onsiz qolibe durur jonsiz va ani topmoq ishini kishi bilmas, balki ani topqon kishi topilmas va ahli gazof noinsofligʻigʻa munsif boʻlmoq, balki oʻz gazofigʻa insof berib, alarning uzrini qoʻlmoq
Ul kishi soʻz bahrida gʻavvos erur, Kim guhari ma’ni anga xos erur. Fayz harimida tajalli anga, Kim yorubon mash’ali ma’ni anga. Soʻz mayini ul kishi oshom etib, Kim duri ma’ni sadafin jom etib. Ruh safolik ne ajab rohdur, Tiyra koʻngul kunjiga misbohdur. Lab-balab ul may bila xumi sipehr, Ogʻzidagi kirpich anga xishti mehr. Gʻarqa aning bahrigʻa alui jahon, Koʻzdin etib oni latofat nihon.
46 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qatrasini har kishi noʻsh aylabon, Nash’asidin xum kibi joʻsh aylabon. Nechaki fayzi bila olam toʻlub, Qatrae bahridin aning kam boʻlub. Menki, bu may nash’asidin mast men, Dayri fano ahligʻa hamdast men. Andoq erur garm dimogʻim mening, Kim yoqib ul shu’la charogʻim mening. Garchi yetib jomi hidoyat manga, Soʻzda sukut oʻldi bagʻoyat manga. Lek biror vaqt borib ixtiyor, May iligimdan chiqorib ixtiyor. Arsai olamgʻa sabodek borib, Mehrdek obodu buzuq axtorib. Ilgima tushmay bori ofoq aro, Balki toʻquz charxi koʻhan toq aro. Oʻyla harifeki, chu bazm aylasam, Ichgali bu bodani azm aylasam. Nazm biyik masnadida oʻlturub, Ollima nazm ahli tuman ming turub. Bazmda shohona yasab sozu barg, Boshim uza egri qoʻyub nimtarg. Soʻz mayidin ollima daryoyi jarf, Ilgima zavraq kibi jomi shigarf. Har nafas aylab toʻla ul jomni, Sipqorib ul bodai gulfomni. Turk surudi bila solib qoʻlum, Qilsam ado xay tulugum, xay tulum. Ul qila olmasa hamovozliq,
47 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qilsa ayolgʻu bila damsozliq. Boʻlmasa bir jomim ichar jur’ati, Boʻlsa biror jur’a chekar quvvati. Bazmi murodimni sipehri baland, Qilmadi bu tuhfa bila arjumand. Yoʻq edi erkinmu burun ham kishi, Kim bu may ichmak edi erkin ishi? Yo boʻlubon borchasi azm ettilar, Bazmgʻa men yetmas ekach kettilar. Manga bu bekaslik emas erdi bas, Kim chiqibon har sari bir hechkas. Tab’kaju borcha takallumnamoy, Nagʻma chabu borcha tarannumsaroy. Anglamayin soʻzda tuyuq bahrini, Qaysi tuyuq, balki qoʻshuq bahrini. Lafzlari bemaza, tarkibi sust, Nosara ma’niyu ado nodurust. Borchasigʻa da’viyi ma’niyi xos, Xoslarim topmay alardin xalos. Ravzai nazm oʻlgʻali rangin manga, Harne yoʻluqti sanami Chin manga. Bor edi mashshotai tab’im ishi, Bermak alar husnining oroyishi. Shona urab sunbuli gususigʻa, Surma chekib nargisijodusigʻa. Qon yosh ila orazini ol etib, Yuzida koʻz mardumini xol etib. Lafz libosin tikibbn rang-rang, Kiymak uchun ul sanami shoʻxu shang.
48 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kiydurubon xullai mavzun anga, Zevar etib yuz duri maknun anga. Qilsam etib boshtin-ayoq jon ani, Hajlai noz ichra xiromon ani. Chun anga bu xayli jafogar yetib, Hullalarin gʻoratu toroj etib. Jismida ne nulla qoʻyub, ne harir, Oʻzini bedod ila aylab asir. Zohir etib yigʻlagudek xol anga, Kiydurubon eski qaro shol anga. Turfa bukim, she’r qoʻyub otini, Etkurabon koʻkka mubohotini. Turfaroq ulkim, tonirimni bilib, Haqdin uyalmay, manga zohir qilib. Vahki, manga jilvagar aylar chogʻi, Istabon ehson dogʻi, taxsin dogʻi. Koʻngluma koʻp tigʻi jafo urdilar, Dema koʻngul, jonima yetkurdilar. Qolmadi chun oʻzga manga chorae, Qal’a yasardek topibon xorae. Qulla chu ham oliy edi, ham vase’, Ustiga qoʻydum bu binoyi rafe’. Suvgʻacha xoro bila bunyod etib. Koʻkka degin porai poʻlod etib, Xandaqini vahm aningdek qozib, Kimki boqib qa’riga aqli ozib. Ne tubiga naqb boʻlub sudmand, Ne yetibon kungurasigʻa kamand. Ma’mani ul xayli parizod etib,
49 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Jonlarin ul xavfdin ozod etib. Tegmak uchun jismu uchurmoqqa bosh, Anda qilib ta’biya koʻp oʻqu tosh. Toshi anirfcg taqviyi jonkohdin, Oʻqlari ham ohi sahargohdin. Nogah anga yovusa bir beadab, Tosh ila oʻqdin anga yetgay taab. Alloh-Alloh, bu ne afsonadur, Kim bu fasona desa devonadun Arbada koʻp boʻldi, magar mast men, Yoki junun qaydigʻa pobast men. Ermas esam mast, nedur muncha lof, Maxz junun boʻlmasa, muncha gazof. Bu necha tandinki, shikoyat dedim, Anglamayin harza hikoyat dedim. Borchasining nuktasi rangin erur, Nazmlari dilkashu shirin erur. Oʻzda yoʻq erdim-bu soʻz aytur zamori, Borcha alar yaxshi erur, men yamon. Tebra Navoiy-yu navo demagil, Harne emas boʻlsa, ravo, demagil. Savtung erur boshtin-ayoq harza, qoʻp! Boshlarigʻa evrul, ayogʻlarin oʻp. Borcha gado ollida boʻlgʻil gado, To sanga shah qurbini bergay Xudo. XVI
Salotin xaylining sarafrozi va xavoqin mulkining ganjpardozi muizzius-saltanatid-dunyo vad-din Abulgʻozi Sulton Husayn Bahodirxon xalladAllohu mulkahu va sultonahu va
50 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy avzaha alal-olamina bitrahu va ehsonahu madhikim, goʻyo til bila madxin demak maholdurur, batahsiskim qalam tili madhida lol durur
Qaysi shah ul xusravi olampanoh, Olamu odam anga mulku sipoh. Qasri yeti gunbadi gardon kelib, Etti atosigʻa degin xon kelib. Xon kelibon ham oto, ham ot anga, Faqr oti birla mubohot anga. Turku moʻgʻul qullari xonlar aning, Mulkdehi mulksitonlar aning. Qullugʻi xonlargʻa kelib farzi ayn, Xonlara shahlar shahi Sulton Husayn. Shoh Abulgʻoziyi xurshedroy, Royatining maxchasi xurshedsoy. Charxi barin taxti uchun poyaye, Shamsai xur tojigʻa piroyaye. Abri kafi bahri javohirnisor, Tigʻi bu daryo suyigʻa joʻybor. Mehr kamarbandida yoqut oʻlub, Yonidagʻi xanjar anga Hut oʻlub. Nedur, agar Hut emas xanjari, Qabzada gavhardin anga Mushtari. Qavs anga bir yoki chu tortib kuchun, Osti falak toqigʻa manshur uchun. Turki falak chun anga gohi yetib, Tebrata olmay nechakim zoʻr etib. Charxi mudavvar anga qolqon kelib, Qubbasi xurshedi duraxshon kelib. Boʻldi bu qolqon yuzida Kaxkashon,
51 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qini murassa’ qilichidin nishon. Nayzasidur charxda ermas shixob, Qavs kibi yopqon anga siymi nob. La’liyi tax nuqra qilurgʻa shafaq, Rangi-yu afshongʻa quyosh -zarvaraq. Qahri oʻti chiqti muxolifgudoz, Lutfi yex esti raiyatnavoz. Boriqai xanjari ofoqsoʻz, Sha’shaai sogʻari getifuroʻz. Ilgi saxovatdin oʻlub zarfishon, Lutfi talattuf bila gavharfishon. Koʻngli bilik gavharidin ganjxez, Ilgi saxovat kafidin ganjrez. Ham karami bahr ila kon ofati, Ham gʻazabi mulki jahon ofati. Lek qachon qahri oʻti cheksa bosh, Afvi sahobi yetibon qatraposh. Razm kuni boʻlsa temur ichra gʻarq, Javshani zarkor qadam to ba farq. Rost xazon barglari suv aro, Yoki aduv chehrasi kb’zgu aro. Tigʻi temur panja aro chun tutub, Tigʻi hamono bu temurdin butub. Shu’lai tigʻin demagil charkasi, Chekti zaboha hamul oʻt shu’lasi. Chun tushubon nayza aduv farqigʻa, Oʻxshabon ul lahza balo barqigʻa. Tushgach aning abri kafidin bu barq, Toʻda kulu togʻ aro yoʻq hech farq.
52 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ashxabi rang ichra boʻlub barqfom, Rangi nekim, poyada ham barqgom. Muzmar aypgʻi, iligida sabo, Oti bu ma’nidin oʻlub bodpo. Har sorikim poʻya qilib tezu tund, Tavsani aflok oʻlub ollida kund. Janbida gardun koʻrubon tavsanin, Uyki yurub yanchar aning xirmanin. Xirman uyi boʻlmasa nevchun mudom, Doyir etar sayru tiiz etmas xirom. Istasang ul xirmanu uydin nishon, Bas bu nishon Sunbulau Kaxkashon. Sekrimak ichraki aning yoʻq hadi, Gunbadi gardun kibi har gunbadi. Yoʻrgʻalamoq vaqti chu solib ayogʻ, Kabki dari ollida andoqki zogʻ. Lek yorish vaqti yugurgan zamon, Togʻ hamon ollida xomun hamon. Sayr chogʻi tushsa koʻzi har sori, Solib ayoq ming yigʻoch andin nori. Ish kuni bu raxsh uza javlon urub, Yuz tuman a’do cherigin sindurub. Razm ishi chun qolmasa maydon sori, Ishrat uchun qoʻysa yuz ayvon sori. Tushsau Rustam kibi qilsa xirom, Taxt uza Jamsheddek etsa maqom, Ham boshidin qoʻysa olib toji zar, Ham belidin yeshsa murassa’ kamar, Chiqsa urush boʻktaru xaftonidin,
53 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kiysa tarab xullau kattonidin, Bogʻi Eram saxnida bazm aylasa, Bodai nob ichgali azm aylasa. Qilsa navozandalar ohangi rud, Ahli gʻino tortsa dilkash surud. Soqiyi gulchehra tutar birla qoʻsh, Aylasa bazm ahligʻa toroji hush, Shahlar adabdin tikibon yerga koʻz, Soʻrmasa, beglarga ne imkoni soʻz. Anjumani gulshani gardun boʻlub, Anda quyosh sogʻari maydin toʻlub, Zuxra surudini matoʻ aylabpn, Badr bu majlisda samoʻ aylabon, Balki Atorid kibi har dam Suxayl, Zohir etib madx adosigʻa mayl. Bazmi boʻlub gulshani axzar kibi, Qursi gazak har sari axtar kibi, Masnadi uzra oʻzi Jamsheddek, Yoʻqki, sipehr avjida xursheddek, El koʻzini partavi ravshan qilib, Bal qaro tufrogʻni gulshan qilib, Jud iligi ahli gʻino boshigʻa, Qaysi gʻino, shohu gado boshigʻa, Bodi xazondek dirami zar. sochib, Abri bahoriy kibi gavhar sochib. Toki xazon yeli zarafshon erur, Abri bahoriy guharafshon erur. Ul biridek elga zarafshonligʻ et, Bu biri yangligʻ guharafshonligʻ et.
54 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bahri falakdin sanga gavhar xiroj, Gavhari zoting bori olamgʻa toj. Tojinga tarsi’ abad zevari, Avji uza bahri baqo gavhari. XVII
Koʻngul ta’rifidakim, koʻngul tilagandek qililmaydur va aning vasfin sohibdilliqgʻa mavsuf boʻlgʻon kishidin oʻzga kishi bilmaydurur. Koʻngulsiz roqim xomasin raqamkash qilmoq va bu raqam savodi bila koʻnglin xush qilmoq
Subhi azal qildi chu dehqoni sun’, Odarni xokiyni gulistoni sun’. Esti nasimi bu guliston sari, Sunbulu sarvu gulu rayhon sari. Kim bu rayoxingʻa yetushti futux, Oʻylaki tan gulshanigʻa kirdi ruh. Ermas edi anda gʻaraz hech gul, Gʻayri koʻngulkim, gʻaraz erdi koʻngul. Eyki, koʻngul vasfi bayon aylading, Sen bu koʻngulni ne gumon aylading. Gulshani jisming aro gul gʻunchasi - Bitsa, gumon etma koʻngul gʻunchasi. Gʻuncha emaskim, bu koʻngul qon erur, Yo boʻyalib, qon aro paykon erur. Yoʻqki, bu bir shakl durur rangu boʻ, Harne kerak boʻlsun, agar boʻlsa bu. Gar bu durur har nimakim joni bor, Jismida bu gʻuncha sifat qoni bor. Ham oni dajjol topib, ham nabi, Iso bila tengmu boʻlur markabi?
55 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Gar bu esa Xoja, oʻzin muttasil - Qaysi koʻngul birla degay ahli dil Bu xud emas jazm sen istar koʻngul, Gar bu koʻngul boʻlsa sen andin toʻngul. Buki koʻngul dersen erur bu yurak, Ism koʻngul birla anga mushtarak. Koʻngul erur bulbuli boʻstoni roz, Quds harimida boʻlub jilvasoz. Royixai jannati a’lo ham ul, Partavi misbohi tajallo ham ul. Solik ani Arshi muallo dedi, Soʻfi ani olami kubro dedi. Ayni nazohatda bu a’zam jahon, Borcha jahon ahli koʻzidan nihon, Ka’baki olamning oʻlub qiblasi, Qadri yoʻq andoqki koʻngul ka’basi. Kim bu xaloyiqqa erur sajdagoh, Ul bin Xoliqqa erur jilvagoh. Topqucha ganjinai asrorliq, Koʻp qilibon soliki atvorliq. Ka’bagʻa ham qat’i manozil qilib, Dayrgʻa ham tayyi marohil qilib, Ham yetibon ahli munojot aro, Ham tushubon koʻyi xarobot aro. Goh boʻlubon mu’takifi xonaqax, Shayx oni toatgʻa qilib roʻbarax. Goh kirib dayri fano son mast, Mugʻbacha ollida boʻlub butparast. Goh qilib sham’gʻa parvonaliq,
56 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Goh pari ishqida devonaliq. Goh visol ichra boʻlub ayshsoz, Goh firoq oʻtigʻa aylab gudoz. Gar koʻrubon chobuki simintaxe, Xandai shirin bila shoʻrafkane. Dardu balo togʻida Farhod oʻlub, Tiniogʻ anga teshai poʻlod oʻlub. Yo yoʻluqub mohruxi dilkashe, Dashti malohat aro Laylivashe. Ishqida sargashta chu gardun oʻlub, Dard biyobonida Majnun oʻlub. Sokin oʻlub oʻtda samandar kibi, Gʻoʻta urub suv aro gavhar kibi. Gʻarqi havo abri guharsanjdek, Tufroq ichinda yotibon ganjdek. Vodiye qolmay ul anga yetmagan, Qat’ida takmili suluk etmagan, Oriz oʻlub jumlai xolot anga, To boʻlubon kasbi kamolot anga, Olam afo har tie koʻrub, kasb etib, To laqabi olami kubro yetib. Kimga bu olam sari ochilsa yoʻl, Olam aro ahli dil ul boʻldi, ul. Ulki yetib mahzani ra’fat anga, Boʻldi bu olamda xilofat anga. Taxti safo boʻldi aning maskani, Soʻfiyi sohibdil ani bil, ani. Yoʻlida jonu koʻngul aylab fido, Jonu koʻnguldan anga qil iqtido.
57 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Gar etagin tutmoq emas dastras, Tushsa Navoiy sari bir rishta bas. XVIII - Avvalgʻi Hayrat
Koʻngulning adam tunidin qutulub, vujud subhigʻa hamnafas boʻlub, malak olami bahoristonining rango-rang azxori va gunogun ashjorin tamosho qilgʻoni va alarni «Sabbihisma Rabbikal-a’lo» amri bila qayyumi haqiqiy tasbihigʻa mashgʻul erkonin bilib dimogʻi bogʻida hayrat gullari ochilgʻoni va ul gullar atri dimogʻidin hush olib behush yiqilgʻoni
Subhdur, ey soqiy, etib mehr fosh, Tut manga bir jom nechukkim quyosh. Tong qushi chun berdi payomi sabux, Noʻsh etayin bir-ikki jomi sabux. Subh safoliq mayidin mast oʻlay, Tong qushigʻa nolada hamdast oʻlay. Berdi sahar xullasi zar rishtatob, Qolmadi tun pardasidin rishta tob. Yozdi falak toqigʻa kilki qazo, Oyati «Vash-shams» bila «Vaz-zuxo». Soʻfiyi subh aylabon ul dam zuhur, Yoydi sipehr uzra musalloyi nur. Shorn savodi asarin tiyra xok, Subh supurgusi bila qildi pok. Charxki, dahr uzra edi mushkrez, Boʻldi hamul mushkuza kofurbez. Nilufari charx toʻkub jolasin, Ochti sahar bogʻi sarigʻ lolasin. Oj oʻlubon panjarai obnus, Oʻt sochibon mijmarai sandarus. Kuydi quyosh oʻtigʻa zulmat tuni,
58 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Uchti havo uzra nujum uchquni. Jilva boʻlub gum kecha tovusidin, Nur ketib gullari koʻzgusidin. Koʻz ochibon Xoja adam shomidin, Jon topibon tong yeli paygʻomidin. Shomi adamni surub andoqki dud, Esti dimogʻigʻa nasimi vujud. Zohir oʻlub oʻziga begonavor, Yuz urubon har sori devonavor. Har nafasi subh kibi sorgʻorib, Tong yelidek har dam oʻzidin borib. Yuz tuman a’juba tamosho qilib, Sirrini bilmakni tamanno qilib. Fikrati qilgʻon soyi koʻprak xayol, Anglabon oʻz komini koʻprak mahol. Boʻlmadi ul pardada chun kashfi roz, Koʻp qilib izhori sujudu niyoz. Kasr harimida maqom ayladi, Ajzu taxayyurgʻa qiyom ayladi. Ya’s ila oʻz ajzini qilgʻoch ado, Qildi anga xotifi gʻaybiy nido Kim, qoʻpu sayr ayla bu gulshan son, Ayla nazar sabzai ravshan sori. Qoʻptiyu qoʻydi chu bir-ikki qadam, Boʻldi ayon ravzai bogʻi Eram. Qaysi Eram, gulshani minusirisht, Gulshani minu dema, bogʻi bixisht. Har shajari sidragʻa bosh yetkurub, Shoxin aning shoxiga chirmashturub.
59 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Barglari koʻkka qilib sarzanish, Soyasida mehr topib parvarish. Sarvlari sarkashu zangorgun, Har biri koʻk borgahigʻa sutun. Mehr chinor ofatining ranjasi, Panjasini ojiz etib panjasi. Sorgʻorib ul mehnati jonkoh ila, Kuydurubon oni qiziq oh ila, Sandalining atri Masixo dami, Andin oʻluk misli Masix odami, Suv boʻlubon royixasidin gulob, Soyasi tufrogʻni qilib mushki nob. Soqi sapidorning andoqki siym, Gard aning siymigʻa qoʻymay nasim. Siym anga chun soqi sumanso boʻlub, Yafrogʻi tax nuqrai mino boʻlub. Charxqakim shoxi sanubar yetib, Tugmalarin anjum uchun xoʻd etib. Sarvu sapidor safi muttasil, Sarvu sapidorni aylab xijil. Turfa bukim boshida gul ochilib, Ul gul ayogʻigʻa dogʻi sochilib. Sabzasining rangi zumurrad kibi, Rishtasida tugma zabarjad kibi. Har sori bir xavzai oyinarang, Kim namidin tutmayin oyina zang. Jilvagar ul koʻzguda jon surati, Dasta boʻlub anga arigʻ hay’ati. Ruxqa origʻ suyidin qut oʻlub,
60 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Reza toshi la’l ila yoqut oʻlub. Gul oyogʻigʻa suv qoʻyub boshini, Boshini qoʻykim, bu ushoq toshini. Ziynat uchun qilgʻali xalxol anga, Yoʻqki bu naqd oʻlgʻali pomol anga. Bikr sifat gʻuncha boʻlub parda cheh, Rishtai baxtidin ochilmay gireh. Shohidi gul husnu namoyish uchun, Xon olib ilgiga kushoyish uchun. Dur solibon shabnamu esgach nasim, Bargi shukufa toʻkubon anda siym. Sabzau gul aksi tushub suv aro, Orazu xat oʻylaki koʻzgu aro. Gul uza shabnam chu tushub har varaq, Koʻrguzub afruxta yuzda araq. Sunbuli pechon boʻlub af’i misol, Gʻuncha aning nishidin ozurda xol. Zaxr ila yoshil boʻlubon paykari, Bulbul aning boshida afsungari Tugmaki ostida gumon etti xayl, Zaxr durur qilgʻon oyogʻigʻa mayl. Nishtar urargʻa chidamay xordin, Bulbul etib doiya minqordin. Sarv ayogʻida xiromon tazarv, Shu’la tazarv oʻldi, aning dudi - sarv Jilva qilib har sori tovusi mast, Gullaru gulbun topib andin shikast. Tolni yangi shox ila bargi gʻulu, Ayladi devonai joʻlidamoʻ.
61 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bogʻ xakimi xiyalu makr ila, Solib ayogʻigʻa sudin silsila. Nargis arilmay marazidin arigʻ, Koʻzlari ayni yaraqondin sarigʻ. Koʻz tikibon suvgʻau rangi sinib, Sabzani suv ichra boligʻ sogʻinib. Har sori zang zar etib oshkor, Nomiya paykigʻa hamishabahor. Rindi muqammirdek etib lola shayn, Tosi aro jola boʻlub ka’batayn. Gul ul oʻyungʻa chu havas koʻrguzub, Jaybidagʻi xurdalarin utquzub. Jola binafshagʻa urub toshini, Bogʻlab koʻk yogʻligʻ ila boshini. Koʻrguzubon barq bulutdin daraxsh, Qatra Xizr chashmasidek ruhbaxsh. Qilgʻali amvotni ixyo nasim, Fosh etib anfosi Masixo nasim. Qatrasi gavhar suyidin ham firm, Tufrogʻi jannat gulidin ham nazix. Ul bu Eram tavfida behol oʻlub, Zoyil oʻlub hushu tili lol oʻlub, Har tarafikim boqib ul ravzaning, Koʻzga gʻaroyib koʻrunub birga ming. Necha nazar boʻlsa tamoshotalab, Bul’ajab uzra koʻrunub bul’ajab. Topmadi sarrishtani chun fikrati, Hayrat uza qildi gʻulu hayrati. Aql ishin ya’s junun ayladi,
62 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Vasvasa hushini zabun ayladi. Kim bu gulistonkim erur bir jahon, Balki jahone gul ichida nihon. Butmak oʻzi xud emas imkon anga, Gar bu emas kirn esa dehqon anga. Soldi nixodigʻa bu hayrat xurush, Kim dedi ul hayrat ichinda surush Kim, nedurur hayrati befoyida, Sanga bu hayrat ila ne foyida. Sirri haqiqatdin oʻlub bahravar, Ayla basirat koʻzi birla nazar. Dur kibi yetgach qulogʻigʻa bu soʻz, Nuri hidoyat bila ochti chu koʻz Foxtadin qumriyu bulbulgacha, Balki shajar yafrogʻidin gulgacha, Barchasi qayyumigʻa zokir edi, Har bir aning shukrigʻa shokir edi. Gar yel, agar suv boʻlubon nagʻmasoz, Soni’ ila har biriga oʻzga roz. Chekti bu hayrat bila oʻtluq xurush, Kim bori goʻyo edilar, ul - xamush Soldi dimogʻigʻa bu xomushluq . Ox buxori bila behushluq. Soqiy, yetubdur yana jismimgʻa tob, Yuzuma ur, boda suyidin gulob. To topibon hush takallum tuzay, Soʻz chamani ichra navo koʻrguzay. XIX - Ikkinchi Hayrat
63 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ul humoyunbol qushning malak olami gulistonidin malakut olami shabistonigʻa havo qilib, ul rafi’ manozilning sham’ va mashoilin zabona tilidin «Vazkurisma rabbika va tabattal ilayhi tabtilo» hukmi bila xoliqi asliy zikriga zokir erkanin ma’lum qilib, hayratdin bir olamdin yana bir olamgʻa borgʻoni va bu hayrat yana ani bexudluqqa solgʻoni
Turki Xoʻtan topti chu zebo jamol, Mushkfishon boʻldi nasimi shamol. Urdi nafas nafliai anbar nasim, Yopti varaq safhai abharshamim. Toʻkdi jahon gulbuni bargi suman, Ochti falak bogʻchasi nastaran. Lu’bati Chin chehra nihon ayladi, Zulfin ochib mushkfishon ayladi. Royihadin ayladi bu suda mushk, Anjumi shabgard dimogʻini xushk. Oʻylaki ul yubs chu ta’sir etib, Chekratibon koʻzlari uyqu ketib. Pardagi oʻldi egin ichra karak, Uchti ochib pardalarin shabparak. Bumki azmi falak oʻldi anga, Doiradin oy dafak oʻldi anga. Koʻk oʻlang atrofida har guna vard, Anjum ila doirai lojuvard. Bu kechakim yuz taab oʻldi anga, Bir-biridin bul’ajab oʻldi anga. Aylar edi charxi musha’bidshior, Har nafase oʻzga tilism oshkor. Koʻk bu musha’bidning oʻlub chodari, Axtar oʻlub lu’bati siminbari. Hay’ati tuloniy ila Kaxkashon,
64 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Charxqa sayr etgali yoʻldin nishon. Dema kitoba falak ayvonigʻa, Raxrav oʻlub charx shabistonigʻa. Qildi chu ziynat bila bogʻi sipehr, Axtarining har gulini rashki mehr. Toyiri qudsiy yana istab navo Uchti dogʻi ul sori qildi havo. Qolibi xokiy qolibon xok uza, Chiqti falak axtari afiok uza. Ruh qanoti bila toyir boʻlub, Charx shabistonigʻa soyir boʻlub. Ushbu jinon ravzasining toyiri, Boʻldi chu avvalgʻi chaman soyiri. Zoti aning javhare erdi basit, Olam anga markaz oʻlub, ul Muxit. Halqa boʻlub javhari ulviy xirom, Xotam anga nuqtai sifliy maqom. Halqa dema, balki mudavvar lagan, Sham’i aning mash’alai anjuman. Mash’al oʻlub hajr shabistonigʻa, Sham’i gado kulbai vayronigʻa. Nuri berib kulbagʻa sham’i farogʻ, Sham’ni qoʻykim, guhari shabcharogʻ. Hay’ati gah doiramonand oʻlub, Savt anga tasbihi Xudovand oʻlub. Goh boʻlub paykari andoqki til, Aytur uchun Haqqa sano muttasil. Chun yana bir ravzani qildi vatan, Sokin edi bir buti siminbadan.
65 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qoshi fusungar, koʻzi tannoz ham, Ul bir etib ishvayu bir noz ham. Turrasi margʻulasida yuz girih, Mushkdin aylab qamar uzra zirih. Shohid oʻzi erdi, navosoz oʻzi, Soqiy oʻzi, zamzamapardoz oʻzi. Rangi yigitlik mayidin ol oʻlub, Hamdami bir piri kuxansol oʻlub. Zohir etib za’f soʻngaklar anga, Kim koʻrunub jismida raglar anga. Ragzan oʻlub mutribi xajjomvash, Raglar aro qon yoʻqidin nolakash. Oʻzi ham ul raglar ila hamsado, Raglaru ragzan qilibon shukr ado. Chun yana bir hujra sori chekti ranj, Anda edi nodirai nuktasanj. Ism oʻlub ul hujrada munsho anga, Rishtai dur xat bila insho anga. Mum kibi tab’i aning dilpazir, Borcha nigindin boʻlubon naqshgir. Suv kibi har zarfgʻa ohang etib, Oʻzini ul zarf ila hamrang etib. Xomasidin noma siyox oʻlmayin, Yozgʻoni juz hamdi Iloh oʻlmayin. Chun yana gulshanni maqom ayladi, Har chamane ichra xirom ayladi. Anda nihon erdi pari paykare, Durji sipehr ichra samin gavhare. Gavhari sarchashmai jondin yoruq,
66 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Harne yoʻq ondin yoruq, ondin yoruq. Hay’ati oyinai getinamo, Koʻzgusi oyning topib andin jilo. Charx uza parvozi maloyik sifot, Xatti shuoi anga har yon qanot. Chashmasini chunki Masixo topib, Pok damidin oʻluk ixyo topib. Chashma aro obi hayoti aning, Kecha savodi zulumoti aning. Paykaridin zohir oʻlux chashmaligʻ, Xatti shuoi anga har yon arigʻ. Yoʻqki bu xat boshtin-ayoq til boʻlub, Har till Haq zikriga qoyil boʻlub. Chun yana maydon sori koʻrguzdi xez, Tahmtane tortib edi tigʻi tez. Qahri oʻti cheksa chu dudi gʻazab, Har sharari yuz yil oʻlub zuzanab, Jumlai olamgʻa ishi qahr oʻlub, Achchigʻidin boshtin-ayoq zaxr oʻlub. Tigʻ solib har sori achchigʻidin, Qon demakim, zaxr tomib tigʻidin, El boshining kosasidin jom anga, May yerida qon boʻlub oshom anga. Ham oʻqi tiyra kecha anjumraboy, Ham qilichi zaxmi oʻlub yangi oy, Rumhi bila oʻqlari, bal tigʻi ham, Tillar oʻlub degali shukri niam. Chun yana bir marxalagʻa chekti raxt, Sokin edi saxnida bir nekbaxt.
67 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Oʻzi malakvash, kiyimi xullason, Xoh rido bil ani, gar taylason. Minbari shashpoya uza oʻlturub, Zuhd shukuhi yuzidin bilgurub. Chehrani ochmoq kecha odat anga, Mash’al oʻlub nuri saodat anga. Davlati sarmad kibi farrux jamol, Aqli mujarrad kibi farxundafol. Kishvar anga nuru safo xittasi, Anshi etib hamdu sano xutbasi Chun yana bir dayr sori qildi sayr, Koʻrdiki bir xindu erur piri dayr. Har ishida sabr tamanno anga, Sabr kibi ishda taanno anga. Tiyrajabin oʻylaki mehnat kuni, Langxirom oʻylaki furqat tuni. Dayri sabukravgʻa nigahbon boʻlub, Lek batiysayru garonjon boʻlub. Tomini bu dayrning aylab matof, Qarn oʻtubon aylab ani bir tavof. Ilgidakim subhani aylab mudir, Tilni qilib zokiri Hayyi Qadir. Chun yana bir qullagʻa aylab qaror, Topib aning davrini maxkam xisor. Burjigʻa bu yetti falakdin uruj, Balki aning bobida «Zotil-buruj». Xandaqining umqigʻa andoza yoʻq, Burji oʻn ikki, anga darvoza yoʻq. Razvana har burji aro gʻurfae,
68 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Jilvagar ul gʻurfa aro turfae. Turfa bukim sayr qilib bardavom, Sayrlari lek oʻn ikki maqom, Hoin tili birla maqol aylabon, Hamdi Karimi Mutaol aylabon. Chun boridin yuqqori urdi alam, Yuqorigʻi poyagʻa qoʻydi qadam. Koʻrdi oʻshul xittani butxonae, Har butining hay’ati durdonae. Anda ne raxbon edi, ne barhaman, Lek bori butlar edi siymtan. Har buti butgargʻa parastishda mast Oʻylaki but sajdasida butparast. Muncha gʻaroyibgʻaki qildi guzar, Ayladi ibrat koʻzi birla nazar. Borchasida zikru sujud angladi, Ma’rifatullohgʻa shuxud angladi. Yuzlanib oʻz xolida gʻayrat anga, Birga ming oʻldi yana hayrat anga, Kim bori zokir edi, ul gungu lol, Borchasi majmuu ul oshufta xol. Qildi yana hayrati behad ani, Hush zavoli bila bexud ani. Soqiy, erur jismim aningdek zaif, Kim nafasim chiqqali ermas harif. Jomgʻa xud men qoʻya olmon ogʻiz, Paxta bila ogʻzima oni tomiz. XX - Uchunchi Hayrat
69 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ul oshuftaxol musofirning malakut olami shabistonidin badan mulki shahr istonigʻa nuzul qilgʻoni va ul kishvar ahliningxam «Fazkuruniy azkurukum» buyrugʻi bila Qodiri mutlaq yodi birla erkonin bilib, hayrat oʻti ishtiol etib, vujudi ul oʻtdin kul boʻlub, fano yeliga. bilkul sovurulmoq bila ikkinchi fano maqomin xosil etib, andin soʻng Haqdin baqoyi komiliy yetib, Xojaning ul mulkda xilofat taxtigʻa qaror tutqoni
Mehr chu mashriq sori urdi alam, Oldi jahon mamlakatin yakqalam. Tavsani gardungʻa minar mayl etib, Chiqti ufuq jonibidin sekritib. Chunki biyik boʻlgʻucha qildi shitob, Soldi harorat bila olamgʻa tob. Xojaki hayrat mayidan mast edi, Mastliq uyqusigʻa hamdast edi. Soldi quyosh tobi chu magʻzigʻa joʻsh, Seskanibon kirdi dimogʻigʻa hush. Asru achigʻ may bila mahmur oʻlub, Balki qiziq oʻt bila mahrur oʻlub. Gʻurbat oʻti har dam oʻlub shu’lazan, Tushti xayoligʻa havoi vatan. Yona safar ranji qabul ayladi, Manzili azmigʻa nuzul ayladi. Chunki jahon arsasidin topti bahr, Keldi aning olligʻa bir turfa shahr. Har yoni a’jubagʻa had nopadid, Turfai behadgʻa adad nopadid. Sun’ iligi bolchigʻin aylab xamir, Lutf ila aylab ani xay’atpazir. Ikki sutun uzra qilib ta’biya, Anda koʻp a’juba qilib ta’miya Vaz’ini ul damki murattab qilib,
70 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Toʻrt javohirni murakkab qilib. Ikki anga gavhari ulviy najod, Ikki yana javhari sifliy nixod. Oʻyla taodulki boʻlub toʻrt zid, Borcha tarakkub yuzidin muttahid. Masjidu bozoru mahallot anga, Koʻchavu boʻstonu xarobot anga, Oʻtigʻa Muso oʻti yangligʻ ziyo, Eli Masixo damidek jonfizo. Suyi latofatda zuloli bixisht, Tufrogʻi gul, nafxasi anbarsirisht. Kishvarining qalbida bir taxtgoh, Boʻlmoq uchun xusravi kishvaipanoh. Taxtigʻa har xolki tori boʻlub, Jumla aqolimida sori boʻlub, Anda saloh oʻlsa, borida saloh, Boʻlmasa solix, borisi befaloh. Avjida bir qasrki me’mori sun’, Aylab ani muqassam pargori sun’. Vaz’ida xayron xiradi xurdabin, Lol qolib tarhida naqqoshi Chin. Qasr uza bir gunbadi oliy asos, Gunbadi gardun bila ra’san bi ra’s. Harne raqam gunbadi garduri aro, Borchasi bu gunbadi mavzun aro. Qasrigʻa bir turfa eshik ochilib, Kim duru gavhar unidin sochilib. Boʻlub ikki la’ldin abvob anga, Har sori dandona duri nob anga.
71 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Farshiki yoqut ila marbut oʻlub, Durlari yoqut aro mazbut oʻlub. Har neki ma’kul ila mashrub erur, Kim yegali, ichgali margʻub erur. Shahrgʻa bu yoʻl bila aylab xirom, Shahr elining quti boʻlub subhu shom. Fazlalari daf i uchun ikki yoʻl, Jonibi asfaldin oʻlub zohir ul. La’l eshigi uzra iki bodgir, Hay’ati matbuu oʻzi dilpazir. Ham kiribon, ham chiqib andin nasim, Toshida gachkorligʻi soda siym. Gunbadi ruknigʻa mahorij boʻlub, Shahr yoʻlidin yoʻli xorij boʻlub, Ushbu mamar birla nasimi shamol Shaht elini aylabon osudaxol. Shoh riyozigʻa ham aylab murur, Etkurubon bazmigʻa yuz ming surur. Shohgʻa bir noyibi hikmatmaob, Kishvari atrofida ul komyob. Diqqat aro fikri qayonkim ketib, Nuqtai mavxumni^yuz qism etib. Fikrati har amrda farxundaroy, Royi bori uqdada mushkilkushoy. Shoh ani oʻz mulkida dastur etib, Mulkini ul adl ila ma’mur etib, Yuqqorigʻi qasr uza farrux vazir, Sokinu el amrigʻa farmonpazir. Qasrda besh raxba muxayyo anga,
72 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Boʻlgʻali har sori tamosho anga. Lek bu besh raxbada besh korvon, Bir-biridek har biri bisyordon. Har biri bir ravzada topib mahal, Oʻz fanida har biriga yoʻq badal. Biri nazar ilmini idrok etib, Ayni safodin nazarin pok etib. Biriga ish buki eshitgach samoʻ, Qilgʻay ani diqqat ila istimoʻ. Biriga qilmoq boʻlubon ta’m dark, Noʻshi hayot oʻlsun, agar nishi marg. Biriga har royixa aylab asar, Xoh quruq nofau, gar mushki tar. Birga gulu xor muassir boʻlub, Sovugʻ, isigʻdin mutaassir boʻlub. Bosirau somiau lomisa, Zoyiqau shomma bila xomisa. Har neki olamda boʻlar mudraki, Kimdaki idrok munga yoʻq shaki. Qasrki dahlezi topib naqshi Chin, Sohatida sokin oʻlub besh amin, Har neki zohir boʻlubon besh havos, Oʻz ishi kunhida boʻlub raxshunos. Borcha javohirni yigʻib kelturub, Burnogʻi xozin qoʻligʻa topshurub. Andin ikkinchiga topib intiqol, Kim boʻlubon xozini oning xayol. Andin uchunchi boʻlubon naqdsanj, Hofiz oʻlub name anga yetsa ganj.
73 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Chun yana birga boʻlubon muntaqil, Ul mutasarrif boʻlubon muttasil. Harne tasarruf qoʻli oning yetib, Borchani dasturgʻa taslim etib. Zabt etibon noyibi ravshanzamir, Naqdi mamolikni nechukkim vazir. Azm etibon dargahi iqbolgʻa, Yuz qoʻyubon Ka’bai omolgʻa. Arz qilib borchani shoh ollida, Dodgari mulkpanoh ollida. Shah bu xazoyingʻa chu xozir boʻlub, Diqqat ila borchagʻa nozir boʻlub. Rad qilibon harneki mardud erur, Ayirib ui tuhfaki maqsud erur, Hazrati izzatqa niyoz aylabon, Tuhfalarin vositasoz aylabon. To yetib ul lahza nidoyi qabul, Topibon ul tuhfa tariqi vusul. Badraqai rohi najoti boʻlub, Mujibi raf i darajoti boʻlub. Xojaki koʻrdi yana mundoq jahon, Zarrada kavn, qatrada daryo nihon. Fikr nahangigʻa yana qut oʻlub, Lujjai hayrat aro mabxut oʻlub, Fikrat oʻti koʻkka chekib dudini, Hayrati nobud etibon budini, Chunki bu hayrat aro ranju ano Foni etib Xojani balkim fano. Haqdin oʻlub toza vujude anga,
74 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Toza vujud ichra shuxude anga. Sham’i baqo chun yorugʻ aylab koʻzin, Anglabon ul saltanat ichra oʻzin. Fatx oʻlub mulk ila kishvar anga, Balki jahon mulki musaxxar anga, Mulk oʻziyu taxt oʻziyu shoh oʻzi, Borcha oʻzi, borchadin ogoh oʻzi. Nafsgʻa chun orif oʻlub moʻ-bamoʻ, Foyiz oʻlub «Qad arafa rabbaxu». Soqiy, olib kel qadahi xushguvor, Birga olib tortay ani xojavor. To chekibon bir-iki jomi shigarf, Xoja madihida suray necha harf. XXI
Xoja Bahouddin Naqshband quddusa sirruhu madhidakim, sun’ naqqoshi hikmat xomasi bila roʻzgor sahifasida aning vujudi naqshin islomiy tarx etti va surati irshodi bila kufr ahli koʻngli varaqidin xitoyi va farangi naqshi ketti va Xoja Ubaydulloh sallamahumullohgʻa niyoz arzikim, ul hazratqa xalafi mutlaq, balki xalifai barxaqdurur Xojaki, naqqoshi sipehri baland, Boʻlgʻali har safhasigʻa naqshband, Ayladi avroq munaqqash base, Naqsh raqam ayladi dilkash base. Lek aning naqshi kibi dilnavoz, Chekmadi to xomasidur naqshsoz. Sobit aning koʻngli aro naqshi jud, Maxv oʻlub ul safhada naqshi vujud. Naqshigʻa teng tutmay oʻzin naqshi Chin, Olam oʻlub ilgida naqshi nigin. Boʻyla nigin naqshiga farmonbari,
75 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Munona ajab naqsh ila devu pari. Sa’y ila bu gunbadi bisyomaqsh Har nechakim aylabon izhor naqsh. Naqshining ollida namudor uza, Naqsh boʻlub safhai devor uza, Muncha ajab naqsh bila arjmand, Kimsa emas gʻayri shahi naqshband. Jongʻa chekib ranju ano naqshini, Sizmoq uchun anda fano naqshini, Joni chu ul naqsh makoni boʻlub, Naqshdin oʻzga bori foni boʻlub. Turfa bukim naqshga koʻz solmayin, Jonida juz naqshi baqo qolmayin. Koʻngli chekib maskan aro naqshi sayr, Sayrda yoʻq koʻngli aro naqshi gʻayr. Sayr anga bu toqi munaqqash uza, Naqshi kafi lavhai zarkash uza. Chun izining naqshigʻa surtub jabin, Ravshan etib koʻz falaki naqshbin. Ravzai jannatqa chu aylab xirom, Holi aning oʻrnida qoyim maqom. Ulki bu ofoq ichida toq erur, Toq nekim, murshidi ofoq erur. Charxi nigun dargahida xokroʻb, Balki jabini bila xoshokroʻb. Yuz qoʻyubon qullugʻigʻa shohlar, Bazmida bexud oʻlub ogohlar, Xizmatidin har kishi ogoh oʻlub, Garchi gado ma’ni ila shoh oʻlub.
76 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Necha tushub egniga qilsang qiyos, Xozini irfon kafidin yuz libos. Zarq ila tagʻyiri libos etmayin, Tafriqai xazzu palos etmayin, Suxbatida har necha beshakku rayb, Jilva qilib shohidi ra’noyi gʻayb, Goʻshai xilvat aro tutmay qaror, Oʻzini qilmay yashurun oshkor. Atlasi gardun bila ming zebu far, Toʻrqa toʻni ostida koʻk ostar. Lek oʻshul toʻrqasi har tor ila, Faqrda yuz murshid uchun silsila. Mulki jahon mazrai dehqoni ul, Balki jahon mulki nigahboni ul. Yoʻqki mamolikka nigahbon oʻlub, Borcha salotin uza sulton oʻlub. Ruq’alari yetsa ne shah qoshigʻa, Ish ani qoʻymogʻligʻ oʻpub boshigʻa. Anglab ani bosh uza toji yaqin, Har soʻzi ul toj uza durri samin. Shahgʻa dema, lutf chogʻi tojbaxsh, Balki gadolargʻa dogʻi tojbaxsh. Haq soʻzini elga qilurda ado, Teng koʻrunub ollida shohu gado. Chun cholinib navbati qadrigʻa koʻs, Shahlar oʻlub navbat ila xokboʻs. Xotir oʻlub mehri jahontob anga, Avji sharaf anjumi ashob anga. Har biri olam eliga raxnamo,
77 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Dema jahon ahliki, ahli samo. Borcha suluk ahligʻa raxbar boʻlub, Yoʻl eligʻa tiyra tun axtar boʻlub. Tiyra nazarlargʻa berib nuru tob, Har birisi oʻylaki najmu shixob. Garchi tijorat boʻlub oyinlari, Boʻlmadi bir mulkda taskinlari, Yuklarida tuhfai naqdi fano, Har biri ul naqddin istab gʻino. Simlari borcha fano konidin, Durlari yoʻqluq suvi Ummonidin. Chun kivurub har sori raxti najot, Band boʻlub chorsuyi koinot. Olgʻuchi gar vahmi ziyonbud etib, Lek bu savdo chu qilib sud etib. Toki jahon qasrining imkoni bor, Ustida oning falak ayvoni bor. Qoʻymasun ayvoni jahonni tixi, Dabdabai koʻsi Ubaydullaxi. Himmatidin bizni ham etsun Xudoy, Faqr yoʻlida gʻani, imongʻa boy. XXII - Avvalgʻi Maqolat
Imon sharhidakim, «Al-imonu an tu’minu billahi va maloikatihi va kutubihi va rusulihi va bil-yavmil-oxiri va bil-qadari xayrihi va sharrihi» demakdin maqsud bu kalimot emas va agar ahli zohir muni imon desa, ahli ma’ni demas va uluhiyat daryosigʻa shinoligʻ ajzin zohir qilmoq va maloyika havosida bir necha qanot urmoq va kutub avroqida bir necha xarf surmak va rusul jodasida necha qadam yugurmak va qiyomat qoyim boʻlurida qiyom koʻrguzmak va qadar bobida aloqadri xol tarannum tuzmak
Kimki jahon ahlida inson erur,
78 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bilki nishoni anga imon erur. Ulki hadu rasm qoʻyar mantiqiy, Toki bu hayvoni bila notiqiy. Ikkisi insongʻa boʻlub haddi tom, Zumrai inson aro aylar xirom. Nav’ini notiq bila hayvon qilur, Notiqu hayvonini inson qilur. Sen dagʻi inson muni qilsang gumon, Bilki hamon sen-senu hayvon hamon. Muniki inson mutafovit erur, Tengri kalomi xabar andin berur. Bas kishi jazm aylasa inson oni, Yaxshi-yomon ichra tafovut qoni? Boʻlmadi bas noqisu komilda farq, Topmagʻay el olimu johilda farq. Bu sifat insonda topilmas faloh, Mantiqiy aylabdur ani istiloh. Bas ani inson atagʻil beriyo, Kim ishidur sabr ila shukru hayo. Boʻyla buyurdi riabiyi Hoshimi, Kim bu uch imonning erur lozimi. Bas ani inson demak oʻlgʻay ravo, Kim ishi imon bila topqay navo. Eyki, sanga ayladim insonni sharx, Emdi eshitkim qilay imonni sharx. Olti durur shar’da goʻyo adad, Harneki moʻmingʻa kerak mu’taqad. Aylasa bu olti bila ixtisor, Olti jihatdin anga boʻlgʻay xisor,
79 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kim bu xisor oʻlsa aning ma’mani, Oʻgʻridin emin boʻlubon mahzani, Naqdini bu hodisa berohidin, Balki oʻkush bim guzargohidin Oʻtkaribon xayru salomat bila, Qolmayin ul yoʻlda malomat bila. Maqsadi asliygʻa xirom aylagay, Qurb harimini maqom aylagay. Anglading ijmol ila ta’vilini, Emdi eshit har biri tafsilini. Oltidin avvalgʻiki maqsud erur, Bilmak erur Haqniki, mavjud erur. Aytma mavjudki, ayni vujud, Harneki mavjud anga fayyozi jud. Zoti vujudigʻa boʻlub muqtaziy, Nuqs, kamolidin oʻlub munqaziy. Andin oʻlub munxat ila murtafi’, Munxat agar murtafi’ ul muxtari’. Zotigʻa daryoyi qidam chun toshib, Bir yon azal, bir yon abaddin oshib. Harneki qoyim, oʻzi Qayyum oʻlub, Boʻlgʻusi ul, borchasi ma’dum oʻlub. Borcha jahon ahligʻa zoti nihon, Mazhari asmou sifoti jahon. Borchani ham qilgʻuchi nobud oʻzi. Borcha borib, boʻlgʻuchi mavjud oʻzi. Ikki jahon mulki musallam anga, Oʻzga jahon bor esa ul ham anga. Oltidin ikkinchi - maloyikni bil,
80 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Borchagʻa tasdiqi vujudaylagil. Bilkim erur zoyiri aflok alar, Nafsning oloyishidin pok alar, Har bir uli-ajnixa tovus oʻlub, Donai tasbih anga ma’nus oʻlub, Tobi muhabbat chogʻi ul ajnixa, Oʻtlari tugʻyoni uchun mirvaha. Bir bila topmay bu janoh inqitoʻ, Bir neki, masno va sulosa ruboʻ. Ne qadame amrsiz olib, ne dam Borcha vujud avvalidin to adam. Poku mujarrad borining javhari, Tufroqu suvu yelu oʻtdin bari. Xuldi barin qushlaridek shavqnok, Arm adosidin oʻlub zavqnok. Bir qush alar ichraki topmay bu zavq, Foxta yangligʻ topibon boʻyni tavq. La’nda uch harfki bor oshkor, Har birining domanasi xalqavor. Har birining xalqasi topib vusul, Tavqda mal’un boʻlub ul bulfuzul. Angla uchunchi kutubi osmon, Tengri soʻzi bil borisi begumon. Qaysi kutub, har biri daryoyi jarf, Har soʻzi bu bahrda durri shigarf. Bahr dema, har biri bir turfa kon, La’l ila gavhargʻa sarosar makon. Gar uchi uch sham’i munavvar boʻlub, Lek biri mash’ali xovar boʻlub.
81 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Boʻlsa mavolidi salos ul uchi, Bu yeti oboning ishin qilgʻuchi. Bal yeti obo munga ummul-kitob, Sab’i masoniy topib andin xitob. "Sab’i masoniy" neki, har surasi, Davlatu din xittai ma’murasi. Boshida har surasi tazxib ila, Dargahi koshiy anga tartib ila. Bogʻ anga har safhai gulshan misol, Jadvali atrofida ravshan zulol. Bogʻ dema, balki falak, ne falak, Satrlari har sori saf-saf malak, Bal anga har doirai ashrgard, Rutba aro bir falaki lojuvard. Haq soʻzi har juzvi varaq to varaq, Borcha xaqoyiq, balkim borcha xaq. Misl anga ma’dumu mushobix adim, Qoyili andoqki qadim ul qadim. Bil yana toʻrtunchi rusul ma’shari, Har biri bir bahri safo gavhari. Borchasi xaq amrila naxyin tuzub, Elga bori xaq yoʻlini koʻrguzub. Hujjat agar istasa har tiyra zot, Har birisi koʻrguzubon mu’jizot. Zohir oʻlub borchagʻa sidqi maqol, Shoyibai kizbgʻa yoʻq extimol. Garchi payambar borigʻa ism oʻlub, Lek alar jismi ham uch qism oʻlub. Zumrai avval kelibon anbiyo,
82 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Vahy ila ru’yodin oʻlub peshvo. Soʻngra rusulkim, neki Haqdin yetib, Borchasini xalqqa irsol etib. Soʻngra ulul-azmki aylab jidol, Da’vati din qilga-yu xukmi qitol. Borchasining a’zamiyu afsaxi, Anglaki, kelmish nabiyi Abtaxi. Koʻngli Haq irsoligʻa rosix boʻlub, Dini - rusul dinigʻa nosix boʻlub. Kufr qarongʻusida har mursale Dini bila yorutubon mash’ale. Qilgʻach aning shar’i quyoshi zuhur, Qolmayin ul mash’alalar ichra nur, Xatm anga oyini risolat tamom, Din aning islomi-yu bas vassalom. Keldi beshinchi anga yavmul-hisob, Dema hisob, aytki yavmul-azob. Mu’taqid oʻlmoqki qiyomat boʻlur, Qilgʻonidin elga nadomat boʻlur. Shodliq ashobi yamingʻa raqam, Safhalari lavhigʻa yetmay qalam. Ahli shimol ichra tushar mojaro, Nomalari yuzlari yangligʻ qaro. Toʻgʻri tarozugʻa boʻlur ikki bosh, Bir sori gavhar yana bir sori tosh. Koʻpruk uza xalq haroson boʻlur, Birga qatiq, biriga oson boʻlur. Doʻzax oʻti dardigʻa yoʻq intiho, Xalq xalokigʻa boʻlur ajdaho.
83 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Etti boshi gunbadi davvordek, Etti ogʻiz har birisi gʻordek. Dema tomugʻ yetti eshigin ochib, Kim yeti ogʻzi aning oʻtlar sochib. Gulshani firdavs aro nozu naim, Onchaki yoʻl topmay aroda nasim. Huri aning ruhi musavvar kibi. Qaddu labi tubi-yu kavsar kibi. Sokinigʻa jomi baqodin umid, Qaysi baqo, balki liqodin umid. Sodis anga keldi hadisi qadar, Bil azaliy sabt nekim xayru shar. Sofu toʻlo boʻlgʻali jomi alast, Boʻlgʻucha ul maydin abad ahli mast, Harne bu majlis aro topti vuqu’, Xoh usul anglavu xohi furu’. Mast agar tortti noxush sado, Mutrib agar ayladi dilkash navo, Ba’zi agar Ka’ba sori qildi azm, Ba’zi agar dayr aro tuzdi bazm. Bodiyada ul chekibon yuz ano, Boʻldi munung maskani dayri fano. Mast chiqib mugʻbachai mayparast, Qildi saloh ahlini rasvovu mast. Zohid agar boʻldi borib durdnoʻsh, Fosiq agar boʻldi kelib xirqapoʻsh, Borchasi Haq ilmida ma’lum edi, Lavxai maxfuzda marqum edi. Ne yetibon yaxshi amaldin bixisht,
84 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ne solibon doʻzax aro fe’li zisht. Ulki qilib Tengriga ming yil sujud, Boʻlsa shaqiyi azaliy qayda sud? Mugʻbachalar dayrda qilgʻon xalok Boʻlsa saidi abadiy qayda bok. Kimgaki bu oltigʻa bor e’tiqod, Ham bu sifat birlaki qildim savod, Har nechakim nomasiyax boʻlsa ul, Gʻarqai daryoyi gunax boʻlsa ul, Tong yoʻq agar afV oʻlub ummid anga, Tutsa ilik rahmati jovid anga. Lek bu dard oʻti erur jongudoz, Ushbu gudoz ichra kuyub ahli roz. Bu biri oʻz holigʻa motam tutub, Ul biri tarki bori olam tutub. Kim bu biyik poyaki qildim bayon, Kimga yetar-etmasi ermas ayon. Etmagi ham kimsaga mutlaq emas, Etmasi ham jazmu muxaqqaq emas. Kofiru moʻmin sori qilsang sogʻinch, Ne anga ya’su ne muning koʻngli tinch. Kuydurubon xalqni biymu umid, To xud erur kim shaqi-yu kim said. Mahlas ishi barchagʻa niyatdadur. Topmoq ani lek mashiyatdadur. XXIII
Sulton ul-orifinni gʻamgin koʻrub, muridigʻa savol tili ochilgʻoni va ul shofiy javoblar bila anduxluq koʻnglin xoli qilgʻoni
85 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qaygʻuluq oʻlturmish edi Boyazid, Soʻrdi gʻami kayfiyatin bir murid: «K-ey falak avjida xiroming sening, Arsh fazosi uza goming sening. Koʻnglunga ne ishdin ekin bu taab, Bu taabinggʻa ne ish erkin sabab?» Pir toʻkub ashku chekib oʻtluq oh, Dediki: «Bu gʻam ishim etmish taboh, Kim bu jahon ichraki, eldur gʻulu, El toʻla,- ammo kishidindur xulu. Har kishiga xush koʻrunur oʻz ishi, Bir kishi yoʻqkim, desa boʻlgʻay kishi, Munda kishi borini bilmon yaqin, Bor esa, oʻtganlar aro bor ekin». Soʻrgʻuchigʻa zohir oʻlub iztirob, Dediki: «Ey xurshedi oliyjanob, Elda kishi yoʻq demak oʻldi soʻzung, Doxil emassenmu bu elga oʻzung?» Shayx dedi: «Ey ishi gumrohliq; Topmogʻon ish sirridin ogohliq. Men dogʻi yuz ming meni sargashtadek, Ashki bogʻir qonigʻa ogʻushtadek, Boʻlmasa imon bila ketmak ishi, Anglaki, oni desa boʻlmas kishi. Olam aro muncha sigʻoru kibor, Men boʻla-yu, sen boʻlu harkimki bor, Borcha bu gʻam tigʻidin afgorbiz, Borcha bu motamgʻa giriftorbiz. Kim ichi bu gʻussada qon boʻlmadi,
86 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kimsaga bu nukta ayon boʻlmadi, Kim chu vidoʻ aylagusi jon anga, Hamrax oʻlur yoʻqsa yoʻq imon anga, Chunki jahon ahligʻa bu boʻlsa xol. Soʻzdaki debmen ne mahalli savol». Soyil etib boʻyla duri nukta goʻsh, Ogʻzi sadaf ogʻzidek oʻldi xamoʻsh. Yo Rab, oʻshul tuhfani oxir nafas, Ayla ftavoiy ila hamrohu bas. Qullugʻunga maxkam et imonini, Aylagil imonidek aymonini. Soqiy, oʻlubmen, mayi imon ketur, Jismima imon mayidin jon ketur. Quyma bu kun jomima davron mayi, Jonim ol, ogʻzimgʻa quy imon mayi. XXIV - Ikkinchi Maqolat
Islom bobidakim, «alif»lari amniyat bogʻining sarvlari durur va «sin»i saodat qasrining kungurasi va «lom»i latofat gulchehrasining sunbuli zulfl va «mim»i muhabbat mash’alining nuri va ul sarvlar soyasida yer tutmoq va ul qasr kungurasida talab kamandin solmoq va ul sunbuli zulfni xabli matin qilmoq va ul mash’al nuri bila koʻz yorutmoqning targʻibi
Olam aro xalqni Yazdoni pok Ahli najot etti-yu ahli xalok. Bu birisin obidi asnom bil, Ul birisin zumrai islom bil, Kufr eli yoʻl topti malornat sori, Zumrai islom salomat sori. Ul biriga vayl evi boʻldi maqom, Zumrai islomgʻa dorus-salom.
87 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kishvari islomki ma’dud erur, Xalqi aning har neki mavjud erur, Boshtin-oyoq borcha musulmon emas, Kimki musulmon muni yolgʻon demas. Shartlari bor durur islomning, Kim ani bilmas birisi omning. Muslim erur «Man salimal-muslimun», Yuz, iligu til bu ish ichra zabun. Koʻrki, bu ish kim iligidin kelur, Yoki bu soʻz kim tilidin ochilur. Tilni xirad lol topar bu mahal, Yo’qki til-oʻq lol, ilik dogʻi shal. Oʻylaki bu shartlar imkoni bor, Shartdin ayru dogʻi arkoni bor. Besh yasamish Tengri taborak ani, Desa boʻlur xamsi muborak ani. Anglagʻil arkonini beishtiboh, Avvali «Illalloh» ila «lo iloh». Yona Muhammadni anga bil rasul, Ber munga tonugʻlugʻu qilgʻil qabul. Alloh-Alloh, bu ne ikki kalom, Kim ikki olamgʻadur andin nizom. Lavx uza avval muni yozib qalam, Jannat eshigida dogʻi bu raqam. Halqai xotam kibi charxi barin, Ul boʻlubon yuzida naqshi nigin, Yoki bu xat zevari xotam boʻlub, Xotami gardun yukidin xam boʻlub. Nofiya «lo»sidin aytib «Lo iloh»,
88 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Nafi nekim, mumkin erur mosivoh. «Illalloh» - aylabon isbotini, Ayni vujud anglatibon zotini Buki rasul oʻldi Muhammad anga, Yuzlanib iqboli muabbad anga. Amr ila naxyini bayon qilgʻali, Lutf ila qahrini ayon qilgʻali, Xayri rusul boʻlmogʻi Tengriga xost, Harne risolatki qilib borcha rost. Soni erur anda adoyi salot, Lek adosida erur mushkilot. Avvali oningki taxorat durur, Bilki taxorat ne iborat durur. Ul demakim, mayl qilib suvgʻa sen, Bir necha uzv ul suv bila yuvgʻasen. Boʻyla taxoratni bilur har xasis Oʻzga taxorat dogʻi bordur nafi Buki safo chashmasidin zavqnok Aylagasen lavhai xotirni pok. Tanni yumogʻliqqa maxorat berib. Jongʻa-dogʻi boʻyla taxorat berib Jonni solib boʻyla taxorat aro, Kim yuzida nuqtacha qolmay qaro. Koʻzni arigʻ ashki zuloli qilib, Balki koʻngulni dogʻi xoli qilib. Oʻzluk uyin oʻzga harom aylabor Tengri evi sori xirom aylabon, Qoʻygʻasen anda oʻng ayoq ilgari , Gʻayri xudo qoʻymagʻasen ichkari
89 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ev iyasi boʻlsavu sen - yaxshiroq Balki tutub ev bila senlik qiroq. Boʻlsa qiyominggʻa sutun shevasi, Rak’atinga saqfi nigun shevasi. Sajdada titrab qoʻyubon yerga boshʻ, Sorgʻoribon chehra nechukkim quyosh. Vojibu farzini rioyat qilib, Sunnat adosini bagʻoyat qilib, Gar bu sifat sajda bila pok chehr, Yerga dogʻi kirgasen andoqki mehr Subhi qiyomat netong etsang zuhur, Boshtin-oyoq mehr kibi gʻarqi nur Solis erur farz adoyi zakot, Haq neki bermish sanga molu jixot Munda dogʻi ikki sifatdur tariq, Birisi aslu biri far’, ey rafiq. Far’i bukim, zohiri shar’i rasul Harne bayon aylasa qilsang qabul, Berguchi gar bor esa sohibnisob, Qirq diramdin birin aylab hisob, Zar’ ila doʻkonu havoshi dogʻi, Balki xadam birla mavoshi dogʻi. Hame matoiki, zakotin berur, Shar’ tariqi bila bilkim erar. Kayli-yu miqdori muayyan aning, Kammi bila kayfi mubarxan aning. Masrifi sekkiz kishidur bardavom, Kim angadur shar’ ila notiq kalom. Far’ budur ulki, deduk oni asl,
90 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qilmoq erur borchasidin oʻzni fasl. Maqsadi asligʻa shuru’ aylamak, Hame aning gʻayri, ruju’ aylamak. Boʻlgʻonini bermaku shukrona ham, Bennak agar xud topilur yona ham. Koʻngli qachon qilsa zaxira havas, Boʻlmoq anga faqru fano ganji bas. Boʻlmasa koʻnglida diram naqshi dogʻ, Qilmasa dur partavini shabcharogʻ. La’l gʻami bagʻrini qon qilmasa, Dur gʻami ashkini ravon qilmasa. Ming yetibon asramasa birini, Yuklasa oʻz boʻynigʻa taqsirini. Ganj topib chekmasa vayronigʻa, Bersa qoʻyub minnatini jonigʻa. Hame yetar bersa, tugub yopmasa, Bergali shukrona yana topmasa. Kimki anga bazl bu chogʻligʻ durur, Ganj dogʻi topsa yarogʻligʻ durur. Robi’ anga savm durur qochmagʻil, Tutqilu nafyiga ogʻiz ochmagʻil. Me’dani xoliliq ila qil toʻlo, Necha xalo anda safodin malo. Savm hadisida budur mujmali, Kim ani Haq debdurur «Assavmu liy». Ayladi isnod oʻziga ajrini, Yoʻqsa ul-oʻq qilgʻusidur zajrini. Amr qilib bersa jazo chun Xudoy, Demaki si roʻza, yil oʻn ikki oy.
91 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Tutsang ani ulcha sazovoridur, Sirfani bilgilki sening soridur. Savmi emas dogʻi mashaqqatnixi, Mujdada boʻlsa «Ana ajzi bixi». Bu dogʻi uch qism iladur munqasim, Avval, bu rasm iladur murtasim, Kim chu sahar koʻrguzur anvorini, Chekkucha kun gʻarbgʻa ruxsorini, Aql ila shurb aylamagay roʻzador, Lek ikinchiga budur e’tibor, Kim bu sifat savmki topti raqam, Boʻlgʻay izofat necha ish anda ham, Soyiri a’zogʻa xalal yetmamak, Shar’ xilofigʻa shuru’ etmamak. Har bin oʻz shugʻligʻa zohid boʻlub, Man’i xilof ichra mujohid boʻlub, Bormagʻa-yu koʻrmaga-yu tutmagʻay, Aytmagay, eshitmaga-yu yutmagʻay. Lekin uchunchisi budurkim, koʻngul, Chunki erur maxbiti anvori Kul. Poku ravonbaxsh havosi aning, Jilvagahi fayz fazosi aning. Mahzani asrori Ilohiy ham ul, Oyinai chehrai shohiy ham ul. Daf qixb zangi xayolotni. Asramoq ul nav’ bu mir’otni, Kim anga juz doʻst zuhur etmagay, Balki aning gʻayri xutur etmagay. Hech suvar naqshigʻa bermay mador,
92 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Gʻayr bu ne’matdin oʻlub roʻzador. Ushbu sifat yoʻqki, sahar to ba shorn, Qoʻy saharu shomnikim, bardavom. Xomis anga qiblagʻa solib qadam, Boʻlmoq erur zoyiri Baytil-Haram. Boʻyla saodatqa alarkim yetib, Bodiyani ikki sifat qat’ etib. Biri bukim, ulki boʻlub mustafid, Ya’ni oʻlub johu tamavvul mumid. Boʻlsa yoʻl amniyati voqi’ anga, Orizae boʻlmasa moni’ anga. Barcha yoʻl asbobi muxayyo qilib, Hamraxi mushfiq dagʻi paydo qilib, Farzligʻin oʻziga jazm aylagay, Farz adosin qila azm aylagay. Lek ikinchi buki, ahli fano, Kim oʻziga faqrni bilgay gʻino. Doʻst tushub xotiri vayronigʻa, Shavqu talab oʻt solibon jonigʻa, Hoʻy chekib, yoʻlgʻa tushub pil kibi, Ishq oʻtidin telbaragon el kibi. Ming yigʻoch ar urgʻusidur gomini, Bogʻlabon avval qadam exromini. Ne anga zodu ne anga rohila, Ne anga markab, ne anga qofila. Dasht anga gulshanu nasrin - tikan, Yoʻliki yonida mugʻilon chaman. Harne samum anda esib rangi ol, Borcha gulu lola uchurgʻon sharxol.
93 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Boʻyla samum ichra yetib ul salint, Oʻylaki gulzor arosinda nasim. Ul chaman ashjori mugʻilon boʻlub, Anda quyun sarvi xiromon boʻlub. Haq anga rahmatni dalil aylabon, Shu’lani gulzori Xalil aylabon. Toki ani yetkurubon ul dalil, Uygachakim, qoʻydi binosin Xalil. Tavfida ul sidqu safo kelturub, Borcha sharoitni bajo kelturub. Doʻst uyida chu boʻlub mehmon, Harne kerak xozir etib mizbon. Balki bu mehrnonni oʻzi kelturub, Yevigacha hamrax oʻlub yetkurub. Muncha saodatqa etib sarfaroz, Kimsani bu yoʻlda fanovu niyoz. Foni oʻlub kimki niyoz ayladi, Tengri ani koshifi roz ayladi. Forigʻ etar bodiya qat’ ahli mol. Ahli fano qat’ida bor oʻzga xol. Ne topib ul ne’matu nozi bila, Oncha topib yuz bu niyozi bila. XXV
Ibrohim Adhamning Ka’bagʻa namoz bila borgʻoni va Robiai Adviyagʻa Ka’baning niyoz bila kelgoni
Qildi chu Adham xalafi tarki joh, Toji fano boshigʻa qoʻydi Iloh. Berdi fano yeliga mulku xasham,
94 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bodiyaning qat’igʻa qoʻydi qadam. Boʻldi musalloni solib sajdasoz, Har qadam aylab iki rak’at namoz, Qoldi bu yoʻl qat’ida oʻn toʻrt yil, Madxigʻa har xoru giyax chekti til. Makka tavofigʻa chu qildi xirom, Yoʻq edi oʻz oʻrnida Baytul-Harom. Chekti figʻonkim, bu nedur, yo Iloh? Hotife un berdikim: «Ey piri roh. Bodiya qat’ida durur bir ajuz, Shavqu muhabbat yukidin qaddi kuz, Za’fdin ul boʻlmish edi notavon, Ka’ba aning tavfigʻa boʻldi ravon». Ayladi xayron ani bu voqia, Boqsa keyin koʻrdi kelur Robia. Dedikim: «Ey Arsh matofing sening, Ka’ba qilib azmi tavofing sening. Koʻrki jahon ichra solibsen ne shoʻr», Robia dedi angakim: «Qilma zoʻr, Shoʻr seningdur bori olamda bil, Bodiya qat’i uchun oʻn toʻrt yil». Dedi Birohimki: «Ey pokrav, Balki malak xaylidek aflokrav, Nedin ekin buki manga yetti ranj, Men chekibon ranju sanga boʻldi ganj» Robia dedi anga: «Ogoh boʻl, Kim necha yil bodiyada borcha yoʻl, Boʻldi ishing arzi namoz aylamak, Sheva manga arzi niyoz aylamak.
95 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Sanga samar berdi namozu riyo, Bizga bu bar berdi niyozu fano. Boqma, Navoiy, yana noz ahligʻa, Arzi niyoz ayla niyoz ahligʻa. Soqiy, olib kel qadahu qilma noz, Koʻrki, ne mushtoqdur ahli niyoz. Ber toʻlakim, ichsun ani bir harif. Xossa mangakim, boridin men zaif. XXVI - Uchunchi Maqolat
Salotin bobidakim, «Innalloha ya’muru bil-adli val-ihson» amri Haq subhonahu va taolo xusravliq xudin alarning xilofati boshigʻa qoydikim, adolatlari «ayni»ning chashmai zuloli mulk boʻstonin serob qilgʻay, to bu boʻstondin amniyat va farogʻat gullari ochilgʻi va alar zulm bogʻida may ichib gul socharlar, balki maydin xe dam oʻzgacha gul ocharlar Ey falak avjidin oʻtub rif’ating. Oyu quyoshdin cholinib navbating. Taxting oʻlub davlati jovidi mulk, Soyai chatring aro xurshedi mulk. Toj boshingdin boʻlubon sarbaland, Taxt ayogʻingdin oʻlub arjmand. Siymni alqobing etib muhtaram, Sikkai qadringgʻa kavokib diram. Xutbai johingni oʻqub Mushtari, Kursiyi nuxpoya aning minbari. Mehr boʻlub soyanishining sening, Oy yuzida muxri nigining sening. Mulki Sulaymon uza ishratnamoy, Boshinga solmay koʻlaka juz humoy. Masnadi Jamshed uza aylab maqom, Topmay iliging oʻparin gʻayri jom.
96 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Xotami adlinggʻa sipehri baland, «Rosti-yu rusti» bilan naqshband. Xutbai johing qadar insho qilib, «Ya’muru bil-adl» ila tugʻro qilib. Haqki solib soyai ra’fat sanga, Roʻzi etib taxti xilofat sanga. Ayladi ollingda biyiklarni past, Dahr zabardastlarix zerdast. Xalqni ollingda qilib notavon, Barchasigʻa ayladi xukmung ravon. Xizmatinga elni zabun ayladi, Qadlarin ollingda nigun ayladi. Bil munikim, sen dogʻi bir bandasen, Koʻpragidin ojizu afgandasen. Ermas alar tufrogʻu sen nuri pok, Xilqat alargʻau senga tiyra xok. Barcha javorix bila a’zoda teng, Surati nav’i-yu xayuloda teng. Lek xunar ichra, kamol ichra ham, Xulqi xushu lutfi maqol ichra ham, Ham ravishi adlu ham insof aro, Hilmu hayou bori avsof aro, Shar’ tariqida ibodatda ham, Haq yoʻlida taqviyu toatda ham. Sen tushubon yoʻl naxajidin yiroq, Koʻpragi sendin yurubon yaxshiroq. Buki sanga Tengri berib imtiyoz, Saltanat ayjida qilib sarfaroz, Taxtni shaxsinggʻa makon ayladi,
97 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Mulk uza xukmungni ravon ayladi, Munda dogʻi qudratin ifsho qilib, Hikmat ila qatrani daryo qilib. Bildurub elga xaqu barxaqligʻin, Anglatibon qodiri mutlaqligʻin. Lek bu iqbolning oʻtrusida, Boʻyla biyik martaba qarshusida, Amr qilibdur necha xizmat sanga, Roʻzi etibdur necha san’at sanga: Bin - aning ne’matigʻa shukr erur, Kimsaki, shukr aylasa koʻprak berur. Shukr qilib aylamasang ushtulum, Deb oʻzikim: «Laazidannakum». Soʻngra raiyatni vadoyi’ dedi, Xurram ani bilki, bu gʻamni edi. Garchiki, Haq amri farovon erur, Borchasi bir yonu bu bir yon erur. Boʻldi raiyat galavu sen shubon, Ul shajari musmiru sen bogʻbon. Qoʻyni shubon asramasa oyu yil, Och boʻrilar tu’masidur bori bil. Boqmasa dehqon chamanin tunu kun, Naxli tarin angla qurugʻon oʻtun. Boʻrini dogʻi galadin dur qil, Suv beribon bogʻni ma’mur qil, Gʻam esang ul gala manofi’ berur, Bogʻ gulu mevai nofi’ berur. Gala tugansau qurusa shajar, Xud sanga qolmas yana naf u samar.
98 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Istasa topshurgʻonini kirdigor, Fikr qil ul damki, javobing ne bor? Koʻz och, agar xud bor esang raxshunos, Ish ravishin ayla aningdek qiyos, Kim ne kishikim, sanga maxkum erur, Zulmunga bechorau mazlum erur. Garchiki, yoʻq shavkatu sarmoyasi, Sendin erur ortuq aning poyasi. Negaki, chun xashr kuni zuljalol, Zolimu mazlumni aylar savol. Anga evazdur, sanga sharmandaliq, Anga biyiklik, sanga afgandaliq. Til chekib ul xanjari poʻloddek, Ochilibon savsani ozoddek. Sanga binafsha kibi qaddi nigun, Bosh koʻfara olmay uyotdin zabun. Anga nishotu sanga - anduxu gʻam, Ul sanga andoqki, anga sen bu dam. Har ne xato qilgʻoning oʻlgʻoch hisob, Boʻlgʻusidur har biriga yuz azob. Tengri bu dardinggʻa davo aylamas, Ushbu jihatdinki, xaqulloh emas. Garchi sinuq igna xaqqun-nosdur, Bagʻring aro xanjari olmosdur. Qilmasa mazlum gunohing bixil, Doʻzax arodur vataning muttasil. Afvin aning tutmasang ummid sen, Bilki tomugʻ oʻtida jovid sen. Kimga tikan birla qilibsen sitez.
99 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Urgʻusidur koʻksunga yuz tigʻi tez. Kimki boʻlur bir shararing fosh anga, Doʻzax oʻti boʻlgʻusi podosh anga. Kimgaki bir rishta yeturdung ziyon, Qatlinga ul rishtani bilgil yilon. Eyki, qaviy aylaui daviat qoʻlung, Zulm son tushti va lekin yoʻlung. Zulmung emas erdi xaloyiqqa kam, Kim qiladursen ani oʻzungga ham. Zulm oʻzunga fisqdur, ey hushyor, Gum qil ani, boʻlsa sanga hushyor. Chunki farax bazmigʻa jazm aylading, Ayshu tarab azmigʻa bazm aylading. Qasrki, bazm anda muxayyo boʻlub, Ziynati firdavsi muallo boʻlub, Pardalari rishtasi el jonidin, La’liyu shingarfi ulus qonidin, Shamsasi el moli bila zarnigor, El dura la’li bila gavhamigor. Xishtini masjid buzubon kelturub, Toshini el marqadidin yetkurub. Anda tuzub masnadi shohanshahi, Ayshu tarab jomi uchun mushtaxi. Bazmda soqiylar oʻlub jilvasoz, Ahli gʻino har sort dastonnavoz. Harneki margʻubi erur nafsning. Topilib ul bazmda bir yoʻqki, ming. Til bori ul debki, demak xoʻb emas, Koʻz koʻrubon oniki, matlub emas.
100 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Arbadadin oʻzga eshitmay quloq, Komi uchun tutmay ilik juz ayoq. Hoyu gʻuludin bu nishoting kuni, Anglamayin kimsa muazzin uni. Baski samou gʻazalu qavlu savt, Boʻlubon ul kungi namoz elga favt. Ahli vara’kim, topib anda vujud, Chang ruku’ ichra, surohi sujud. Ulki bu toat bila tafzix anga, Nuql boʻlub donai tasbih anga. Toki quyosh jirmi boʻlub nurposh, Maxfili ayshingda bu yangligʻ maosh. Shorn jahon safhasin aylab qaro, Pardai zulmat chu yopib el aro. Rost yarim tunga degin xol bu, Ham sanga, ham xaylinga ahvol bu. Jom bu ahvolinga qon yigʻlabon, Sham’ kuyub, ashkfishon yigʻlabon. Qoqib ovuch sanju qilib na’ra koʻs, Koʻkka chekib nolau afgʻon xurus. Sen chu boʻlub sarxushu xilvatgaroy, Anda qilib name tilab nafsu roy. Bazmdagʻi qoriyu gar xud yigit, Maydin oʻlub har biri bir telba it. Shaynda qoplondin agarchi fuzun, Nafs itining ilgida lekin zabun. Har birisi yuz tamai xom aro, Yoyilibon kishvari islom aro. Har son’ bir mast oʻlub oromjoʻy,
101 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bir buti gulruxdin oʻlub komjoʻy. Mastliq uyqusi chu aylab hujum, Borcha oʻlukdek yotib ul xayli shum. Subh chu zohir qilib anvorini, Har yon ochib lam’ai ruxsorini. Onchaki sultoniy oʻlub choshtgoh, Uyquda sulton bila xaylu sipoh. Koʻzlaridin uyqu chu ma’zul oʻlub, Har biri bir zulmgʻa mashgʻul oʻlub. Ochibon elga sitam abvobini, Qilgʻali paydo tarab asbobini. Boʻldi chu asbob muxayyo yana, Kirdi tarab bazmigʻa gʻavgʻo yana. Yo-qki zamona shaht bji shevalik, Oʻz xoʻri holigʻa ulugc to kichik. Har kuni bu shan’at ila tungacha, Har kecha bu gʻaflat ila kungacha. Ey xulafo oʻrnida masnadnishin, Koʻr oʻz ishingniyu alarning ishin. Qoida mundogʻmu boʻiur, de axi, Bir oʻz ishingning gʻami ham ye axi. Haq seni adl etgali sulton etib, Zulm ila sen xalqni vayron etib, Ul seni ma’muri ibodat qilib, Sen la’bu laxvni odat qilib, Necha bu bexudluq ila yilu oy, Voy, agar kelmasang oʻzungga, voy! Umr bu ishlar soʻngicha ketti tut, Marg nixibi boshinga yetti tut.
102 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Chun xashamu xayldin ayrilgʻasen, Deki, bu a’mol ila ne qilgʻasen? Ne amali xayr sanga dastgir, Ne sitaming koʻrguchi poʻzishpazir. Zulmni tark aylavu dod aylagil, Marg kunidin dogʻi yod aylagil. Zulmung erur kunduzu fisqing kecha, Zulm ila fisqing necha boʻlgʻay, necha? Gah-gahi yod ayla nadomatni ham, Qaysi nadomatki, qiyomatni ham. Jurmu gunaxdin kishi ma’sum emas, Tarkini tutmoq dogʻi mazmum emas. Haqning erur saxvsiz ish lozimi, Saxv erur lozimai odami. Saxvunga de uzr, tavahxum bila, Zulmdin et tavba tazallum bila. Kimniki bedoding etibdur asir, Boʻl anga adl ilgi bila dastgir. Roy ila zulmatni munir aylamak, Lutf ila olamni asir aylamak, Tigʻ agar cheksa nechukkim quyosh, Aylamak oning soʻngida mehr fosh. Shahlar aro boʻyla sifat kam durur, Kim Shahi Gʻoziygʻa musallam durur. XXVII
Shohi Gʻoziy qahrining sarsari bir sarkash xoʻshani barbod etib, adlining suyi ul xu’sha butgan buzugʻ mazraani obod qilgʻoni
Andaki Gʻoziy shahi farxunda baxt
103 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Toj olayin deb taloshur erdi taxt. Yuz, iki yuzcha kishi birla qazoq, Gah yeri Xorazm edi, gah Adoq. Novaki dushman yuragin qon etib, Tigʻi aduv boshini parron etib. Bor edi zotida sazovorliq, Kim Haq anga berdi jahondorliq. Adl eshigin elga kushod ayladi, Taxt uza oʻlturdiyu dod ayladi. Tuzdi buzuqlarni imorat bila, Zulmni daf etti adolat bila, Bid’atu fisq ahli boʻlub munzaviy, Adli shariat qoʻlin etti qaviy. Bir kun edi sayrgʻa azmi durust, Shefta zole etagin tutti rust. Nolavu afgʻon chekibon tortib oh, Dediki: «Ey shohi shariatpanoh, Qilgʻum agar adl esa, mar’iy bukun, Sening ila da’viyi shar’iy bukun. Shart bukim aylama maxkam itob, Maxkamai shar’dabergil javob». Shah dedi: «Gar da’vi esa qonima, Shar’iy esa minnatidur jonima». Ayladilar boʻldi chu bu nukta jazm, Qoziyi islom xuzurigʻa azm. Ikkisi chun yondashib oʻlturdilar, Har sori hayrat bila el turdilar. Ma’rakada Zol bila Rustame, Boshlari uzra oʻkulub olame,
104 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Zol dedikim: «Qazoq erkanda shoh, Tigʻ chekibkim, chekar erdi sipoh. Bor edi men tulgʻa jigargoʻshae, Bal jigarim mazraidin xoʻshae. Bogʻim aro sarvi sixisheva ul, Balki quruq naxlim aro meva ul. Shoh qilichi jigarim qildi chok, Ul jigarim porasin etti xalok. Tigʻ ila yorib jigarim yonini, Yerga oqizdi jigarim qonini». Aytti qozi: «Ketur, ikki guvoh, To qilayin xukmini beishtiboh». Dedi: «Gar ikki tonugʻ etsam havas, Ham aning-oʻq adliyu insofi bas». Boʻyla chu ikki tonugʻ oʻtkardi zol, Boʻldi muqir xusravi farxundafol. Qozi oʻlub adl harimigʻa xos, Qildi ravon xukm: diyat yo qisos. Shah dedi: «Shar’ etsa bu yangligʻ ado, Shar’i nabi xukmigʻa jonim fido». Yogʻligʻ ila bogʻladi boʻynini rust, Yuz hamyonning dogʻi boʻynini sust. Tigʻ berib zolgʻa bevahmu biym, Bir sori dogʻi toʻkubon ganju siym. Dedi: «Qasos aylasang ollingda bosh. Siymni ol, gar gʻarazingdur maosh. Men edim ul amrda beixtiyor, Har ne sen etsang manga ne ixtiyor». Tigʻni ul adl ila insofi tund.
105 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Zoli xazin tishlaridek qildi kund. Tushti ayogʻiga boʻlub uzrxoh, Dediki: «Ey xusravi anjumsipoh, Gar yigitim qildi fido jon sanga, Men qari joni dogʻi qurbon sanga. Mendin agar boʻldi ayon iztirob, Lutf ila afv etki, men oʻldum xarob». Vah, bu ne izhori xijolat boʻlur, Bu ne degan lutfu adolat boʻlur. Zol kechib da’viyu dastonidin, Yoʻqki, oʻgʻul qonidan, oʻz jonidin. Turfa bukim, xusravi odil ani, Adl ila ul davrda aylab gʻani. Zolni anjum kibi siymi ravon, Zoli falakdek qilibon navjuvon. Sim kuchidin boʻlubon simbar, Xalq laqab aylab anga «Zoli zar». Zoli falakdin necha koʻrsang alam, Shah chu qilur adl, Navoiy, ne gʻam. Soqiyi gulchehra, ketur jomi adl, Koʻrki, ne gullar ochar anjomi adl. Adl ayogʻin tutki, boʻlub shod ichay, Odili davronni qilib yod ichay. XXVIII - Toʻrtunchi Maqolat
Xirqapoʻshlar sulukidakim, oʻz qoshlarida xirqai talbislarigʻa xaqiqiy libos ot durur va xaqoyiqu maoriflari avomgʻa libosot. Va haqiqiy bodanoʻshlar ravishidakim, xirqai vujudlari fano ilgi zoʻridin chok durur va Masihodek jonbaxsh nafaslari ruhi muqaddas kibi pok va mahalli tavflari sohati aflok
106 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ey boʻlubon san’at ila xirqapoʻsh, Shomu sahar zikr ila solib xurush. Xirqa uza baxyaki har yon chekib, Zuhdu riyo vuslalaridin tikib. Ruq’ai davri bu muraqqa’da koʻp. Barcha diram ostigʻa tikmakka joʻb. Iplar anga rishtai talbis oʻlub, Igna anga siblati iblis oʻlub. Azraq uzakima boʻlubon baxyasoz, Anjumi naxsi falaki naqshboz. Ushbu falak uzra rido subhidam, Subhki, kozib anga xoʻlmish alam. Eski amomaki boʻlub pech-pech, Pechdin oʻzga nima yo’q anda hech. Qaysi aso xiyla uyiga sutun, Kosh sinib ul, bu uy oʻlgʻay nigun. Subha dema, butki yo’nub buttarosh, Dona yasab, harne qolib reza tosh. Mu’zini qarrobai kuffor anga, Rishta boʻlub rishtai zunnor anga. Ul yigʻochikim, ani misvok etib, Ogʻzi luobi bila nopok etib. Nomai idbor degil ogʻzi rust, Oʻpmak uchun eltib oʻz ogʻzigʻa chust. Har yon ayogʻidaki na’layn oʻlub, Ahli safo xazli uchun shayn oʻlub. Turfa soqolin osibon kulgudek, Egri yigʻoch uzra chiqib oʻchkudek. Oʻchkucha ham yoʻq ishida toʻgʻriliq,
107 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ul tutub oʻgʻri, bu qilib oʻgʻriliq. Oʻchku tilab xayligʻa bargu navo, Gar gala ming boʻlsa, boʻlub peshvo. Oʻzini borigʻa shafiq aylabon, Hodi oʻlub qat’i tariq aylabon. Togʻ ila tuzni tunu kun boshqarib, Xaylini yoʻl aqbasidin oʻtkarib. Koʻrguzubon bu dogʻi xayligʻa yoʻl, Yoʻlki, boribon tomugʻ oʻtigʻa ul. Vodiyi zulmat aro ul turfa xayl, Yoʻl iturub aylabon oʻt sori mayl. Mafsaqae topibon eltib panoh, Otini ma’bad atabu xonaqoh. Xonaqoh ichraki solib boʻriyo, Rang anga zarq oʻlubon, boʻ - riyo. Masjidi arkoni boʻlub muxtalif, Qibla janubi tarafi munharif. Mast mugʻ ashjoridin abvob anga, Qaxbai tarso qoshi mehrob anga. Shayx bu mehrob aro toat qilib, Har neki shayton deb itoat qilib, Boʻlub anga jam’i xaloyiq murid, Lek bori shayxqa loyiq murid. Shayx qadin xam qilibon «nun» kibi, Oiturubon goʻshada Zunnun kibi. Ahlisuluk ichra maorif debon, Oni - muxaqqiq, muni - orif debon. Harza muzaxrafniki bunyod etib, Ahli irodatqa ham irshod etib.
108 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Birin etib zoʻr ila xilvatnishin, Birin etib kuch bila uzlatguzin. Ahli riyozatdin atab birini, Biriga deb voqea ta’birini. Voqea gar xud anga yolgʻon debon, Ul dogʻi ta’birini xazyon debon. Xilvat aro qilgʻuchi mahram oʻzin, Xizr bila tutquchi hamdam oʻzin. Lattaki maxkam tugubon bang anga, Etkurubon bang yoshil rang anga. «Xizr payambar» qoʻyubon otini, Voqea deb - harza xayolotini. Yoʻqki hamin xilvati ahligʻa bas, Shayxqa ham ushbu «Xizr» hamnafas. Rutbada andoq anga a’lo maqom, Kim boʻlubon charx anga adno maqom, Qolmayin ul poyakim, ul etmayin, Arzi karomatni pisand etmayin. Nogah agar nagʻma chekib bir nayi, Mast qilibon oni xolat mayi. Nagʻmai xorijki qilib istimoʻ, Sekribu ohang etib ul dam samoʻ. Debsabu sayxa chekib andoqki pil, Changaki nafs ollida xoru zalil. Ahli irodat dogʻi bu tavr ila, Tegrasiga evrulubon davr ila, Harza xayolot ila xol aylabon, Davrni fonusxayol aylabon. Holda ashob dogʻi pirdek,
109 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bemazaliqda borisi birdek. Yova koʻp ayturda biri chirchirak, Charx koʻp urmoqda biri firfirak. Bu biri vajd ichra tilin lol etib, Ul bir oʻzin volavu behol etib, Bu tutubon koʻz uchidin oni pos, Ul qilibon vajdini mundin qiyos. Zarq oʻtidin har biri doʻzax kibi, Lek burudatdin oʻlub yax kibi. Har biri oncha urunub bemalol, Kim yiqilib, qoʻpqali topmay majol. "Borchagʻa maqsud bukim ahli joh, Koʻrsalar ul shayx ila bu xonaqoh, Shayxni sajjodai irshod uza, Xaylni ham zikr ila avrod uza. Faqru qanoatdin oʻlub sarbaland, Vajd ila xolatdin oʻlub bahramand. Borchalarin ahli yaqin sogʻinib, Hoi ila ul vajdni chin sogʻinib, Zohir etib shayx qoshida niyoz, Foqalarigʻa boʻlubon chorasoz. To bilib oxir ani sultoni mulk, Xayli duo birla nigahboni mulk. Arzi niyoz aylabon oʻlgʻay murid, Poyalarin har nafas etgay mazid. Hadya, tuxaf tortqayu mol ham, Mustagʻalu kentu suyurgʻol ham. Boʻlsa bular birla barumandliq, Etgay alar nafsigʻa xursandliq.
110 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
SubhonAlloh, bu ne nafsi laim, Nafsni qoʻygʻil, ne azobi alim. Roʻzi uchun muncha fusunsozliq, Mansab uchun muncha dagʻobozliq. Bu el erur borcha yomondin-yomon, Kimki yoʻq ondin yomon, ondin yomon. Botin oʻlub fosidu zohir - saloh, Toshi musalloyu ichi mustaroh. Kuxm nafs ollida qul aylabon. Hullani dajjolgʻa jul aylabon. Dev ila shayton urub ichinda joʻsh, Tangʻa maloik paridan pardapoʻsh. Koʻnglak aro mushku abiri tarab. Koʻnglida yuz it oʻlubu gandarab. Garchi boʻlur qalb diram roʻykash, Andin ayirmoq boʻlur oʻt birla gʻash. Lek tomugʻ ham bu necha gʻashgʻa xayf, Oʻt dogʻi bu xayli dagʻalvashgʻa xayf. Gar koʻrub oʻtdin bani odam azob, Oʻtqa bulardin boʻlubon ham azob. Odam aro koʻr ne tafovut turur, Qibla anga tengri, miinga but turur. Ravza soʻzi dogʻi demasdur biri, Kuygali ham loyiq emasdur biri. Ey koʻngul, ul elga jahonlar fido, Dema jahonlar, deki jonlar fido, Kim qilibon ikki jahon tarkini, Ikki jahon demaki, jon tarkini, Gʻussa jahon ichra chekib jon uchun,
111 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Jonni fido qilgʻali jonon uchun. Elga berib daftari solusni, Oʻtgʻa solib xirqai nomusni. Masjidu mayxona anga yoqmayin, Dayr bila Ka’ba sori boqmayin. Silkibon el yaxshi-yomonigʻa yeng, Anglab ulus yoʻqiyu borini teng. Jonu jahonni koʻrubon xokcha, Kavnu makon naqdini xoshokcha. Borliq asbobini foniy bilib, Yoʻqluq oʻti ichra oʻzin kul qilib. Kuydurubon chun bu xayolotni. Yorutub ul kul bila mir’otni. Koʻzguda chun gʻayrdin oʻlmay asar, Chehrai maqsud oʻlubon jilvagar. Balki bu nobud xayolot anga, Qaysi xayolotki, zarrot anga. Boshdin-ayoq har biri koʻzgu boʻlub, Shohidi maqsudgʻa oʻtru boʻlub. Koʻzguvu shohid koʻrunub har taraf. Koʻzga yomon koʻrmak oʻlub bartaraf. Har sorikim nozir oʻlub Haq koʻrub, Qilgʻuchini foili mutlaq koʻrub. Tuz yoʻl ila qotii vodi alar. Kim iturub yoʻlini xodi alar. Ulki qolib zulmati xijron aro, Yo oziqib vodiyi xirmon aro, Xizrdek ul qavm tutub elga qoʻl, Koʻrguzubon manzili maqsadgʻa yoʻl,
112 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Moni’ oʻlub gʻayrati ogohliq, Xizrgʻa ham qilgʻali hamrohliq. Zulmat alar oʻtigʻa bir dudi oh, Yoʻllarida Xizr bir axzar giyoh. Koʻzlarida qatraki gʻalton boʻlub, Xizrgʻa yuz chashmai hayvon boʻlub, Gardlari koʻzga boʻlub toʻtiyo, Amrlari misni qilib kimyo. Charx bila anjumi bedodgar, Qahrlari oʻtigʻa dudu sharar. Mehr bila badri manozilnavard Lutflari gulshanida ikki vard. Aylasalar har son azmi shigarf Yuzlarining qatrasi daryoyi jarf. Qayda tavaqqufgʻa topib ittisof, Zimnida har harf viqor ichra Qof. Shaxslari zoviyai xok uza, Sayrlari gulshani aflok uza. Shar’ aqolimida ravshan tariq, Kim xati mavxumdin oʻlmish daqiq. Bu yoʻl oʻlub sayrda maydonlari, Balki bu maydon aro javlonlari. Toat etib har biri to joni bor, Jon chekibon onchaki imkoni bor. Harne qilib fahm nabiy sunnatin, Qilgʻoch ado jongʻa qoʻyub minnatin. Nechaki a’mol etibon pech-pech, Hech kelib har biri ollinda hech. Jid bila aylab koʻrubon sarsari,
113 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ajz ila yuz uzr qoʻlub bir sari. Neki qilib qasd aning amri-oʻq, Uchmoq umidiyu tomugʻ biymi yoʻq. Kimki xayoligʻa kelur mosivo, Lofi muhabbat anga ermas ravo. Eyki, bu gavhargʻa tilarsen makon, Bilki aning koni erur tobakon. XXIX
Muqarrabi Boriy Xoja Abdulloh Ansoriy soʻzikim, nihoyati sulukdin sohibxabar erdi va oʻz suluki nihoyatidin xabar berdi
Ulki ani qibla der ahli Hirot, Dema, Hirot ahli, bari koinot. Ahli ayon soliki atvori ul, Ismda Abdullohi Ansori ul. Dedi bukim, ish manga toat turur, Tengrining amrigʻa itoat turur. Doʻzax oʻti biymi ham ermas gʻaraz, Ne buki jannat anga boʻlgʻay evaz. Bim ila kim Haqni parastish qilur, Nafs najotini tilab ish qilur. Kim chekar ummid ila farsudaliq, Qasdi erur ravzada osudaliq. Haqdin aniyu muni maxjur bil, Muzd uchun ikkisini muzdur bil. Menki ishim boʻldi parastish mudom, Biymu umid ikkisi boʻlmish harom. Bandaliq amrigʻa chu ma’murmen, Tun-kun ishim bu esa ma’zurmen.
114 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Garchi anga loyiq emas toatim, Boʻlmasun onsiz esa bir soatim, Qil dedikim, qilmoq erur varzishim, Raddu qabuli ila yoʻq hech ishim. Uchmogʻu zohid, tomugʻu bulhavas. Boʻlsa havas yor Navoiygʻa bas. Soqiy, ul uchmoq suvini bedarang, Tutki, erur doʻzax oʻti anda rang. Yor yuzi yodi bila shod oʻlay, Doʻzax ila ravzadin ozod oʻlay. XXX - Beshinchi Maqolat
Karam vasfidakim, kalbi diram margi durur, balki rahmat shajarasining bargi va buxlkim, saxo kalbidin xoli boʻlsa, nihoyatsiz balo bo Hur va bazl surati koʻrguzmasa muruvvatdin hadsiz xalo va isrof nafyikim, har yonidin boksa ofati behad erur va itlof mazammatikim, koʻproq harfi lofdin xabar berur
Ey tushub egninga karam kisvati, Qolmayin ilgingda diram qiymati. Panjang oʻlub siymfishonliqqa fosh, Mashriqu magʻribda nechukkim quyosh. Siym ila ilginga adovat boʻlub, Anda fano, munda saxovat boʻlub: Chun kafing oltun sochib, andoqki barq, Barqi hayodin boʻlubon terga gʻarq. Boshing uza judu saxo afsari, Afsaring ustida karam gavhari. Gavhari zoting topib oncha sharaf, Kim yeti koʻk xuqqasin aylab sadaf. Qadring oʻlub torami axzar kibi,
115 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Durru guhar sochmogʻing axtar kibi, Boshing uza axtari davlattiroz, Farq uza «fo» nuqtasidek jilvasoz. Farqi sharifinggʻa livoyi karam, Bosh uza andoqki «alif»din alam. Ikki qoʻlung Qulzumu Ummoni jud, Har biriga ulchaki imkoni jud. Kaflaring oyini chu bermak boʻlub, Qui munga Hotam, anga Barmak boʻlub. Buki sanga Tengri ato ayladi, Qism karam birla saxo ayladi. Har sari moʻ jisminga bir til boʻlub, Boʻlmas aning shukr ila uzrin qoʻlub. Judu saxovat chogʻi buxl etmagil, Shukr zamoni dogʻi buxl etmagil. Buxl erur borcha sifatdin xasis, Lek saxo javhari asru nafis. Garchi saxovat sanga oyin erur, Boshinga bu dur bila tazyin erur. Bu duri serobni xor aylama, Buxl hisobida shumor aylama. Nechasaxo ashrafi avsofdur, Mufrit agar aylasang isrofdur. Aqlki ta’rif etar avsofni, Buxl bila teng tutar isrofni. Koʻnglung aningdek nega keng qilgʻasen, Kim duru xarmuxrani teng qilgʻasen. Bazlu karam shevasining xoh bor, Lek nechukkim kerak ashkoli bor.
116 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Eyki sanga Tengri nasib etti joh, Berdi karam qilmoq uchun dastgoh. Bilki saxo qilgʻali kimdur muxiq, Siym berurga kim erur mustaxiq. Sochmoq ovuch birla guhar ot uchun, Naqd etak birla mubohot uchun, Aql hisobidin erur bas yiroq, Buxl bu judungdin erur yaxshiroq. Boʻldi bu ish mast ila majnun ishi, Mast ila majnun nega boʻlgʻay kishi. Kimki kerak jomi payopay anga, Mast oʻlubon chun tuganur may anga. Dev agar yutsa mayi xushguvor, Mulki Sulaymon tilar etgay nisor. Band majoningʻa gar oltun erur, Zeb anga la’lu duri maknun erur, Sa’y ila bandin chu ayoqdin ochar, Istasa Qorun ani tashlab qochar. Sim unidin vahshu siboʻ etsa ram, Munga saxo ot qoʻyoli, yo karam? Lolau gulkim, sovurur devbod, Qoʻysa boʻlurmu aning otin javod? Chun dedi Tengriki: «Kulu vashrabu», Yonida dediki, «Valo tusrifu». Boʻldi yaqinkim bu saxovat emas, Ahli saxo muni saxovat demas. Oni dogʻi dema saxokim, kishi, Nechaki isrof emasdur ishi. Bermagida mar’i erur e’tidol,
117 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Lek emas mavqiida bazli mol. Yoyar anga supraki, ul och emas, Berur anga toʻnki, yalangʻoch emas. Ot anga tortarki, yuz ilqisi bor, Sim anga berurki, yuz ilgʻisi bor. Ham yiborur la’l Badaxshon sari, Ham keturur zirani Kirmon sari. Xizrgʻa yetgach tutar obi hayot, Misr shakarrezigʻa xabbi nabot. Sham’ni kunduz yorutur beadad Mehr ziyosigʻa beray deb madad. Mushkni har kecha sochar bedarang, Tun sochigʻa bermak uchun boʻyu rang. Mushtaxi el yuz esa non bergali, Luqma toturmas tilabon mumtali. Oʻyla bulutdekki quruq bogʻ uza, Yogʻmay oʻtub, suvni toʻkar togʻ uza, Jur’a uchun jon beribon durdxoʻsh, Jom tubin kupga quyar mayfurush. Ahli vabo tortib ajal sogʻari, Kon aro yoqut qoʻyub javhari. Bu ikki bir nav’ saxovat erur, Oʻrtasida sahl tafovut erur. Oni dogʻi qilma saxo doxili, Kim kishini tomiai komili - Xalq jixotigʻa talabgor etar, Harneki, koʻrdi tama’ izhor etar. Zulmu taaddiyu vasoyil bila, Va’dau paygʻomu daloyil bila,
118 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Komi ulus molini olmoq erur, Gar olur, ammo yana birga berur. Ham sochlari muxmalu ham termagi, Ham oluri harzavu ham bermagi. Choh qozar gʻussa chekib solu moh, Tufrogʻi daf igʻa qozar oʻzga choh. Olmoq erur qasd anga bermak gʻaraz, Bu ham ul ikkidek erur bir maraz. Olmogʻidin gʻayri ziyonbud yoʻq, Turfa bukim bermagidin sud yoʻq. Oni dogʻi dema saxiykim, kishi To tilamas bermak emasdur ishi. Har nechakim, mustaxiq oʻlsun aziz. Istamaguncha anga bermas pashiz. Oni axi har kishi aytur saxiy, Bilki saxiy ul xud emasdur axi. Koʻrki fusungar chu uzatdi yusun, Oldi yilon muxrasin aylab zabun. Tilni chu metin uzatib oʻt solur, Xoradin olmos ila yoqut olur. Sham’ chekib til chu uzatdi navo, Shorn diyori uza chekti livo. Oʻtki zabona anga ma’lum erur, Temuru xora damidin mum erur. Subh dam urmoqda magar dedi soʻz, Kim quyosh oltunigʻa yorutdi koʻz. Oni saxiy anglagʻil, ey hushmand, Kim ani davlat qilibon sarbaland. Holi agar yaxshi durur, gar taboh,
119 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kimsadin etmas tamai molu joh. Har neki Haq bersa qanoat qilur, Ham neki amr etmish itoat qilur. Ilgidagidin neki malxuz etar, Bir iligi qisqani maxzuz etar. Bahrgʻa yetsa tilamas shabname, Zaxmni koʻrsa ayamas marhame. Mustaxiqe chun talab izhor etar, Ulchaki maqduridur isor etar. Ulki savol etmasa ham chun bilur Foqau faqrini rioyat qilur. Ahlii talab boshigʻa yetkursa tigʻ, Harneki bor ilgida qilmas darigʻ. Oʻylaki metin urar oʻz xanjarin, Kon anga isor etar oʻz gavharin. Boshi yalang boʻlsun, agar ahli toj, Makrumat aylar chu koʻrar extiyoj. Oʻz yerida yuz tuman, ar bir diram, Bazl ishida teng koʻrar ahli karam. Ulcha koʻrar ilgida xaq molini, Anglagʻach oshufta birov xolini, Sarf qilur sud ila sarmoyasin, Toki qilur xosil aning voyasin. Boqmayin oʻz lutf ila ehsonigʻa, Minnatini ham qoʻyar oʻz jonigʻa. Fahm etar ul nuktanikim bexato, Elga musabbibdin erur ul ato. Bu karamu bazl anga kesh emas, Ul aro yerda sababi besh emas.
120 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Eyki, saxo koʻyida avbosh sen, Tejbau usruk kibi zarposh sen. Naqdni guldek dogʻi sovurmagʻil, Gʻuncha kibi dogʻi girih urmagʻil. Harneki bu safhada oyin erur, Borcha saxo ahligʻa talqin erur. Gʻuncha kibi xurdani qilma tugun, Tongla chu sochqung neki tugdung bukun. Buxl ila chun yutti sadaf durri sof, Qildilar olmogʻida koʻksin shikof. Charxki, mehr oltunin aylar nihon, Yuzini oning qaro aylar jahon. Yoshurur anjum diramin turki mehr, Yerga koʻmar bosh tuban oni sipehr. Chunki xazon ilgi sochar zarvaraq, Koʻrki quyosh rangi boʻlur xat varaq. Eyki, dafiri ganj uza sen ajdaho, Anglaki, bu ganjing erur xunbaho. Qatlinga Bahromi falak nogixon, Tigʻ chekib olgʻusi ganji nihon. Zulm ila qoning oqizib ranj aro, La’li ravori qoʻygʻusi ul ganj aro. Qotili gardun chu boʻlub qonligʻing, Boʻlgʻusi ul ganj uza yayronligʻing. Yuysen ilik qoninga, ya’niki ne? Qasd etasen joninga, ya’niki ne? Orzu aylab necha kon naqdini, Tark etasen javhari jon naqdini. Joning uchun mahzan eshigini och,
121 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Naqdin olib sochu oʻz oʻrnigʻa soch. Donaki omborgʻa taslim erur, Zoyi’ oʻlurdin anga yuz bim erur. Mazraai bazlda sochmogʻni tuz, Kim biriga Tengri berur etti yuz. Yekmak emas, borcha bukim toʻrgʻasen, Arpau bugʻdoy sochibon oʻrgʻasen. Ne bukun ekilsa, bu maqbul erur, Kim anga tongla kuni maxsul erur. Dunyo erur mazraai foxira, «Ad-dunyo mazraatul-oxira». Munda ekib anda orarsen yaqin, Jaxd etkim boʻlmagʻasen xoʻshachin. Munda ekinlarga tafovut durur, Yaxshirogʻi judu saxovat durur, Tarki tama’ qilki, saxo ul emish, Bazlda sarf etki, ato ul emish. Bergali olmoq ishidin boʻl yiroq, Bermak uchun olmagʻaning yaxshiroq. Ulki karam durrigʻa daryo edi, Bahr aning durrida paydo edi, Gʻazvda neruyi yadulloh anga, Xalq laqab aylab Asadulloh anga. Xatm oʻlub otigʻa saxovu karam, Dedi karam bermak emastur diram. Anda karamdurki talab bilmagay, Kimda diram bilsa tama’ qilmagay. XXXI
122 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Hotami Toyi hikoyatikim, himmat va saxo ahligʻa peshvo erdi va aning mehmonligʻi ta’zimigʻa bosh indurmagan gado himmatini koʻrub insof berdi
Hotami Toyigʻa bir ozodavash Dediki: «Ey himmating ozodakash, Toki saxo boʻldi kafing varzishi, Koʻrdung ekinmu bir oʻzungdek kishi?» Dediki: «Bir kun qilibon jashni om, Indab edim bodiya ahlin tamom. Matbax aro yuz teva qurbon edi, Qoʻyu qoʻzi behadu poyon edi. Bazm ichidin dasht son bir nafas, Kasbi havo aylamak ettim havas. Sayrda koʻrdum bir asiri mixan, Bir quchoq orqasigʻa yuklab tikan. Jismi uyin aylabon ul yuk nigun. Tirkabon ul uyga asodin sutiin, Har qadam urgʻuncha tinib muddate, Har nafas olgʻuncha oʻtub fursate. Soldi ul emgak oʻti koʻnglumga tob, Lutfu taraxxum bila qildim xitob: «K-ey qadin emgak yuki past aylagan, Jismida gʻam xori nishast aylagan, Dasht aro goʻyoki xabar bilmading, Hotam uyi sori guzar qilmading? Da’vat etib asm farovon bukun, Qildi yomon-yaxshini mehmon bukun. Tashla tikan, gulshani izzatqa yet, Chekma mashaqqat, qoʻpu da’vatqa yet». Menda chu fahm etti bu nav’ iztirob,
123 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bosh koʻtarib kuldiyu berdi javob; «K-ey solibon hirs aybgʻinggʻa band, Ozu tama’ boʻynunga bogʻlab kamand. Vodiyi gʻayratgʻa qadam urmagʻon, Kunguri himmatgʻa alam urmagʻon. Sen dogʻi chekkil bu tikan mehnatin, Tortmagʻil Hotami Toy minnatin. Bir diram olmoq chekibon dastranj, Yaxshiroq andinki birov bersa ganj». Ulki bu yangligʻ soʻzi mavzun edi, Mendin aning himmati afzun edi». Himmat agar boʻlsa Navoiy sanga, Banda durur Hotami Toiy sanga. Soqiy, ayoq tut, karam izhor qil, Bazlni Hotamga namudor qil. Bizda chu may bazmigʻa kamdur diram, Kamliq erur bizdinu sendin karam. XXXII - Oltinchi Maqolat
Adab da’bidakim, kichiklarga mujibi saodatmandliq va ulugʻlargʻa boisi sarbalandliq durur va tavozu’ vasfidakim, «dol»dek qaddini xam qilgʻon qadamin davlat farqigʻa qoʻyar va hayo riyozidakim, har kishi kirsa rahmat yogʻinlari birla serob boʻlur
Ey talab uyida nishast aylagan, Qaddini xizmat yuki past aylagan. El yoʻlida gard oʻlubon dard ila. Kibr koʻzin koʻr etib ul gard ila. Ashki riyozatki sochib har sari, Andin oʻchub nafsu havo oʻtlari. Oxu nadomatki chekib sidq aro,
124 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kizb yuzin dudidin aylab qaro. Sidq ila har garm nafasikim urub, Revu riyo xirmonini kuydurub. Qilmay oʻzin ruxsat ishiga samar, «Mim»i azimat bila bogʻlab kamar, Sarsari gʻayratni chu bunyod etib, Hirsu tama’ raxtini barbod etib, Boʻyla tariqiki qabul aylading, Koʻyi tarab sori nuzul aylading. Lek bu yoʻl qat’ida sharti talab, Bilki tavozu’ bila kelmish adab. Chunki tavozu’gʻa xam oʻldi hilol, Boʻldi fuzunroq anga har kun kamol. Yogʻa tavozu’ sifati berdi dast, Qadr ila mushaf uza topti nishast. Charx tavozu’ uza to xam durur, Tobii amri bori olam durur. Yo kibi qoshkim bu durur shon anga, Jonin ulus ayladi qurbon anga. Elga sharaf boʻlmadi johu nasab, Lek sharaf keldi hayovu adab. Chunki yogʻin manbai oʻldi hayo, Qatrasi tuprogʻni qilur kimyo. Boʻlmas adabsiz kishilar arjumand, Past etar ul xaylni charxi baland. Tarki adabdin biri kulgu durur, Kulgu adab tarkiga belgu durur. Qaxqahadin kabk navo kelturub, Boshigʻa ul kulgu balo kelturub.
125 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Gʻuncha kulub boʻldi ochilmoq anga, Etti ochilmoqda sochilmoq anga. Barqni kulgu yiqibon togʻ aro, Balki qilib yer quyi tuprogʻ aro. Subhki, bu sheva pisand aylabon, Mehr oʻti durrini sipand aylabon. Kulguki oʻz haddidin oʻldi yiroq, Yigʻlamoq andin koʻp erur yaxshiroq. Ravshan etib sham’ni har tun yigʻi, Elga berib gʻunchani xandonligʻi, Qildi bulut ashki bila dur nisor, Boʻldi choqin kulgusidin xoksor. Mastki yigʻlay yuruy oʻzdin ketib, Ashki niyozi gunahin pok etib. Kimda adab, kulguga ochmas ogʻiz, Lek hayo abri emas qatrasiz. Qahqahakim, xazl aning yoridur, Qurbaqa savti bila raftoridur. Har kishikim xindu oʻlur xazl aro, Yuzini qilmoq kerak avval qaro. Harza erur chunki musha’bid soʻzi, Oʻz tilini koʻrki kesar ham oʻzi. Ulki soqol bogʻlabon el kuldurur, Kulgu soqoligʻa oʻzi kelturur. Qilmoq uchun koʻzga fuzun koʻrkini, Boshigʻa maymun.chu qoʻyar boʻrkini. Kulgu uchun kelsa ulus qoshigʻa, Kulmas ulus yolgʻuz aning boshigʻa. Masxarakim kulgu uchun boj yer,
126 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bir diram olgʻuncha iki koj yer. Shaklda chun masxaravash keldi bum, Urmogʻigʻa qushlar etarlar hujum. Hazlgʻa loʻli ilik etsa sutun, Oʻzini kuch birla qilur sarnigun. Muncha mazallat borisi bul’ajab, Daf boʻlur kelsa hayovu adab. Jilvagar oʻldi chu quyosh ra’yati, Yer tubiga kirdi kecha zulmati. Muzhik erur mast chu aylar xurush, Soʻzni taammul bila der ahli hush. Tulkuvu it kulgu eshigin ochar, Sher koʻrungach ulus evdin qochar. Buki tavoze’durur oti aning, Yoki adab keldi sifoti aning. Garchi xirad vasfidin oʻzga demas, Borcha ulus sha’nida birdek emas. Har kishining tavrigʻa loyiq kerak, Surati holigʻa muvofiq kerak. Qulgʻaki, bek qilsa tavoze’ tuzun, Rishtai ranj oʻziga aylar uzun. Sajda gado ollida ernas karam, Bilki karamdur anga bermak diram. Tifl uchun qoʻpmoq emastur adab. Pirlar ul ishni demastur adab. Ul mutakabbir boʻluru sen yengil, Bu ikki ish el nega qilgʻay degil. Garchi adab sharti bagʻoyat kerak, Har kishi tavrida rioyat kerak.
127 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Rutbada sendin kishikim boisa past, Koʻrsang oʻz ilgingda ani zerdast, Gar sanga xud tobiu xuddom erur, Qaygʻulari koʻnglunga nokom erur. Farzu sunan ulcha erur dilpazir, Borchagʻa oʻrgatmak erur noguzir. Har ne alar qilsa xilofi hisob, Farzdurur aylamaging extisob. Hashrdadur chunki xitobi sanga, Har ne savol oʻlsa javobi sanga. Lek rioyatlari boʻynungdadur, Ruq’ai roʻzilari qoʻynungdadur. Vojib erur borchasigʻa yorliq, Yaxshi-yomon ishda xabardorliq. Bu sifat ummid ilakim bim erur, Ushbu jamoatgʻa bu ta’zim erur, Gar erur atfolu iyoling sening, Budur alargʻa dogʻi xoling sening. Ulcha erur tiflgʻa shoista ish, Bilki kichiklikta erur parvarish. Qatragʻa chun tarbiyat etti sadaf, El boshigʻa chiqqucha topti sharaf. Birisi qoʻymoqliq erur yaxshi ot, Kim desalar yetmagay andin uyot. Ismda koʻp keldi tafovut padid, Biri Husayn oʻldi, birisi Yazid. Qilmoq erur biri muallim talab, Qilgʻali ta’lim anga ilmu adab. Itga taallumda chu boʻldi kamol,
128 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Sayd aning ogʻzidin oʻldi xalol. Olim ul itkim najasul-ayn erur, Oʻgʻlinga jahl oʻlsa ajab shayn erur. Garchi anga shafqat erur sudmand, Etkuruf ifroti va lekin gazand. Mehr ila zajriki tavaqqu’ durur, Tiflgʻa sendin bu tavozu’ durur. Zavjakim ul boʻlsa anisi haram, Shar’ tariqi bila tut muhtaram. Nafqa bila nafsni tutma darigʻ, Joninggʻa ifrot ila ham urma tigʻ. Aylamagil xullasini rang-rang, Kiysa dogʻi hujrada tutsun darang. Anglasang otlangʻucha xolotini, Gar er esang tutma aning otini. Qilsa ravon yor ila agʻyor aro, Ta’biyai koʻy ila bozor aro. Ulki chiqib kirdi yana qoʻynunga, Bilki olibsen ajab ish boʻynunga. Gʻoza bila qildi chu yuzni qizil, Yuz qaroliq fikridadur jazm bil. Sochbogʻini tob ila chun soldi band, Nafsu havo boʻynigʻa soldi kamand. Vusma sori topii chu vobastaiiq, Boʻldi iki fitnagʻa payvastaliq. Muncha qabohat bila boqib turub, Bersang ijozat ani otlanturub, Ushbu boʻlur gʻayratu mardonaliq, Rashku hamiyat bila afsonaliq.
129 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ul kun agar chiqsa qoʻyu qilma zoʻr, Kim chiqib evdin vatani boʻlsa goʻr. Harnekim ul shar’din etti udul, Ermas adab aylasang oni qabul. Biri erur makrumati volidayn, Bilki munung qilmogʻidur farzi ayn. Bu ikining xizmatini bir bil, Har necha ifrot esa, taqsir bil. Boshni fido ayla ato qoshigʻa, Jismni qil sadqa ano boshigʻa. Ikki jahoninggʻa tilarsen fazo Hosil et ushbu ikisidin rizo. Tun-kununggʻa aylagali nur fosh, Birisin oy angla, birisin quyosh. Soʻzlaridin chekma qalam tashqari, Xatlaridin qoʻyma qadam tashqari. Boʻlsun adab biria bori xizmating, Xam qil adab «dol»i kibi qomating. Soʻngra rahmning silasin qarz bil, Rahm oʻshul toifagʻa farz bil, Soyiri nos ichra ulugʻ to kichik, Yoxud aro yerda vasat chargalik. Kimki ulugʻroq anga xizmat kerak, Ulki kichikroq anga shafqat kerak. Kimniki qilsang mutavassit xayol, Asra aning hurmatida e’tidol. Xizmat ila aylama tavqir ham, Shan’at ila aylama taxqir ham. Tutqil aning hurmati ichra zarur
130 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qoidai nuktai «Xayrul-umur». Izzati haddin kam esa xoʻb emas, Haddidin ortuq dogʻi margʻub emas. Yoki seni gardishi charxi baland Aylasa shah xizmatigʻa arjumand. Garchiki, shah bazmi erur dilrabo, Vojib erur aylamak andin ibo. Marhami zimnida erur reshlar, Noʻshi ichinda tikilur neshlar, Gul koʻrunur yonida yuz xori bor, Bor esa bir aysh, ming ozori bor, Telbaga oʻt shakli guliston erur, Tushsa xalosi qachon imkon erur. Tifl yilon naqshigʻa moyil durur, Zaxrini bilmaski, xalohil durur. Bahrda tushsa duri xurshedrang, Zimnidadur gʻarqau komi nahang. Angla bu qonun ila shah xizmatin, Ayshidin ortuq gʻam ila mehnatin. Sud erur nechaki boʻlsang yiroq, Turfa bukim, boʻlmagʻaning yaxshiroq. Kimga fano ganjidin ogohliq, Mulki qanoatda anga shohliq. Xizmat agar boʻynunga beixtiyor Tushsa qilurda sanga ne ixtiyor. Muxtasar aylay, eshit ijmolini, Fahminga zohir qilay ahvolini, Topsang shah xizmatigʻa intisob, Toʻrt ish etgil oʻzunga irtikob:
131 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Niyat aning birla burun rost qil, Gʻayrin aning koʻnglunga bexost qil. Yana budurkim, toni xizmat chogʻin, Ayla, vale aylamagandek sogʻin. Yana bukim, yaxshi-yomon dema soʻz, El yomonu yaxshisigʻa solma koʻz. Yana bukim ranj yetar, gar taab, Asra yomon-yaxshigʻa sharti adab. Toshqiligʻingning bu sifat xoli bor. Boisa taqarrub aning ashkoli bor. Bu necha ish boʻlsa muyassar sanga, Davlat ila yorugʻay axtar sanga. Bu bori juzve durur, ey notavon, Kulli erur ulki, agar nogahon. Boʻlsa gʻino shevasi oring sening, Faqr uyiga tushsa guzoring sening, Anda durur shart tavozu’ sanga, Oʻtrusida qat’i tavaqqu’ sanga. Charx kibi yetsa zabardastliq, Yer quyisida tilamak pastliq. Etsa gʻamu gʻussa yuki togʻdek, Boʻlmoq aning ostida tufrogʻdek. Aylamamak jola kibi yogʻsa tosh, Rost binafsha kibi yuqqori bosh. Vaz’i tavoze’da vafo aylamak, Da’bi adab birla hayo aylamak, To bu vasila bila topib qabul Maqsadi asliy son boʻlgʻay nuzul. XXXIII
132 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Noʻshirvonning hayo bogʻida nargis koʻzidin koʻzining nargisi uyolib, nargis koʻzluk gulruxidin kanor istamay, kanora istagoni
Shoh emas erkanda Anushirvon Boʻldi birov ishqi bila notavon. Gʻuncha kibi koʻngli toʻla qon edi, Lek gʻami xurdasi pinxon edi. Etti gʻamu mehnati bemar anga, Toki visol oʻldi muyassar anga. Bir chaman ichra tuzubon xilvate, Gulrux ila qildi ayon suhbate. Komgʻa mayl ayladi chun komgor, Ayladi taslim oʻzin guluzor. Sungʻoch ilik dilbari munis son, Tushti koʻzi bir buta nargis son. Ilgini chekti mutagʻayyir boʻlub, Dedi sumanbar mutaxayyir boʻlub. «Kim bu ne qoʻl sunmogʻu chekmak edi». Posuxini shohi muaddab dedi: «Kim bu visol ichraki voqe’ durur, Nargisi shahlo koʻzi mone’ durur». Ayni hayo birla rutuvvat anga, Bermadi ul amrda quvvat anga. Nargisini toʻldurubon yoshidin, Qoʻpti, dogʻi kechti ul ish boshidin, To ani oxir bu arigʻ niyati, Boʻyla hayo shevasi xosiyati Jumlai olam aro shoh ayladi, Adlini olamgʻa panoh ayladi.
133 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Aysh, Navoiy, necha dilkash durur, Lek adab birla hayo xush durur. Soqiy, adab shartini omoda tut, Ollima toʻqquz yukunub boda tut, To ani ich, deb senga men yuz tutay, Tomsa toʻquz, oqsa xud oʻttuz tutay. XXXIV - Yettinchi Maqolat
Qanoat bobidakim, ayni ju’din ayrilsa, zamzami najoti, balki salsabili hayot sori uchmoqning kanoti durur va parishon tama’kim, mazallat zahri ta’mi mazoqqa yetkurur va qoni’kim, koʻzi uzra kon mavj ursa, izzati bor va tomi’kim, olun masnad uzra orom tutsa, mazallati bor
Kimgaki ish boʻldi qanoat fani, Bilki, ani qildi qanoat gʻani. Ganju tajammulni gʻino bilmagil, Balki gʻino ganji qanoatni bil. Naqdi qanoatgʻa chu yoʻqdur fano, Jaxd etu bu naqd ila topgʻil gʻino. Kulbada darveshki, qoni’ durur, Foyiq erur shahgʻaki, tomi’ durur. Chunki tama’ boʻldi gadolar ishi, Bilki gadodur tama’ etgan kishi. Shah chu tama’ qildi erur luqmahoh, Qoni’i darvesh erur podshoh. Shoh ul emaskim, boshigʻa qoʻydi toj, Shoh ani bilkim, yoʻq anga extiyoj. Qushlar aro shohki, anqo durur, Nuktae bu amrda paydo durur. Bordur agar fikr ila topsang vuquf,
134 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qoni’u anqogʻa muvofiq xuruf. Tu’magʻa xudxud neki muhtoj erur, Payk bil, archi boshida toj erur. Hindui loib boshida toj koʻr, Oni qaropul son muhtoj koʻr. Etsa arozil kafidin boj anga. Koʻk sori tashlar nimadur toj anga. Shoh boshimng sharafi toj emas, Angla ani shohki, muhtoj emas. Shoh agar ul boʻlsaki, muhtojdur, Harf ila muhtojda ham tojdur. Shoh desang kimda koʻrub tojni, Shah deli bu vajx ila muhtojni. Shoh ani bilkim, boshi qalpoqda, Bazl etar ofoq berur choqda. Boʻlmasa ham shukr ila qoni’ boʻlur, Bazl ishidin nafsgʻa moni’ boʻlur. Kimki qanoatdin erur xujjati, Yaxshi-yomongʻa yoʻq aning xojati. Topsa qanoat son har kimsa yoʻl, Shoh bu taqdir ila ul boʻlgʻay, ul. Mulk ila oʻzni demagil, arjumand, Mulki qanoat bila boʻl sarbaland, Charxki, bir qurs ila tuzdi maosh, Bogʻladi oy jinnini koʻksiga tosh. Ayladi Haq vaz’ida nodir ani, Neki qilayin desa qodir ani. Sham’ki o:z yogʻi bila qovrulur, Charx anga fonus kibi evnilur.
135 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ravshan erur koʻzki, tutar kom ila, Goʻshai mehrob iki bodom ila. Chunki ogʻizning yemak oʻldi ishi, Harbi uchun chekti iki saf tishi. Kimsa necha zebu tama’din yiroq, Zimnida osoyish erur yaxshiroq. Gavharu durni quloq ozori bil, Soʻzni quloqning duri shahvori bil. Oltun isirgʻaki quloq ogʻritur, Zarxal oʻtukdurki, ayoq ogʻritur. Nukta durin bil quloq oroyishi, Keng oʻtuk oidi ayoq osoyishi. Topsa kishi bodiya ichra zulol, Oltun ayoq qaydau singʻon safol. Suvgʻa safol ichra xalovat durur, Koʻzguga kul birla tarovat durur. Koʻzgu jamoligʻa nafas boʻlmasun, Dastasi oltun gar emas boʻlmasun. Tashnaki ul suv bila istar farax, Qayda kirar koʻngliga oltun qadah. Kim quruq etmak suvga toʻgʻrab yesun, Qursi xuru chashmai hayvon desun. Oshigʻa kim solsa qilib ziynat ish, Zardagu shalgʻam kibi oltun-kumish. Borcha naxud oʻrniga durri xushob, Reza chagʻandar yeriga la’li nob. Yuzida zarrishta boʻlub za’faron, Qursi qamardin tabaq ustida non. Sabzasi non uzra zumurrad boʻlub,
136 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Tanasi xon ichra zabarjad boʻlub. Tengri uchun, kel oʻzung insof ber, Kim kishi och oʻlsa ne nav’ oni yer. Garchiki bor anda zarofat base, Durlari tishlargadur ofat base. Chaynaridin tishga ham ozor oʻlub, Yutmogʻidin xud boʻgʻuz afgor oʻlub. Chunki yeyildi bu takallufiuq osh, Osh dema, balki necha pora tosh. Me’da aro chunki bu da’vat yetar, Deki, ani metda netib xazm etar. Me’da oʻzi xoʻrdidogʻi oshni Hazm qilur, yoʻqki, ushoq toshni. Aytmakim, toʻmai qobildur ul, Boshdin-ayoq zahri xalohildur ul. Kimsa bu ajzogʻa sanar chun baho, Oʻlturubon oʻzni berur xunbaho. Hazm ham oʻlsa agar insofdur, Koʻrki, ne ifrot ila isrofdur. Kimki erur mahzani Qorun aning Mulki Jamu toji Faridun aning. Bazl debon ganj eshigin ochmasa, Foydasiz durru guhar socnmasa, Foydasiz qilmasa zohir karam, Bermasa bir bazlagʻa yuz ming diram, Ochgʻa yemak bersa, yalangʻochgʻa toʻn, Yuz tilaganlarga mingu birga oʻn. Qoni’ esa ulchaki maqdur erur, Tengriyu xalq ollida ma’zur erur.
137 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ulki tajammul anga voqi’ emas, Onchaki bor sarfigʻa qoni’ emas. Koʻrdi esa mun’imi itlofxoʻ, Aylar aning shevasini orzu. Topmay aning mahzanigʻa dastras, Bazl ila isrofini aylar havas. Sarv yonida chiqorur xoshasin, Raxsh xiromida surar loshasin. Kiymak uchun egniga topmay palos, Elga tilar, bersa munaqqash libos. Kimgaki andesha bu surat boʻlur, Avval anga burch zarurat boʻlur. Burch ishidin oʻzga chu fan topmadi Oldi, vale bergali tan topmadi. Ayladi chun vajxni xoki siyox, Va’da yetib qildi gʻulu qarzxoh. Burch etibu sarf etib itlof ila, Borchani aylab talaf isrof ila. Yo ulus ichra yuzi suyin sochib, Yo olibon boshinu bir yon qochib. Munchavu yuz muncha yetibon alam, Lek anga boʻlub yana yuz muncha ham. Tarki qanoat ani aylab jalo, Kelturubon boshigʻa yuz ming balo. Ulki qanoatni qilibdastpech, Holigʻa bu pech yetushgaymu hech. Ikki qaro pul chekibon dastranj, Yaxshiroq andinki, shah in’omi ganj. Tinch koʻngul birla qatiqsiz umoch
138 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Behki, birov minnati birla kuloch. Kunduz oʻkush ranj ila muzdurluq, Kulbagʻa bermak kecha ma’murluq Behki tama’ toqini tortib baland, Aylasa muzdurligʻin yuz najand. Ey xush, ul oyini fano koʻzlagan, Mulki qanoatda saro koʻzlagan. Koʻngli agar bogʻ tamanno qilib, Gulshani axzarni tamosho qilib. Gunbad anga gunbadi nilufariy, Ravzasi saxni falaki axzariy. Toqi muallo anga gardon sipehr, Shamsasi ul toq uza raxshanda mehr. Kun boʻlubon vardi guliston anga, Oy boʻlubon sham’i shabiston anga. Anjumi shabgardgʻa boimay qaror. Sham’ aning atrofida parvonavor. Charxu shafaq bazmida fonusi ol, Oʻylaki minqosh anga jirmi hilol. Boʻyla xayolot ila qoni’ boʻlub, Istaridin nafsigʻa moni’ boʻlub. Qilsa tasavvur bila xursandliq, Yodi bila etsa barumandliq. Gar xud oʻlub himmatining raxshi tez, Qilsa biyik poʻya qilurgʻa sitez. Boʻlsa biyik charx ila axtar anga, Toʻda kul ichra necha axgar anga. Koʻrsa jahonni bir ovuch xokcha, Toʻbi ila sidrani xoshokcha.
139 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bermasa koʻk qasrigʻa vayronini, Toqi falakka yiquq ayvonini. Pora yurak qoni boʻlub qut anga, Balki farax kasbigʻa yoqut anga. Xoru qamishning tubidin luqmahoʻr, Lek berib ta’m anga gulshakar. Boʻlsa toboni dagʻi har sori chok, Yer yuziga ibrat uchun xandanok. Xirqasining choklarin bilsa ul, Gulshani tavfiq nasimigʻa yoʻl. Pastini a’lo bila teng qilmasa, Sholini debo bila teng qilmasa, Kulbasi oy sham’idin oʻlsa yoruq, Eshigi yel ilgidin oʻlsa ochuq. Oq yamogʻu egnida koʻk xirqasi Xushroq anga subhu falakdin base. Har sori vayronida boʻlsa shikof, Satr uchun oʻrgamchi anga pardabof. Rohat uchun boshki qoʻyub tosh uza, Fari humoy istamay ul bosh uza. Qish kuni yetkursa sovuq tob anga, Daf igʻa gulxan kux sinjob anga. Yoz topa olmay chu isigʻdin panoh, Soya uchun koʻpruk anga xobgoh. Faqr berib mahzani Qorun anga, Foqa boʻlub mulki Faridun anga. Aylabon oyini qanoat ani, Dahrda mustagʻni ulusdin gʻani. Chun bu jahon ichra tama’korliq,
140 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
El koʻzida bermay anga xorliq. Hashrda dogʻi qoʻpub andin azob, Koʻnglida yoʻq daxshati yavmul-hisob. Balki boʻlub faqrda sarmoyasi, Kim quyosh avjigʻa tushub soyasi. Dunyovu uqboda barumand oʻlub, Kimki Haq ehsonigʻa xursand oʻlub. Ulki etib tarki qanoat shior, Aylab ani ul tama’ el ichra xor. Iz tilasang ayla qanoat tama’, Masnadi izzat uzadur «Man qana’. XXXV
Qoni’i juvonmard ila tomi’i jahongard hamrohligʻi va biri famgʻat ganji hirsidin mazallat ranjigʻa qolib, binning kanoat ranji chekardin farogʻat ganjiga yetgoni Fors navdxisidin ikki rafiq, Ayladilar Chin sori azmi tariq. Biri azal qismigʻa qoni’ edi, Qismidin ortuq biri tomi’ edi. Borur edilar qilibon poʻya fosh, Boʻldi ayon yoʻl uza bir soda tosh. Yorimi yerda, yorimi yuqqori, Ul yorimidaki, boʻlub toshqori Nuktai bas turfa qozilgʻon edi, Chun oʻqudilar - bu yozilgʻon edi Kim: «Kishi gar emgak oʻtin yondurur, Toshni yana yuzigʻa aylondurur. Anda bitiklik durur afsonae, Kim bu navohi aro vayronae Borki, ostida erur turfa ganj,
141 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Olgʻay ani har kishi koʻrsa bu ranj. Har kishi bu ranjdin oʻlsa yiroq, Sabru qanoat boridin yaxshiroq». Tomi’ oʻqugʻoch mutaxattik boʻlub, Tomia irqi mutaharrik boʻlub. Ganj tamannosigʻa berkitti tish, Boʻldi anga togʻ tubin qozmoq ish. Qoni’ ul ishga chu nazar ayladi, Qilmadi parvou guzar ayladi. Dedi: «Bu ne mehnati jonkoh erur, Ganji qanoat manga hamroh erur. Kim sorikim, Tengrining ehsoni bor, Tosh yorilib chiqmogʻi imkoni bor». Yoʻldin olib kecha tong otquncha bahr, Subhidam ollinda ayon boʻldi shahr. Shahrgʻa el kirgali koʻp yoʻl edi, Ulki burun kirdi, vale ul edi. Bor edi darvozagʻa surmak hamon, Har soridin xalq yugurmak hamon. Bu el aro rasm bu ermishki, shoh, Qilsa baqo mulki sori azmi roh. Asrab ani shahr elidin yoshurun, Kimki sahar shahrgʻa kirsa burun. Aylar emishlar ani masnadnishin, Boshigʻa toj, ilgiga solib nigin. Oni ham ul rasm ila xaylu sipoh, Qildilar ul mulku sipoh uzra shoh. Yoriki ranj oʻziga olib edi, Ganj tamannosigʻa qolib edi.
142 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ranj bila yetti chu oʻz jonigʻa, Toshni evurdi yana bir yonigʻa, Xatqa boqib koʻrdi bu mastur erur: «Xomtama’ dahrda ranjur erur». Oni qanoat qilibon shahriyor, Muni tama’ ranji qilib xoksor. Qilma, Navoiy, tama’ eldin diram, Bor esa bersang xud erur ul karam. Soqiy, etibmen tama’ ul bodadin, Kim olur ozu tama’ ozodadin, Jur’asidin soliki roh et meni, Mulki qanoat uza shoh et meni. XXXVI - Sakkizinchi Maqolat
Vafo bobidakim, «vov»i semurgʻ «sin»ining zimnida daxyakidek nixon durur va «fo»si Qof togʻi ostidagʻi «fo»dek ayon va «alif»i kimyo tubidagi «alif» nishonasi, va nuqtasi mehrigiyo butasining donasi. Bas bulami tama’ qilgʻon kishining ishi suv sathida yugurmak boʻlgʻay va qaro yerda kema surmak
Charx toʻquz durjiki zarkor erur, Javfida yuz ming duri shahvor erur. Har durining lam’asi sham’i farogʻ, Ne duru, ne sham’, duri shabcharogʻ. Har birining qiymati kondin fuzun, Kon demakim, kavnu makondin fuzun. Ulki laqab qoʻydilar «aflok» anga. Anjumi yuz ming guhari pok anga, Qay birikim oʻksuk erur pokidin, Ojiz erut aql aning idrokidin. Harne javohirki, xayol aylagay,
143 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Javhariyi aqlu savol aylagay. Yuz topilur, bir desa bu kon ero, Yuz desa ming oncha bu Ummon aro. Gʻayri hamul durki, jahontob erur, Kim bu tengiz qa’rida noyob erur. Bir dur agar aylasa zohir jamol, Ikkisi jam’ oʻlmoq emas extimol. Soʻrsa otin ahli safo javhari, Ox chekib deki, vafo gavhari! Bu duri noyob vafomu ekin, Gar ul emas, mehrigiyomu ekin? Mehrigiyo demaki, anqodur ul, Javhari fardu duri yaktodur ul. Mehr uzori uza xatti gʻubor, Tun sochining tobida mushki tator. Tushsa birov ilgiga durri yatim, Bordur aning javhari jonigʻa biym. Har kishi hamkim bu guhar bor anga. Ranju ano doim erur yor anga. Har kishini koʻrsa, oʻzin yor etar, Mehru vafo gavharin izhor etar. Ul kishi razl oʻlsun, agar baxtiyor, Kim munga yoʻq shafqatidin ixtiyor. Oʻylaki xurshed erur ayni nur, Koʻzni yorutmoqda anga ne shuur. Abrki, har qatra guhardur anga, Gul ochilurdin ne xabardur anga. Gul ne bilurkim, negadur zebi bogʻ, Nevchun etar atri muattar dimogʻ.
144 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Oʻt erur oʻz xirqatidin bexabar, Bodagʻa mast erkanidin ne xabar, Har kishikim juz bu guhar yoʻq anga Fosh oʻlur andoqki, xabar yoʻq anga. Har nechakim, bu guharedur sharif, Xosiyatidur anga behad kasif. Kim bu guhar har kishidin boʻldi fosh, Boshigʻa yogʻdi guhar oʻrnigʻa tosh. Har kishiga qildi birov bir vafo, Mahlasi yoʻqdur koʻrubon ming jafo. Necha samar sochmoq esa shox ishi, Koʻprak otar tosh anga tergan kishi. Kon necha bazli guhari pok etar, Olgʻuchi koʻprak yuragin chok etar. Sham’ yorutub uy ichu toshini, Yev iyasi koʻprak uzub boshini. Xossa bu davronki, muhabbat qoʻli, Sindi aning panjasidin bir yoʻli. Chunki quyosh boshdin-ayoq boʻldi mehr. Yerga kiyurdi ani har tun sipehr. Xoma vafodin bitidi mojaro, Muftiyi gardun yuzin etti qaro. Chax boshigʻa evrulubon charxi tez,. Bogʻlabon uy boʻyninu aylab sitez. Vahki, falak toki sabuksang erur, Dahr aning ollida kuxanlang erur. Mehr eliga javrmu erdi ekin? Qoida bu tavrmu erdi ekin? Lutfu vafo yoʻlida boʻlgʻonga gard,
145 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Yoʻq edi erkinmu evaz, gʻayri dard? Kimki vafo uzra borib bosh anga, Sarzanish-oʻqmu edi podosh anga? Yo bu zamon ahliga bu boʻldi bahr, Noʻsh olibon quymoq el ogʻziga zaxr, Kimga birov tutsa guli tozaroʻy, Gulshani rizvoncha anga rangu boʻy. Buki evaz, bermagay ul juz tikan, Bir demagil, balki degil yuz tikan. Xalq ishiga gar bu namudor erur, Bir kishi topmoq ishi dushvor erur. Bir kishi andoq kishikim bir kishi, Tuzgay aning birla mavaddat ishi. Etsa falakdin sitamu xori dard, Bir nafas etgay anga izhori dard. Boʻlsa zamon xanjaridin yorae. Munglashib andin tilagay chorae. Harne yetar dahr maloli .anga, Aylagay oʻz koʻnglini xoli anga. Har kishiga yetsa falakdin gʻame, Boʻlmasa hamdardi aning hamdame, Roz labin tikkon ipin soʻkmasa, Harneki koʻnglida erur toʻkmasa, Dard yoqib shu’lai nobudini, Charxdin oʻtkargay aning dudini. Tigʻi balo koʻksini chok aylagay. Dard oni bir damda xalok aylagay. Sarsari gʻam joniga urgʻay sipehr, Xirmani umrini sovurgʻay sipehr.
146 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bas kishiga umr xushi yor emish, Umr degan yori vafodor emish. Yorki, oyini vafo yoʻq anga. Sham’ kibidurki, ziyo yoʻq anga. Sham’ki yoʻq anda ziyo toʻshasi, Oʻtsiz erur oʻylaki, muz shushasi. Yorki, bor anda vafo - yor bil. Umr degan yori vafodor bil. Har kishi olamda erur yorsiz, Bir sadafedur duri shahvorsiz. Yoʻq xunari yolgʻuz esa, uz kishi, Qayda kishi sonida yolgʻuz kishi. Fard kishi davrda topmas navo, Yolgʻuz ovuchdin kim eshitmish sado? Yorsiz el ohi gʻamandud erur, Yonsa yigʻoch yolgʻuz, ishi dud erur. Toq kishi ayshi uyin bil nigun. Uyga qachon xomil oiur bir sutun? Sinsa uqob egni uza bir qanot, Tez uchar, lek anga birdam hayot. Solmas oʻyun nard bisotida shayn, Boʻlsa aning tosida bir ka’batayn. Toshki chaqmoqdin oʻlgʻay yiroq, Tiyra tutor ikkalasin ul firoq, Bir-biriga chun yetishurlar dame, Ravshan oʻlur oʻtlaridin olame. Sinsa qalamning shaqidin bir uchi, Ojiz oʻlur noma raqam qilgʻuchi. Yoki singor goʻshaga muhtoj erur,
147 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bilki kamonkash anga xiloj erur. Dur nechakim, aybdin oʻldi yiroq, La’l ham oʻlsa yonida yaxshiroq. Jumla jahon shahligʻidin ori bor, Kimki gadodur dogʻi bir yori bor. Shohki yoʻq hamdamu yori aning, Koʻnglida koʻp boʻlgʻusi bori aning. Qilsa birov hamnafasu yorliq, Boʻlgʻusi koʻp gʻamgʻa sabukborliq. Yor erur anaoq guhari bebaho, Kim anga muhtoj ne shah, ne gado. Ushbu sifat yorki, marqum erur, Voyki, bu davrda ma’dum erur. Boʻlsa dogʻi topmogʻi oson emas, Jinsi bashar ichra xud imkon emas. Xayli malak ichra agar bordur, Charx uruji dogʻi dushvordur. Boʻldi pari ham bu sifatdin bari, Odami oʻlmoqni ne bilgay pari. Gar sanga bor ersa, bu soʻzda xafo, Qaysi pari chehrada koʻrdung vafo? Topmoq ani garchiki, dushvor ekin, Boʻlsa dogʻi odam aro bor ekin. Vasli aning kimgaki boʻlgʻay nasib. Sha’nidadur oyati «Fatxun qarib». Har kishi bir yor iladur koʻngli shod, Xayli maloikdin anga «In yakod». Vasli ila kimki erur bahramand, Jonim aning boshigʻa boʻlsun sipand.
148 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kimki vafo koʻrdi jafo qilmadi, Oʻtrusida gʻayri vafo qilmadi. Jonni sanga topshurayin, ey sabo, Elt aning ollida qilmay ibo. Boʻl quyunu boshigʻa evrul base, Jon dogʻi qoʻynungda nechukkim xase. Mendin anga arzi duo aylagil. Yoʻlida jonimni fido aylagil. Demon, olib kel chamani vardini, Koʻzuma yetkur yoʻ lining gardini. Xidmatida gar topa olsang majol, Onchaki mendin degasen arzi xol. Avval ayogʻigʻa tushub past boʻl, Yoʻlida tufrogʻ ila hamdast boʻl. Subh nasimi kibi boima xamush, Shorn shamoli kibi tortib xurush. Aytkim, ey boshtin-ayoq ruhi pok, Jism sanga ruhki, ruhi fidok. Necha visolingni tilab zor oʻlay, Necha firoqinggʻa giriftor oʻlay. Bagʻrim oiub koʻhi balo lolasi, Koʻzdin oqib har sari pargolasi. Jonim oiib hajring ila dardmand, Raglar ajaldin anga pechon kamand. Oncha seni istabon urdum qadam, Kim talabingda qadam oidi adam. Seni tilab har necha koʻrdum shikanj, Ganj tilab yetmadi juz dardu ranj. Sabza dedirn sonchti nishtar meni,
149 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
La’l dedim, oʻrtadi axgar meni. Lola debon koʻksuma koʻrdum tugan. Gul tilabon koʻngluma toptim tikan. Kimki anga aylamadim jon darigʻ, Qilmadi javr ulchaki imkon darigʻ. Har kishikim, qoʻydum ayogʻigʻa bosh, Jola kibi boshima yogʻdurdi tosh. Voyki, yuz tosh aro yolgʻuz boshim, Charx sogʻinmishki, erur yuz boshim. Ham bu nafas boshima yet, rahm etib, Soʻngra ne osigʻ kelurung men ketib. Gar bu tamannoni qabul aylasa, Mehr buzugʻ sori nuzul aylasa, Turmavu zinxor yetishgʻil manga, Xizr hayoti bu xabar bil manga. To chiqibon oʻtru yuz afgʻon qilay, Qaysi figʻon, balki fido jon qilay. Tushsa koʻzum yigʻlayu jononagʻa, Jon berayin ollida shukronagʻa. Jondin olib dard bu darmon bila, Bormayin oxir dami armon bila. Gar manga bu kom qarib oʻlmasa, Davlati diydor nasib oʻlmasa, Dashti fano sori xirom aylasam, Mulki adam ichra maqom aylasam. Har kishi ham qilsa vafo jomi noʻsh, Koʻngli muhabbat mayidin ursa joʻsh. Aylasa bu ishda tatabbu’ manga, Andin erur muncha tavaqqu’ manga.
150 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kim anga kim qilsa jahonin fido. Etsa aning mehrida jonin fido. Cheksa yukin onchaki toʻqquz sipehr. Ul dogʻi bir zarracha koʻrguzsa mehr. Desun ani gavhari koni vafo, Koni vafo yoʻqki, jahoni vafo. Shukrin aning virdi zabon aylasun, Koʻnglini mehriga makon aylasun. Bordur umidimki, bu davlat chogʻi, Boʻlgʻay aning sadqasi mendin dogʻi. Jonni fido etsa bu jononigʻa, Qoʻygʻay aning minnatini jonigʻa. Aylasalar ikki tarafdin vafo, Etgay alar jonigʻa oncha safo. Kim sifati sigʻmagʻay avroq aro, Demayin avroqki, ofoq aro. XXXVII
Ikki vafoliq yor bir-birisi vafosiga boshlaridin kechgani va alar barakatidin yuz ming bosh qilichdin va qilich qindin qutulgani, balki qinga tushgani
Andoq eshittimki shahi komron, Toʻrt ulus xoni Temur Koʻragon Fathi aqolimga qilgʻonda azm, Hind savodida qatiq boʻldi razm. Fatx ila nusrat chu anga berdi dast, Charx aduv qalbiga soldi shikast. Chunki aduv kufr eli erdi tamom, Bek dedikim, qilsun ulus qatliom. Kasratidin dashtni tutgʻon qatil,
151 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qon ila shingarfdin oqizdi Nil. Bosh tushub ul rudda soy toshicha Bosh kesibon har kishi oʻz boshicha. Har sari qon toʻkmak ila tigʻi tez, Jumlai olamda sohb rustaxez. Ushbu mahalda iki bechora yor, Boʻldi qitol ahligʻa nogah duchor. Tushti sipohi birisin chopqax, Shoh yosoqidin amon topqali. Qatl ishiga chun yonidin chekti tigʻ, Boshin aning chopmoq uchun bedarigʻ. Koʻrdi chu tigʻ ostida qoʻldoshini, Yori shafi’ oʻldi ochib boshini. Kim sanga maqsud agar bosh erur, Qoʻy ani, bu bosh anga podosh erur. Chun anga yuzlandi qoʻyub yorini, Yori ham yetti bu soʻz izhorini. Qaysigʻa aylay desa ul zulm fosh, Yori qoʻyar yerdi ayogʻigʻa bosh. Tund boʻlub qotili poʻlodchang, Dedi: Ikkingizni chopay bedarang. Qay birining qatligʻa qilgʻach shitob, Yona biri aylar edi iztirob, Kim, meni qatl ayla burun, tez boʻl, Toki men oʻlguncha tirik boʻlsun ul. Bazl qilurlar edi bir-birga bosh, Boshlarigʻa tigʻ uchun yerdi talosh. Maks edi bu nav’ aroda bir zamon, Kim yel aro tushti nido: «Al-amon!»
152 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bir-biriga kechti alar jonidin, Shoh dogʻi kechti ulus qonidin. Fosh yetib ul sidqu mavaddat xavos, Ham yelu ham oʻzlari boʻldi xalos. Bersa, Navoiy sanga yore xudo; Sen dogʻi qil boshingu joning fido. Soqiy, olib kel qadahe yor esang, Mehru vafo sharti bila bor esang. Ogʻzima jon yetti, davo qil manga, Va’da necha?! Emdi vafo qil manga. XXXVIII - Toʻqquzunchi Maqolat
Ishqoʻti ta’rifidakim, shu’lasi balo sahrosining lolalari va axgari balokash koʻngul pargolalari durur va mehnat qaro shomi aning tutuni va bu shomning muhtariq kavkablari aning uchquni durur. Va husn anvorikim, muncha oʻtgʻa bois, aning barqidin bir lam’a va muncha haroratga mujib, aning quyoshidin bir ashi’a durur
Odami xokiyni chu subhi alast Ayladilar ruh mayi birla mast. Hikmat iligi bila tufrogʻini, Tuzdilar andoqki Eram bogʻini. Qaysi Eram, ravzai xuldi barin, Ravza nekim, jilvagahi huri in, Qushlari har lahza yuz afsona deb, Har kishikim, yona soʻrub, yona deb. Sahni falak bogʻidek orosta, Har guli oning mahi nokosta. Orazi gulrangi guli tozasi, Gul uza gulgunluq aning gʻozasi. Qomat oʻlub savsani ozod anga,
153 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Balki sihi sarv ila shamshod anga. Zulf anga sunbuli mushkin boʻlub, Yuz bila yeng lolavu nasrin boʻlub. Yuzda quyosh chashmasidek obu tob, Gʻabgʻab oʻshul chashma suyidin hubob. Koʻzdin oʻlub nargisi fattonlari, Labdin oʻlub gʻunchai xandonlari, Xat boʻlubon sabzai xurram anga, Ter oʻlub ul sabzada shabnam anga. Husnu jamol anda gumondin fuzun, Harne gumon aylasang ondin fuzun. Lek bu ne husn oʻlubon dilfireb, Ne bu jamol olibon andin shikeb. Bulbuli ishq oʻldi chu dostonsaro, Kirdi tamoshoga bu boʻston aro. Chun nazari gulga tushub zor oʻlub, Shavq oʻtidin joni xabardor oʻlub. Maskan uchun boʻldi chu gulbunnishin, Joniga oʻt yoqti guli otashin, Joni aro ishq oʻtidin tushti tob, Koʻnglida gʻam shu’lasidin iztirob. Ishq chu toroji shikeb ayladi, Gul dogʻi izhori fireb ayladi. Jilva qila boshladi chun gul anga, Qolmadi imkoni tahammul anga. Kuymak ila chekti aningdek xurush, Kim oʻtidin tushti chaman ichra joʻsh. Keldi chu bu hirqatu mahruqluq, Boʻldi ayon oshiqu ma’shuqluq.
154 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ishq chu tugʻyoni kamol ayladi, Oshiq oʻzin sheftahol ayladi. Husn dogʻi jilva qilib dilpisand, Zulfgʻa topshurdi balodin kamand. Tushti jahon mulkigʻa gʻavgʻoyi ishq, Boʻldi zamon ahliga yagʻmoyi ishq. Ishq ne oʻt yerdiki, qilgʻoch hujum, Dudu sharar boʻldi sipehru nujum. Pashshadek ul duddin itti malak, Charxda fonusdek oʻldi falak. Aql jabinida savod yetti fosh, Ruh koʻzidin dogʻi oqizdi yosh. Dayrda ham andin uzun mojaro, Ka’ba libosi dogʻi andin qaro. May oʻti but yuzidin urgʻoch alam, Kuydurub ul shu’lada Mushafni ham. Andaki Mushaf varaqin kuydurub, Rahlni oʻt yoqmoq uchun sindurub. Dayrgʻa masjidni haqir aylabon, Kufrgʻa imonni asir aylabon. Xirqai taqvoni qihb itga jul, Ruq’alari har sori jul uzra gul. Kufr savodigʻa chu ochib kitob, Borcha samadni sanam aylab xitob. Masjid aro bodai isyon sotib, Goʻshai mehrob aro kup oʻmotib. Oʻt solibon gulshan aro gul bila, Maykada kunjin yorutub mul bila. Bogʻ ne voqifki, ne guldur bu gul,
155 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kup qachon ogahki, ne muldur bu mul. Ruh bu gul xorigʻa pobast oʻlub, Jon dogʻi bu mul isidin mast oʻlub. Aqli sarosima ishi muxtalif, Qaysi sarosimaki, masxu xarif. Dema xarif, ablahu nodon degil, Nodon yoʻq, gʻuli biyobon degil. Qaydaki ishq oʻti boʻlub shu’lakash, Aql oʻlub ul oʻt uza xoshokvash, Gʻayri koʻngul xittai ma’murasi, Kim kuyubon boʻldi bu oʻt koʻrasi. Qoysi koʻngulniki, makon yetti ishq, Oʻtdin ani la’lgʻa kon yetti ishq. Boʻlmasa ishq, ikki jahon boʻlmasun, Ikki jahon demaki, jon boʻlmasun, Ishqsiz ul tanki, aning joni yoʻq, Husnni netsun kishikim, oni yoʻq. Rojih yetar ishq oʻtidin choshni. El shahigʻa oshiqi qalloshni. Ishq erur durru, koʻngul durj anga. Balki quyosh ishqu koʻngul burj anga. Qaysi quyosh, bazmfuruzanda oʻt, Dema furuzandaki, soʻzanda oʻt. Tanki soʻngak hay’atidin uy durur, Gar emas uy, nevchun oni kuydurur. Ishq ayon qilmoq erur husn ishi, Oʻylaki oʻt sham’ ila yoqqay kishi. Har nechakim husn dilovezroq, Ishq oʻti yel koʻngli aro tezroq.
156 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Lutfu tarovat nechakim gulda koʻp, Hasratidin gʻulgʻula bulbulda koʻp. Oh chekar boʻlsa koʻngul zaxmnok, Shu’la biyikroq urar oʻt boʻlsa chok. Mushkil emas ishqqa jon oʻrtamak, Oʻtgʻa ne dushvor jahon oʻrtamak. Ishq yeritur aqli sitamkorani. Shu’la nechukkim, suv qilur xorani. Bir sharari zuhd jahoniga bas, Barq ila netgay koʻp oʻlub xoru xas. Pil boʻlur ishq anga keltursa zoʻr, Pil ayogʻi ostida andoqki moʻr. Oshiq oʻzin kim desa, oshiq emas, Borcha kishi ishqda sodiq emas. Ulki kezib husn pisand aylagay, Soʻngra koʻngulni anga band aylagay, Oni koʻngul demaki, bir pora tosh, Ne qizigʻay sham’ oʻtidin xora tosh. Oʻzni takalluf bila gʻamnok yetib, Motami yoʻq, lek yoqo chok yetib. Toshi malak shevai talbis ila, Lek ichi muttafiq iblis ila. Zohirida sidqdin oroyishe, Botinida fisqdin oloyishe. Yoridin ul komlar aylab talab, Kim koʻrunub zikrida tarki adab. Gah labi la’lidin yetib jon tama’, Jon demayin ulchaki, imkon tama’. Vasf qilib gah tani gulfomini,
157 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Tan dema, har uzvining andomini. Hazl kitobi kibi xattida zeb, Ma’ni anga fahshu, fusunu fireb. Shu’badagar shishasidek toshi sof, Zimnida yuz makr ila zarqu gazof. Bu esa oshiq, erur oʻlturguluk, Boshdin-ayoq jismini kuydurguluk. Oshiq ani bilki, erur dardnok, Ham tili, ham koʻziyu ham koʻngli pok. Oʻzlugidin ishq ani pok yetib, Balki fano oʻtigʻa xoshok yetib. Dard yoshurmoq yuzin aylab sangʻ, Ashk oqizmoq koʻzin aylab arigʻ. Tor kibi za’f tani zorida, Har boʻgʻuni bir girih ul torida. Orqasidin ishqki, yuz gʻam oʻkub, Har girihi bir gʻam ayogʻin tugub. Dard yukidin boʻlubon xam qadi, Darddagʻi «dol» aning hamqadi. Charx kibi jismi sarosar tugan, Mehnati shomigʻa tonuq har tugan. Koʻksi shikofi boʻlub otashfishon, Shorn balosigʻa sahardin nishon. Koʻnglakiga toza tugandin oʻrun, Xirqai idborigʻa tevruk yoʻrun. Gʻayr xayolin chiqorib jonidin, Mamlu yetib jonini jononidin. Nuktada moyil tili har soʻzga yoʻq. Jonida jonon gʻamidin oʻzga yoʻq.
158 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Koʻzda koʻrub yor yuzi hayrati, Kuydurubon koʻnglini koʻz gʻayrati. Koʻnglidagi yor gʻami rashkidin, Qon toʻkubon har sari koʻz ashkidin. Qoysi tarafkim, anga borib nazar, Doʻst jamoli boʻlubon jilvagar. Balki boʻlub oʻzlugi ham bartaraf, Koʻzki solib, yor koʻrub har taraf. Kim bu sifat ishqda magʻlub erur, Harneki andin kelur, ul xoʻb erur. Ishq angakim, boʻyla nishast aylagay, Oʻzlugidin forigʻu mast aylagay. Zuhd harimi sori xos oʻlmasun. Ishq oʻtidin joni xalos oʻlmasun. Gar yigʻilib ahli salomat anga, Aylasalar zajru malomat anga, Va’dai jannat bila ovutsalar, Ishq oʻtidin koʻnglini sovutsalar. Murtad oʻlub aylasa toat yana, Taqvo ila qilsa qanoat yana. Qilsa balo zaxmlari chorasi, Butsa ano oʻqlarining yorasi. Tan qushigʻa xirqani dom aylasa, Donai tasbih ila rom aylasa. Xilvat aro topsa yubusat dimogʻ, Kasbi havo qilgʻali istab farogʻ, Qilsa guzar koʻyu Xiyobon son, Oʻtsa Musallo bila Maydon sori. Dashtda otligʻ koʻrunub xayl-xayl,
159 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Zohir yetib borchasi javlongʻa mayl. Nogah oʻshui xayl aro qotilvashe, Husnu malohat mayidin sarxushe, Yuz gul ochib may oʻti ruxsoridin, Zohir alardin biri dastoridin. Husni oʻti shu’lasi gulzor oʻlub, Har sori gulzorida gulnor oʻlub. Xol nekim, daf qilurgʻa gazand, Oʻtida koʻz mardumi har yon sipand. Qoshlari oy uzra muanbar hilol, Aqlni devona qilib har hilol. Yoʻqki, ulus qatligʻa ul qoshlar, Mashvarat yetmakka qoʻshub boshlar. Husn zuhurida girih qoshida, Zeb uchun ul shamraki, «nun» boshida. Sunbuli zulfi girih uzra girih, . Qaysi girihkim, zirih uzra zirih. Safshikan.ul turki banogoʻsh oʻlub, Qatl xayoligʻa zirihpoʻsh oʻlub, Noz ila oʻtlugʻ koʻzi har yon boqib, Zuhdu vara’ xirmanigʻa oʻt yoqib. Dudi ul oʻtning safi mijgon aro, Chun yetibon borchasin aylab qaro. Surmasiz ul koʻz qarovu purfusun, Ondin oʻlub koʻzga jahon surmagun. La’lida xay qatrasi gʻalton tomib, Yoʻqki baqo chashmasidin jon tomib. Xattini har sori hayot ahli bil, Xizrlar oʻlgʻon zulumot ahli bil.
160 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qatralar ul gʻabgʻabi dilxoh aro, Chashma suyidin sizib ul choh aro, Har sari moʻyi chekibon jon ragin, Kofiri zulfi uzub imon ragin. Hullai gulrang bila qomati, Sarvki gul oʻlgʻay aning xil’ati. Tund samandi koʻrunub barqfom, Sur’ati sayr ichra boʻlub barqgom. Kuymaku ashk oʻlsa ne tong elga fosh, Markabi barq oʻlsavu rokib - quyosh. Guldek etak sanchibu perohani, Toʻn etagidin koʻrunub savsani. Yogʻligʻi naqshiki, boʻlub gul nishon, Savsanu gul uzra boʻlub gulfishon. Gulniki dastori uza band etib, Sarvu sapidor uza payvand etib. Bu ne namudori jamil, ey koʻngul, Balki gulistoni Xalil, ey koʻngul. Kuydurubon aqlni chobuklugi, Titratibon ruhni nozuklugi. Boʻyla balolar bila javlon aro, Etsa kishi boshigʻa maydon aro, Tufroq oʻlurdin topa olmay amon, Raxshi ayogʻida zaminu zamon. Devnajodiki, qayon gom olib, Yoʻqki bashar, xayli malak qoʻzgʻolib. Ustidagi qotili chobuksuvor, Oʻlturubon xalqni devonavor. Ul dam agar Shibliyu Zunnun erur,
161 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bir necha oshuftai majnun erur. Din chekibon motamiga xoy-xoy, Piri xirad tifldek angushtxoy. Ruxul-amin ul sori chun boqibon, Ogʻzidin oning shoʻlakay oqibon, Onda ne aql, elga ne taqvo boʻlur, Taqvo ila aql degan ne boʻlur. Koʻrmagan el topqay ul oʻtdin amon, Koʻrmagu, kul boʻlmoq emas ham, yamon. Oʻtqa tushub pok boʻlur kimki gʻash, Pokroq oʻlgʻay oʻt aro pokvash. Kimki bu kuymak anga odat durur, Dunyoyu uqboda saodat durur. XXXIX
Shayxi Iroqiy Shomda husn sham’i gulin koʻrgach, parvonadek tutashkoni va shu’lasi inkor tikonlarin kuydurub, munkirlar boshigʻa oshkoni Ulki fano koʻyida boqiy edi, Faxri zamon Shayxi Iroqiy edi. Koʻngli aning mahzani asrori ishq, Nutqi aning abri guharbori ishq. Ishq oʻtidin anga muxammar sirisht, Ishq xurufidin anga sarnavisht. Lek bu ishq oʻtini da’vo bila, Yopib edi pardai taqvo bila. Misr necha vaqt anga erdi maqom, Subhidame qildi qoʻpub azmi Shom. Voli edi Shomda bir taxtgir, Oʻylaki tun mulkida badri munir. Angladikim, Shayx kelur ul taraf,
162 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bildi oʻz ahvoligʻa oni sharaf. Ayladi xukm oʻylaki, yaxshi-yamon, Chiqsun anga oʻtru eshitgan zamon. Oʻzi dogʻi voliyi kishvarpanoh, Chiqti yopib charxni gardi sipoh. Shayxga ul xayl chu yovushtilar, Borchasi markablaridin tushtilar. Yoʻli uza borcha qoʻyub boshini, Gardga moni’ qilibon yoshini. Bor edi voligʻa bir andoq oʻgʻul, Kim anga yuz Misr shahi erdi qul. Lutfu malohatda jahon ofati, Dema jahon ofati, jon ofati. Shom savodida maxi anvar ul, Misr Eliga yusufi paygʻambar ul. Mulki arab ichra ajabdin-ajab, Volix anga ham ajamu ham arab. Misr diyori aro xabbi nabot, Shom savodida xud obi-hayot. Shayx koʻziga chu koʻrundi ul oy, Qoʻydi ayogʻigʻa yuzu, chekti voy. Chok etibon xirqai irshodni, Uzdi chekib subhai avrodni. Shayxga tufroq olubon xaylu shoh, Lek boʻlub Shayx anga xoki roh. Ishq arokim Shayxga ul xol oʻlub, Hayratidin kelgan ulus lol oʻlub. Ishqki har shoyibadin pok erur, Har neki qilsa kishi ne bok erur?
163 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Shayxnikim ishq oʻti qildi xalok, Shu’lasi ul xaylni kuydurdi pok. Oʻti koʻngullarga xabar ayladi, Oxi bagʻirlarga asar ayladi. Titrabon oʻrtanmagidin boʻldi fosh, Pokligi elga nechukkim quyosh. Voli ichidin urubon oʻt alam, Shayx muridi boʻlubon oʻgʻli ham. Ishqda pok oʻlsa kishi bu sifat, Xosiyat oʻlur bu sifat oqibat. Husni xaqiqiyni gar oʻtruda koʻr. Xoh ani koʻzgudau, gar suda koʻr. Chun gʻaraz ul husngʻa boʻldi shuxud, Koʻzguvu suvgʻa aroda ne vujud, Munda kishi qaydavu beboklik, Mumkin emas ishqda juz poklik. Ishq seni qilsa, Navoiy, xalok, Pok esa ul ishq oʻlumdin ne bok. Soqiy, oʻlubmen, menga tut jon suyi, Sofiyu pok, oʻylaki hayvon suyi. To yoqavu koʻksum etib chok ichay, Har nechakim boʻlsa toʻla, pok ichay. XL - Oʻnunchi Maqolat
Rostliq ta’rifldakim, vujud uyi bu tuz sutun bila barpoy. Va ul uy shabistoni harimida bu sham’i anvar majlisoroy boʻlur. Va egrilik nafyidakim, agar egri kishi zulfdek simbarlar yuzida yer tutarkim, boshi kesguluk. Va agar ajdahodek ganj ustida xalqa urarkim, oʻlturguluk
Har kishikim, tuzluk erur peshasi,
164 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kajrav esa charx, ne andeshasi?! Oʻqki, tuz oʻldi tayaroni aning, Boʻlsa yer egri, ne ziyoni aning? Yoʻl necha tuz, yoʻlchigʻa maqsad qarib, Xamligʻidin tushsa yiroq yoʻq ajib. Nay tuz uchun istar ani ahli xol, Chun tuz emas, egri koʻrar goʻshmol. Nayza boʻlub tuzlugidin sarbaland, Chirmosh uchun bandgʻa qolib kamand. Sham’ boʻyi tuz kelib ayvon aro. Shohidi bazm oʻldi shabiston aro. Egri uchush birla chu koʻp aylanib, Qaydaki parvona borib oʻrtanib. Sarvkim, ul toʻgʻri chekib qomafin, Koʻrmayin osibi xazon ofatin. Chirmashibon sunbuli tar bogʻ aro, Egrilik oning yuzin aylab qaro. Tuz durur egri qili to soz erur, Egri boʻlur emdiki, nosoz erur. Boʻldi chu mistar xatigʻa tuz raqam, . Boshini olmas raqamidin qalam. Bir xati gar egri tushar bir nuqat, Nusxada har safhadadur egri xat. Qaysi pari paykari xuri najod, Balki anga xuru pari xonazod. Kim oʻt erur chehrai gulrang anga, Dahrni kuydurgali ohang anga. Gul uza har xay guhari nob oʻlub, Balki bu xaydin guli serob oʻlub.
165 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Har sari mushk uzra xati mushksud, Xay nami zohir qilib ul oʻtgʻa dud. Olgʻali el koʻnglini lutfi mizoj, Oʻt bila suvgʻa beribon imtizoj. Boʻlsa latofat nechakim, oni bor, Husnu jarxol onchaki, imkoni bor. Lek emas boʻlsa qadi sarfaroz, Boʻlmasa gulzori aro sarvi noz. Chekmasa tuz sarvi xiromonini, Otmasa tuz novaki mijgonini. Oʻynamagʻay jonini har zor anga, Boʻlmagʻay el koʻnglf giriftor anga. Tuzmasa mehrobini ahli niyoz, Egri boqib rost emasdur namoz. Rostqalam xalq erurlar salim, Egri durur xatki, emas mustaqim. Rostdur ul kim, nazari toʻgʻridur, Kim iligi egridur, ul oʻgʻridur. Boʻlsa ilik egrilik ichra samar, El ani kesmakda tuz etgay magar. Koʻzki erur egri aning xilqati, Birni iki koʻrmak erur san’ati. Birdin oʻgun chun nima mavjud emas, Koʻrgan ani ikki erur shirku bas. Ulki Sulaymon edi oti aning, Bahri nubuvvat duri zoti aning. Saltanati dahr uza masnadnishin, Saltanati birla nubuvvat qarin. Qabzai xukmida jahon kishvari,
166 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Amrigʻa inson kibi devu pari. Farshi saropardasi yozi yobon, Qush paridin boshi uza soyabon. Saxni havoda toʻshalib mafrashi, Azmda el xayli janibatkashi. Devu pari zumrai odam bila, Tobii amri edi xotam bila. Kimki erur qaysaru xoqoni axd, Qaysaru xoqon ne, Sulaymoni axd. Taxti urub poya sipehr avjigʻa, Toji solib soyani mehr avjigʻa. Borgahi torami axzar kibi, Xayli bu toram aro axtar kibi. Jam bila Zaxxokcha johi aning, Ikki Skandarcha sipohi aning. Xaylu taba’ Hurmuzu Xusrav anga, Mulki Sulaymoncha qalamrav anga. Lek Sulaymongʻa nechukkim zamon, Xotam ila xukm etib erdi ravon. Anga dogʻi gardishi charxi barin, Saltanat ichra berib andoq nigin. Ul nimakim, har kishi xonliq topib, Hukmi aning birla ravonliq topib. Xatdin oʻlub anda dogʻi bu sharaf, Xatti boʻlub gavharu, xotam - sadaf. Turfa bukim, xattin aning roʻzgor «Rostiu rusti» etib oshkor. Qilmasa bu muxr xati yorliq, Shohgʻa yoʻq gʻayri giriftorliq.
167 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Tuzluk oʻlub oxir anga dastgir, Tuzluk ila xalq anga farmonpazir. Har kishikim istasa tuzlukka gʻavr. Angladik onikim, erur ikki tavr: Bir buki, tuz boʻlsa kishining soʻzi, Yoʻq soʻzikim, ham soʻziyu ham oʻzi; Bir buki, yolgʻongʻa taassuf bila, Toʻgʻri degay soʻzni takalluf bila. Yaxshidir avvalgʻisi xud begumon, Lek ikkinchisi ham ermas yomon. Har kishi yolgʻonni desa, lek kam, Boʻlgʻay edi kosh bu davronda ham. Turfa zamon ahligʻa biz mubtalo, Kim yoʻq alar ollida chindek balo. Kimki qilur chinlik alardin havas, Qoshlari ustida topar chinu bas. Buki erur kufr elining mulki Chin, Koʻrkim, erur gʻayrati xuldi barin. Lek bu chinlikki, Haq etmish ato, Koʻrki lilus ollida uldur xato. Ulki xato soʻziga oyin erur, Za’mida ulkim, bu xato chin erur. Kimki bu davronda qilur rostliq, Yoʻqtur ishi gʻayri kamu kostliq. Davr chu kajlikka qilur iqtizo, Sen tilasang rost, emastur rizo. Tuz ishi yoʻq gunbadi davvorning, Kim xati tuz kelmadi pargorning. Ul kishikim, tuzluk erur shon anga,
168 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Dushman erur gardishi davron anga. Xomaki, tuzlukka erur rahnamun, Kesilibon boshi boʻlur sarnigun. Tuzluk ila chun «alif» urdi salo, Koʻrki oni ostigʻa olmish balo. Tuz chekilur borgah uzra tanob, Koʻrki erur boshdin-ayoq pechu tob. Tuzluk ila chunki shixob urdi gom, Oʻrtadi oʻt boshdin-ayogʻin tamom. Keldi yilon jismida pechu shikanj, Muxradur ogʻzidavu ostida ganj. Egriligidin koʻrunur yangi oy, Andaki boʻlmish qadami charxsoy. Munchaki chirmosh bila dastordur, Bosh uza chiqmoqqa sazovordur. Yoʻq-yoʻq, emas boʻylaki qildim raqam, Balki erur barchasi saxvul-qalam. Egriyu tuz vasfi muxaqqaq durur, Botil erur egriyu tuz xaq durur. Sham’ki, tuzluk bila masrur erur, Garchi kuyar boshtin-ayoq nur erur. Barqki, egrilik oʻlubtur xoʻyi, Garchi yorur, lek borur yer quyi. To raja chekmas yeriga bogʻbon, Bogʻ hamon zebda jangal hamon. Molasiz ul tuxmki, dehqon sochar, Suvni teng ichmas necha yakson sochar. Necha musattax esa koʻzgu yuzi, Tuz koʻrunur shohidi mahroʻ yuzi.
169 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Xud yuzi garchi musayqal durur, Girdi uzor anda mutavval durur. Tuz koʻrunur mehr chu turgʻon suda, Egri boʻlur ushturak urgʻon suda. Boshtin-ayoq kimsaki, tuzdur soʻzi, Yoki boʻyolgʻonu yovuzdur soʻzi, Ul dogʻi bu ikkisi beixtiyor, Kimsaga taqdir aro ne ixtiyor. Ulki xabibim dedi Xoliq ani, Derlar ulus muxbiri sodiq ani. Chunki aning borcha soʻzi xaq durur, Oʻtrusida el soʻzi «saddaq» durur. Qaysixabib ulki, falak-xokidur, Sidrau toʻbi - xasu xoshokidur. Istab aning dinini bilgach yaqin, Ummat oʻlurni rusuli mursalin. Sidq ila urgʻonda salo ummati, Oytti «Kazzobuna lo ummati. Qolsa azob ichra bori koinot, Bordur aning ummati ahli najot. Balki chu tortib alami extido, Istabon ummatligʻini anbiyo. Kizb keturgan tili yo kilkidin, Xorij etib oʻzni rusul silkidin. Saxv ila yolgʻon demak ermas hisob, Bilgach ani chunki qilur ijtinob. Ulki shior ayladi yolgʻon demak, Boʻlmas ani eru musulmofl demak. Nechaki jaxd aylasa kozib kishi,
170 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bir-ikki dast ilgari borgʻay ishi. Gʻofil esa xalq bu ahvoldin, Voqif erur Tengri xud ul xoldin. Elga necha mahfi esa bu sifat, Zohir etar yolgʻon oʻzin oqibat. Kizb qilur burnogʻi subh oshkor, Nurini koʻrkim, nechadur poydor. Kimsaga har shevada qallobliq, Andin erur yaxshiki, kazzobliq. Har kishi ont ichti sharorat bila, Kizb esa daf oʻldi kaforat bila. Kimki oʻzi ayladi yolgʻon soʻzin, Kizb, der el, chin desa, qolgʻon soʻzin. Ranjgʻa solgʻon bu xasorat oni, Aylamas ozod kaforat oni. Kimsaga yolgʻonchi debon qolsa ot, Bu ot ila chorlasalar oʻzu yot, Sidq xitobi yana yonmas anga, Chin desa ham, xalq inonmas anga. Kimki chini el aro yolgʻon durur, Yolgʻoni chinlikka ne imkon durur? Necha zarurat aro qolgʻon chogʻi, Chin demas ersang, dema yolgʻon dogʻi. XLI
Durrojning yolgʻonni chin oʻmigʻa ayturidin hodisa domigʻa tushgonida, chin soʻzin sher yolgʻon sogʻinib, faryodigʻa yetmagoni va ani balo domidin xalos etmagoni
Bor edi bir beshada bir tund sher, Vahshat aro koʻk asadidek daler.
171 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Chun boʻlur erdi bolalab zavqnok, Moʻr bolasin qilur erdi xalok. Tishlabon ul moyai payvandini, Ogʻzida asrar edi farzandini. Bor edi durroje oʻshul beshada, Sheri jayon vahmidin andeshada. Sherki tishlab bolasin dam-badam, Beshada har yon qoʻyar erdi qadam. Etgach aning boshi uza nogahon. Far eta uchsa edi ul notavon, Vahm ila seskanmak edi sher ishi, Oʻlturur erdi bolasigʻa tishi. Tish bila aylab bolasi yorasin, Yora etib oʻz jigari porasin. Doim anga bu gʻam aro gʻam edi, Gʻam neki, motam uza motam edi. Koʻngli bu ishdin boʻlub ozorliq, Boshladi durroj bila yorliq. Dediki, mendin sanga yoʻq qasdu kin, Yemin oʻlu bil meni dogʻi amin. Vahmni qoʻy, hamdamu hamrozim oʻl, Ayshu tarab vaqti navosozim oʻl. Men dogʻi laxning eshitib shod oʻlay, Nagʻmang ila qaygʻudin ozod oʻlay. Shart bukim yetsa gazande sanga, Solsa falak xilasi bande sanga. Lutf qoʻlin xolinga hamdast etay, Xasmni sarpanja bila past etay. Koʻrguzub ixlos ishida ixtisos,
172 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Seni aduv domidin aylay xalos. Sher koʻp afsun bila chun qildi jaxd, Sidq ila durroj dogʻi qildi axd. Andoq aro yerda ayon boʻldi mehr, Kim xasad eltur edi andin sipehr. Qaydaki orom tutub sharza sher, Girdida durroj uchubon daler, Boshigʻa parvoz ila gardishnamoy, Oʻylaki sulton boshi uzra humoy. Sher eshitib aning ilxonini, Fahm qilib savtida yolgʻonini, Der edi, yolgʻon demakim shum erur, Kizb tuz el ollida mazmum erur. Pand eshitmas edi durroji mast, Kizbdin etmas edi afgʻonni past. Bir kun aning qasdigʻa bir saydgar, Hodisa domin yoyib erdi magar. Dona bila suv sari qilgʻoch xirom, Tortti sayyod aning ustiga dom. Qichqiribon dom aro ul mubtalo, Necha dedi, «Tot! Meni tuttilo!» Sher qulogʻigʻa yetib ul maqol, Savtini doimgʻidek etti xayol, Koʻp eshitib erdi bu yolgʻonini, Oʻyla gumon etti chin afgʻonini. Har nechakim rost figʻon ayladi, Sidqini ham kizb gumon ayladi. Mahlasigʻa aylamadi iltifot, Toki anga munqati’ oʻldi hayot.
173 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Har kishikim rostni bexost der, Aytsa yolgʻon dogʻi el rost der. Soʻzda, Navoiy, ne desang, chin degil, Rost navo nagʻmagʻa taxsin degil. Soqiy, olib kel qadahi dilpazir, Ayla meni jur’asidin shergir. Bazmning asbobini qilgʻil nasaq, Hozir etib sixu kabobu tabaq. XLII - Oʻn Birinchi Maqolat
Ilm sipehrining baland axtarligʻidakim jahl tunini yorutmoq uchun «ayn»i quyoshdin va «lom»i oydin va «mim»i kunduzdin nishona aytur. Va jahl shomi tiyra manzarligʻidakim, gʻaflat chohini zalolat kechasida zohir qilib, bu kechada shaqovatdin fasona aytur. Va olimning bovujudi falokat quyoshdek sarbalandligʻi va johilning bovujudi ganju mol tufrogʻ aro najandligʻi
Dahr ishi to xalq ila boʻlmish sitez, Xor durur olimu, johil - aziz. Toki jahon zulmni qilmish pisand, Yerga tushar meva, yigʻoch sarbaland. Razlgʻa - rif at, bilik ahligʻa - ranj, Togʻ uza xorovu, yer ostida - ganj. Fe’li yomon topsa rafe’ aylabon, Hukmigʻa olamni mute’ aylabon. Oʻylaki Kayvoni nuxusatshior, Kim yeridur gunbadi niliy xisor, Nevchun erur Mushtari ondin quyi, Qilmasa yaxshini yomondin quyi. Yaxshigʻa andin gʻamu ozor erur, Bogʻda gul hamnafasi xor erur. Ulki sadafdek necha tirajabin,
174 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Toʻldurubon qoʻynigʻa durri samin. Kimki boʻlur dur kibi sofiyu pok, Aylabon olmos ila bagʻrini chok, Qulla qotigʻliqqa chu bogʻlab kamar, Tigʻi boʻlub chehraxaroshi qamar, La’ldek ulkim, guhari pok oʻlub, Koʻxi balo ostida gʻamnok oʻlub. Boʻldi kemur xindui otashparast, Masnadi yoqut uza topti nishast. Oʻt-ki ayon qildi guli otashin, Kul uzadur xoki mazallatnishin, Kim anga ham asl yomon, ham qadam, Toj ila tovus kibi muhtaram. Ulki soʻziga boʻlub ozoda qul, Toʻtiyi goʻyo kibi boʻynida gʻul. Qushki bogʻir yormoq oʻlub kom anga, Shoh iligi ustida orom anga. Ulki chekib nagʻmayi dilkash xazor, Kul ichida gulxaniyu xoru zor. Har kishi Zamzam suyidin kelturub, Gandarabon shishada baskim turub. Mayki toʻlub fisq bila jom anga, Har labi maygun labidin kom anga. Koʻktaki, koʻzgudek oʻlub nuru tob, Yopib oni oh tafidek sahob. Tun kulidin aylabon oyinarang, Oy yuzi chun shabnam ila topti zang. Harzarav oʻldi koʻpalak qaxbavor, Hulla durur jismida naqshu nigor.
175 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Dard ila parvona tutub tunni pos. Jonida oʻt, jismida eski palos. Zulm durur ushbuki, bir notavon Ilm tilab shahridin oʻlgʻay ravon. Ayni falokatdin ayogʻi yalang. Toʻni yoʻqidin tani dogʻi yalang. Tevrab ayogʻini aning har tikan, Har tikan ustida mukarrar tikan. Oʻq aro dunbolai paykon kibi, Xor ichinda alif oʻlgʻon kibi. Yeski sepechi boshida kulguluk, Dom kibi boshdin-ayogʻi tiluk. Toyiri maqsud tilab kom ila, Donai ashki dogʻi bu dom ila. Egnida avroqu kitobi aning, Qilgʻali tahsil shitobi aning. Qushdek oʻlub sayr muyassar anga, Egnida avroqi boʻlub par anga. Och etibon qornini muhtojliq, Tu’magʻa muhtoj etibon ochliq. Jismini chun za’f etib andoqki nol. Xoma kibi til chekib, aylab savol. Harne yetib, qoni’ oʻlub yoʻl yurub, To oʻzin oʻz maqsadigʻa yetkurub. Maqsadi bir xittaki koʻrmay oʻzi, Tushta dogʻi koʻrmayin oni koʻzi. Xalq koʻpu yoʻq biri yori aning, Koʻzdin uchub shahru diyori aning. Koʻcha koʻpu ev koʻpu bozor ham,
176 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bilmayin ulkim, qayon urgʻay qadam. Gʻurbat oʻti koʻngliga kor aylabon, Jonini yolgʻuzlugʻi zor aylabon. Sayr etib aqshomgʻacha betoʻshae, Chun boʻlub aqshom tutubon goʻshae. Za’f ila hushi oʻziga kelmayin, Tonggʻacha uyqu koʻziga kelmayin. Tongla qilib sayr madoris aro, Madrasalar ichra majolis aro. Qaydaki oʻz xolini ta’vil etib, Kim eshitib xazl ila tajxil etib. Sarf etibon umr havoi varaq, To olibon sarf havoi sabaq. Ne topilib kunduz aning maskani, Ne bilinib kecha aning ma’mani, Gʻurbat aro xoli yomondin yomon, Harne yoʻq ondin yomon, ondin yomon. Ajz boʻlub til ishi taqriridin, Oʻylaki xoma tili Tahriridin. Boʻyla gʻamu mehnati davron chekib, Oʻnu oʻn besh yil yugurub, jon chekib, Madrasa kunjini gʻamobod etib, Tongdin oqshomgʻacha faryod etib, Boʻyla ming emgakdagi bechoradin, Oʻz vatanu mulkidin ovoradin. Ba’zi oʻlub,. ba’zi itib har taraf, Ba’zi etib doiyasin bartaraf. Oz ish ila ba’zi etib iktifo, Ba’zi oʻziga tutubon koʻp jato.
177 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Evrulubon doirai mohu sol, Zohir oʻlub bir-iki sohibkamol. Qarn ila davron topibon iqtiron, To boʻlubon bir kishi sohibqiron. Koʻngli boʻlub maskanu ma’voyi ilm, Qatra kibi paykari daryoyi ilm. Ibriyu yunoniyu suryoni ham, Hindi agar soʻrsa, bilib oni ham. Koʻngli uyin ilm etibon bir jahon, Qatrada ul nav’ki daryo nihon. Nutqiki izhori maoni qilib, Zevariasrori nihoni qilib. Chun toʻkubon xoma shaqidin qaro, Obi hayot ul zulumoti aro. Nusxa savodi zulumoti aning, Ma’ni oʻlub obi hayoti aning. Mushkili aflok boʻlub bejadal, Bu Aliyi fikrati ollinda xal. Jumla raqam kilkiga marqum oʻlub, Borcha ulum ollida ma’lum oʻlub, Din ishida jahlu havo dofii, Oʻylaki Gʻazzoliy ila Shofii. Yoʻqki bu isnayn ani solis debon, Balki nabi oʻziga voris debon. Garchi falakdin topibon har kamol, Lek falokat ham anga barkamol, Shorn yetib choshtgʻa, yoʻq kom anga, Chosht muyassar esa, yoʻq shorn anga. Turfa bukim, johili qotilvashe,
178 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Koʻrmagi noxush, demagi noxushe, Dinu diyonatda yoʻq oyin anga, Bal na diyonat anga, ne din anga. El kibi sovurmogʻu noxushligʻi, Oʻt kibi kuydurmagu sarkashligʻi. Bosira sham’in oʻchururdek karix, Aql hayosin ketarurdek safih. Olam aro qahri Ilohiy boʻlub, Xulq ila xalq - ikki guvohi boʻlub. Qatl boʻlub odatu xoʻyi aning, Marg ragi har sari moʻyi aning. Botinida dud kibi tiraliq, Zohirida shu’la kibi xiraliq. Dunligʻidin it bila yakson boʻlub, Bal it aning qoshida inson boʻlub. Turfaroq ulkim, bu jaxolat bila, Jalilni qoʻy, muncha razolat bila, Charx ani sohibi joh aylabon, Tobi’ anga xaylu sipoh aylabon. Oʻt kibi har nechaki sarkash boʻlub, Xil’at anga xullai zarkash boʻlub. Garchi yilondek zarari om anga, Ganji Faridun uza orom anga. Necha tikon yangligʻ etib tezlik, Tong yelidin boshiga gulrezlik. Qatl ishiga garchi qilichdek samar, Aylab ani shoh murassa’kamar, Necha sanam xoli kibi tira dil, Jilvasi gul bargi uza muttasil.
179 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Shan’ati har necha degandin uzun, Lek boʻlub xashmati andin fuzun. Ul bid ul fazlu fasohat bila, Bu biri bu fe’li qabohat bila. Turfaroq ulkim, munga bir e’tibor, Kim yuz aningdekni qilib xoru zor. Munung otin xalq amir aylabon. Elni bu ot birla asir aylabon. Anga munung xizmati lozim boʻlub, Balki eshigida mulozim boʻlub. Koʻr ne malakvashni qilib nafsi dun, Devi lain ollida xoru zabun Garchiki oʻn qatla taraddud qilib, Hojibu darboni tashaddud qilib. Ollida bir qatla boʻlub bor anga, Roʻzi oʻlub davlati didor anga. Soʻrgʻali chun bekka tanazzul boʻlub, Xoja duosigʻa tasalsul boʻlub. Chunki duo xatmini aylab qoʻpub, Uyga azimat qilibon yer oʻpub. Bast qilib bexud oʻzu yot ila Majlis etib sharxi mubohot ila. Tengri uchun, koʻrki, bu ne xol erur, Shammai ta’rifida til lol erur. Ul ne tafar’un, bu ne nakbat boʻlur, Oʻrtalarida bu ne suhbat boʻlur. Johil agar ulduru olim budur, Olim emas oʻziga zolim budur. Ilmi kirn vositai joh etar,
180 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Oʻziniyu xalqni gumroh etar. Olim agar jon uchun oʻlsa zalil, Ilmni aning jahligʻa boʻlgʻay dalil. Ilm ila kim johgʻa mayl aylabon, Bahr suyin xaygʻa tufayl aylabon. Itki erur jifada maqsud anga, Boʻlsa murassa’ juli ne sud anga? Dunki topib ilm rayosat uchun, Xil’at etib xulla najosat uchun. Olim agar qat’i amal aylasa, Ilmigʻa shoyista amal aylasa; Solmasa koʻz jifai dunyi sari, Boqmasa tuz dunyii foni sari. Oni sharaf gavharining koni bil, Gavharu kon, harne desang oni bil. Kon oʻziyu yuz sari gavhar anga, Charxida oʻziyu har taraf axtar anga. Konida gavharlari ham barcha pok, Charxida axtarlari ham tobnok. Kimki, bu iqbol anga boʻlgʻay nasib, Solmasa dunyi sari koʻz, ne ajib. Egnida gar xirqasi yuz chok erur, Gulga toʻni yirtugʻi ne bok erur. Kungaki uryonliq erur ziynati, Tira boʻlur, boʻlsa bulut xil’ati, Xushroq erur shahd kadudin yiroq, Mushk agar nofasi yoʻq yaxshiroq. Yer kishiga xil’at ila ne sharaf, Durgʻa ne nuqson yiroq oʻlsa sadaf.
181 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qaysi chibin kisvati zarkordur, Yeri durur qaydaki murdordur. XLIII
Imom Faxr Roziy bila Sulton Muhammad Xorazmshoh aro hammomda oshnoliq sham’i yorugʻoni va imom soʻzidin sultonning istigʻnodin ilik yugʻoni
Zumrai roz ahligʻa masnadnishin, Dahr imom ul-umami faxri din. Qildi chu Xorazmni oromgoh, Koʻrmagiga kelmadi Xorazmshoh. Soʻrgʻali ul chunki qadam qoʻymadi, Ilm shukuhi muni ham qoʻymadi. Shahni pushaymon qilib erdi uyot, Lek imom aylamadi iltifot. Boʻldi base pardada guftu shunud, Parda chu qoʻpmadi arodin ne sud. Bor edi hammomda bir kun imom, Shah dogʻi hammomgʻa qildi xirom. Bir-biri birla boʻlubon muxtalit, Shoh savol etdi boʻlub munbasit: «K-ey, boʻlub el ilming ila bahravar, Ayt qiyomat ishidin bir xabar, Kim necha ui kunda malol oʻlgʻusi, Har kishiga anda ne xol oʻlgʻusi?» Shoh chu bu nuktani qildi savol Boʻyla javob aytdi sohibkamol: «Kim sangakim xashr soʻzi kom erur, Bil anga monand bu hammom erur. Anda gado shah bila yakson boʻlub,
182 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Shohu gado borchasi uryon boʻlub. Johu jalol ahli saningdek bori, Ichkariyu boru yoʻqi tashqori. Ilmu amal ahli meningdek tamom, Harne yigʻib, hamrax etib vassalom. Yoʻq sanga sultonlik ila sud koʻp, Lek manga ilm ila behbud koʻp». Ilm, Navoiy, sanga maqsud bil, Emdiki ilm oʻldi, amal aylagil. Soqiy, oʻshul bodani tutqil mudom, Kim koʻrubon sajdagʻa tushgay imom. Ichsa kishi boʻlgʻay anga xoki roh, Aytma Xorazmki, Xorazmshoh. XLIV - Oʻn Ikkinchi Maqolat
Qalam shaqqining gunogunlugʻi va ahli qalam shiqqining buqalamunlugʻi va qaysi xutut kitobatigʻa shuru’ qilmoq a’mol nomasigʻa mujibi qaroliqdur va kotibga xatti mubtalolik va qaysi xurufqa ruju’ qilmoq saxifai ruxsorgʻa mujibi oqliq durur va roqimgʻa safid avroqliq
Ul ne ajab paykari matbu’ erur, Kim uni xush, diqqati masnu’ erur. Noʻgi nukat naqshi nigorandasi, Tirnogʻi mistar ragi xorandasi. Qushdek oʻlub vaz’u namudor anga, Nukta sochib har sori minqor anga. Tu’masi zulmat, vatani nur uza, Mushk sochib safhai kofur uza. Chobuku mavzun harokoti aning, Uchqali yoʻq lek qanoti aning.
183 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qush demagil, ayt muanbar yilon, Dema muanbarki, fusungar yilon. Shohid anga jilvada parronligʻi, Ilig-ayogʻning dogʻi pinxonligʻi. Til uzotib, fosh oʻlub ondin fusun, Dahrda kim koʻrdi yilondin fusun? Dema yilon, ajdar erur ganjsanj, Muzmar aning javfida yuz turfa ganj. Dud chiqib ogʻzidin ajdar kibi, Dudi aro har shaba gavhar kibi. Ajdar emaskim, emas ajdar salim, Balki degil oni, asoyi Kalim. Yoʻqsa, nedin yutti jahon sehrini, Balki maoniyu bayon sehrini. Ne tan aro boʻldi zaxomat anga, Ne bu zaxomatda vaxomat anga. Dema aso, balki ani xoma de, Noʻgin aning naqshgari noma de. Xilqati har xalqdin avval boʻlub, Vasfi kalom ichra musalsal boʻlub, Arsh uza Kursi boʻlubon joygir, Kursi uza Lavx iqomatpazir. Lavxda har naqshki, boʻlmish raqam, Yozgʻuchi bir-bir qalam oʻlmish, qalam. Muncha sharafkim, anga mavjud erur, Kotibi maqbul ila mardud erur. Maqbulu mardudi erur necha xayl, Kim borisi qildi kitobatgʻa mayl. Avval erur kotibi dorulqazo,
184 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ish anga noshar’gʻa bermak rizo. Shohidi odil anga yolgʻon tonugʻ, Tuxmat etarga diram olgʻon tonugʻ. Zohir aning xoini mutlaqligʻi, Haq kibi ravshan bari nohaqligʻi. Kilk uchin itiklik ila nesh etib, Sidqu diyonat yuzini resh etib. Nohaq uchun yozib uzun mojaro, Oʻz yuzidek safhani aylab qaro. Borcha xiyonatni diyonat bilib, Borcha diyonatda xiyonat qilib. Banda qilib chun tuzub ifsodni, Sarv bila savsani ozodni. Bermasa Isoyi mujarrad diram, Yozib aning aqdida toʻqquz haram. Xoʻsha uzumkim, kishi rishvat desa, Kuydurubon bogʻini jannat esa, Aqd xalifa qizi xindu bila, Anga suv ichmak bir ayoq su bila. Muzd tilab xujjati kobin uchun, Qaydlar ul safhada taxsin uchun. Kimki bu suratqa surar xomasin, Bilki qorortur yuzidek nomasin. Soʻnggʻisi muftiyi xiyalpesha bil, Hiyla bila makr anga andesha bil. Koʻnglida egri ne gʻarazkim tuzub, Surati fatvosida tuz koʻrguzub. Kiydurubon jurgʻa xur kisvatin, Harna xashan boʻlsa, xasan xil’atin.
185 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Harza navo ichra qilib zaxra fosh, Mahfi etib sham’ tubida quyosh. Rishtai tazvir oʻlub oʻziga qayd, Lek aroda mujrim oʻlub Amru Zayd. "Lo"u "naam" birla xato yo savob, Yozib anga "vAllohu a’lam" javob. Koʻrunubon koʻziga ul ikki kam, Tortib alar shirkatigʻa Haqni ham. Safha shabiston kibi orosta, Muxrlar anda maxi nokosta. Lek boqib, qilsa taammul kishi, Asli xayoligʻa taxayyul kishi. Har tarab ichra koʻrunub yuz mixan, Har gul ichidin chiqibon yuz tikan. Sarvu giyax oʻq ila nishtar chiqib, Sunbulu gul dud ila axgar chiqib. «Ayn»i shariat bori gʻabni balo, Tuzluk ila har xati oning xato. Kimki bezar safhani bu nomadek, Boʻynin aning uzsa boʻlur xomadek. Biri yana omili devon boʻlub, Dev aning a’molida xayron boʻlub. Sharx etibon ism amaldor anga, Bahra qilib ushbu amal dor anga. Ul bu amal birla ichib jomi may, Kilki sariridin anga laxni nay. Chun amali birla navosoz oʻlub, Ul nay uni xonabarandoz oʻlub. Xoma uchin duda aro aylabon,
186 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Dudasi olamni qaro aylabon. Kilki ulus oʻrtamagiga oʻtun, Oʻtkarib ul oʻti falakdin tutun. Gʻofil ul ishdan shahi davlatpanoh, Davlati arkoni boʻlub rishvaxoh. Hokim etib mulkka gʻoratgare, Buzgʻoli islom evini kofare. Zulm etib ul kosibu dehqongʻa ham, Kosibu dehqon neki, sultongʻa ham. Qaysi viloyatgʻaki, azm aylabon, El haramu bogʻida bazm aylabon. Gar xud ul uy sohibi xofiy erur, Istari avval mayi sofiy erur. May bila buzgʻoch qarining xolini, Shohid uchun ham yiborib zolini. Chaxdagʻi tuxm arpasini oti yeb, Uyda tovugʻlarni suruk toti yeb. Hosil oʻshul uyga balo doribon, Qaysi balo, balki vabo doribon. Yigʻiamogʻu oh ila afgʻon solib, Ul yogʻinu yel bila toʻfon solib. Kentning arbobi bir-ikki avon, Zulmda bu - xoja, alar - pahlavon. Bir-biri birla boʻlushub oʻyla doʻst, Kim kishikim koʻrsa degay magʻzu poʻst. Doʻstqa shah molini sotib nuxuft, Borcha oʻn oltunni bir oltunga muft. Sarxat alar ollida parron solib, Reza raiyat uza tovon solib.
187 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Sarxat etib birga beshu oʻn raqam, Kim Haq aning ilgini qilgʻay qalam. Necha sitam qilgʻuchi obod oʻlub, Borcha sitam chekkuchi barbod oʻlub. Boʻlsun aning xomasidek farqi shaq, Osilibon jismi nechukkim varaq. Sortqa gatchi bu borur yaxshilar, Turk ila ham yaxshi borur baxshilar. Garchiki bu necha adad boʻldi rad, Ahli qabul oʻldi bu necha adad: Avvalidur munshiyi gavharfishon, Kim gahi ul ruq’a yozar, gah nishon. Ruq’asidin shod asiri firoq, Nomasi xud ruq’asidin yaxshiroq. Nomasidin til topibon soʻz nasib, Oʻylaki gul safhasidin andalib. Safhasidin notiqa kulgu aro, Toʻti oʻshul nav’iki koʻzgu aro. Hajr qaro shomida subhi najot, Zulmati furqat aro obi hayot. Lek nishon mujdai joni boʻlub, Aysh xati zavq nishoni boʻlub. Zulm aro mazlumgʻa xatti amon, Zolim etib vahm ani koʻrgan zamon. Naf da ul nav’ki mehri munir, Qudrat aro oʻylaki charxi asir. Shakli hilol avjida tugʻro anga, Lavni shafaq boshida volo anga. Harneki bu shevada maktub erur,
188 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qilsa taammul koʻpi margʻub erur. Ulki tariqi bitimakdur kitob, Nazm ila nasr oʻylaki durri xushob, Nuktavu ta’rixu hikoyot ham, She’rda ham nav’i maqolot ham, Turfa gʻazal ravzai jannat misol, Turfa gʻazal demaki, mushkin gʻizol. Kilki qaro rishtagʻa gavhar chekib, Balki kecha torigʻa axtar chekib, Oy kabi yuz safhavu xat anda xat, Xol anga har son mushkin nuqat. Safhalari har biri gulzordek, Jadvali atrofida devordek. Koʻr nechuk oʻlgʻay bu chaman ichra vard, Doyi chu bor oltun ila lojuvard. Satrlar anda gulu sarvu suman, Har ikki satr oʻrtasi dilkash chaman. Lafzlar anda guli nasrin boʻlub, Ma’ni anga mevai shirin boʻlub. Baytlari oʻylaki Baytul-haram, Hay’ati mavzuni savodi Eram. Gar bu savod oʻlmasa netgay kishi, Nazmin olib, qay sari ketgay kishi? Ulki bu Tahriru varaq asragʻay, Saxvu xatodin oni Haq asragʻay. Bu borisi far’ edi, asl ani bil - Kim kishining kilki uzun cheksa til. Yozgʻali oyoti Kalomi fasix, Qilgʻali Tahrir Hadisi saxix
189 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Anda dogʻi yozsa tafosir ham, Munda shuruh aylasa Tahrir ham. Gah bitibon «Tazkirat ul-avliyo», Gah raqam etsa «Qisas ul-anbiyo». Bir nafas «Ixyo» bila topib futux, Jahldin oʻlgan tan aro bersa ruh. Qilsa «Futuxot»ni gohi savod, Topsa futuxotidin el yuz kushod. Yozgʻali chun olsa, xisin «Kimyo», Topsa ulus qalb misin kimyo. Chun «Nafaxot» aylasa, yozmoq qabul, «Nafxai uns» etsa koʻngulga shumul. Kilki «Shavohid» sari boʻlsa kafil, Shohidi maqsudgʻa boʻlsa dalil. Boʻlsa xaqoyiq neki cheksa qalam, Yozsa maorif neki yozsa raqam. Noziri koʻnglin chu munir etsa fayz, Roqimining ruhigʻa ham yetsa fayz. Kimga bu ishgʻoli raqam bor esa, Sixxatu husnixat anga yor esa, Tengri nasib aylab anga shodliq, Bersun ulusdin xati ozodliq. Xomasini safhatiroz aylasun, Safhasidin saxvni oz aylasun. Har kashishikim, xat aro cheksa ul, Boʻlsun anga manzili maqsadgʻa yoʻl. XLV
Yoqutning husnixat jihatidin darveshu podshoh qoshida ta’zimi ortgʻoni va qalamrav savodining ahli hurmat raqami aning sahifai holigʻa tortgʻoni
190 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bogʻi fano gulbunida shuxra vard, Ulki anga gulshan edi Suxravard. Nafsu havo devigʻa bermakka tob, Avji haqiqat falakida shixob. Bir kun oʻtub dori xilofat son, Oʻylaki Haq rahmati ofat son, Mustaa’sim-billax etib koʻp niyoz, Ka’bagʻa ul nav’ki ahli Hijoz. Taxti uza oni chiqorib turub; Chun oni oʻlturtub, oʻzi oʻlturub. Durj bir erdi dogʻi gavhar iki, Burj biru ustida axtar iki. Shayx deb odobi tariqatda soʻz, Lek xalifa tikibon yerga koʻz. Har yon ayoq ustida ozodalar, Demagil ozodaki, shahzodalar. Shayxgʻa chun el sori tushti nazar, Koʻziga Yoqut koʻrundi magar, Qoʻpti ravon zohir etib iztirob, Hayrat etib, qildi xalifa xitob, K-ey ayogʻing tufrogʻi ogohlar, Qullugʻunga faxr etibon shohlar. Qaydin anga boʻldi bu oliy maqom, Kim bu sifat aylagasen extirom. Shayx dedi: Qaysi biyik izzu joh, Mundin oʻtarkim, anga bermish Iloh, Kim bori Mushaf bitimakdur ishi, Oʻylaki andoq bita olmas kishi.
191 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Chun qilur ul Haq soʻzining ziynati, Vojib erur bizga aning hurmati. Bilgach ani murshidi ogohdin, Hukmi julus oʻldi anga shohdin. Surati xat lutfidin ul pokdast, Boʻldi qalamrav shahigʻa hamnishast. Bilki, Navoiy, ne soʻz etsang raqam, Haq soʻzidin oʻzgaga urgil qalam. Soqiy, olib kel mayi yoqutrang, Quy xati Bagʻdodgacha bedarang. Tut manga ul bodanikim, qut etay, Kohrabo rangini yoqut etay. XLVI - Oʻn Uchunchi Maqolat
Sahobdek naf’rasonlar bobidakim, araqi peshoni bila rayoxin zebolari boshis’a gavxarafshon boʻlurlar. Va bulut aro barqdek xandonliq yuzlarida paydo. Va shabnam toʻkulgan chinordek obilai kafi dast bila yerga past boʻlgʻon xasu xoshokni serob qilurlar. Va chinordek dilsoʻzliqlari ahvollarida xuvaydo
Ey boʻlubon subh kibi siymposh, Mehring oʻlub om nechukkim quyosh. Subh kibi xalq yuziga kulub, Charx kibi el boshigʻa evrulub. Jola kibi xora agar yogʻdik, Boshni nihon aylamayin togʻdek. Uzsa boshing tigʻ ila majlisda jam’, Jam’ koʻzin yorutub, andoqki sham’, Xoma kibi boshinga gar yetsa shaq, Sen qilib ul shaq bila zebi varaq. Tigʻ ila yetgan soyi koʻksungga chok,
192 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Sen berib, andoqki sadaf durri pok. Davr ichingni necha qonliq qilib, Nofa kibi atrfishonliq qilib. Naf din el virdi duo joninga, «Yamkusu fil-arzi» sening shoninga. Qayda ado aylagasen bu sipos, Kim seni deb xayri bashar, xayri nos. Naf yeturmakka shior aylading, Oʻzunga ul naf ni yor aylading. Naf ing agar xalqqa beshak durur, Bilki bu naf oʻzunga koʻprak durur. Qatrae gar bahrgʻa sochti sahob, Bahr qilur qatrasini durri nob. Naxlgʻa dehqon chu berur parvarish, Boʻlur anga mevau gul bermak ish. Bukim erur saqfgʻa xomil sutun, Boʻlmasa saqf, ul ham oʻlur sarnigun. Bersa chu shohid qoshigʻa vusma zeb, Vusmani ul qosh-oʻq etar dilfireb. Xolki ruxsor uza margʻub erur, Ul dogʻi ruxsora bila xoʻb erur. Ulki zarar shevasini tavr etar, Elga demakim, oʻziga javr etar. Ulki ushatur bosibon shishani, Qilmas ayoq zaxmidin andeshani. Shu’la tushub xasgʻaki tortar alam, Chun oni kuydurdi, oʻchar oʻzi ham. Pashshaki el boʻynida boʻldi muxil, Boʻldi taponcha bila-oʻq muzmaxil.
193 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Chun koʻpalak qasdigʻa azm etti yosh, Yerga urar boʻrkin, ochib oʻzi bosh. Bumn tepmakka ne qush kirsa chust, Tepgan oyogʻdurki, qilur dom rust. Yeksa gʻani tuxm qilib elga zoʻr, Tuxmini toroj qilur xayli moʻr. Kimki falak son otar toshini, Tosh ila ozurda qilur boshini. Sifla nishonisi sharorat durur, Shu’lagʻa bittab’ harorat durur. Boʻlsa kishi mudbir agar baxtiyor, Oʻziga bu amrda ne ixtiyor? Mushkni nofa necha mastur etar, Atri ani xalq aro mashhur etar. Kimgaki bizzot saxovat durur, Faqru gʻinodin ne tafovat durur. Haqki, birov xilqatini qildi pok, Sevmasa nopok el oni ne bok. Mevagʻa magʻz oʻlsa boʻlur poʻst ham, Kimsaga ham dushman oʻlur, doʻst ham. Yaxshi-yomondin bari ermas jahon, Lek yomon zohiru yaxshi nihon. Chunki yomon koʻprak emish, yaxshi oz, Jazmki, oz oʻlgʻusidur yaxshi roz. Haq soʻzi dun xalqdin imkon emas, Dev tili loyiqi «Qur’on» emas. Chunki erur asli yomon nopisand, Aylamas ul yaxshini aslo pisand. Dunki, yomon fe’li anga xush durur,
194 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Jazmki, el yaxshisi noxush durur. Boʻldi chu el qilgʻonigʻa aybjoʻy, Mumkin emas boʻlmomogʻi aybgoʻy. Ayb koʻzi chunki boʻlur tezbin, Zaxr koʻrar garchi erur angubin. Ulki xayoli bori fosid durur, Borcha saloh ahligʻa xosid durur. La’l hisobida tutar xorani, Inju sonar borcha sadafporani. Ham koʻrinur igna sinoncha anga, Ham bilinur rishta yiloncha anga, Koʻrsa birov xonida qursi fatir, Der ani koʻk saxnida badri munir. El kafida obiladin tob yer, Oni xasaddin duri serob der. Tun qorasin subhi safo sogʻinur, Bum parin parri humo sogʻinur. El mayini la’li ravoncha tutar, Turfa bukim, xasratidin qon yutar. Koʻrsa birov koʻz yoshini durri nob, Rishta kibi gʻamdin urar pechu tob. Topsa muzaxxab birov ayvonini, Kuydurur ul oʻt bila vayronini. Har kishi gul islasa, xor ul chekar, Boda birov cheksa, xumor ul chekar. Elga nishot oʻlsa, anga dard erur, Dard aning jonigʻa darxurd erur. Yaxshigʻadur ahli xasad zahmati, Naqdning oʻgʻridin erur ofati.
195 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Gulgaki yuz husnu latofat durur, Atri jual jonigʻa ofat durur. Xizrdin iblis erur a’mo kibi, Rost zumurrad bila af o kibi. Mehrki ravshanliq etar fosh ani, Kimga gunax koʻrmasa xuffosh ani. Suvki, berur elga oʻlumdin amon, Tira qilur oʻtgʻa yetishgan zamon. Gʻulki, ma’vosi biyobon erur, Gulshan aning koʻziga zindon erur. Lek quyosh javhari chun keldi pok, Boʻlsa bulut nurigʻa moni’ ne bok. Tushsa xazaf ostigʻa raxshon guhar, Qayda guhar qadrigʻa andin zarar. Kavnni yorutti rasuli arab, Netgay oʻzin tira qilib Bu Laxab. Eyki nabi qavli bila shod sen, Elga zarar xavfidin ozod sen. Haqki, falak toqi bino ayladi, Javfida bu dayri fano ayladi. Gulshani davrongʻa berib zebu far. Har gulini ayladi tobanda xur. Bu chaman oʻlmogʻida mavjud anga, Bor edi inson guli maqsud anga. Zumrai inson aro ham komili, Keldi mashaqqat yukining xomili. Ulki kamol ahlidin akmal durur, Shohi rusul Ahmadi mursal durur. Mehri nubuvvat bu kamoli bila,
196 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Avji kamol uzra jaloli bila. Etti sening shominga misbohliq, Qildi sening shoninga maddohliq. Naf tegurmakni chu qildi qiyos, Koʻrki, qiyos etti seni xayri nos. Ulki sanoxon anga subhon oʻlub, Ul sanga maddohu sanoxon oʻlub. Ushbu biyik martaba qadrini bil, Boʻyla ulugʻ manzala shukrini qil. Shukr nedur? Naf’ fuzun aylamak, Bazl kamandini uzun aylamak. Boʻlmoq agar koʻp esa ham bazlsoz, Bergali or aylamamak boʻlsa oz. Xayr muyassar gar emas il bila, Naf tegurmak ham erur til bila. Ganj berib boʻlmas ekin tutsa koʻz, Ulcha qilur vaqtida bir yaxshi soʻz. Soʻz bila kufr ahli musulmon boʻlub, Soʻz bila hayvon degan inson boʻlub, Ham soʻz ila elga oʻlumdin najot, Ham soʻz ila topib oʻluk tan hayot. Bir soʻz etib oncha baliyatni daf, Kim sochibon ganj yetishmay bu naf. Ma’dani inson guhari soʻz durur, Gulshani odam samari soʻz durur. Soʻz bila naf oʻlmasa el peshasi, Yaxshi kerak koʻnglida andeshasi. Koʻngli kishi xushlugʻidin xush kerak, Noxush agar boʻlsa, mushavvash kerak.
197 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Odami ersjang demagil odami, Oniki yoʻq xalq gʻamidin gʻami. Ulki kishi oʻlmagidin shod erur, Goʻrkanu gʻosilu jallod erur. Qaysi birin kimki tasavvur etar, Tab’gʻa koʻrkim, ne tanaffur yetar. Lek birov qilsa ravonbaxshliq, Ruh kibi soʻz bila jonbaxshliq. Nutqi bila yetmasa baxshoyishi, Zikri erur tab’gʻa osoyishi. Chun seni Haq nodirason ayladi, Dahr eliga naf rason ayladi. Har kishi bu amrgʻa mansub erur, Borcha ulus koʻngliga mahbub erur. Ikki jahon taxti bila afsari, Bilki erur bir sari, ul bir sari. Yoʻq bu sifatdin nima margʻubroq, Lek bir ish mundin erur xoʻbroq. Kim beribon qilmamoq olmoqqa xoʻy, Naf rason boimoqu yoʻq nafjoʻy. Berrnak ishi xotiridin ketmamak, Bermagu, olmoqni xayol etmamak. Topqonini sochdi el uzra sahob, Kim oni Haq ayladi gardunjanob. Moʻr terar harneki, sochqay kishi, Boʻldi tirik goʻrga kirmak ishi. Chun sochar el uzra shukufa diram, Haq anga ne barglar aylar karam. Elki yigʻar harne ul aylar nisor,
198 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Andin erur darbadaru xoksor. Shishaki ruxsor uza sepgay gulob, Toq uza asrarlar ani orzulob. Chunki supurgu yigʻar inak dalil: Yotmoq eshik keynida xoru zalil. Zulfi sanamlaming erur mushkposh, Kim oni ruxsor uza asrar quyosh. Boʻldi bu sunbul isidin xoʻshachin, Kim qaro tuproq kibidur mushki Chin. Bil yana bir martaba mundin baland, Kim anga yoʻl topmoq erur arjumand. Qaysidur ul: bazl ochuq yuz bila, Tutmoq achiq boda chuchuk soʻz bila. Bazlda kim lutfni qilmas xato, Zohir etar bir yoʻli ikki ato. Tos aro gar meva erur dilfireb, Ustida gullar erur ortuqsi zeb. Boʻlsa necha husnu sabohat bila, Zor qilur elni malohat bila. Oltun agar tojgʻa ziynat durur, Ustida dur boʻlsa ne nisbat durur. Xoni muza’far gar erur dilpisand, Xushroq erur sepsalar ustiga qand. Ulki bu axloq ila aylab xirom, Etsa jafo aylamagay intiqom. Balki kuduratni safo aylagay, Necha jafo yetsa, vafo aylagay. Oni bashar xaylining insoni bil, Odamilar odamisi oni bil.
199 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Angla kishilikni musallam anga, Yuz kishilikcha ish esa ham anga. XLVII
Ayyubi xalaf noxalaf oʻgʻrining egriligin tuzgoni va gumroxliq zulmatida anga yoʻl koʻrguzgoni va ul shayx silsilasigʻa kirib, ayyorliq kamandin uzgoni
Bir kecha Ayyubi xalaf masti roz, Toʻkar edi sham’dek ashki niyoz. Ashk duri bahrigʻa pobast edi, Kuymak arosham’gʻa hamdast edi. Xilvatida maskani bir burj aro, Durri samin oʻylaki bir durj aro. Bu kecha bir kisaburi naqbzan, Boʻlmish edi maskaniga naqbkan. Barcha kecha yer tubin aylab xarosh, Hufrasigʻa chiqti saroy ichra bosh. Anglabon Ayyub oni, dam urmadi, Toat etib, oʻziga kelturmadi. Oʻgʻri oʻshul xufra ichidin chiqib, Harne topib, evda tamamin yigʻib. Oncha nekim elta olur chogʻlabon, Berk tongib orqasigʻa bogʻlabon. Naqbgʻa kirgach kichik erdi teshuk, Sigʻmadikim behad ulugʻ erdi yuk. Tor ini sichqongʻa solib erdi gʻam, Quyruqigʻa bogʻladi gʻarbol ham. Koʻrdi chu Ayyubki ojizdur ul, Qoʻpti, eshik ochtiyu koʻrguzdi yoʻl, Kim, yuk ulugʻdir dogʻi naqbing kichik,
200 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Yoʻl sori kelgilki, ochuqdur eshik. Onchaki berohliq ul koʻrguzub, Shayx bu yangligʻ anga yoʻl koʻrguzub. Kimgaki koʻrguzsalar, ul nav’ yoʻl Oʻzga yoʻlidin chiqa olgʻaymu ul? Oʻgʻrini ul xol zabun aylabon, Qaddin ogʻir haml nigun aylabon. Jonigʻa bir oʻt solibon soʻzu dard, Kim kuyub andin falaki lojuvard. Egnidagi yukni bu oʻtgʻa urub, Oʻzlugining ham yukini kuydurub, Muztar etib ranju malolat ani, Xas kibi oʻrtab bu xijolat ani, Na’ra chekib sel kibi toʻkti yosh, Shayx ayogʻigʻa fido qildi bosh. Ul karamu avf tilin lol etib, Lutf yuki jismini behol etib. Shayx karam birla oritti yoshin. Lutf ila tufrogʻdin oldi boshin. Anglabon ul dard ila xolat anga, Xirqai faqr etti havolat anga. Kuydi suluk oʻtigʻa joni aning, Oʻylaki, maxv oʻldi nishoni aning. Oʻzluki chun kuydi nechukkim xase, Topti ul oʻt birla yorugʻluq base. Komil anga berdi chu bu parvarish, Ayladi bir avf bila muncha ish. Netti Navoiy qoʻyubon telbalik, Sen dogʻi ursang bir etakka ilik.
201 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Soqiy, ilik tut, gunaxim avf etib, Kim chiqadur jonim ogʻizgʻa yetib, Bot boʻlu bir jom ila yetkur futux, Sabr esa Ayyubcha, yoʻq umri Nux. XLVIII - Oʻn Toʻrtunchi Maqolat
Aflok xay’ati shikoyatidakim, har birisi durje koʻrunur va har kavkabi bir gavhari pok, ammo xuqqae durur zahrnok, balki zahri zahri xalok. Va jahon lu’bati kinoyatidakim, chobuke koʻruriur matbu va mavzun. Ammo zoledurur ishi makru fusun. Va fusuni haddin fuzun. Va ul xuqqa laolisi mazarratidin qalam till lol va bu zolning jam’i zavol
Charx erur shu’badasanj, ey koʻngul, Topma firebi bila ranj, ey koʻngul. Shu’badasi vahmu gumondin fuzun, Shu’badadin dogʻi fuzunroq fusun. Charx urubon rev ila nayrang soz, Oʻylaki koʻk xirqa bila tosboz. Xirqasida baxyadin anjum nishon, Boʻyida bir parcha yamogʻ - Kaxkashon. Mash’ali xur birlaki, davron qilib, Tos aro oʻt xirqada pinxon qilib. Oʻtkarib ul xirqa arosidin oʻt, Koʻrguzubon subh yaqosidin oʻt. Yoʻqki, chu subh ogʻzini kulgu ochib, Hiyla bila ogʻzidin oʻtlar sochib. Oʻylaki ul oʻtining uchqunlari, Xirqasi uzra sochilib har sari. Balki qovurchoqchi kibi xiylagar, Koʻrguzubon chodaridin ming suvar. Mixu sutunsiz tikibon.chodarin,
202 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Davri etib chodarining paykarin, Anda boʻlub jilvagari anjuman, Har sori yuz lu’bati siminbadan. Munchaki lu’bat chiqorib simgun, Qasdi bori elga firibu fusun. Yoʻqki, parixondek etib jism shaq, Tigʻi bila qoni hilolu shafaq. Boʻyla parixonligʻ ila axtari, Jam’ oʻlubon girdida yuz ming pari. Dema parixonki, erur pirazol, Qaddi boiub dalla sifatliqqa dol. Anjumi tazvirda yoshi aning, Subh bayozi dema boshi aning, Ham toʻkub el qonini tadbir ila, Ham olib el jonini tazvir ila. Xusravlar qatli uchun tezhush, Xusravi ham demaki, Farhodkush. Dahr arusinki, tamosho qilib, Makr ila mashshotaliq ifsho qilib. Qoʻynida mashshotaligʻi belgusi, Subhi safid - obi, quyosh - koʻzgusi. Aylabon ul shoʻxni orosta, Subh dami chun guli navxosta. Gʻoza urub orazigʻa gul bila, Zulf oʻrub egniga sunbul bila. Lola bila chehrasin ol aylabon, Dogʻini ul chehragʻa xol aylabon. Vusma chekib, sabza bila qoshigʻa, Me’jar yetib, shabnam ila boshigʻa.
203 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Sarvdin ilgiga nigor aylabon, Suvni anga oyinador aylabon. Gʻuncha aro ogʻzini pinhon qilib, Soʻz chogʻi ul gʻunchani xandon qilib. Nargisi shahlodin yetib koʻz anga, Savsanu ra’no tilidin soʻz anga. Nargisiga gʻamzau noz oʻrgatib, Gʻamzasini shu’badaboz oʻrgatib, Chunki bezab xuldi barindek ani, Xuld nekim, lu’bati Chindek ani. Jilva berib yel aro zeboligʻin, Zohir yetib har sori ra’noligʻin. Muncha fusunkim, qilib izhor anga, Boʻlmoq uchun xalq giriftor anga. To ani har kimki koʻrub zor oʻlub, Ishq kamandigʻa giriftor oʻlub. Chun koʻrub ul zolni bir Rustame, Boʻldi havosida asiri gʻame. Zohir yetib oʻrtada dallolaliq, Aytma dallolaki, muhtolaliq. Ul qadar afsun nuhuft aylabon. Kim ul ikki toqni juft aylabon. Mahkam yetar chogʻda alar aqdini, Mahr yetibon javhari jon naqdini, Mahri maajjal bu dam ar jon boʻlub, Tongla muajjal anga imon boʻlub. Shohidi ra’noki topib boʻyla dast, Oshiqini ayladi shohidparast. Ajzu zabunluq koʻrub oyin anga,
204 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Da’vi yeta boshladi kobin anga. Mahri maajjal tilabon jon olib, Soʻngra muajjal tilab imon olib. Jon bila imonni chu toroj yetib, Dahr yevidin oni ixroj yetib, Oni chiqorgʻoch, kivurub yonani, Oʻz qilibon, bir yana begonani. Anga dogʻi tarki vafo aylabon, Oʻzgaga dogʻi bu jafo aylabon. Turfa bukim, yuz kelibon ming ketar, Ming chu ketar, keynicha yuz ming yetar. Boʻyla boʻlub, kelmagu ketmak ishi, Ketgusi bu bazmgʻa kelgan kishi. Davr ishi bu nav’ taxayyul topib, Ohki, bu davr tasalsul topib. Silsila bu nav’ azal to abad, Kelguchiyu ketguchi behaddu ad. Gar yuzu gar ming falak aylab taboh, Oh, jafosidin aning yuz ming oh. Mintaqasi birla muaddil xatin, Ya’ni oʻshul ikki hamoyil xatin Koʻrmak ila fahm qilur borcha yel, Kim nega bogʻlabdur iki yerda bel. Davrasidin xoh kunu xoh tun, Topib oʻzin zeru zabar tunu kun. Mehnatidin mehr yuzi sorgʻorib, Balki yangi oy ham oʻzidin borib. Subh toʻnin chok yetib oning gʻami, Shorn libosini qilib motami.
205 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Oʻtni isitmadin yetib beqaror, Elni yugurmakdin yetib xoksor. Dagʻdagʻasi suvni jahongard yetib, Sarsari tufrogʻni xud gard yetib. Bahr aning qasdi bila zahrfom, Zahr asari aylab ani talxkom. Konni aning zulmi qilib tirabaxt, Oʻylaki qon bogʻlab ichi laxt-laxt. Durgʻa jafosi boʻlubon oncha fosh, Kim boʻlub oʻz holigʻa bir qatra yosh. La’lgʻa nishi tegib oncha ayon, Kim boʻlub oʻz zaxmigʻa bir qatra qon. Oʻyla bulut holi gʻamidin taboh, Kim boʻlub oʻz dardigʻa bir tiyra oh. Chashma koʻrub baski ham andin sitez, Bir koʻz oʻlub, oʻz gʻamidin ashkrez. Bulbul aning anduhidin dardnok, Andin oʻlub gul toʻni yuz yerda chok. Toza tugan zohir yetib loladin, Ul tuganin qongʻa boʻyab joladin. Fohisha koʻzidin oqizib qonini, May oʻtidin kuydurub yel jonini. Garchi ulus joni aro oʻt solur, Berganini barcha kishidin olur. Lek bu hamkim tutubon yor oʻzin, Koʻrguzur yel holigʻa gʻamxor oʻzin. Zohir yetib nash’u namo necha kun, Elni qilur komravo necha kun. Birni qilib johda Qorun kibi,
206 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Birini rif atda Faridun kibi. Ushbu ishi dogʻi muvofiq emas, Balki mingidin biri loyiq emas. Oʻyla gumon aylaki charxi dani, Kim koʻrunur davrda parvizani. Olam yeli yaxshi agar dun erur, Borchagʻa ul chambar aro yer berur. Chunki bu nav’ ayladi yel holini, Doyir yetar har sori gʻarbolini. Yaxshini bebokdin aylar judo, Pokni nopokdin aylar judo. Emdiki ayrildi sharifu xasis, Qolmadi bir poyada dunu nafis. Qay birikim, bor edi koʻprak dani, Qildi ani lutf ila koʻprak gʻani. Kim shabadin aylamayin durni farq, Farqin aning durlar aro qildi gʻarq. Gulshani dahr ichraki, har bebasar, Bor edi nargis kibi koʻtahnazar. Qoʻydi aning bazmida gohi farah, Sim tabaqlar uza oltun qadah. Gulniki pokizasirisht angladi, Zevari gulzori bihisht angladi. Xori balo birla yetib mubtalo, Uzdiyu sovurdiyu qildi jalo. Ul terikim, rind qilur jur’adon, Mushki Xoʻtan ayladi anda nihon. Qayda adimi Yaman idrok yetib, Ayladi qurbon ani yuz chok yetib.
207 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ulki kirib tigʻdek yel qonigʻa, Rutbada solib oni shah yonigʻa. Oʻq kibi tuzlar bori andin zalil, Kishdin ixroj boʻlub mil-mil. Turfa bukim, yaxshi degil gar yamon, Muhlat agar bersa bir ozroq zamon, Xanjari bedodni qilgʻonda tez, Yaxshi-yomon birla teng aylar sitez. Kimniki taxt uzra qilur arjmand. Taxta uza oqibat aylar najand. Kimgaki bir taxta kiz aylar panoh, Anga dogʻi taxta qilur xobgoh. Kimgaki bir jorn tutar noʻshi bahr, Oqibatul-amr yezar anda zahr. Yoʻq kishi ul jomni noʻsh yetmagan, Soʻngra bu zahr ila xurush yetmagan. Har kishi sha’ninki, rafet ayladi, Amrigʻa olamni mute’ ayladi. Qildi yana javr bila zerdast, Dast-badast ayladi tufroqqa past. Dahrda ul xaylki, shoh yerdilar, Dodgaru mulkpanoh yerdilar, Birni qatil aylamayin qoʻydimu? Zoru zalil aylamayin qoʻydimu? Koʻrki qayon bordi Faridunu Jam, Yeraju Hushang ila Zahhok ham. Salmu Manuchehr ila Navzar qani? Bahmanu Dorovu Skandar qani? Qani jahon dovari Chingizxon?
208 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qani jahon xoni Temur Koʻragon? Birga vafo aylamadi charxi dun, Kimniki chekti, yana qildi nigun. Davlatu iqboli bila boʻlma shod, Mehriga ham aylamagil ye’timod. Hech durur hosilu boqisi hech. Kech boridin bot, vale qoʻyma kech. Seni ul yetguncha zabun, sen burun, Ayla, ani faqr ila xoru zabun. Toki ne ilgingda durur olmay ul, Borchasidin silk yetak, tort qoʻl. Harne bor ilgingda parokanda qil, Oʻz iligingdin ani sharmanda qil. Panjai xursheddek, ilgingni och, Anda nekim siym esa, olamgʻa soch! Ul seni. aylar chu tihidast bil, Bilgach oʻz-oʻzingni tihidast qil. XLIX
Iskandarning yetti iqlim mamolikin panjai tasarrufigʻa kiyurgʻoni holi ilik bila olamdin rihlat markabin surgʻoni
Chunki Sikandar shahi iqlimgir Boʻldi jahon mulkida sohib sarir, Qolmadi bir yerki yurub olmadi. Yerki yurub olmadi bir qolmadi. Hitai hukmigʻa kirib bahru bar, Qabzai amrigʻa tushub xushku tar. Xutba oʻqub gunbadi axzar uza, Sikkai adlin urub axtar uza.
209 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qullugʻini shahlar yetib ixtiyor. Qullugʻi shahlargʻa boʻlub iftixor. Ham shah oʻlub, ham valiyu ham nabi, Hikmat ila ham tuz oʻlub mashrabi. Zotigʻa Jamshedligʻ oyin boʻlub, Koʻzgu anga jomi jahonbin boʻlub. Ham yeti koʻk hukmi muyassar anga, Ham yeti iqlim musaxxar anga. Boʻyla humoyunfari firuzbaxt, Dayri fanodin chekar oʻlgʻonda raxt. Koʻrdi ajab ajz ila bechoraliq, Olligʻa tushti ajab ovoraliq, Ne hukamosi boʻlubon dastgir, Ne xadamu bandasi farrhonpazir. Borchasi qolib bu yashil bogʻ aro, Ozim oʻlub ul qaro tufrogʻ aro. Oʻrtadi chun boʻyla zavoli ichin, Bu soʻz ila ayladi xoli ichin, Kim: «Bu nafaskim boradurmen zalil, Navbati shohiy manga koʻsi rami. Qaysigʻakim sharti hamiyat durur, Mendin anga ushbu vasiyat durur: Kim manga chun toyiri boʻstoni quds, Qilsa havo yod yetib ayvoni quds. Oh ila olamni qaro aylabon, Xobgahim na’sh aro aylabon, Qabrgʻa chun boshlagʻunguzdur yoʻlum, Na’sh yonidin chiqaring bir qoʻlum, To kishikim qilsa nazar ul sori,
210 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ibrat ila boqqay oʻshul qoʻl sori, Bilgay anikim yeti kishvar shahi, Etti falak mushkilining ogahi, Jismida jon yoʻq bu makondin borur, Xoli ilik birla jahondin borur. Kimki jahon mulki havasdur anga, Ushbu ilik tajriba basdur anga. Tort, Navoiy, bu jahondin ilik, Qaysi jahon, javhari jondin ilik. Soqiy, erur komi dilim mastliq, Moni’ erur lek tihidastliq, Lutf ila ber ilgima may javhari, May neki, oyinai Iskandariy. L - Oʻn Beshinchi Maqolat
Jahl mayining durdkashlari sha’nidakim, salox xirqalari ma’siyat ilgidin chok durur. Va may jahlining sarxushlari bobidakim, har biri mayxona yeshigida mastu bebok yurur va yiquq mayxona alargʻa taxti Jamshedoso va sinuq paymona alargʻa jomi jaxonnamo va nadomat ashki yogʻinikim, gunox shu’lasin oʻchurur va tavba barqi oʻtikim, ma’siyat xirmanin kuydurur
Ey tarabing jomgʻa hamdastliq, Jahl xumoridin ishing mastliq. Oʻksumayin ayshi mudoming sening, Jomi jaholat bila koming sening. Kupdek ichinga solibon boda joʻsh, Koʻnglung ul joʻsh ila hardam xurush. Boda solib joningga joʻshi gʻurur, Yoʻq sanga kup yangligʻ oʻzungdin shuur. Fisqu fujur ilgi chu ogʻzing ochib. Kup kibi gʻaflat mayidin kaf sochib.
211 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ne sanga oʻlmak gʻamidin motame, Ne sanga paymona toʻlardin gʻame. Etsa ajal muhtasibi netgasen, Daf igʻa tadbir ne nav’ yetgasen? Ursa jafo toshi bu kupga turub, Tashlasa har porasini sindurub. Jisminga dogʻ oʻrtasa har dogʻ uza, Toʻksa mayingni qaro tufrogʻ uza. Zarfi safolingni ushotgʻonidek, La’li maying aylasa yer qonidek, Buki mayi jahl ichasen behisob, Boʻlgʻusi bir kun sanga bu yehtisob. Necha sening mastligʻing oyu yil, Oy ila yil mastligʻingdin oyil. Mastki fe’li bori muhmal durur. Koʻyning atfoligʻa muhzal durur. Koʻy boshidin chu boʻlur telba fosh Yogʻdurur atfol anga har son tosh. Ulki ichib bodani paymonadin, Mast chiqar koʻyga xumxonadin, Manglayikim tomgʻa tegib, qon boʻlub, Boshida dastori parishon boʻlub. Elga qilib hamla yomon it kibi, Qaysi yomon it, qopogʻon it kibi. Jismini usrukluk yetib dam-badam, Har sori qoʻysa qadam ul sori xam, Sel suvin topsa ichib, mul kibi. Soy toshini topsa otib gul kibi. Uchrasa olam gulu toshi anga,
212 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Yoʻq olib otmoqqa tahoshi anga. Toshidin atfol gahi butrabon, Gah yiqilib mastu malang oʻynabon. Gah yiqilib, gah qoʻpub ul har nafas, Mast solib har sori qoʻl har nafas. Boʻylaki qoʻpub yiqilib pay-bapay, Birto yiqilgʻonda bosib oni may. May qilibon behuda holin aning, Qay qilib oluda saqolin aning. Joʻlaha gʻurvoshida ohordek, Yoʻqki zagʻan parrida murdordek, Qay soqolin har necha nopok yetib, It yalamoq birla yana pok yetib. Mastlik uyqusi chu zoyil boʻlub, Koʻz ochibon bodagʻa moyil boʻlub. Ne topibon boshida dastorini, Ne koʻrubon belida dinorini. Toʻnini yeltib yana bir rohzan, Oʻylaki soʻygʻaylar oʻluktin kafan. Qin qolibon qoʻlda pichogʻin solib, Kafshi dogʻi bir tushubu bir qolib. Toʻn etagi balchigʻ oʻlub, olli oʻl Olli oʻl, ammo aning ollida koʻl. Nechaki matlub oʻlubon uy anga, Boʻlmayin uy gʻayri uzun koʻy anga. Ra’sha solib titramak andomigʻa, Ogʻzi ajab ta’m berib komigʻa. Kislarigʻa maxkam etib qoʻlini, Necha tilab topmayin ev yoʻlini.
213 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Oʻgʻri toʻnin soʻygʻon emas erdi bas, Qolgʻonin exdod ham olib asas. Ul kishidek anglaki darmon uchun, Chok etar oʻq zaxmini paykon uchun. Evrulubon boshi, ozib hushi ham, Yoshunub egniga banogoʻshi ham. Har sori bu nav’ tushub gom anga, Koʻrki ne shakl oʻlgʻayu andom anga. Muncha mashaqqat bila ranjurluq, Bir soriyu, bir sori - mahmurluq. Dema xumor, oni degil yuz balo, Jam’ oʻlubu oni qilib mubtalo. Koʻrki, ne kirmak boʻlur oʻz qonigʻa, Boqki, ne bedod erur oʻz jonigʻa. Bu xud erur ushbu sifat turfa xol, Turfarogʻi buki ul aylab xayol. Kim erur ushbu ishi qalloshliq, Kindu qalandarvashu avboshliq. Koʻngliga kirmay bu malomat aning, Jonini olmay bu xijolat aning. Qilmay asar muncha qabohat anga, Muncha qabohatlar ibohat anga. Zol qizi har nechakim boʻlsa zisht, Bordur aning koʻziga xuri bixisht. Shoiri kajtab’ni dekim ne yer, Sehrdur ollinda ne muxmalki der. Itki qozon oshigʻa tegurdi til, Yuz qaroliq birla durur yuz qizil. Ulki ulus qatligʻa jallod erur,
214 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Oʻgʻlini oʻltursa dogʻi shod erur. Boʻlmas edi gulxani anborkash, Boʻlmasa murdor isidin tab’i xush. Ulki kemur sotmogʻin aylar shior, Yuz qaro boʻ.lmoqdin anga qayda or. Chugʻzki obod aro manxus erur, Lek buzuq kunjida tovus erur. May ne ajab tanni yabob aylasa, Sel ne tong uyni xarob aylasa. Uyni yiqib sel etar elni jalo, Xossaki, vayron uyu selibalo. Bodaki yiqmoq sori-oʻq maylidur, Jism uyiga bilki balo selidur. Qaysi boʻlur jism uyikim, jon uyi, Jon uyi ham demaki, imon uyi. Selgʻa har soriki tugʻyon erur, Shoh ila darvesh uyi yakson erur. Bodagʻa koʻrguzsa kishi xiraliq, Aql charogʻigʻa berur tiraliq. Tomsa charogʻ oʻtigʻa bir qatra suv, Uyda yorugʻluqdin ilik oʻzga yuv. Xossa charogʻeki, kishi subhu shorn, May suyidin quygʻay anga jom-jom, Mash’al oʻtigʻa suv agar bir ayogʻ Quysa oʻchar, koʻrki, ne boʻlgʻay charogʻ Tira boʻlur suv bila mash’al oʻti, Demaki mash’al oʻti, manqal oʻti. Manqal yoʻq, koʻra erur gar tanur, Suvki yetar qolmas anga tobu nur.
215 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Quysa suv otashgahi ichra majus, Sandali bir damda boʻlur obnus. Har kishikim qilsa bu suvdin tarab, Xonasiyox oʻlmogʻi ermas ajab. Suv demagil oniki, bir oʻt erur, Kim yeti koʻk xirmanini kuydurur. Shu’lakim, ul oʻrtagay aflokni, Tushsa ne qoʻygʻay xasu xoshokni. Eyki vujudung uyi xoshok erur, Zor taning xud bir ovuch xok erur. Necha bu xoshokka oʻt urmogʻing, Necha bu tufrogʻni sovurmogʻing. Dard oʻtidur bodavu xirmon suyi, Yoʻqki tomugʻ oʻtiyu toʻfon suyi. Urma ul oʻtni xasu xoshokinga, Quyma bu suvni bir ovuch xokinga. Garchi suvdek sofiyu mavzun erur, Suvlugʻidin oʻtlugʻi afzun erur. Har suvki qaynar suv erur koʻrmagi, Nisbat emas oʻt bila kuydurmagi. Har necha oʻtgʻa ilik ursa kishi, Etmagu kuydirmak emashtur ishi. Kimki qizigʻ suvgʻa iligin urar, Har nechakim ilgi yetar oʻlturar. Hosil aning oʻti oʻtu suyi oʻt, Rangi oʻtu lam’ai diljoʻyi oʻt. Kimki bu toʻrt oʻt aro boʻlgʻay asir, Barq guzargohida yongʻoy harir. Qaysi badan ichra bu toʻrt oʻt yonib,
216 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Toʻrt anosir tafidin oʻrtonib. Yoʻqki, boʻlub toʻrt anosir adam Aqlu xisu din ila islom ham. Oʻtki, bu nav’ oʻlsa harorat anga, Ne suv etar daf i sharorat anga. Barqni past etmadi toʻfon suyi, Gul oʻtin oʻchurmadi nayson suyi. Suvki bu oʻt jonigʻa ofat durur, Tavba chogʻi ashki nadomat durur. Bu oʻt oʻlur, ashk yogʻar chogʻi daf, Yoʻqki bu oʻt, doʻzax oʻti dogʻi daf. Qayda topor qatra bu yangligʻ kishi, Naf chogʻi qilgʻuchi daryo ishi. Kimni pushaymonliq etib ashkposh, Gavhari maqsud anga har qatra yosh. Koʻzki hayo ashki toʻkar chun sahob, Qatrasining har biridur durri nob. Tavba ani anglama ta’rif ila, Kim berilur kimsaga taklif ila. Yoxud angakim, madad etmas bilik, Axdida mushaf sori eltur ilik. Yoki qachon arbada bunyod etar, Daf ini aylarga qasam yod etar. Borcha qazo oʻtigʻa xasdur bular, Tavba hisobida emasdur bular. Kimki qazo ilgida beixtiyor, Tavba qilurda anga ne ixtiyor. Tavba erur jurmgʻa topmoq vuquf, Ollidagʻi yoʻlini koʻrmak mahuf.
217 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Yoki qilur vaqtda berohliq, Boʻlmoq ul ish aybigʻa ogohliq. Bilsaki Haq xozir erur borcha vaqt, Qilgʻonigʻa nozir erur borcha vaqt. Koʻngli aro tushsa malolat oʻti, Jonini kuydursa xiiolat oʻti. Etsa bu xolatda tafakkur anga, Qilgʻonidin boʻlsa tanaffur anga. Soiqai lutfi Ilohi yetib, Jozibai nomutanohi yetib, Oʻzlukidin qilsa judo Haq ani, Qoʻymasa oʻz holigʻa mutlaq ani. «Tubu ilAlloh» ila topsa futux, Boʻlsa bu tavbaki, topibdur Nasux. Haq bu karam qilmasa netsun kishi. Oʻzluki birla nechuk etsun kishi. Tavba emas yetmayin ilxomi gʻayb, Kimki oʻzi qilsa ushatmoqni ayb. Odami oʻz jurmigʻa muxtor emas, Tavbasidin dogʻi xabardor emas. Amr boʻlub tavba desa chin durur, Gar oni xifz etmasalar sindurur. Tavbagʻa har kimgaki tavfiq erur, Sinmas aning tavbasi taxqiq erur, Oʻzluk ila tavba tabohi degil, Qilmogʻidin tavba ilohi degil. LI
Bani isroiliyi Rindning oʻzlukidin tavbasi uyi irtifoi qasam qofi toshlari bila falakka chiqqoni va may selobi ul binoni yiqqoni
218 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bor edi Rindi Bani isroiliy, Boda uchun maykadalar soili. May boʻlubon quti hayoti aning, Xalq ichida Maymana oti aning. Jismi sabu chekkali komil boʻlub, Maygʻa oʻz oti kibi xomil boʻlub. Tortibon el zarfini mayxonadin, Jur’a taxin chekkali paymonadin, Etmasa gar jur’ai loyi anga, Boʻlubon ul lahza baloyi anga. Koʻp qilibon tavba, vale sindurub, Koʻnglini tavba ishidin tindurub. Baski qilib tavbada nuqs oshkor, Tavba qilurdin boʻlubon tavbakor. Bir sahari qildi havoyi sabux, Etti inoyat eshigidin futux. Hotife un chektiki, ey bulfuzul, Tavba qil emdiki, yetishti qabul. Sen tilading bizga rizo boʻlmadi, Gʻayri rizo xukmi qazo boʻlmadi. Chunki bizing soridin oʻldi talab, Kel berikim, boʻldi mahalli tarab. Rind ichiga tushubon tobi shavq, Ashk boʻlub jismiga girdobi shavq. Har dam oʻlub qismi xuzuru safo, Tavba solib koʻngliga nuru safo. Harneki yillar tilab aylab niyoz, Borchagʻa bir damda boʻlub sarfaroz. Tavba sori chun oʻzi aylab nishast,
219 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Shisha kibi tavbasi topib shikast. Haq chu oni tavbagʻa mahram qilib, Saddi Skandar kibi maxkam qilib. Oʻzdin esa tavba boʻlur oʻyla sust, Haqdin esa tavba boʻlur boʻyla rust. Jurm Navoiyni koʻp etmish malul, Yo Rab, oʻzung tavba berib qil qabul. Soqiy, ayoq kelturu tut bizga bot, And boshin, tavba ayogʻin ushot. Uzr desam, boʻgʻzuma quygʻil yiqib, Quygʻali koʻksum uza lekin chiqib. LII - Oʻn Oltunchi Maqolat
Xudnamo muxannasvashlaming dunyo ziynati iktisobida xiylasozliklari va jonfido mehnatkashlaming din huvvati hisobida sarandozliklari. Va gʻazo maydoni sohati vasfidakim, er bila nomard bir-biridin ayrilur. Va shahodat koni ta’rifidakim, gunoh dudidin yuzi qarorgʻoniami surxroʻ qilur
Ey surubon ayni jalodat aro - Raxshini maydoni -shujoat aro, Barqdin ul raxshni kam bilmayin, Koʻziga Rustamni dogʻi ilmayin. Koʻrmayin azbas tutub oʻzin biyik, Oʻz boshidin koʻkka degin toʻrt ilik. Poʻya chogʻi raxshi boʻlub koʻhtan, Ustida qoplon kibi ul poʻyazan. Kibr e’tibon el bila fe’lin durang, Qullai zulm uzra nechukkim palang. It eti qoplon kibi quti aning, Kibr yeli bodi buruti aning.
220 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Chinki topib qoshi uchida nishast, Charxi daniy toqigʻa solib shikast. Kibr ila har sori girih qoshigʻa, Oʻzga tafar’un solibon boshigʻa. Ujb ila har qoshi uchida girih, Oʻylaki har yon qulogʻida zirih. Garchi anga ul sababi extirom, Turfaki ham bid’at oʻlub ham harom. Halqa urub koʻy iti tavqigʻa ta’n. Halqa demakim, boʻlubon tavqi la’n. Zulmda Zaxxokligʻi bilgurub, Ikki yilon egnida xalqa urub. Shar’ xilofini chu fosh aylabon, Yuzda saqolini tarosh aylabon. Balki chu bid’atni qilib ishtigʻol, Loyiq oʻlub, qirqar uchun ul saqol. Zulm xadangini chu parron qilib, Yuzini paykonigʻa suxon qilib. Ikki buruti qili har yon gʻulu, Nafsu havo qushlarigʻa xalqamoʻ. Ogʻziki bir nukta demay juz xilof, Borcha binoyi zanaxu oʻzga lof. Boʻldi saqol pardasi chun bartaraf, Anda zanax zohir oʻlub har taraf. Boshta oʻtagʻa boʻlubon jilvagar, Dinin aning boshtin uchurmoqqa par. Ul deb ani shahpari Ruxul-amin, Tashlab ani garchi bilisi lain. Parlarini bum boshidin soʻyub,
221 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Afsari tovus aning otin qoʻyub. Orqagʻa dastori uchi tekkani, Tebranuri birla urub gardani. Boʻrki uchin ichkari bukkan ayon, Hirsu havo qushlarigʻa oshyon. Toʻni ipak boʻlmasa, koʻngli xazin, Jinsi xitoy boʻlmasa qoshida chin. Yuzida zarbaftdin istab nishon, Hajv bitarga varaqi zarfishon. Balki libosini parand etmayin, Bistar etib toʻngʻa pisand etmayin. Koʻnglok etib nozu havasdin katon, Qaysi havas, parri magasdin katon. Parri magas ham dema, shabnam degil, Terlik aning ustiga bayram degil. Beliga zarrishta qurin band etib, Balki zarofat bila takband etib. Yogʻligʻi ul xullai zarrishtakash, Kim anga jonlar chekibon rishtakash. Toʻn yuzi oltun bila jadval anga, Balki oʻtuk taqasi zarxal anga. Raxsh uza urgʻon egari zarnigor, Balki jibilgir anga gavharnigor. Turfa aboe anga istab koʻngul, Rangi saqarlot bila dolu gul. Munchavu yuz muncha zarofat bila, Qaysi zarofatki, qabohat bila. Dev jamolini paridek yasab, Xorni gulbargi taridek yasab.
222 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Jilva qilib shohidi ra’no kibi, Boda ichib gulruxi zebo kibi. Chun tegurub boda dimogʻigʻa nashv, Soʻz mutaoqib demayin gʻayri xashv. Necha lavand ollida borcha najis, Birida ne aqlu ne idroku xis. Gulxanu yuz zogʻi najasxordek, Yo zagʻan atrofida murdordek. Nukta yoqardek anga behad debon, Behadu andoza xushomad debon. Ul qilibon ushtulumu xayli rev, Xayli shayotin, oʻzi oʻrtada - dev. Borcha ani begimu mirzo debon, Xulqini xush, husnini zebo debon. Muncha fazixatliq emas erdi bas, Kim ura olmay chogʻir oʻlmay nafas. Chunki chogʻirni qilibon zahri mor, Tu’ma yilon etin etib ixtiyor. Yer-ichari borcha haromu harish. Bu yemak-ichmakdin anga parvarish. Chun chekibon ikki toʻla jomi sof, Lof ila har dam ushotib yuz masof. Togʻ kibi tigʻ chekib bedarigʻ, Etkurub oy xudigʻa har lahza tigʻ. Gurz ila Bahrom boshin yonchibon, Nayza bila suratigʻa sonchibon. Pilga yoʻq pashshacha qadru baho, Pesa ipakcha koʻziga ajdaho. Safhai rammol qoshida palang,
223 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Reza suv qurtiyu yiloni nahang. Ra’dni deb bazmida tunbak uni, Barq - kabobi oʻtining uchquni. Zulm ila gʻadr oncha bu gʻaddorda, Kim oni koʻrmay kishi kufforda. Ul nimakim, bosh anga sunmay namoz, Ul nimakim, koʻngliga kechmay niyoz. Minnatining ostida mulku sipoh, Mulku sipax qaysi boiur, balki shoh. Demaki har shohgʻa minnat qoʻyub, "Mo xalaqAlloh"gʻa minnat qoʻyub. Shahgʻa gazof oncha deb ul tirabaxt, Kim degin ul bermish anga toju taxt. Ta’n qilibkim, «manga yuz ming berur, Yuz, ikki yuz ming manga loyiqmudur?! Yuz kishi rashk etgucha charkam qani, Ming yigit otlangʻucha oʻlkam qani? Holim agar kechsa bu yangligʻ taboh, Boʻlmasa bu shah, yana mulk, oʻzga shoh!» Yova deb ul har kecha faryod etib, Tush-tushidin xayli ham imdod etib. Muncha anoniyatu pindor anga, Kim beribon nafsi sitamkor anga. Oning uchunkim, qachon oʻlsa nabard, Aylasa aflok yuzin tira gard. Ikki tarafdin yalangʻoch tigʻi tez, Solsa jahon xalqi aro rustaxez. El yuragin tigʻi shikof aylasa. Xasm boshin gurzi gʻilof aylasa.
224 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Arzi xunar boʻlsa yigitlar ishi, Qilsa ayon oʻz xunarin har kishi. Ul dogʻi shoyad sunubon ishga qoʻl, Ul necha ming el aro boʻlgʻay bir ul. Berguchi oz-koʻpga chu Tengri erur, Kimga berur fathni Tengri berur. Tengriga shahning tuz esa niyati, Nega chekar xaylu sipax minnati?! Xossaki bir johili dunu taboh, Jaxdu jid etgay tilab oʻziga joh, Minnatigʻa aylasa shah iltifot, Haq karamidin anga yuz ming uyot. Bir kishi ul safdaki, yuz ming durur, Rustam esa, boru yoʻgʻi teng durur. Aylasa ul dam ikki Rustam ishi, Bir kishi ham oxir erur bir kishi. Eyki xarob etti takabbur seni, Soldi takabburgʻa tasavvur seni. Ojiz esa Gev ila Rustam sanga, Yerlik erur anda musallam sanga. Kim bu tasavvur bila pindorni, Nafs havosida yoʻqu borni, Koʻnglung uyidin barisin surgasen, Balki fano oʻtigʻa kuydurgasen. Har nimakim, shar’ xilofidur ul, Toʻkkasen ar bodai sofidur ul. Hirsu havas xil’atini chok etib, Tanni rizo chashmasida pok etib, Solibon egninga rizo kisvatin,
225 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Chekkasen ustunga gʻazo kisvatin. Oʻzni gʻazo ishida chust etgasen, Belni jihod amrida rust etgasen, Koʻnglung aro himmat agar bor esa, Zoting aro jur’at agar yor esa, Haq yoʻlida bosh qoʻyubu jon chekib, Mehnatini to erur imkon chekib. Tengri uchun kirsang agar qoninga, Minnatini qoʻygʻasen oʻz joninga. Eyki, yetishti bu saodat sanga, Kim erur im koni shahodat sanga. Qoʻpu bu yoʻl azmini mardona qil, Joning agar yuz esa, shukrona qil. Etsa-oʻq ul poʻyada jisming tushi. Bilgil ani gulshani davlat qushi. Joninga paykoni ajal yogʻmogʻin, Bil bori rahmat bulutidin yogʻin. Tigʻkim, ul qatling uchun cheksa til, Javharini bahri karam mavji bil. Qilgʻil agar koʻzunga kirsa gʻubor, Surmai gʻufroncha ani e’tibor. Marg samumidin agar yetsa bim, Bil ani Iso nafasidin nasim. Jisminga tigʻ ochsa oʻlum ravzani, Ruxunga jannat yoʻli bilgil ani. Qonki sabililloh arodur sabil, Qatrasi uchmoq gulidindur dalil. Din yoʻlida qongʻa boʻyolgʻon badan, Qondur anga xullai gulgun kafan.
226 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kimki, shahodatgʻa mujohid durur, Qoni qizil yuziga shohid durur. Tira esa har necha dudi gunoh, Bilki surar ani shahid urgʻon oh. Migʻni boʻston yeli surgʻon kibi, Abrni toʻfon yeli surgʻon kibi. Jurm tuni garchiki, jovid erur Tigʻi shahodat anga xurshid erur. Lek mujohidgʻa kerakkim gʻaraz, Boʻlmasa jaxd ichra gʻanimat evaz. Kimki gʻanimat uchun aylar gʻazo. Man’i shahodat anga basdur jazo. Ulki jihod aylasa tolon uchun, Soyim erur ne’mati alvon uchun. Qolsa tirik gʻazv eli maydon aro, Oʻlmak erur chashmai Kayvon aro. Gʻazvda kim oʻlmasa tortib taab, Obi hayot ichra erur tashnalab. Ismgʻa safdin kishi oʻtkarsa gom, Bil oni masjidda riyoyi imom. Safdin agar qolsa keyin ne deyin, Keldi niso qibla safidin keyin. Oʻlja uchun ulki jalodat qilur, Muzdgʻa «Qur’on»ni tilovat qilur. Oʻlmoq uchun boʻlmasa gʻozigʻa kin, Hayfdur oʻlturmoq ani bil yaqin. Kimgaki jonondin erur jon aziz, Hayfki, qilgʻay ani jonon aziz. Ulki ciui gazv ishi odat anga,
227 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Boʻlmasa iqboli shahodat anga. Lek shahodat sori tutsa umid, Bil oni har ma’rakada bir shahid. Ulki mubohot uchun istar masof, To chiqibon ma’rakadin ursa lof. Angla eranlikdin ani benasib, Ne desa nomard emastur gʻarib. Sunqur agar turnani ovlar kuni, Yuzni olur bir dogʻi chiqmas uni. Tu’maki narmoda zagʻan yod etar, Topgʻucha jife necha faryod etar. Yaxshi emas gar qilib aytur kishi, Koʻr ne boʻlur qilmayin aytur ishi. Kimgaki erlik asari yordur, Bir demas, ar qilgʻoni ming bordur. Koʻrmagan erlikdin oʻzin bahramand Birni dogʻi qilmasa yuz der baland. Vaqti bila qildi xurus un ayon, Tinmadi bir lahza kuruk mokiyon. Gʻayri gʻazo kimgaki dilxoh emas, Koʻrsa oʻzin oʻrtada lilloh emas. Gar ishi ta’rifida tortar navo, Bil ani ra’noligʻu nafsu havo. Lillax esa yaxshiroq eldin qiroq, Haq chu bilur, bilmasa el yaxshiroq. LIII
Abdulloh Muborakning burka’ bila jihod maydonigʻa kirib, fath jamolidin burqa’ olgʻoni va Hasan Rabi’ ul jamolni koʻrub hayron qolgʻoni
228 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qildi rivoyat Hasan bin Rabi’ Gʻazv masofida bu amri badi’ - Kim bor edi ma’raka paykor ila, Zumrai islomgʻa kuffor ila, Kufr sipohi safidin purdile, Balki ajal xanjaridek qotile. Kirmish edi kin ila maydon aro. Solmish edi raxshini javlon aro. Din cherigi qatligʻa tigʻin bilab, Na’ra urar erdi muboriz tilab. Kofiri qotil chu zabardast edi, Har kishi bir zarbasidin past edi. Kimki xirom ayladi maydonigʻa, Kirdi oʻzi kuch bila oʻz qonigʻa. Necha musulmonni chu qildi shahid, Boʻlmish edi din cherigi noumid - Kim saf uchidin surubon bir daler, Kirdi kiyik qasdigʻa andoqki sher. Mehr kibi koʻk temur ichinda gʻarq, Lam’a solib tigʻi aningdekki barq. Chehrasini burqa’ aro yoshurub, Ishq oʻti yangligʻ yoshurun kuydurub. Qahr ila kofirgʻa yetishgan zamon, Hamla hamon erdiyu yiqmoq hamon. Chunki uzotti ani doʻzax sori, Oʻylaki mazbuxni matbax sori. Qoytti kelgan yo’li birla yurub, Kabkxiromin bir-bir mongdurub, Din sipaxi saflarigʻa tushti joʻsh,
229 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Har sori takbir ila chiqti xurush. Etti aduv izzatigʻa xorliq, Kufr livosigʻa nigunsorliq, Gʻozi oʻzin chunki ayon qilmadi, Kimsa aning kim ekanin bilmadi. Menda solib shavqi aning iztirob, Toptim ani har sori aylab shitob. Tigʻi ham egnida hamoyil edi, Burqai ham yuziga xoyil edi. Dedim: «Ayo gʻoziyi nusratqarin, Tigʻ ila zarbinggʻa tuman ofarin. Oʻlgum oʻshul chehra havosi uchun, Burqaing och, tengri rizosi uchun». Tengii oliii chunki samoʻ ayiadi, Chehrasidin parda vidoʻ ayladi. Izzu sharaf tojigʻa torak edi, Toraki dahr Ibni Muborak edi. Qoʻydum otining ayogʻigʻa jabin, Dedim: Ayo nosiri shar’i mubin, Koʻrmaginga jon berib ahli jahon, Nedin erur chehrani qilmoq nihon? Parda xijobini yuzungdin arit, Saf aro sur, elga oʻzungni tanit. Dedi: «Hasan, aylamagil ijtihod, Ulki aning ishqida qildim jihod. Jumlai xolimdin erur ogah ul, Qaysi qadam ursam erur hamrax ul, Tonisa ulkim, manga maqsud erur, Tonimasa olam eli sud erur.
230 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Har kishi kome tilasa yordin, Yor ishi mahfiy kerak agʻyordin». Lek jihod ichra bu asgʻar durur, Nafs bila aylagan akbar durur. Tengri Navoiygʻa yeturgay jazo, Kofiri nafsi bila qilsa gʻazo. Soqiy, olib kel qadah el jonidek, To sumuray dushmani din qonidek, Xusravi gʻoziy kafidin ber nabid, Ichmakidin aylay oʻzumni shahid. LIV - Oʻn Yettinchi Maqolat
Bahor yigitligi nazohatidakim, rayohini nozparvardlarin mulavvan xullalar bila orosta qilur. Va yigitlik bahori latofatidakim, rayhoniy xat bila oraz gulin gulu rayhongʻa oʻt solgʻudek perosta etar. Va xazon kariligʻi burudatidakim, guliston ashjori bila qushlari ondin bebargu navo durur. Va qariliq xazoni shiddatidakim, badan gulis-tonining toza gullari andin barboduhavo
Chun Hamal ayvonini yorutti mehr, Dahrgʻa mehr ayladi zohir sipehr. Esti nasimi sahari mushkposh, Bogʻda farroshligʻin qildi fosh. Shoxni yer yuziga gisu qilib, Balki bu gisuni supurgu qilib. Boʻldi chu farrosh nasimi shamol, Septi bulut ham suvni saqqo misol. Suv yukidin qad quyi moyil anga, Barqi birinjina hamoyil anga. Chun supuruldiyu suv sepildi bogʻ Boʻldi rayoxingʻa mahalli farogʻ. Bosh chiqara boshladilar bogʻdin,
231 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bogʻ demakim, qaro tufrogʻdin. Ayladilar yer yuzi uzra hujum, Gulshani charx uzra nechukkim nujum. Har biri bir tifli sumanboʻydek, Tifl dema, shohidi gulroʻydek. Husnlari ishvau noz aylabon, Atrlarin gʻoliyasoz aylabon. Farsh boʻlub, sabzai minusirisht, Xayli rayoxin anga xuri bixisht, Shohidi gul husnida yuz obu tob, Shabnam urub, orazi uzra gulob, Gʻunchai tifl ishi ovunmoq boʻlub, Oʻynamogʻi borcha yoshunmoq boʻlub. Koʻrguzubon lola oʻyun ichra joʻsh. El uchurub kallasidin kallapoʻsh. Bogʻda gul tifllari har taraf, Ikki chamandinki chekib ikki saf. Kelturub atfol oʻyungʻa koʻngul, Lek oʻyun har sori gulxocha gul. Toza giyax tiflgʻa monand oʻlub, Belga boʻgʻundin anga takband oʻlub. Anjumdek gunbadi davvor uza, Xayli shukufa dema, ashjor uza, Har sori nazzoragʻa tifli bahor, Ochti yigʻoch panjarasidin uzor. Yoʻqki suruk guiruxi dushizadur, Boshlarida me’jari pokizadur. Mayl qilib husngʻa ifsho uchun, Borcha biyik yerga tamosho uchun.
232 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Jilvai avval budur ashjorgʻa, Xayli rayoxin bila gulzorgʻa. Bir necha kun gardishi laylu nahor, Oʻtkaribon navbati husni bahor. Lolavu gul bistari tufrogʻ oʻlub, Shoxda gul oʻrnigʻa yafrogʻ oʻlub. Shuqqai shingarfi boʻlub sarnigun, Shox livosi bori zangorgun. Bogʻki, toʻn oqu qizil aylabon, Ul qizil oqini yashil aylabon. Dur yeriga barcha zumurrad kelib, La’lning oʻrnigʻa zabarjad kelib. Oq gul ila gulshani oyinarang, Nam asaridin boʻlubon borcha zang. Shoxi shajar xirqasi axzar boʻlub. Xirqa bila Xizr payambar boʻlub. Soya savodi zulumoti aning. Shabnam oʻlub obi hayoti aning. Bogʻki bu husnu latofat bila, Shohidi ra’no kibi ofat bila. Tutti yashil xulla kiyar shevasi, Tugmalari boʻldi aning mevasi. Ham boʻlubon tugmai zarkor anga, Ham duru gavhargʻa namudox anga. Obi oʻlub tugmai zar paykari, Oqu qizil olma duru gavhari. Shirada zardolu etib qand xal, Yoʻq kadu amrud kaduyi asal. Raz chamani tarfida har goʻshae,
233 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
La’l ila durdin osilib xoʻshae, Bogʻ oʻlub ashjoru samardin toʻla, Komiledek fazlu xunardin toʻla. Balki boʻlub ravza gulistonidek, Yoʻqki xiradmand kishi jonidek. Chun uzubon mevalarin bogʻbon, Bogʻ boʻlub anjumi yoʻq osmon. Saxni gulistonki, samar yoʻq anga, Bir sadafedekki guhar yoʻq anga. Dur topa olmay shajar oʻz tojigʻa, Borcha borib hodisa torojigʻa. Gulshan uzub naqdi nihondin koʻngul, Naqd nekim, mevai jondin koʻngul. Za’f boʻlub mevasi yoʻq shox ishi, Sustayib andoqki, koʻngulsiz kishi. Boʻyla koʻngulsizliq ila zorliq, Etkurubon naxlgʻa bemorliq. Barg uzori yaraqoniy boʻlub, Obkashi rishtai joniy boʻlub. Shox boʻlub oshiqi mahzun kibi, Ranju sarigʻ yuz bila majnun kibi. Dol bu da’vogʻa parishonligʻi, Ishqdin oshuftavu xayronligʻi. Tolgʻa xazon novaki parron boʻlub, Jismida har yafrogʻi paykon boʻlub. Koʻrma sarigʻ rang ila yafrogʻni, Kim gʻam oʻti kuyduradur bogʻni. Tushmasa yafrogʻdin oʻt bogʻ aro, Shox oʻtundek nega boʻldi qaro.
234 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Bas yoʻq edi bogʻ aro bu rustaxez, Kim yetibon sarsari day bargrez. Shoxni bebarg qila boshladi. Bargni har sort olib toshladi. Rangu safo qolmadi yafrogʻ uza, Yotti oʻluklar kibi tufrogʻ uza. El sipaxi bogʻni toroj etib, Bargcha kiymak sori muhtoj etib. Har sori meva yigʻochi jadvali, Saf bila xinduki chekarlar jali. Borchasi uryonu sarosar qaro, Rud suyidin bori zanjir aro. El sitamidin bori tortib nafir, Oʻylaki bir xayli yalangʻoch asir. Barg dema, ximai matbax degil, Shox dema, kundai doʻzax degil, Doʻzax oʻlub gulshani jannatsirisht, Doʻzax aning qoshida bbgʻi bixisht. Gulshani umr ichra xazonu bahor, Ham bu guliston bila bir xukmi bor. Umr quyoshiga chu boʻldi mahal. Chiqqusi baytush-sharafidin Hamal. Gʻuncha kular boʻldi adaddin fuzun, Gul ochila boshladi haddin fuzun. Jilva qilib har guli navbovasi, Gʻunchada dilkash koʻrunub yovasi. Oʻynamogʻu yemak oʻlub kom anga. Yoʻq bu iki shugʻldin orom anga. Magʻzigʻa solgʻuncha xirad sham’i nur,
235 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Koʻngliga tushguncha xiraddin shuur Toza niholi boʻlubon sarbaland, Soda dimogʻi boʻlubon hushmand, Anglab anikim, yuzi gulrang erur, Gʻamzasi xunrezu koʻzi shang erur. Nargisiga shevai noz oʻrgatib, Shevasini shu’badaboz oʻrgatib. Jonlar etib sayd jafosi bila, Qosh ila kirpik oʻqu yosi bila. Koʻzni tilab uyqugʻa rom etgali, Uyquni koʻzlarga harom etgali, Chehra uza oʻt solibon jomdin, Dud chiqormogʻ uchun islomdin. Bazmdakim, labni mayolud etib, - Jonu xirad hushini nobud etib. La’li oʻtin tez etibon may bila, Oʻylaki ruxsori oʻtin xay bila. Bu iki oʻtdek qani oʻt shu’laxez. Kim anga tekkan soyi suv boʻlsa tez. Xat arokim, la’lin etib xandanok, Xizr suyidin qilib, elni xalok. Chekti chu xat sabzasi gul uzra saf, Sabzaliqu gulluk oʻlub bartaraf. Bogʻ shukufa bila gul tark etib, Barg bila mevagʻa navbat yetib. Xiffatidin tab’ nufur aylabon, Hilm ila idrok zuhur aylabon. Yuz ming esa jahlu xato xirmani, Mash’alai ilm kul aylab ani.
236 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Gulshani xil’atda boʻlub har shajar, Ilmu adab mevasidin borvar. Tavri bori daf i junun aylamak, Da’bi bori kasbi funun aylamak. Birni tafosir qilib bahramand, Birni axodis etib arjumand. Birga boʻlub madrasa oromgoh, Birga xilvatgah oʻlub xonaqoh. Chun toʻkuliib mevai axdi shabob, Bordi baqo gulshanidin obu tob. Qad shajari gʻam yelidin topti xam, Chehra guli bargi xazon boʻldi ham. Qolmadi tan naxlida bargi havas, Balki uchurdi ani sovugʻ nafas. Yuzki yasab gunai bargi xazon, Kulgali atfol boʻlub za’faron, Koʻzlar etib evlari kunjin talosh, Parda osib ul ev eshigida qosh. Koʻz kirib ev kunjiga ranjur uchun, Qoshlar anga xojib oʻlub nur uchun. A’mo uchun qilgʻali kasbi ziyo, Birdur agar tufrogʻ, agar toʻtiyo. Koʻzga chun oʻchti basardin charogʻ. Shishai aynakdur anga eski dogʻ. Ikki bukulgan qaddu maddi aso, Charxi nigun birla xati istivo. Qolmay ogʻiz durjida durri samin, Tishlari «sin», lek kashish birla sin. Ogʻiz oʻlub durj, vale donasiz,
237 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Tishlar oʻlub «sin», vale dandonasiz, Ham tishi tasbihida bir dona yoʻq, Ham ogʻiz’eshigida dandona yoʻq. Orqa xati uzra boʻgʻunlar anga, Rishta zanax uzra tugunlar anga. Oq tuki a’zo aro yuz soridin, Yod berib borcha kafan toridin. Boshi quyi margni qilmoqqa yod, Qaddi nigun qilmoq uchun xayrbod. Bir necha kun ham bu sifat jon chekib, Qon yutubu nolai xirmon chekib. Toki ajal qosidi farmon chogʻi, Tindurubon koʻnglini andin dogʻi, Oxki, bu bazmgʻa har kim yetib, Navbat ila bu qadah oshom etib. Ulki ichib bu qadahi talxfom, Mast adam koʻyiga aylab xirom. Mast xirom aylab oʻzin bilmayin, Boʻrgʻonidin soʻng xabari kelmayin. Elni bu may ayladi bir-bir adam. Navbat erur bizga dogʻi dam-badam. Oxki, umr oʻtti jaxolat bila, Qoldim oʻlum vaqti xijolat bila, Umr kuni uyquda qoldim tamom, Emdiki uygʻondim, oʻlub erdi shom. Andaki qilmoq kerak ish, qilmadim, Ish qila olmas kunini bilmadim. Bordi tiriklik chogʻi budu nabud, Oʻzni ham oʻltursam emas emdi sud.
238 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ish qilur ayyornida gumrax boʻlub, Ish chu ilikdin borib ogah boʻlub. Vaqt kamu yoʻl uzunu may achigʻ, Asru qatigʻ xol yetibdur qotigʻ. Boʻlmasa gar baxshishi rahmatfizoy, Voy, mening xolima, ming qatla voy! Umr kunin qismat etibtur qazo, Har chogʻi bir ishga qilur iqtizo. Oʻngʻacha gʻaflat bila pobastliq, Jahl yigirmigachau mastliq. Oʻttuzu qirq ichra erur ayshu kom, Vahki, manga ul dogʻi erdi harom. Qilmadi ellikda taraqqiy kishi, Oltmishu borcha tanazzul ishi. Etmish aro vojib erur turmogʻing, Sakson aro farzdur oʻlturmogʻing. Toʻqson agar boʻldi yiqilmoq kerak, Yuz aro jon tarkini qilmoq kerak. Umri tabiiy kishiga boʻlsa kom, Istar oʻlub, har sori qilgʻay xirom. Umri tabiiy dema, gar umri Nux, Bor esa, tavfiqdin oʻlmay futux. Yaxshiroq ul umrdin oʻlmoq yiroq, Umr nekim, andin oʻlum yaxshiroq. Umr erur taqvoyu toat uchun, Tengri buyurgʻongʻa itoat uchun, Toatu taqvo nechakim xushdurur, Lek yigitlik chogʻi dilkash durur. Xush koʻrunur qilsa yigit ayshu noz,
239 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Koʻr ne koʻrungay agar etsa namoz. Xoki palak aylasa qad xam anga, Oni ruku’ etsa musallam anga, Kimki yigitlikda sarafrozdur, Buki boshin yerga qoʻyar ozdur. Qoriki za’f ayladi boshin nigun, Tuz qila olmas ilik aylab sutun. Boshki tushar yer uza beixtiyor, Sajda qilurda anga ne ixtiyor. Qoriki qaddigʻa xam oʻldi vuqu’, Ish qila olgʻaymu ekin juz ruku’. Toat ani bilki qilur navjuvon. Qilmasa netgay qoriyi notavon. Lek bu vobastai tavfiq erur, Kimgaki sarrishtai taxqiq erur. LV
Imomi ma’sum Zaynul-obidinning sagʻirai ma’sumasining kabirushshon kalomi, agarchi ul sagʻiradin ma’sum erdi
Ulki falakka surub erdi kumayt, Mash’alai anjumani ahli bayt, Xatmi nubuvvatqa boʻlub nur’i ayn, Sham’i valoyat Ali bin Husayn. Baski ibodotidin arbobi din, Otini aytib Zaynul-obidin, Bir kuni bir tiflin olib qoshigʻa, Mehr iligin surtar edi boshigʻa. Oʻylaki qonuni ubuvvat boʻlur, Tifl son elga muhabbat boʻlur.
240 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Zohir oʻlub tavrida osori mehr, Aylar edi har nafas izhori mehr. Bor edi bir nodira farzand anga, Jonu koʻngul rishtasi payvand anga, Pardai ismat aro raxshon quyosh, Umri zamonidin oʻtub olti yosh, Koʻrdi otasinki, sevar yoshini, Yosh toʻkubon qildi girih qoshini. Chehra uza yoshini koʻrgach imom, Istadi qoshigʻa qilib extirom, Qildi tasavvur yuzida ashkdin, Kim magar ul yigʻlar edi rashkdin. Shafqat ila mehr qilib oshkor, Dedikim, ul tifl durur shirxor, Jandarai maxd aro ojiz tani, Rahm etibon mehr ila sevdum ani. Mehri aning gar bu sifat fosh edi, Ushbu jihatdin edikim, yosh edi. Senki ichim oʻrtadi mehring tafi, Chunki ulugʻroqsen erur muxtafi. Boʻldi chu zohir sanga ma’zur tut, Gʻayrat ila rashk tariqin unut. Bu soʻz ila koʻproq oʻlub dardnok. Aytti daryo qoshida durri pok. Kim: «Bu jihatdin emas erdi gʻamim Bal, yana bir gʻamdin edi motamim. Bir kun eshittimki takallum aro, Borur edi ogʻzinga bu mojaro, Kim manga mahbub Haq oʻldiyu bas,
241 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Gʻayr sori maylgʻa qilmon havas. Gʻayrini koʻrdumki sevarsen bu dam, Qildi ichimni mutagʻayyir bu gʻam. Gʻayr ila chun boʻldi aning shirkati, Jonima oʻt soldi aning gʻayrati. Sajda nechuk boʻlgʻay aning boshigʻa, Kim topinur Haq bila but qoshigʻa! Boʻlsa Samad birla sanam jilvasoz, Qiblada boʻlgʻaymu ravo ul namoz». Chun bu takallumni eshitti tamom, Zabt qila olmadi ashkin imom. Yigʻladi Haq shukrini vojib bilib, Oʻpti boshin xayr duosi qilib, Tiflgʻa Haqdin chu hidoyat durur, Harne qilur taqvoyu toat durur. Qoʻydi yigitlikta Navoiy sujud, Chun qaridi emdi nadomat ne sud. Soqiy, oʻshul mayki xarob aylagay, Shayxni kayfiyati shob aylagay, Tutki, boʻlubmen xarafu notavon, Ayla meni toat uchun navjavon. LVI - Oʻn Sakkizinchi Maqolat
Falak gʻamxonasidakim, maoli parokanda a lam durur takalluf bila masrur boʻlmoq vajahon vayronasidakim, omoli xam ul raqam durur koʻngul uyin ma’mur tutmoq va har nafaskim hayot gulshanidin nasim durur, qadrin bilmak. Va har damkim umr gulidin shamimdurur shukrin qilmoq va to badanda xaq amri itoatigʻa quvvat bor, toatini mugʻtanam koʻrmoq va to ashob visoli mumkindur, iliktin bermay, oʻzni hurram tutmoq
Dahrki hush ahligʻa zindon erur, Boʻlgʻon anga shefta nodon erur.
242 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Tab’ni bandigʻa xamul aylama, Aqlni chohida malul aylama. Kim sani chun doirai dahrband, Oxir yetar tufrogʻ aro shahrband, Bas nedur ul gʻamdin oʻlub dardnok, Oʻzni oʻlumdin burun yetmak halok? Oʻlmak uchun muncha nedur motaming, Tutqusi motam sanga xolu a’ming. Boisa gʻaming joninga solma alam. Bir gʻam erur bas, yemagil ikki gʻam. Ranjing uchun jisminga solma shikanj, Aylama bir ranjingni ikki ranj. Dogʻ koʻrub koʻksunga ista farogʻ, Qoʻyma malolat bila dogʻ uzra dogʻ. Necha jafo yetsa falakdin unut. Har nechakim, kulli erur sahl tut. Ishga necha sa’bliq imkon erur, Kim ani oson tutar, oson erur. Gar vataning Shorn durur, gar Hari. Shomu Hiri fikrga qilmas gari. Shod ani bil dahrda kim gʻam emas, Dahr ishi chun gʻam yegali arzimas. Chunki jahon bogʻi vafosiz durur, Umr guli anda baqosiz durur. Bogʻki, vardigʻa baqo boʻlmagʻay, Vardki bogʻigʻa vafo boʻlmagʻay. Tutqali orom ne loyiq bu bogʻ, Ul gul ila qayda muattar dimogʻ. Umrki xorij durur oʻtgan ishi,
243 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Har neki oʻtti anga yetmas kishi. Kelmaganidin dogʻi oqil demas, Ne desun ul ishniki, ma’lum emas. Tongla bila chun tuna kundur adam, Bilki sanga qoldi bu kun, bal bu dam. Moziyu mustaqbalinga boʻyla hol, Holinga ham necha xayoli mahol. Holki boʻldi sanga bir onu bas. Anda ne gʻamginlik yetarsen havas. Kelmaganu ketganing yermas hisob, Holinga rahm aylavu chekma azob. Qaysi nafas ayshgʻa topsang mahal, Angla gʻanimatki, erur bebadal. Har nafasing javhari erur nafis, Kim sanga ul bir nafas erur anis. Javharini oʻyla garonmoya bil, Kim anga kun la’lini hamsoya bil. Lek quyosh javharidin bu sharif, Lutf ichida ul munga boʻlmay harif. Jirmini oning koʻrub ahli jahon. Koʻzga latofat muni aylab nihon. Oning oʻlub kelmagu ketmak ishi, Buki oʻtub gardiga yetmay kishi. Kuydurub ul yelni aningdekki xas, El oʻlubon boʻlmasa bu bir nafas. Dema nafas, javhari zot ushbudur, Javhari yoʻq, obi hayot ushbudur. Boʻldi aning birla tirik borcha zot. Koʻrma ajab gar desam obi hayot.
244 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Balki ulus boʻlsa aning ogahi, Ushbu nafasdur dami Ruhullahi. Andin agar ruh topar yerdi tan, Ushbu nafas birla tirikdur badan. Garchi ul anfosi Masiho durur, Martaba andin munga a’lo durur. Onsiz erur ruh bila borcha zot, Munsiz emas kimsaga mumkin hayot. Bas muni anfosi muqaddas degil, Balki muqaddas dema, aqdas degil. Boʻyla gʻanimat sangadur hamnafas, Onsiz emasdur sanga bir dam nafas. Ondin oʻlub sayru saboting sening, Sayru saboting ne, hayoting sening. Sen ani ranju gʻam ila oʻtkarib, Yuz alamu motam ila oʻtkarib; Berib anga gʻaflat ila xorliq, Hashv takallum bila murdorliq. Fosid yetib harza maqolot ila. Zoyi’ yetib fikri maholot ila. Boʻlma yana boʻyla muaddi anga, Aylama bu zulmu taaddi anga. Haq sanga lutf ayladi ul turfa hol, Andin uyol, yoʻq esa Haqdin uyol. Kel, qoʻyubon jahl xiradmand boʻl. Bir nafasi mustamii pand boʻl. Koʻr sanga Haqdin ne karamlar durur, Ne qadar yehsonu niamlar durur. Buki seni Xoliqi kavnu fasod,
245 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Qilmadi hayvonu nabotu jamod. Lutf bila ayladi inson seni, Din yoʻlida qildi musulmon seni. Berdi koʻrar koʻzu yeshitur qulogʻ, Aytur til, atrni anglar dimogʻ. Andoq ilik dogʻiki, tutgʻay taom. Andoq ayoq dogʻiki, qilgʻay xirom. Yuz ne’mat qilmoq uchun shurbu akl, Har birisiga yana bir ta’mu shakl. Mujmal ila oʻtdi qalam yodidin, Ojiz uchun sharh ila ti’dodidin. Qildi karam oncha mulavvan libos, Kim adadin aql yeta olmas qiyos, Markablar qullavu homunnavard, Vahm samandi kibi gardunnavard. Bogʻlari ul nav’ki xuldi barin, Suvlari ul tavrki moi main. Jilva bila har buti siminbari, Koʻrguzub ul ravzada huru pari. Qasr boʻlub charxdin a’lo anga, Suvu yigʻoch kavsaru tubo anga. Simu diram naqdi adaddin fuzun. Dur bila gavhar dogʻi haddin fuzun. Bu bad in’omu ato bir taraf, Javhari aql oʻldi yano bir taraf, Kim bu sifat gavhari raxshandani, Qaysi guhar, durri duraxshandani Durji vujudingga nihon aylabon, Durjni ul naqd ila kon aylabon.
246 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Borcha jahondin qilib ashraf seni, Ayladi rozigʻa musharraf seni. Topshurubon durri amonat sanga, Qildi karam toji karomat sanga. Muncha niam berdiyu qildi raqam, Muniki: «Bishshukri tadumun-niam». Har neki xoni niam ochib durur, Shukri banning sanga vojib durur. Shukriki oning hadu poyoni yoʻq, Kimsa ado aylamak imkoni yoʻq. Borchani qoʻyduq muni-oʻq aytu bas, Kim bu nafaskim, sangadur hamnafas, Kirmagi bir ne’mat erur mugʻtanam, Oʻylaki kirmakligi chiqmogʻi ham. Biri erur quti hayoting sening. Yana biri quvvati zoting sening. Bu ikki ne’matki namudordur, Har biriga shukr yeri bordur. Mumkin emas jon agar yetsang fido, Ikki nafas shukrini qilmoq ado. Anglay olursen hakam yetsang tamiz, Kim Haq yetibdur nafasingni aziz. Haq chu aziz ayladi, xor aylama, Gʻayri aning shukrigʻa yor aylama. Jon bila sen to nafas imkoni bor, Qadrini bilgilki, nafascha ne bor. Har nafasing holidin ogoh boʻl, Balki anga hush ila hamroh boʻl. Boshtin- ayogʻigʻacha qil sarfi Haq,
247 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Tengri sanga yor, oʻqusangbu sabaq. Gʻaflat agar boʻlsa bu ishdin dame, Kim yoʻq aningdek kishiga motame. Oʻzni qilib gʻofilu oshuftaxol, Har negakim, aylagasen ishtigʻol. Garchi anga manfaati boʻlmasun. Jaxd etkim, ma’siyati boʻlmasun. Yaxshilik ar aylamasang ish chogʻi, Aylamagil bori yomonliq dogʻi. Boʻlmasa taryok ila joninggʻa bahr. Solmagʻil achchigʻ bila jominggʻa zaxr. Anda qayu amrki dilkash durur. Borchadin axbob yuzi xush durur. Asra oʻzungni birov ozoridin, Kimsaga ozurdaliq izhoridin! Elni oʻzung jonibidin emin et, Oʻzni tarab maskanida sokin et. Qilma ulus irzu iyoligʻa qasd, Aylama el joniyu moligʻa qasd. Bir nafase qaygʻudin ozod boʻl, Yoru musohiblar ila shod boʻl. Bogʻ aro koʻrsang guli navxosta-, Borcha uchun suhbat et orosta. Charla muroot ila ashobni, Inda takalluf bila axbobni. Jonni alar maqdamidin gulshan et. Koʻzni alar chehrasidin ravshan et. Bazl tariqini shior aylagil, Har neki boringni nisor aylagil.
248 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Joning agar kom esa ixvoninga, Sarf etu qoʻy minnatini joninga. Jonni bu jam’iyat ila shod qil, Soʻnggi parishonligʻidin yod qil. Bu ish uchun chekti sipehri barin, Har yangi oy hay’atidin tigʻi kin. Kim iki hamdamni qarin anglasa, Vasl evida ayshguzin anglasa. Qat’ etib ul naxli barumandni, Kesgay oʻshul rishtai payvandni. Birini xijron tarafi boshlagʻay, Birini rurqat tarafi toshlagʻay. Charx ishi chun bu emish oqibat, Aylar emish soʻngra bu ish oqibat. Bas gul ila savsani ozod ham, Norvanu sarv ila shamshod ham. Kim bu chaman ichra xiromon erur, Borchasi bir-biriga mehmon erur. Har kishikim, bor esa yore anga, Har kishikim, yor esa bore anga. Kom bila vaslini aylab havas, Topsa bu komigʻa dame dastras. Boʻyniga qonim meni yod etmasa, Ruxum oʻshul yod ila shod etmasa, Boʻldi esa vasl aro kome anga, Istasa filjumla davome anga, Haqqa tilin shukrguzor aylasun, Shukr tariqini shior aylasun. Shoyad oʻshul shukr ila bir necha dam,
249 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Urgʻay oʻshul vasl aro bir necha dam. Komini qilsun Haq aning bardavom, Jonigʻa bersun bu davom ichra kom. LVII
Chin margʻzorining mushkin gʻizolining shershikorligʻi va majruh aydlarining aning domigʻa giriftorligʻi va sher panjasidin alaming ajal tufrogʻigʻa hamvorligʻi
Bor edi Chin mulkida bir nozanin, Ojiz aning naqshida naqqoshi Chin. Orazi gulzori Xoʻtandin misol. Koʻzi bu gulzor aro mushkin gʻizol. Surati Chin chehrai anvar anga, Mushki Xoʻtan zulfi muanbar anga. Gʻamzai bebokigʻa jonlar asir, Balki Xito mulkida xonlar asir. Chingʻa xatar gʻamzasi tarroridia. Dingʻa xalal turrasi zunnoridin. Ahli jahon husnining oluftasi, Shohi zamon zulfining oshuftasi. Bir nafase urmayin onsiz nafas, Mumkin emas kimsaga jonsiz nafas Gulrux etar erdi chu maydonga azm, Qilmoq uchun goʻy ila chavgongʻa azm. Hamrax oʻla olmas uchun xon anga, Qoʻshmish edi necha nigahbon anga, Kim kishi oning tarafi solsa koʻz, Yoxud aning jonibidin desa soʻz. Arz qilib jurmini navvobi xos, Hukm tariqi bila topqay qisos.
250 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kun emas erdiki, necha dardnok, Boʻlmas edi ushbu balodin xalok. Bir kun aning ishvasidin oshiqe Ishqu muhabbat yoʻlida sodiqe. Yillar aning xasratidin qon yutub, Qon ne boʻlur, sogʻari xijron yutub. Xas kibi bir goʻsha aro erdi past. Kim boshigʻa sekritibon yetti mast. Boda chu kuchluk edi, oshiq - zaif. Chust yiqildi boʻla olmay harif. Chektilar ul xayli muakkal ani. Xon qoshigʻa nechani, avval ani. Koʻrdi chu xon necha asiri t’aab. Hukmi siyosat bila qildi gʻazab. Kim: «Borisin yer bila hamvor eting, Doy aro oʻlturtungu devor eting. Yuzlari bolchigʻdin oʻlub toshqori, Xalq koʻrub ibrat ila har son. El dogʻi ul qahrdin olgʻay hisob, Oʻlgʻay alar dogʻi chekib koʻp azob». Ahli jafo amrni chun bildilar, Harneki xukm etti, ravon qildilar. Togʻ aro yoshundi chu zarrin gʻizol, Mushki Xoʻtan sochti nasimi shamol. Xonga magar dasht son erdi bazm. Otlanibon shahr toʻshi qildi azm. May boshida, ishq oʻti xud jonida, Shahrning oshubi dogʻi yonida. Keldi yoʻl ul yergakim ul doy edi,
251 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Har son yuz nola bila voy edi. Anglagʻach ul ishni shahi kinavar, Elni qoʻyub, ayladi ul yon guzar, Tokim alardinki, qazo qildi rust, Boʻlgʻusidur ishq tariqida chust. Doy aro bir xaylni koʻrdi asir, Har bin oʻz holigʻa tortib nafir; Borcha nadomat bila afgʻon chekib, Emdiki afgʻon tuganib, jon chekib. Gʻayri hamul oshiqi ozodavash, Kim boʻlubon ishq balosigʻa xush, Za’fu sarigʻ yuz bila xoli yomon, Oʻylaki devor orasida somon. Tengriga har lahza sano aylabon, Shukr tariqini ado aylabon. Kim, bu nafaskim chiqadur jon manga, Yor gʻami aylamish oson manga. Umrigʻa qolganda ikki-uch nafas, Zikr etibon yor hadisiyu bas. Tilida yor erdiyu soʻzida yor, Ogʻzida yor erdiyu, koʻzida yor. Koʻrgach ani xokimi bedodgar, Koʻngliga ul ishq oʻti qildi asar. Mahlakadin oni xalos ayladi, Yor harimi aro xos ayladi. Ishq balosi aro shukr etti ul, Koʻr ne biyik martabagʻa yetti ul. Asra, Navoiy, bu nafas mugʻtanam, Lek degil har nafase shukr ham.
252 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Soqiy, oʻlubmen mayi rangin uchun, May demakim, bir sanami Chin uchun; Chini ayogʻlar bila mast et meni, Chin elidek bodaparast et meni. LVIII - Oʻn Toʻqquzunchi Maqolat
Xurosonning adimul-misl kishvari bayonidakim, «Irama zotil-imodillati lam yuxlaq misluxo fil-bilod» karimasi oyatidur aning sha’nida. Bataxsis Hirot dorus-saltanasining amnobodi tavsifidakim, «Va man daxalaxu kona ominan» mazmuni hadisi durur, aning ta’rifida Va garchi hadiqae erdi, ammo qurub erdi va lekin shox joʻybori adli ani rashki xuldi barin qildi va agarchi ma’mura erdi, ammo buzulub erdi va lekin shahanshox exsoni me’moridin gʻayrati nigorxonai Chin boʻldi
Xoliqi ashyoki, jahon ayladi, Charxni paydovu nihon ayladi. Etti falakniki, qilib mustadir, Har biri bir sham’ ila boʻldi munir. Oltisi gar sham’i duraxshandadur, Lek bin mash’ali raxshandadur. Uch quyi, uch yuqori qildi shitob, Mash’ala toʻrtunch uy aro soldi tob Sham’ qayu sham’ki, fikral luni, Har biri bir mash’alaning uchquni. Mash’ala yoʻqkim, duri tobon degil, Dur demagil, mehri duraxshon degil. Koʻk yeti iqlimida sulton ham ul, Balki alar borcha tanu jon ham ul. Chun solib oʻrtanchi falak uzra nur, Ravshan etib nuktai "Xayrul-umur". Oʻylaki kavkab yeti taqsim erur, Bilki jahon ham yeti iqlim erur.
253 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Har birisiga biridin taqviyat, Har biri birdan topibon tarbiyat. Mehr chu ul oltigʻa foyiq durur, Andagʻi iqlim anga loyiq durur. Koʻzga kavokib boʻla olgʻaymu fosh, Andaki fosh aylasa nurin quyosh. Toʻrtunchi charxki ma’vosidur, Ham oʻshul iqlim murabbosidur. Yerda bu iqlim erur dilpazir, Koʻkta quyosh toramidek benazir. Boʻldi chu mavzu’ masohat fani, Dedilar iqlimi chaxorum ani. Ziynat aro ravzai rizvondur ul, Ravzani qoʻy, mulki Xurosondur ul. Sohati toʻrtunchi falakdin vasi’, Rutbasi yettinchi samodin rafi’. Xittasida shahr adaddin fuzun, Har birining ziynati haddin fuzun. Shahrlari lutf ila xuldi barin, Xoʻblar ul xuld ichida xuri iyn. Togʻlari ollinda falak soda dasht, Borchagʻa koʻk qullasidin sarguzasht. Har birining javfida yuz turfa kon, Konin etib turfa javohir makon. Chashmasidin boʻlmadi zohir suyi, Kondin oqib, balki javohir suyi. Dashtlari satx ila oyina rang, Sabza ul oyinagʻa har sori zang. Sabzasidin gulshani minogʻa rashk,
254 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Tufrogʻidin anbari sorogʻa rashk. Etti falak naqdigʻa ganjina ul, Etti aqolim tanu siyna - ul. Anga jahon koʻksi kelibdur sifot, Anda koʻngul xittai poki Hirot. Kimki koʻngul vasfida burxon dedi, Oni badan mulkiga sulton dedi. Muni ham ulkim oʻzin ogoh der, Borcha jahon kishvarigʻa shoh der. Ne ajab oʻlsa koʻngul oʻrnigʻa shoh, Chunki erur shoh yen qalbgoh. Boʻldi koʻngul oʻrnida boʻlmoq ishi, Kim koʻngul andin uza olmas kishi. Xoʻb esa ne ayb koʻngullarga ul, Bir-biridin keldi koʻngullarga yoʻl. Ziynati andoqki, badan paykari, Vus’ati andoqki, koʻngul kishvari. Aytma kishvar, deki bogʻi Eram, Dema Eram, aytki Baytul-haram. Davrasi ul nav’ki payki xayol, Yuz yil aning davrini kezmak mahol. Charxi nigun satxini xanjor etib, Muxrai xurshed ila hamvor etib. Tufrogʻini mushksirisht aylabon, Hay’atini rashki bixisht aylabon. Qoʻrgʻonining paykari andoq xasin, Kim uyotib qal’ai charxi barin. Davrida har burjigʻa andoq uruj, Kim qolibon ostida «Zotil-buruj».
255 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Arki biyikrak toʻquz aflokdin, Oʻylaki gardun kurai xokdin. Kungurida mehr kibi toblar, Borcha malak xayligʻa mehroblar. Lavxasi ziynai bila koshinavaru, Koshi anga yuz falaki lojuvard. Pili falak kirgucha darvozasi, Toqi samo toqining andozasi. Yer tubiga xandaqi andoq kirib, Kim ani yer muxrasidin oyirib. Qal’asida xisn falakdek ulu, Shahrida anjum sipahidek gʻulu. Toʻrt taraf jadvali bozor anga. Kirgan ulus borcha xaridor anga. Harne xaridor gumon aylabon, Sotgʻuchi yuz oncha ayon aylabon. Qiymati ajnos bila har doʻkon. Xoli etib xavsalai bahru kon. Raxtki bazzoz terib rang-rang, Atlasi aflok kibi tang-tang. Huqqai gavhar bila har javhari, Charx ila zohir qilibon axtare. Kirsa chiqar yoʻl topa olmay koʻngul, Sayrida savdoyi boʻlub aqli kul. Masjidi Jomi’ yana bir olame, Toqi yana bir falaki a’zame. Shahr jahon, anda bu ham bir jahon, Ikki jahon bir-biri ichra nihon. Charx uza zina aning minbari,
256 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Poyasi ul yergachakim Mushtari. Oy kecha qandili jahontob anga, Qavsi quzax hay’ati mehrob anga. Shahri aro boʻyla bino behisob, Qal’asining toshida xud ne hisob. Har necha koʻz tushgucha devorbast, Barchada ma’murae elga nishast. Topgʻali ta’yini mahallot bahr, Ahli mahallot oyirib shahr-shahr. Shahrlar otini mahallot etib, Boʻldi chu yuz shahr Hiri ot etib. Alloh-Alloh, ne Hiri, bu Hiri. Bir-biridin turfa aning har biri. Ikki savobit falakidin nishon, Ikki xiyoboni iki Kaxkashon. Oncha xavoniq bori ma’mur anga, Kim topa olmay kishi maqdur anga. Har ulashur noni aning qursi mehr, Olgʻon ani soyili qadxam sipehr. Gʻulgʻulai zikr falakdin oʻtub, Qaysi falak, xayli malakdin oʻtub. Madrasalar har birisi arjumand, Poyada koʻk madrasasidek baland. Tarxda sun’ ilgi muhandislari, Ruhi qudus fayzi mudarrislari. Foidagʻa ahli chu ochib varaq, Garchi Utorid esa aytib sabaq. Toqlari rif atigʻa yoʻq hadi, Oʻylaki koʻk gunbadidek gunbadi.
257 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Gunbadi koshisida kun aksi fosh, Oʻylaki koʻk gunbadi ichra quyosh. Har son guldastasi andoq baland, Kim etibon fikrida guldastaband. Xayli malak qubbasining zoyiri, Oʻylaki sarv uzra chaman toyiri. Qubba boʻlub Arshi muqaddas anga, Bir qafasa charxi muqamas anga. Hay’ati mahruti ila mustatil, Arsh sutuni boʻluridin dalil. Mili bila maxchasi tortib alam, Zohir etib nuktai Lavxu Qalam. Mu’zini har tun quyi sham’in tutub, Sham’i kavokibni falak yorutub. Charx mururi bila ta’jilidin, Mintaqa xatti sizilib milidin. Har sori bir masjidi oliy asos, Zinatini aql eta olmay qiyos. Rif at anga charxi muallo kibi. Charx dema, Masjidi Aqso kibi. Foxta qandilida xilvatnishin, Arshda ul nav’ki Ruxul-amin. Jam’ ichida taqviyu toat eli, Balki malak xayli jamoat eli. Besh navbat gʻulgʻulakim, yoʻq hadi, Gʻulgʻula yoʻq, dabdabai Ahmadi. Bogʻlari har bin jannat misol, Ravzagʻa har goʻshasidin goʻshmol. Gʻayri mukarrar bori sarmanzili,
258 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ayshu tarab manzili har manzili: Borcha chamanlar gulu gulzorliq, Har chamani yoʻli girihkorliq. Har girihida gulu gulshan dogʻi, Yoʻqki musaddaski, musamman dogʻi. Gullarj nav’ini ne dey oncha gul, Oncha xe gulkim, sanay olgʻoncha gul. Naxlini dehqonki barumand etib, Shoxiga yuz mevani payvand etib. Bir shajaru yuz gul ila shevasi, Turfaki yuz nav boʻlub mevasi. Saxnida yuz gul chiqorib bir yigʻoch, Har gulining atri bbrib bir yigʻoch. Qushlari yuz nav’ xush ilxon bori, Sabzau gul uzra xiromon bori. Suv tarabangez chekib gʻulgʻula, Oʻylaki ishrat nafasi bulbula. Ayshgʻa targʻib kelib ul nido, Bogʻ dimogʻin taratib ul sado. Qasrlari borcha rafiu matin, Kilk ushotib naqshida naqqoshi Chin. Ziynat aro oʻylaki chini parand, Naqshida naqqoshi qazo naqshband. Toqigʻa koʻk poyasidin nardbon, Kunguri davrida Zuxal posbon. Haddi janubisida bir turfa rud, Rud nekim, lujjai charxi kabud. Charx demaykim, yuzida har hubob, Gunbadi firuzadin olmay hisob.
259 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Haddi shimoliysi sori ikki naxr, Ul ikidin xurramu serob shahr. Ikkisida ta’mi zuloli hayot, Ravzadagʻi toʻrtga andin uyot. Xizr suyidek anga ravshan zulol, Nutqi Masix onda nasimi shamol. Xittasigʻaoʻyla muazzam savod, Kim anga har goʻsha bir a’zam savod. Misru Samarqand ne monand anga, Zimnida yuz Misru Samarqand anga, Kim ani Haq asrasun ofotdin, Emin etib borcha baliyotdin. Mundoq emas erdiyu ermas shake, Muncha nekim ermas edi daxyaki. Muncha sharaf topti shah insofidin, Ulki xirad lol erur avsofidin. Xusravi gʻozi shahi ravshan ravon, Adligʻa shogird Anushirvon. Ayladi shogirdligin chun havas, Yuz ishidin bildi bir ishniyu bas. Adl tariqigʻa qoʻyub gomni, Adl ila oʻrganmadi islomni. Yoʻq buki yuz qoidai dilpazir, Saltanat amrida bari noguzir. Qoldiyu ul adl ila topti hayot, Qoʻydi qiyomatgʻa degin yaxshi ot. Buki erur adlgʻa andin baland, Dindogʻi yuz qoidai dilpisand. Qolsatong ermas bani Odam aro, -
260 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Oti yuz oncha bori olam aro. To bani Odam ila olam erur, Olam ichinda bani Odam erur, Adl ila olam yuzin obod qil. Xulq ila olam elini shod qil. Hukmung aro olamu odam dogʻi, Yoʻqki bu ikki yana olam dogʻi. LIX
Bahromning may mastligʻidin baxti koʻzi uyqu mayli qilib, mamlakati binosi ul seldin yiqilgʻoni va mazlumlar faryodidin uygʻonib tadorukin qilgʻoni
Qoʻydi jahon mulkini chun Yazdi Jird, Ayladi Bahrom tana’umni vird. Bodai gʻaflat ani mast ayladi, Mast nekim, bodaparast ayladi. Shah chu boʻlur boda ichib masti xob, Mastlar-oʻq mulkin etarlar xarob, Xasta koʻngul ovlomogʻ etmay havas, Sheva anga dashtda ov erdi bas. Boda ichib, qilgʻuchilar shoʻru shar, Ayladilar mulkini zeru zabar. Ov aro bir kun oziqib begumon. Boʻldi birov chotmasigʻa mehmon. Chotma dema, hajr qaro shomi de, Zulmu taab qushlarining domi de, Oshiqlar koʻngli uyidek yiqugʻ. Tirlari har tarafidin chiqugʻ. Zulm oʻqi teshganlari ma’lum anga, Bosh sigʻurub bir necha mazlum anga.
261 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Borcha yalang - hodisa torojidin, Borcha nigun zulm iligi kojidin. Bir quruq etmak bila suv kelturub, Yov eyasi boshladi xizmat turub. Shoh chu ahvolini qildi savol, Dedi: «Budurkim koʻrasen borcha xol». Shah dedi: «Bu foqau ajzu niyoz Nedin erur, rost degil borcha roz?» Dedi: «Burun yaxshi edi xolimiz, Zulm xarob ayladi ahvolimiz. Shoh ulus xolidin ogoh emas, Juz mayu mutrib anga dilxoh emas. Xayli ochibon tama’ ogʻzini keng, Ayladilar mulkni yer bila teng». Shah koʻziga oʻtruda koshonae, Uchradiyu har evi vayronae. Dedi: «Bu vayron ne edi burna chogʻ?» Dedi: «Saroy erdiyu davrinda bogʻ: Eski daraxtu guli navxez anga, Ikki tegirmon suyi korez anga. Daxlu ziroat bila ul turfa naxr, Mazraani kent qilib, balki shahr. Qolmadi korez ishi qilmoqqa zoʻr, Charx anga koʻz tegurub, boʻldi koʻr. Chun qurudi suv, qurudi bogʻ ham, Qolmadi gul, gul neki, yafrogʻ ham. Yev suvamogʻning kuchi ham qolmadi, Balki bu ish qilgʻuchi ham qolmadi. Bogʻu saro borcha boʻlub yerga tuz,
262 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Zulmu tama’ boʻldi, vale birga yuz. Hodisa toroji yetib molgʻa, Qolduq oʻkush ajz ila bu xolgʻa». Shah bilib ul pardada bu toru pud, Jonigʻa oʻt tushdiyu boshigʻa dud. Gʻam qilichi bagʻrin etib chok-chok, Yoqin edi gʻussadin oʻlgʻay xalok. Gʻaflati usruklugidin uygʻonib, Joni xumor oʻti bila oʻrtonib. Sovudi koʻngliga bori ayshu laxv, Bildi erur harne qilur borcha saxv. Zulm eliga fikri zavol ayladi, Koʻnglida koʻp adl xayol ayladi. Haq bila chun qildi bu niyat durust, Kim tilabon mujda birov yetti chust. Dediki, korezni aylab shikof, Chiqdi suv hayvon suvidek poku sof. Yev egasi tengrigʻa aylab niyoz. Dedi: «Hamonoki shahi ayshsoz, Zulm qoʻyub, adl durur niyati, Kim bu asar ayladi xosiyati». Shahgʻa bu soʻzdin dogʻi tanbix oʻlub, Qildi gʻani ul kishi uzrin qoʻlub. Otlanibon mulkida dod ayladi, Borcha gʻamin xalqni shod ayladi. Adl aning koʻngliga qilgʻach guzar, Kishvariga qildi hamul dam asar. Xusravi Gʻoziki, emastur dame, Kim yemagay, mulku raiyat gʻami.
263 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Mulki ne tong, gar erur obod aning, Xalqi ne hayrat, gar erur shod aning. To abad oʻlsun bori komi ravo, Xasta Navoiygʻa ham andin navo. Soqiy, olib kel qadahi dilpisand, Tut manga, deb shoh duosin baland. Jonki chekar zulm, dame shod etay, Tan uyin ul suv bila obod etay. LX - Yigirmanchi Maqolat
Ul maqsud adosidakim, agarchi bu latoyif majmuasi safinae durur, zaroyif tuxqfidin mashxun va bu zaroyif safinasi junge durur favoidi laolisi anda gunogun. Va lekin chun tab’ daryosidin avval sohilgʻa kelgan nafois durur va zixn shabistonidin avval jttvai zuxur qilgʻon aroyis, bu jihatdin Sulton Badiuzzamon bahodir doma hayotuxu ayoqigʻakim, saltanat bogʻchasining avvalgʻi vardi va xilofat chamanining burun qad chekkan sarvi nozparvardi durur, nisor qilildi va aqd izdivojigʻa tortildikim, bu nasoyix koʻnglida qolgʻay va bu javohirni qulogʻigʻa olgʻay
Olam aro harne xuvaydo durur, Siri aning zimnida paydo durur. Qayda zuhur aylasa mohiyati, Muzmar erur zotida xosiyati. Keldi quyosh xosiyati nuru tob, Boʻldi bulut nutfasi durri xushob. Kongʻa erur gavhari yakto xalaf, Bahrgʻa ham anbari sorb xalaf. Bu xalaf insongʻa ham inson erur, Shahgʻa shahu, xongʻa dogʻi xon erur. Kon kibi koʻrgan shahi ozodani, Koʻrdik aning gavhari shahzodani. Garchi bu kon ichra duri shohvor,
264 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Xayli erurkim, borisin kirdigor Poya aro sohibi toj aylasun, Mehrvashu charxduvoj aylasun. Ulki vale gavhari yakto durur, Borchasidin poyada a’lo durur. Bilki erur moyai amnu amon, Xusravi Jamqadr Badiuzzamon. Zoti nazohatda maloik sifot, Pok sifoti bila yoʻq hech zot. Zoti bashar, lek sifoti malak, Balki sifoti bila zoti malak. Maxzi latofatdin oʻlub xilqati, Xalqi jahon ahligʻa Haq rahmati. Ey kelibon nutq ila vasfing mahol, Notiqa vasfingda boʻlub gungu lol. Ulcha sening xilmu viqoring durur, Men kibi el midxati oring durur. Mehrki el vasfidin oʻtmish ishi, Nurin aning ne oʻka olgʻay kishi. Obi hayot elga demak jon berur, Bu soʻz anga bori ne ta’rif erur. Oyni yorugʻ, charxni demak baland Tab’i baland elga emas dilpisand. Madx ila chun mumkin emas midxating, Oʻzga jihatdin qilayin xizmating. Voqif erursenki, shahi komgor, Kim anga koʻp mahfi erur oshkor. Dahr nekim tongla xuvaydo qilur. Royi bu kun fikr ila paydo qilur.
265 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Tongla yoʻq, indin boʻlur ish daftarin, Bir-bir oʻqubtur uzogʻu kun barin. Gʻayb xayolotida yuz ming suvar, Xotira koʻzgusidadur jilvagar. Muncha kamolot ila xukm aylamish, Kim neki koʻnglungga kelur yaxshi ish Kelgilu ollimda sarosar degil, Boʻlmasa masmu’, mukarrar degil. Shahgʻa soʻzumdin bor esa e’tibor, Gar sanga ham pand desam yeri bor. Bil munikim, umr vafosiz durur, Davlat ila joh baqosiz durur Tushdek erur dahrda nokomu kom, Koʻz yumub ochquncha oʻtubdur tamom. Dahr binosini xarob anglagʻil, Ne koʻrunur anda sarob anglagʻil. Jumla jahon foniyi mutlaq durur, Boqiyi mutlaq tilasang Haq durur. Jism uyining tarxini solgʻuchi ul, Ruh anga berguchiyu olgʻuchi ul. Olam aro toki tirikdur kishi, Haq bila boʻlmoq erur ansab ishi. Boʻlmasa Haq yodidin ogohliq, Bilki gadolikcha emas shohliq. Boʻlsa gado Tengridin ogahligʻi, Bordur anga ikki jahon shahligʻi. Harneki bu safhada Tahrir erur, Roqim anga xomai taqdir erur. Ollinga kelsa tilamas ish base,
266 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Haqdin erur, aylama nolish base. Etsa zafar bilma ilik kuchidin, Bil zafaru fathni berguchidin. Shahligʻinga aylamagil e’tibor, Haq gʻazabu lutfigʻa qil e’tibor. Koʻrki ne bir lahzada boʻldi qatil. Tayri abobil ila "Ashobi fil". Qildi adam manzili koshonasi, Har birisin birgina qush donasi. Yo ne sifat tortti Zaxxok ranj: Tengri nasib etti Faridungʻa ganj. Qahridin ar sheri jayon koʻrdi bim, Uzdi boshin uy suti ichgan yatim. Xaylingakim, sendin emas jismu ruh, Aql ila imon eshigidin futux. Haqdin erur bu niami bul’ajab, Rizqlarigʻa seni qildi sabab. Etti sababliqqa seni baxtiyor, Qismat etarga sanga ne ixtiyor? Mundoq ila bu necha nodon sanga, Boʻlmasalar bandai farmon sanga. Oʻylaki qonuni rayosat durur, Borchasiga bimi siyosat durur. Sangaki Haq lutf etibon toju taxt, Qildi karomat oʻkush iqbolu baxt. Hukmunga olamni zabun ayladi, El qadin amringgʻa nigun ayladi. Muncha karam shukrini gar bilmasang, Harneki amr etti ado qilmasang,
267 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Zohir etib gʻaflatu magʻruriuq, Aylamasang amrigʻa ma’murluq. Qahr yen bormu, yo yoʻq degil. Men ani deguncha, oʻzung-oʻq degil. Etsa gʻazab tund yeli netgasen, Mulk aning mulki, qayon ketgasen? Aylar esang fisq ila isyon anga. Ayla agar bor esa pinxon anga. Xalqdin ul ishda xijolat durur. Xoliq agar koʻrsa ne xolat durur? Ishdaki eldin sanga bor infiol, Tengriga zohir esa, boʻlgʻay ne xol? Istar esang maqsadi asligʻa yuz, Jodai shar’i Muhammadni tuz. Shahki, najot uyiga istar panoh, Ushbu yoʻl ul uyga erur shohroh. Egri kelur xatti chiqargʻoch qalam, Satr yoʻli jodasidin qadam. Shar’ tariqini shior aylagil, Adl ila mulkunga mador aylagil. Shohki ish adl ila bunyod etar, Adl buzuq mulkni obod etar. Kofiri odil ani obod etib, Moʻmini zolim ani barbod etib. Shahki, erur adl ila davron anga, Boʻldi sirot oʻtmagi oson anga. Kim yurmak ip uza kom ayladi, Adli chu tuz boʻldi xirom ayladi. Koming uchun tuz boʻlu adl ayla ish,
268 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Oʻqda agar adl yoʻq, etmas ravish. Adlki uch harf ila maqrun erur, Har biriga oʻzgacha mazmun erur: «Ayn»i aning rriehre erur tobnok, Zulm qaro shomini qilmoqqa pok. «Dol»i dagʻi davlatu din tojidur, Din bila davlat eli muhtojidur. Hurgʻa gisu quyigʻi «lom»i bil, Izzu sharaf qushlarinirtg domi bil. Tojni kiy, mehr ila koʻzni yorut, Soʻnggʻi matin xablni ilgingga tut. Har necha mazlum soʻzi topsa tul, Tuli hayot istasang, oʻlma malul. Zulm oʻtidin qilsa figʻon dodxoh, Soyai adling aro bergil panoh. Qoʻymagʻil ul soyada qaygʻu anga, Sham’ tubin qilma qarongʻu anga. Emdiki, mazlum soʻzi chiqti tuz, Zolim agar nafsing erur, koʻrma yuz, Nafskim, ul ayshi mudom istagay, Sanga gunax, oʻziga kom istagay. Gani uza istarki, yilon topsa bahr, Andin emas bahra, vale gʻayri zaxr. Chekma aning komini istab azob, Tavba bila qilgʻil anga extisob. Necha ulugʻ ersa gunax xirmani, Elga berur ohi nadomat ani. Jurm oʻtikim, shu’lasi payvast erur, Uzr sirishki suyidin past erur.
269 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Lutfu karam garchi erur dilpazir, Qahru siyosat ham erur noguzir. Har kishi olam elida xoʻb emas, Har kishining har ishi margʻub emas. Yaxshi-yomonga chu teng oʻldi karam, Boʻldi yomongʻa koʻpu yaxshigʻa kam. Lutf nasimin tarabangez qil, Tigʻi siyosatni dogʻi tez qil. Necha marazgʻa gar erur sud qand, Nechaga ham zaxr erur sudmand. Maddakim, bermasa marham kushod, Nishtar-oʻq aylar anga daf i fasod. Bormoq uchi birla chu chiqmas tikan, Igna bila qutulur andin badan. Boʻlsa kerak fikr ila shohi zamon, Yaxshigʻa yaxshiyu yomongʻa yomon. Ikkisidin bir kibi olsa hisob, Mamlakati ichra tushar inqilob. Kimsani bot aylamagil arjumand, Ham yana oz ish ila qilma najand. Mil uza chiqmoq angakim voyadur, Chiqmaqu tushmaklik uchun poyadur. Poyadin ortuq kishi ursa qadam, Bimi yiqilmoqduru ranju alam. Tifl xijo bilmay oʻqur chun savod, Qil oʻqurin zeru-zabar e’tiqod. Kimniki, inson desang, inson emas, Shaklda bir, fe’lda yakson emas. Naxlsifat sham’ ila muz shushasi,
270 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Munung oʻt, oning suv erur xoʻshasi. Kimniki, aylay der esang mahraming, Koʻp sinamay aylamagil hamdaming, Gʻaflat aro xush koʻrubon xush dema, Voqif oʻlub soʻngra pushaymon yema. Tushta ne xureki parison erur, Uygʻogʻ etar fahmki, shayton erur. Oz ish uchun tund itob aylama, Qatlu siyosatda shitob aylama. Bok yoʻq, ar kechrak oʻlur qatl ishi, Oʻlsa, soʻzung birla tirilmas kishi Suvda hubob oʻlsa damingdin xarob, Mumkin erurmu yasamogʻliq hubob? Yaxshi emas afV siyosat chogʻi, Lek kerak ishda farosat dogʻi. Garchi guvoh ayladi sobit gunoh, Ozmu oʻtar shar’da yolgʻon guvoh? Har kishiningkim, soʻzi yolgʻon esa, Aylama bovar, nechakim chin desa, Qasd ila yolgʻon demadi rostgoʻy, Chin demadi sa’y ila kazzobxoʻy. Tun bila to subh muvofiq durur, Avvali kozib, soʻnggʻi sodiq durur. Tutma tuzub kinu adovat fani, Oʻzga kishi jurmi bila oʻzgani. Roi esang tut bu nafas yaxshi pos, Har qoʻyni oʻz ayogʻi birla os. Royinga har amriki, keldi savob Mashvarasiz etma qilurgʻa shitob.
271 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Zavq esa tab’inggʻa salohi bila, El soʻzi zimnida fasodin tila. Aylama oʻz rayingga koʻp e’tiqod, Mu’tamad el rayidin ista kushod. Shahki, ra’yini koʻp etti pisand, Ra’y koʻrar el tiliga soldi band. Garchi tavakkulsiz erur azm sust, Mashvarasiz qilma tavakkul durust. Boʻlma malul oʻlsa kengashda talosh, Asru uzun dogʻi kerakmas kengosh. Aylar ishingga chu boʻlur dastras, Vaqtidin oʻtkarma oni bir nafas. Gulga sahar vaqti berur jilva bogʻ, Kechga yetushsa terar oʻgʻlon-ushogʻ. Oʻz ishinga har necha koʻp boʻlsa mayl, Tengri ishiga ani qilgʻil tufayl. Nosixi sodiqki, erur begʻaraz, Bil anga olamda topilmas evaz, Qilsa gʻalat rifq ila qilgʻil davo, Tengrigadurkim, gʻalat yermas ravo. Ish kuni qoʻygʻonda aduv sori yuz, Toʻra bila burna yasolingni tuz. Hamla ketur razmda taqsirsiz, Bilki kishi oʻlmadi taqdirsiz. Shomi ajal uyida yotmas kishi, Umr kuni goʻrga botmas kishi. Ikki qadam yongʻucha yetgach alam, Sa’y qilu ilgari qoʻy bir qadam. Nechaki Haq lutfidin oʻldi zafar,
272 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Say’ni ham bil sababi mu’tabar. Oʻyla maosh aylaki, cheksang sipoh, Xalq duosi sanga boʻlgʻay panoh. Jahd yetkim, urmasun oʻlgʻoch nabard, Oh yeli koʻzungga nogoh gard. Qilmadi ming dushmani kinxoh oʻqi Ul yarakim, ayladi bir oh oʻqi. Gʻolib esang razmda begonagʻa. Qatlgʻa sa’y etma bu shukronagʻa. Harneki bu nomada mastur erur Borchagʻa shoh ishlari dastur erur. Ishda agar shahgʻa shabih oʻlgʻasen, «Al-valadu sirru abih» oʻlgʻasen. Koʻrmagasen yoʻl aro ranju nadam. Har qadame oʻrniga qoʻysang qadam. Zoda muridu otani pir bil, Har ishida hukmigʻa ta’sir bil. Boʻlma bu pir ollida taqsirliq, Istar esang davlat ila pirliq. LXI
Xoja Muhammad Porsodin haj ahli duo istid’o qilmoq va oʻgʻli Xoja Abu Nasr aning istid’osi bila duo qilmoq Haq yoʻlida xojai qudsiy janob, Roqimi «Qudsiya»u «Fasl ul-xitob». Na’li izi gunbadi davvorso, Ulki laqab keldi anga Porso. Garchi oʻzi nodirai asr edi, Oʻgʻli aning Xoja Abu Nasr edi. Faqrda ul bir shahi ozodaxoʻ,
273 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ul shahi ozodau shahzoda - bu. Xojagʻa chun Makka sori boʻldi azm, Xoja Abu Nasr dogʻi boʻldi jazm. Aylab ato soliki atvorliq, Oʻgʻli qilib mahrami asrorliq. Ulki qoʻyub bodiyada-har qadam, Bu ham yetib poʻya qadam bar qadam. Chun necha kun bodiya qat’ yettilar, Manzili maqsadlarigʻa yettilar. Xalq haj arkonini aylab tamom, Topibon ul tavf ila oliy maqom. Yaxshi-yomon murshidu solik dogʻi, Yoʻq kishi oʻrnigʻa maloik dogʻi. Istadilar foniyu boqiy janob, Har tilagi Haq qoshida mustajob. Xalq niyozini ado qilgʻoli, Borcha xaloyiqni duo qilgʻoli, Muncha ulus ichraki koʻz tiktilar, Xoja sori borcha raqam chektilar. Chunki bu ish Xojagʻa topti vuqu’, Xoja Abu Nasrgʻa qildi ruju’. Ayttikim, ul manga foyiq durur, Boʻyla baland ish anga loyiq durur. Kimsaki yoʻq rahbari bu yoʻl aro, Mumkin erur ozmogʻi har qoʻl aro. Yoʻq edi bu yoʻlda manga rahnamoy, Tengri meni qildi anga rahnamoy. Boʻldi mening ishim anga parvarish, Parvarishimdin anga ish qilmoq ish.
274 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Yoʻl itari meni haroson qilib, Yoʻlni harosim oson qilib. Menda xavotirdin oʻlub yuz futur, Anda suluk ichra shuhudu huzur. Oʻzum uchun, oning uchun menda gʻam, Ul gum yetib Haqda oʻzin, meni ham. Boʻyla debon qildi ishorat anga, Uzrgʻa ne haddi iborat anga. Ochti ilik ashk toʻkub sham’vor, Yo ichi kuyganda nechukkim chanor. Rahmatu afv istamak oyin yetib, Xoja turub yigʻlabon omin yetib, Soʻnggʻi duo bu edikim, yo Iloh, Dermen uyotdin sanga aylab panoh. Bilmas esam men tilak oyinini Aylama zoyi aning ominini. Sa’y yetibon oʻyla atodek kishi, Etti bu gʻayratgʻa oʻgʻulning ishi. Yo Rab, ul ominu duo hurmati, Yo ul oʻgʻul birla ato hurmati, Kim bu ato birla oʻgʻulni mudom, Davlatu din taxtida tut mustadom. Oʻzga oʻgʻullarni ham yet muhtaram. Anga oʻgʻul, munga inilarni ham. Jumlai olamgʻa alar ixtiyor, Olam yeli ichra shahu shahriyor. Shoh duosida tugondi kalom, Emdi Navoiygʻa erur boda kom. Soqiy, olib kel qadahi bodae
275 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Shah tutsun, yo ani shahzodae. To boʻlayin mast sabohu maso, Necha riyo birla boʻlay porso. LXII
Bu faqr kulbasini ajzu inkisor tufroqlarin chehra churuk somoni uza peshoni araqin oqizmoq bila kahgil yetib, yuz ohu soʻz bila suvamoqning itmomi va bu fano xirqasini za’fu iftiqor yamoqlarin kirpik sinuq ignasiga ashk uzuk torin toqib, yuz darzdoʻzliq bila yamamoqning ixtitomi va ul me’morliq xijolatidin uzr hujrasigʻa yuz urmoq va bu xayyotliq uzridin xijolat yoqasigʻa bosh yashur-moq va Haq ma’murai yehsonidin maskani afv tilamak va xazonai lutfidin xil’ati baxshish istamak
Chun meni shaydovashi oshufta hol, Boʻyla tamannogʻa singurdum xayol, Kim necha kun ranji nihoni chekay, Obi hayot istayu jone chekay. Noma uchun xoma tarosh ayladim, Xoma uchun noma xarosh ayladim. Safha uza kilkim oʻlub naqshband, Nay unidek chekti saririn baland. Oʻylaki nay nagʻmada chekkay safir, Andin oshurdi nayi kilkim sarir. Nay unin andoqki, qilib istimoʻ, Zumrai soʻfi aro tushgay samoʻ. Bu nay uni savmaai xok aro, Balki toʻquz gunbadi aflok aro, Soldi bashar xaylida gʻavgʻo base, Xayli malak ichra alolo base. Ham bashar yeshitgach oʻlub dardnok, Dard ila aylab yoqasin chok-chok. Ham uchubon xayli malakdin hayot,
276 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Zaxm yegan qush kibi solib qanot. Savtidin ar noxush, agar xoʻb edi, Mulku malak ahligʻa oshub edi Emdiki bu gulruxi zebo uzor, Topti xatu xol ila naqshu nigor. Qildi chu mashshotai charx yehtimom, Boʻldi iki haftaliq oydek tamom. Partavidin chun yorudi mashriqayn, Tushti yana yer-koʻk aro shoʻru shayn. Charx dabirigʻa usholib qalam, Mehbaraning keyniga solib qalam. Xozini gardun yetibon qoshima, Mehr bila yevrulubon boshima. Sochigʻ uchun kelturubon jon bila, Anjumi naqdini toʻquz xon bila. Xayli malak uzra diram sochibon, Durru guhar naqdini ham sochibon. Hurmatima gard kibi yer qoʻpub, Boshima aylanib ayogʻim oʻpub. Ollima yuz ganj qator aylabon, Bonn ayogʻimgʻa nisor aylabon, Boshim uza la’l sochib konidin, Dur toʻkubon olima ummonidin. Men mutafakkir bu taxayyur aro, Bal mutaxayyir bu tafakkur aro, Kim bu varaqlamiki, xomam mening Qildi qaro oʻylaki nomam mening, Bu qadar e’zozga qilmas gari, Balki emas, xoʻrdida mingdin bin.
277 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ham yomon ermas, vale muncha emas, Yaxshi durur, vasf deguncha emas. Ma’ni agar xoʻb esa, tarkibi yoʻq, Surati dilkash esa, tartibi yoʻq. Ayturigʻa chunki qoʻyuldi koʻngul, Aytmay oʻn bayt tutuldi koʻngul, Kim bor edi boshima koʻp mehnatim, Yoʻq edi bosh qoshigʻali fursatim. Ul chogʻdinkim, varaqi osmon, Dudagʻa zirnix qilur shustmon. Subh yetar har sori yogʻdu bila, Tun qorasin pok supurgu bila. Tun yoshurur shuqqai anbarvashin, Subh chiqorur alami zarkashin, Rost oʻshul choqqachakim, bu alam Oʻzin etar sanjaqi mulki adam. Qilmoq uchun tira shafaq harfini Shorn qoʻshar dudagʻa shingarfini. Charx qilur zohir etib kavkabin, Durgʻa mukallal qora chodarshabin. Menda bu mobayn erur zorliq, Xalq jafosigʻa giriftorliq. Bir dam ulus mehnatidin kom yoʻq, Bir nafas el javridin orom yoʻq. Kelguchi bu xasta gʻamobodigʻa, Ketmagi xud kelmay aning yodigʻa, Bir surok albatta koʻrub ketmayin. Toki burun ikki suruk yetmayin, Oʻt solibon xotiri vayronima,
278 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Tongdin aqshomgʻa yetib jonima. Ish buyurub oʻylaki oson emas, Butmagi aql ollida imkon emas. Uzr demak borchagʻa qattigʻ kelib, Necha chuchuk soʻz desa, achchigʻ kelib. Bazl agar bor esa aflokcha, Har falaki ollida xoshokcha. Har kishi koʻzinki tama’ ochti keng. Qatrau daryo erur ollida teng. Olibu izhori shikoyat qilib, Koʻpni oz oʻrnida hikoyat qilib. Har biriga oʻzgacha soʻz muddao, Oʻzgacha soʻz demaki, yuz muddao. Bor esa Rustamcha birov quvvati. Hotami Toyicha aning himmati. Ilgida Qoruncha boʻlub ganju mol, Topmoq erur xalq rizosin mahol. Menki bularning baridin fardmen, Zaf uyida hamnafasi dardmen. Muncha gʻamu mehnat ila bovujud, Muncha taraddud bila guftu shunud. Za’fi tabiiy xud oʻlub bir sori, Borchalari bir sori, bu bir sori: Kunduz olib oncha yubusat dimogʻ, Kim kecha uyqu bila topmay farogʻ. Kunduzikim, boʻldi yana xol bu, Kechaki boʻldi yana ahvol bu. Kimgaki fursat bu sifat boʻlsa tor Nazmi avvsh andin qachon imkoni bor.
279 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Men chu dedim uzr, erurmen maof, Boʻlmasa bu nazm duri asru sof. Rishtai avqot chu koʻtoh edi, Kelmadi ul nav’ki dilxoh edi. Chun bu sifatdur bari oyin anga, Qaydin erur martaba chandin anga, Kim el aro boʻyla tushub xoyu xuy, Har son solgʻay bir uzun guftu goʻy. Boʻlsa edi oncha manga dastras, Kim kecha-kunduzda bir-ikki nafas, Raf oʻlubon mehnatu farsudaliq, Etsa edi kom ila osudaliq, Goʻshai xilvat aro aylab nishast. Tab’ni qilsam edi fikratparast, Nazm duri istariga xos oʻlub, Bahri taxayyul aro gʻavvos oʻlub.. Qilsam edi ulcha xiromim durur, Olsam edi onchaki komim durur. Bilgay edi kimgaki ma’ni boʻlur, Kim ravishi nazm degan ne boʻlur. Ul biridin chunki tixi qoldi jayb, Kirmasa jayb ichra bu bir ham ne ayb. Men bu navo birla tarannumsaroy, Kim dedi nogah xiradi pokroy: K-ey qalaming ajz midodi aro, Bosh qoʻyub insof savodi aro. Haqdin oʻlub za’finga quvvat qarin, Surati insofingga yuz ofarin. Buki bayon aylading ermas yiroq,
280 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kim ne olursen mundin yaxshiroq. Desang edi ham tilagandek baland, Boʻlsang edi istagudek dilpisand. Munchamu boʻlgʻay edi bozor anga, Jumlai ofoq xaridor anga. Boʻylaki savdosi jahon ichradur, Shoʻru shari kavnu makon ichradur. Andin erurkim, bu jahon zevari, Gavhar aro bahr ila kon zevari. Qildi sharaf kasbini shoh otidin, Mehru karam zilli Iloh otidin. Ulki sharaf bahri aning zotidur, Gavhar oʻshul bahr aro otidur. Ey soʻqulub sikkai adl otinga, Xutbai davlat oʻqulub zotinga. Halqa etib koʻkni uyoting sening, Xotami xurshed uza oting sening. Men kimu madxingni bayon aylamak, Zarragʻa charx uzra makon aylamak. Qatra kerak anglasa oʻz poyasin, Bahr ila teng tutmasa sarmoyasin. Lek ne ish kimgaki, taqdir erur, Anga shuruida ne tadbir erur. Oʻt aro parvonagʻa devonavor. Kirmagiga qayda erur ixtiyor. Telbaning atfol toshi yorasi - Yemagidin bormu durur chorasi? She’rki ham tushti mening shonima, Ul oʻtu bu toshdurur jonima.
281 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ne de olurmen tuzubon barkini, Mumkin emas xud tutorim tarkini. Garchi xayolimgʻa kelur goh-goh, Kim necha bu dagʻdagʻai umrkoh. She’rdur ulkim demagi sud emas, Koʻp desa, xud gʻayri ziyonbud emas. Ulki gʻazal chehrasiga bersa zeb, Anglab ani tab’kashu dilfireb. Chin demagi harzavu xazyon bori, Turfa bukim, yaxshisi yolgʻon bori. Kimgaki umrida bu voqe’ durur, Umr anga ming yil esa zoe’ durur. Avlo erur .ulki, urub gomi faqr, Koʻyi fano ichra chekib jomi faqr. Dunyo ishi maylini oz aylasam, Uqbo uzun yoʻlini soz aylasam, Sharbat esa, ul yoʻl aro ragʻbatim, Boʻlsa yurak qoni mening sharbatim. Sim kerak boʻlsa qilurgʻa farogʻ, Ul ham oʻlub tandogʻi har sort dogʻ. Xil’ati davlat yalang egnimda gard, Ikki ayogʻ sayrim uchun raxnavard. Soya uchun chatrni qilmay pisand, Poʻya aro raxshgʻa yoʻq poyband, Sayrda har bir qadamim yuz yigʻoch, Toji sharaf boshima joʻlida soch. Yalang ayogʻim tahida xorlar, Silsilai faqtima mismorlar. Raxna sinuq boshima har toshdin,
282 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Chiqqoli oʻzluk tarabi boshdin. Koʻzda sirishkim duri shohonasi, Borcha fano qushlarining donasi; Chun bu qush ul dona bila rom oʻlub, Rishtai jismimdin anga dom oʻlub. Koʻksuma gʻam xanjari solgʻon shikof, Dard eliga jism uyin aylab matof. Poʻya qabarchuq bila aylab nisor, Maqdamima yuz guhari obdor. Yo duri ashkimki. yoʻl uzra tushub, Qonliq ayogʻim taxigʻa yopushub. Zaxmlarim qoni boʻlub qatrabor, Dardu balo dashtin etib lolazor. Ox oʻti uchqunlarikim charx urub, Lola yopurgʻogʻini yel sovurub. Har sharari lolagʻa yafrogʻ aning, Tira oʻchuk juzvi oʻlub dogʻ aning. Ranj solib jismgʻa farsudaliq, Yoʻlda dame istasam osudaliq. Yoʻl aro bir togʻ etagin topibon, Jismima aflok etagin yopibon. Uyqagʻa qoʻymoq tilasam yerga bosh. Takyai xoro manga bir xora tosh. Yer uza tufrogʻ boʻlub bistarim, Soyadek ustiga yotib paykarim. Ikki ayogʻimkim, yururdin tolib, Qoʻynigʻa Farhod ila Majnun olib. Buki alar ishqicha yuz jonima, Dardicha ming xotiri vayronima.
283 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Keldiyu men kimsagʻa fosh etmadim. Nola chekib vasl talosh etmadim. Ikkisi hayratda bu xolat bila, Oʻzlari ishqida xijolat bila, Anglab erur ishq musallam manga, Ul birisi, bu birisi ham manga. Ishq chekib poyam aningdek rati’. Dard qilib koʻnglum aningdek vasi’, Kim manga koʻk yer bila yakson boʻlub, Charx ochuq gulshani zindon boʻlub. Himmatim ul avjda silkib etak, Kim yorutub gardi bila koʻz malak. Qilsa shabistoni shuxudum zuhur, Xayli maloik anga jam’i tuyur. Tayr dema, har sori xuffosh de, Anjumu koʻk xuqqau xashxosh de. Deb chu ochib didai ibratni keng, Bor ila yoʻq, yoʻq ila borini teng. Istabon oʻtmak boru yoʻqdin daler, Oʻylaki Sayyid Hasani Ardasher. Koʻnglum etib boʻyla maqom orzu, Lek boʻlub, nafsgʻa kom orzu. Himmat uchub ravzai xurram sori, Nafs chekib chohi jaxannam sori. Yuzda malakvash boʻlub, ammo nuxuft, Dev ila shayton boʻlub ikkisi juft, Yoʻqki bu ikki boʻlubon juftu bas, Oʻzlaridek yuz tugʻurub har nafas. Har kishikim, boʻlsa ichida nihon,
284 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Dev ila shaytoni jahon dar jahon. Botin aro boshlasa yuz makru rev, Fitna qilib muncha shayotinu dev. Harne alar solsa tamanno manga, Turfa bukim, borcha muxayyo manga. Tengri uchun, ey koʻngul, insof ber, Dindiri agar nafs chiqarmas ne der. Menki bu nafs ilgida afgor men, Muncha balolargʻa giriftormen. Zohirim avqoti yomondin-yomon, Botinim ahvoli xud ondin yomon. Yigʻlasam oʻz xotiri noshodima, Etmagusi ul dogʻi faryodima. Ashkni farzanki qilay bahri sof, Koʻksuma solib kema yangligʻ shikof. Ne yuruy olgʻay kemadek paykarim, Koʻxi gunaxdin boʻlubon langarim. Zohiri xolimda bashar surati, Surati jismimda kishi hay’ati. Ma’ni ichinda kishilikdin yiroq, - Balki aromizda ming illik firoq. Oʻzni safo ahli qachon boʻlsa jam’, Ravshanu tuz koʻrguzub andoqki sham’. Koʻngul aro chirmashibon yuz yilon. Balki xavotir yelidin qoʻzgʻalon, Ulchaki men-men demasam yaxshiroq, Yaxshilar oʻlsun, bu yomondin yiroq. Zulmat aro botinimu zohirim, Turfa bukim, oʻyla tilab xotirim,
285 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Kim meni el ahli yaqin anglagʻay, Taqvoyu toatgʻa qarin anglagʻay. Oshiqi gʻamnok degaylar bari, Koʻngli, koʻzi pok degaylar bari. Koʻzni oʻkush sa’y ila zabt etgamen, Etsa koʻngul zabtigʻa ish, netgamen. Ox, mening xolima yuz qatla oh, Tutmasa ilgim karam aylab Iloh. Kelmayu yodimgʻa zamoni hayot, Qilgʻonim ish kelmagan andin uyot. Borcha ishim xoma qaro aylamak, Noʻgi bila noma qaro aylamak. Xoma tilimdin ham oʻlub xiraroq, Noma yuzumdin ham oʻlub tiraroq. Tushmasalar lujjai rahmat aro, Qayda yuyulgʻay bu ikidin qaro. Yo Rab, agar boʻldi kalomim uzun, Mundin ham jurm qilibmen fuzun. Yaxshi esa, ber soʻrugʻumdin amon, Boʻlsa yomon boshtin-ayogʻim yamon. Ham yomonim lutf bila yaxshi qil, Boʻldi chu ul yaxshi qabul aylagil. Jilva ber el koʻziga ham xoʻb ani, Qilgʻil ulus koʻngliga margʻub ani. Har nechakim, jurmum erur pech-pech, Lekin erur rahmating ollinda hech. Kamlik ila necha manga boʻlsa bim, Sen karam aylakim, erursen karim. LXIII
286 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Ul qul hikoyatikim, ayogʻi toyilib, ayogʻluq oshini shohning boshi kosasigʻa urdi va karamligʻ shoh ollida oʻz oshin pishurdi
Bor edi bir xusravi sohib karam, Kim karamidin el edi muhtaram. Xizmat aro bor edi bir qul anga, Poyai xizmatda bakovul anga. Bir kun aning bazmida shilon chogʻi, Shohga ham ishtaho oʻlgʻon chogʻi, Nakbat ayogʻigʻa urub toshni, Shah boshigʻa toʻkti isigʻ oshni. El dedilar, xoli ani oʻlturur, Kim bu gunohigʻa jazo ul durur. Shoh boqib koʻrdi chu noshod ani, Lutf etibon ayladi ozod ani. Dedi vazir: «Ey karaming bedarigʻ, Yoʻq edi sha’nida aning gʻayri tigʻ». Shoh dedi lutf bila zavqnok: «Kim ani xud xijlat etibdur xalok. Kimsa oʻlukni yana oʻlturmadi, Tigʻi siyosat boshigʻa surmadi. Har kishi xalq ichra gunaxkorroq, Afvu inoyatga sazovorroq». Yo Rab, aningdek karam etguvchi shoh, . Yuz ming eshigingda erur xoki roh. Har necha koʻp boʻlsa gunohim mening, Shukrki, bor sendek Ilohim mening. Xijlat ila qolmadi xud jon manga, Yen durur aylasang ehson manga.
287 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (I- qism)
Alisher Navoiy
Garchi emon qobili lutfu karam, Lek emon bir yoʻli navmid ham. Men kimu bahri karam etmak havas, Bahr agar uldur manga bir qatra bas. Shukrki, ehsoning oʻlub yovarim, Topti nihoyat varaqin daftarim. Hayrati abror koʻrub zotini, «Hayrat ul-abror» dedim otini. Nuktai ta’rixiki, ahsan edi, Sekizu sekiz yuzu seksan edi. Kim oʻqusa, yo qilur ersa savod, Ruxum agar qilsa duo birla shod. Tengri ishin komu murod aylasun, Ruhini jannat aro shod aylasun. Emdi, Navoiy, mayi shukrona ich, Har necha boʻlsa toʻla paymona ich. Soqiy, olib kel toʻla paymonae, Yoʻq, gʻalat ettim, toʻla xumxonae. To ani koʻp-koʻp olibon sipqoray, Kup-kup ichib, bir dam oʻzumdin boray.
288 http://ziyonet.uz/ Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Hayrat ul-Abror (II- qism) Alisher Navoiy Hayrat Ul-Abror (Nasriy Bayoni)
I «Bismillohir-rahmonir rahim» . Ushbu jumlada eng qimmatbaho durlar bir ipga tizilgandir. Bundagi har bir dur jon javharidan, qimmatiga koʻra esa, ikki jahon narxidan ham ortiq. Bunda ip ikki jahonni bir-biriga bogʻlab, ikki jahonnigina emas, jon hayot iplarini ham tutashtirib turgandek. Kimki boqiylik xazinasiga erishishni oʻylar ekan, shu dur, shu ipni oʻziga tasbih qilib olmogʻi kerak. Chunki bu oddiy ip emas. U shunday ajoyib sirtmoqdirkim, din va davlatni ovlash - qoʻlga kiritishda u boʻgʻov vazifasini oʻtay oladi. U boʻgʻov ham emas, hech qachon boʻgʻovlik qilmagan. Bu - jannat bogʻidagi kiyiklarni qoʻlga kiritish uchun arqon. Uni jon suvi oqadigan ariq, yoʻq, jon suvi oqadigan ariq emas, balki tiriklik suvi desa boʻladi. Bu suv yoqasida alifdek boʻlib daraxtlar oʻsishi bilan birga, shivitga oʻxshash xushboʻy oʻtlar, daraxtlar ustida mevalari. Shu bilan birga oʻsha gavhardek qimmatbaho iplar Ilohiy xazinaga ajdahodek talabgor yoki boshqacha qilib aytganda, bular hammasi osmonning eng yuqori qismida oʻrnatilgan qandildir. Balki aniqlik kiritish uchun bu qandil orasiga u yerda yagonalik bogʻining qumrisi oʻziga uya qurgandir. Yoʻq, balki bu, yagonalik xazinasiga olib boradigan yoʻldir. Yoʻllikka yoʻl-u, lekin qanday yoʻl - eng yaqin yoʻldir! Biroq bu ham mashaqqatli, ham xavfli yoʻl boʻlib, bundan, deyish mumkixki, har qanday voqiflar ham uni bilishdan ojiz. Bu dashtu sahroni bosib oʻtishga mayl koʻrsatgan kishilar ikki ioifa - qabul qiluvchilar va rad etuvchilarga boʻlinadilar. Rad etuvchilar uni bosib oʻtishga qadam qoʻyar ekanlar, muvofiqlik raxbaridan madad ololmagach, «Bo»si iboga chorlab nido qiladi . «Yo» deyilar ekan, bu balodan boshqa narsa emas. Bundagi «Sin» nahang baligʻining orqa umurtqa suyagi ustidagi parrasi arradek ekanini, har bir qirrasi yuz kemaga ofat ekanini anglatadi. «Sin» bilan «Mim» harflari oraligʻida mashaqqatlar koʻp boʻlib, yoʻli mashaqqatdan iborat boʻlsa, yeli issiq shamoldan iboratdir. «Mim» ilon nafasidek oʻt sochib, yoʻl boshida ogʻzini ochgan xolda yotadi. Bu jumladagi uch «alif» va uch «lom» gʻavgʻo koʻtarib, olti tomondan qilich tortib kelmoqda. «He»lari esa qatl ishida mohir boʻlib, har bin nayzaning uchidek qonxoʻr. «Re»lari toʻqnashishga
1 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy ragʻbat bildirar ekanlar, bundan cheksiz zarar kelishi aniq. «He»si xalok etish uchun qarmoq vazifasini oʻtayotgandek, xavf-xatar markazida turib changak solmoqda. Xalqni qoʻrqitish uchun «Nun» kamondek tortilgan, yanada toʻgʻrirogʻi, abadiy dehqonchilik uchun oʻrogʻi shay. «Yo»si dushmanlarga qarshi nido belgisi. Ya’ni bu, mening uchun oldimda hayotingni fido qil! - demakdir. Yoʻl-yoʻlakay bir qancha nuqtalar boʻlib, ular bamisoli toshlar boʻlib, ularni toshlar emas, kesilgan boshlar, desa ham boʻladi. «Mim»lar u yerda tugun-tugun boʻlib, niyatlar esa jingila-jingila. Har yerida undosh harflar takror-takror keladi va buning sanogʻi koʻp. Shiddat bilan oʻqilganda, kishilar buni darxol sezadilar. Kimning maqsadi nimaligini kuzatib turgan nazarlar qancha koʻp boʻlmasin, yaxshiroq koʻruvchilar ularni rad etar edi. Lekin u yoʻlni bosib oʻtishni xulq-atvori yaxshi kishilar niyat qilar ekanlar va u yerga qoʻnar ekanlar, «Bo»si avvalo bashoratdan darak bersa, belgilar ichkariga kirishga ishoradir. «Sin»i salomatlik yoʻlining zinasi, yoʻq, zinasi emas, balki saodat oynasidir. «Mim»i maqsad manziliga yoʻl, yanada toʻgʻrirogʻi, bu manzildagi buloq boshidir. Bundagi har bir «alif», odatda (arabiy alifboda) «jon» soʻzining oʻrtasida kelsa, bu yerda begʻubor kechaning sham’i vazifasini bajaradi. «Lom»lari zafar bayrogʻi oʻrnida boʻlib, unga zafar quchish orzusi jilva berib turibdi. «Ho»sida mohiyat jilvagoh boʻlib, «Lom»i bilan «Podshohlik uningdir», deyilgan. «Ro»lari jannat bogʻining eshiklaridir. «Ho»lari esa vahdat gʻunchalariga beshikdir. «Mim»i «nun»dan nixoya topib, oʻz jonini cheksiz qiynaydi. Karam dengiziga gʻarq boʻlish uchun «yo» bilan «mim» oʻzaro qoʻshilib, daryolikni namoyon etdilar. Bunda nuqta va undoshlarning ortishi yuz berib, chaqmoq va toshga aylandi. Bu esa «alif»ning sham’idan yorugʻlik chiqishiga olib keldi. Bunday qaror koʻngil boʻyniga xalqa solib, nuqta esa boqiylik durrini jon qoʻyniga joylashtirdi. Mazkur harakatlardan yordam yuz berib, maqsadga yetishmoq uchun intilish yanada kuchaydi. Ham toʻxtash osoyishtalik oshkor qilib, bunda tek turishga yoʻl koʻrsatildi. Qachonki sayr etuvchi yurishga qadam qoʻyar ekan, uning oyogʻidan koʻtarilgan chang atrofga jonlar sochayotgandek edi. Bosh-oyogʻi boshidan-oxirigacha jon boʻlib, boshdan-oyogʻi jon boʻldigina emas, jonon boʻldi. Bu yurishda ul qavmga issiqdan dogʻ ustiga dogʻ yuz berib, bu yoʻlni bosib oʻtishda bu guruhga bogʻ ustiga bogʻ uchradi. Buning hikmatli tomoni ham qaxrda, ham lutfda
2 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy boʻlib, bu bilan ushbu ikki mehmonxona (jahon) toʻldi. U (Alloh) ulugʻvorligi bilan oʻt yoqsa, jamoli lutf bilan jamoliga suv sepishi mumkun edi. Ey xasta Navoiy, sen navo istab, shunday bir yoʻlga otlanadigan boʻlsang, yoʻl yomon, yaxshi deb tashvish chekma. «Bismilloh!» - degin-u, qadam bos. «Yaxshi sanolar boʻlsin karamga!» Uning karamidan odamlar hurmatdalar-ku! II Barcha yaratilgan jonli va jonsiz narsalarni tasavvur etish uchun qalamining san’atkorligi chehrasini ochgan va hikmatli qalami jamolini orttirish hamda har bir koʻngul gʻunchasiga bir husn guli tomon uning shavqi zanjiriga bogʻliklikni va har koʻzining yulduziga bir koshi hilol bilan muhabbat ipi orqali payvastalikni yuzaga keltirgan ul Xoliq hamdi Hamd boʻlsin Allohgakim, aslda bu Unga farzdir. Olamdagi har bir zarra Unga hamd aytadi. Uning zotining yagonaligi quyoshdek ma’lum. U zarradan koʻp-u quyoshdan ham yorugʻ. Jism osmonini sayrgohga aylantirgan Udir. Rux quyoshini yorugʻ qilgan ham Udir. Osmonning firuza gulshanini baland qilib yaratgan ham U. Gullari (yulduzlar)dan quyoshga guldasta tutamini yaratgan ham Uning oʻzi. Osmonning har tomonida yulduzlar timsolida gullar ochilib, uning bu guldastasidan koʻk boʻylab sochilganlari ham mavjud. Mintaqa jihatidan lojuvard osmon san’atkorlik bisotida ikki taxtadan iborat nardning oʻzi. Osmon tosiga solish uchun Alloh oy bilan quyoshdan ikkita soqqa yasagan. Munaqqash osmon unga taxta oʻrnida boʻlib, ikki oltilik oʻn ikki burj uning hisobida. Tunu kun yulduzlar bilan sadaf taxtada soqqabozlik oʻyini namoyishi. Dunyoda yuz bergan savob va qusurning barcha rang-barang koʻrinishi shu nardda zuhur etgandek. Bunda azizlar ham, xasislar ham oʻz xunarini namoyon etish payida, ikki dushman - tasodif va taqdirdek.
Erta tong oʻzining gul yuzini ochishi bilan tun sunbulini yuziga zulf qilib olgandek. Ul yuz butun olamga oppoq yorugʻlik taratar ekari, u zulf esa, tepadan mushk sochayotgan boʻladi. Shu tarzda oqu qaro shuhrat tutib kecha va kunduzdan mushk va kofur tarqala boshlagan. Inson aqlining hujrasi yasalar ekan, Alloh aqldan u hujraga shamchiroq yoqdi. Bu shamchiroqqa inoyat piligi qoʻyilib, undan haqiqat nuri shu’la bera boshladi. Undan koʻngul maskani nur olsa, ishq shabadasi bilan u oʻchirilar edi. Alloh ishq yelini kuchaytirganda va tezlashtirganda, bundan aql chaylasi parcha-parcha boʻlardi. Bu yel har qanday toat-ibodat va parxezkorlik xirmanini uchirib, har qanday sabr va
3 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy osoyishtalikni sovurib yubora oladi. Aql bogʻining yosh novdasini xashakka aylantirib, balo dengizining mavjlaridan toʻlqinlar yuzaga keltirdi. Dard va balo oʻtini yanada tezlashtirib, tezlashtiribgina emas, charx (taqdir) uni oʻz dushmani qildi. Visol bulutlarini yomgʻir. yogʻadigan qilib, buni esa oʻsha oʻtlarni oʻchiradigan etdi. Husn quyoshini hammayoqni kuydiradigan qilib, uning yorugʻlik ta’sirini esa olamni yondiradigan etdi. Buni quyosh dema - mamnuniyat bogʻi degil. Uni bogʻ ichidagi ochilgan gul deyish ham mumkin. Har bir jilvasi jon gulshanining oroyishi boʻlib, uning nazariga tushish koʻngilga osoyish bagʻishlaydi. Uning zoti asosida lutf va safodan oʻzga narsa boʻlmagan esa-da, lekin vafoning isi unga begona. U vafo rangidan xoli boʻlgani sababli, vafo ahllari joniga zulm qiladi. Kimgaki vafo ta’mini bilish nasib etilgan ekan, oradan bir nafas oʻtmay, uning koʻzidan yosh oqqani oqqan. Kimki hayotida vafodan boshqa ish qilmagan xolda, buning evaziga nasibasi jafo chekishdan boshqa narsa emas. Ishqni jon ipiga bogʻlab, vaslni koʻngil ipiga payvand etib, hajr vodiysiga koʻp xatarlar solib, tikan va giyohlarini nishtarga aylantirib, lolalaridan oh shu’lalari, koʻkatlaridan zaharli oʻtlar yasadilar. Lola bilan sabzasi bu nav manzil boʻlsa, shabadasi xalokatli shamoldan boshqa nima boʻlishi mumkin! Bu yel - shabada emasdir, bu - biyobon oʻtidir! Bil, bu biyobon oʻti - xijron oʻti! Kimniki bu shu’la bilan kuydirishsa, uning kulini ushbu yel koʻkka sovuradi. Bu xalokatli shamol uni kulga aylantirsa, dardu balo koʻzgusi bu kuldan jilo topadi. Qachonki ul koʻzguda iliqlik va nur paydo boʻlsa, unda ishq uning yuziga ham shu xususiyatlarni baxsh etadi. Doira bundan boshqacha qilib tuzilmasdan hamda tartib-qoidalar bir-biridan uzilmasdan, bekatlar bir-biri bilan yaqinlashmasdan silsila silsilalar bilan yaxshi bogʻlanmaydi. Shunday boʻlgandagina Yer kurrasi tinib-tinchib, aylana falaklarni sayr etaveradi. Dengizlar falaklar bilan birlashib ketsa ham, buning hammasining markazi Yer kurrasidir. Alloh lutfi tufayli barchaga mavjudlik boʻlsin! Uning qaxridan esa hamma narsa yoʻq boʻlib ketishi mumkin. III - Birinchi Munojot Alloh birinchi boʻlib, aql uning ikkinchisini bilmaydi, hatto birinchi va oxirgi insonlar kimnidir yoki nimanidir maqtamoqchi boʻlsalar, bunga loyiq boshqasi topilmaydi va dunyodagi bo lishi mumkin boʻlgan gulshandagi gullarning yoʻqlik kechasidan borliq gulistoniga kelmogʻining sifati va koinot bozoridagi durlaming maxfiylik bulutidan zohirlik dengiziga tushganining ma’rifati Ey Tangrim, dunyo boshlanishidanoq qadim abadiy boʻlib, qadimliging, ulugʻvorligingning soʻngi ham boʻlmagan. Senda ibtido ham boʻlmagan; oxirda
4 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy tugallanish ham yoʻq. Avval ham oʻzing, oxir ham, oʻrtalik ham. Barcha-barchaga yaratuvchi boʻlganingdek, banning koʻzi, koʻz qorachigʻi ham oʻzingsan. Qachonki bu dunyo nihoniy bir xolatda edi, «Nihon»ning oʻzi ham jahondek yashirin edi. Hali kunning yuzi yosmin yaproqlarini sochmagan, kechaning soch oʻrimlaridan Xoʻtan mushkining boʻyi kelmas edi. Koʻkda ham lolalar shafaq ochmagan, na yulduzlardan ularga shudring toʻkilmagan edi. Na yer bor edi, na yer yuzida biron kishi. Koʻkning ham, yerning ham jabr-zulmdan boshqa ishi yoʻq edi.
Husn oʻti ham biron yigʻinni qizitmas, ishq egalariga ham kuyib-yonish uchun asos yoʻq edi. Koshonalar ham sham’ oʻti bilan yorimas, binobarin, parvona ham uning ishqida kuymas edi. Haligacha gul ochilib nozik jilvalar koʻrsatmagan, bulbul ham unga xonish qilmas edi.
Nargisning koʻzi yumilib turganidan uni oʻlgudek mast, deb oʻylamaslik lozim. U yoʻqlik gulshanida chuqur uyquda. Mayxonada xali xumning ogʻzi ochilmagan. Taqvodorlar esa may uchun jandasini garovga qoʻymagan. Mayni quyib ishva bilan uzatuvchi bola zohidlarni mayning quyqasini ham ichib qoʻyishga oʻrgatmagan bir davri. Hali u dengizmisol Zot tinch va orom olar, oʻzining mumkin boʻlgan mavjlarini ayon qilishga kirishmagan edi. — Ey Xudo, sen bor eding-u boshqa bir narsa mavjud emas edi. Oʻz husning oʻzingga jilva qilar edi, xolos. Sening husning gʻoyib narsalarni aks ettiruvchi oynada zohir boʻlar edi. Unda shu bilan birga sirli xayolot jilva qilardi. Bunda koʻruvchi ham oʻzing eding, koʻrinuvchi ham. Ishqing oʻzingga yoqib, oʻz husningdan oʻzing magʻrur eding. Birlik (1) bor edi-yu boshqa sonlar yoʻq edi. «Bir»dan oʻzga yagonalik mavjud emas edi. Hali oʻzing bilan bogʻliq ilmning asl mohiyatining qisqacha ifodasi, shuningdek, martabalar va xolatlarning tafsilotlariga mone’liklar ham yoʻq edi. Biroq oʻsha oshiqlarni yondiradigan, har bir shu’lasi ufqlarni kuydiradigan chehra oʻzi zohir boʻladigan yerda zuhur boʻlishni, uning ushbu husni kamolining bundan ham mukammal boʻlishini xayol qilardi. Allohning husni jilvasiga chek yoʻq edi. Uni koʻrish uchun son-sanoqsiz koʻzgu kerak boʻldi. Bu rang-barang gulshanni ochganda esa unda har bir gul oʻzi xitoyi koʻzgu ekani bilindi. Bu husn jilvasi ravshan koʻrinishi uchun ushbu koʻzgu paydo boʻlgan edi. Ushbu vositani sen toʻla amalga oshirganing tufayli toʻqqiz osmon taxta (lavh)si tiniq oynaga aylandi. Osmonning sof yuzida har bir yulduz seni oʻzida aks ettiruvchi bir koʻzguga aylandi. Quyosh yuzini ham oynarang qilding. Quyosh tutilishi esa uning zanglagani belgisidir. Koʻkni zangori varaqqa oʻxshatib, oʻsha sahifani esa koʻzguga
5 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy aylantirding. Dunyoning bogʻchasini toza bir varaqqa aylantirib, unga yasalgan panjara olti tugunli boʻldi. Sening kuch-qudrating tufayli konlardagi gavharlar rang-baranglik kasb etdi. Sening buyrugʻing bilan qimmatbaho toshlarni togʻ beliga kamar qilib bogʻlab olgandir. Yomgʻir iplari sof dengiz suvlari bilan tutashgandan soʻng yelning nozik barmoqlari ikkisidan ipakli shoyi toʻquvchiga aylandilar. Qora changlarni sen shamol bilan omuxta qilganingdan keyin, u charxdek dunyo boʻyicha kezib yuripti. Sen bu kabi qancha gʻaroyib narsalarni yaratgan boʻlsang, ularning barchasi jamoling oynasida aks etgan narsalardir. Sening xazinangda bunday boyliklar juda koʻp edi. Lekin ularning barchasini yaratishdan kuzatilgan asosiy maqsad inson edi. Sen qanday ajoyib gap gapirsang - u toʻla tushunar, yashirin siriaringni esa ichida saqlar edi. Uning koʻnglini oʻzingga yaqin xazina bilib, uning jismini xazinangga tilsim etding. («Qur’on»da) uni maqtab, boshqa hamma maxluqlardan ortiq koʻrib, «Mukarram qildik!» deyilgan. «Eng goʻzal qad-qomat unga munosib», deyilgan. Kim sening sifatlaring bilan bogʻliq bilimlarni bila olmayotgan boʻlsa, uni ushbu ma’rifatni biladigan qilding. Allohni bilish uchun shaxslardan guruhlar tuzding. Uning mohiyatini bilishga olam ahlini yoʻnaltirding. Ey Xudo, oʻsha xazina, qandaydir mavxum xazina emas, faqat insongagina aniq boʻlgan, boshqaga nasib boʻlmagan xazinadir. Ey Xudo, meni avvalo shunday odam qilib yaratki, men shu (Alloh) haramining maxrami boʻla olay! Qancha siring boʻlsa, meni ishonchli qil! Boshqa yana nima qilsang, Oʻzing bilasan! IV - Ikkinchi Munojot Alloh yaratgan goʻzal narsalarning jilvalari zuhuri haqida lekin bundan oʻsha ashyolarni yaratganning oʻzining ulugʻ dargohiga biron foyda yetmaydi va u mavjud goʻzallar bilan bogʻliq buzugʻliq hodisalari toʻgʻrisida boʻlib, bundan donolarning Yagonasi saroyiga biron kimsa zarar yetkazishni xayoliga ham keltirmaydi Ey, dunyoda bor mavjudotga vujud boʻlgan, vujud ahliga saxovat fayzini bergan Alloh! Sirli yoʻqlikdan nima paydo boʻlgan boʻlsa, bari senga sajda qiladi, sen esa ularga sigʻinish asusisan. Kimki oosni sajoada boʻlsa, uning masjudisen. Kimning yuzi qiblada boʻlsa, sen uning topinadigan Tangrisisen. Falaklarning muncha tez aylanishining sababchisi ham yoki Yerning qadimdan sekin aylanishining sababchisi ham Sen boʻlib, ularning junbushga kelishi ham, tinchligi ham, shuningdek, yaralishi ham, yoʻq boʻlib ketishi ham Sendan. Havorang gumbaz bilan Osmon toqidagi yulduzlar - sha’m, Quyosh
6 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy esa - naqshinkor qubba. Bularning hammasini aql muhandislari koʻzdan kechirar ekan, buni.idrok etishga xislari ojizdir. Bunday me’morlikni yuzlarcha kishilar havas qilgan. Biroq ularning ustozlariga ham bu qiyin boʻlgan. Masalan, bu qurilmaning buzilishini xohlar ekansan, buning uchun Sen qaxringni namoyon etsang, shuning oʻzi kifoya. Sen xosil etgan bir boʻron oldida bular hammasi bir siqim tuproq, yoki shamol qarshisida bir tutam xashak misolidir. Sening qaxring goʻyoki bir pahlavon toshyoʻnarga aylanib, togʻlar bulutlar kabi kuchli na’ra tortgandek boʻladi. Osmon bir etak kul kabi sovurilib ketishi, yulduzlar bir xovuch guldek qoʻzgʻalishi mumkin. Zuxal esa yelkasidan qoʻngʻiz singari pat chiqarib, adam dashtiga mayl koʻrsatishi mumkin. Mushtariy oʻz hayotini tugagan hisoblab, oʻltirgan minbari taxta va tobutga aylanishi turgan gap. Bahrom ham oʻzini oʻldirish uchun tigʻ tortib, oʻz ahvoliga dod solib yigʻlagani yigʻlagan. Bunday qora kunda yorugʻ quyosh qorayib, kuygan kulchaga aylanadi. Zuxra esa chirmanda va changini sindirib, taqdirga mos kuy tuzib, Atorud qoʻlida na qalam, na raqam - ularning oʻrnida «jaffal-qalam» oyati raqam etiladi. Oy abadiy yer osti shu’lalari bilan yoʻqlik ahllari shomiga zulmatini oshirgani oshirgan. Rahmsiz shu’lalar olov purkab, yulduzlar bilan osmonni oʻrab oladi.
El Osmon bilan Yerni xarob qilib, binobarin, mazlumlar oh tortishda. Dengizlarni toʻlqinlar egallab olgan, undan sachragan suv qatralari yulduzlarning yuziga uriladi. Yer joyidan qoʻzgʻalib, atrofga hamla qilar ekan, lcjuvard osmon unga yiqilib tushganday. Bu paytda odamiylik shunday yoʻqlikka yuz oʻgiradiki, odamda ham vafo va karamdan nishon qolmagan boʻladi. Yer balandga koʻtarilgan, falak esa quyiga tushib ketgan, goh u yuqori koʻtarilsa, bunisi pastga tushib ketadi. Oʻt dengizda gʻavvoslik qilayotgan boʻlsa, togʻ osmonda raqqoslik etadi. Bulutlar osmon bilan urilib toʻqnashganda jin urganlar devni koʻrgandek yigʻlashadi. Shu sababli togʻlarda ham, falaklarda ham taraqa-taraq, bu taraqa-turuqlardan - «Alvido!» degan ovozlar eshitiladi. Bir necha vaqt hamma shunday toʻs-toʻpolonda - to qattiq shamol esa boshlagunga qadar. U yangidan esa boshlab, eskirgunga qadar - ma’lum bir fursat orasida «Qur’on»da «boʻlgani boʻldi», «boʻlmagani yoʻq!» deyilganidek, Tangrining oʻzi doimiy qolib, boshqa istiqomat qiluvchilar yoʻq, vor abadiy nolib, agʻyor qolmagani ma’lum boʻladi. Yeru osmonning borligi yoki yoʻqligidan, barcha odamlarning oʻzini mahfiy tutishi yoki dili ochiqligidan Uning buyukligiga hech qanday foyda, na Uning kuch-qudratiga hech qanday ziyon yoʻqdir.
7 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
«Mulk kimniki?» degan ibora oʻsha damda Uning ogʻzidan chiqqan boʻlib, mamlakat kimniki boʻlsa, oʻshanga boʻysunadi. Ey Xudo, oʻsha kunga aniq yetsam yoki oʻsha tomonga borishga oldinroq azm qilsam, oʻsha damda imonimni menga hamroh qil! Koʻnglimda boshqa xudoga sevgimni maxv et! Barchaga boʻlgan rahmatingni menga nisor etib, hammaga yoʻnaltirilgan lutfingni ham yor qil! V - Uchinchi Munojot Olam va odamni vujud koshonasidan yoʻqlik faromushxonasiga solmoq vujudi mutlaqdin oʻzga vujud turmasligi haqida boʻlib, bu ma’nodagi fikrni vujud ahli (moddiyunlar) boshqa vujudga mutlaqo yaqin keltirmas va isyon zulmatida nazardan qolganlarga Olam yakunining shafoati yordam koʻrsatur va oʻsha shafoat koʻrsatganlarga olam va odamni yaratgan shafoat tilagay Ey, qahr etishni ham, lutf qilishni ham oʻziga odat qilib olgan! Borni yoq hamda yoʻqni bor etding. Hech narsa avvalda yoq edi - bor qilding. Ularning hammalariga aql- zakovatni doʻst etding. Toʻqqiz osmonni ham keng qilib yaratding. Yer yuzini ham yoyiq qilding. Sen yaratgan falakiyot boʻladimi, unsur (suv, havo, tuproq, olov) boʻladimi, ularning barchalari eng qimmatbaho javohirlardir. Kon boʻladimi, hayvonot yoki oʻsimliklar dunyosi boʻladimi -ularning har biri eng oliy sifatli gavharlardir. Ularning har birini garchi latif qilib yaratgan esang-da, ammo hammasidan ham Insonni eng sharofatli qilib yuzaga keltirding. Bir qatra suvdan tortib toʻla dengizgacha, zar sochuvchi quyoshdan zarragacha - unisini bunisiga, bunisini unisi bilan bogʻlab, ularning hammasini bir-biriga payvand qilib, bunga vositalar qatma-qat, tuklar-tuklar bilan tutashgandir. To bu oliy borgoh (Olam) tikilguncha, undagi ulugʻ korgoh - dunyo qurilishi ham muhayyo boʻldi. Bu dunyo keng va goʻzal yaratilgan boʻlib, hatto unda ortiqexa soch tolasiga ham oʻrin qolmagandir. Biroq agar Sen bularning barchasini buzmoqchi, boshidan-oxiriga qadar ostin-ustun qilmoqchi boʻlsang - aql uchun ham bu qoʻrqinchlidir! Lekin bu Sening uchun osondir. Sen oʻz qudratingni koʻrsatmoqchi boʻlsang. undan biron nishon qoldirmasliging mumkin. Endi-chi, saxovat dengizi junbushga kelgan ekan, yoʻqlikdan jismlarni paydo qila boshlaysan. Kimningdir qachon oʻlganini hisob qilib, bunga oʻn bir ming yil boʻlgan boʻlsa ham, tanasining daftari boʻlak-boʻlak boʻlib, boʻlaklarga boʻlinmaydigan boʻladi. Bunday xolatda («Qur’on»dagi) «Qabrda nima boʻlsa, sochiladi», «Koʻkrakda nima boʻlsa ochiladi» iboralari jilva qiladi. Alloh yaratgan oʻsha kuni - «Oʻsha bir kuni kishi oʻz birodaridan qochur» . Oʻsha ohu nadomat kuni qanday kun boʻldi?! Uni ohu nadomat kuni emas, qiyomat kuni desa ham boʻladi! Oldin oʻtganlar ham, keyin oʻtganlar ham chorasiz, bandi xolida, har
8 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy biri oʻz ahvolidan afsus va pushaymonda. Bunisi oʻz dardi uchun voy-voylasa, unisi oʻzi chekayotgan qiyinchilikdan xoy-xoylab yigʻlagani yigʻlagan. Ularning ohlari maxshar kunidagi betoqatlikdan boʻlib, bu yigʻi emas, balki buyuk daxshat sodir boʻlgan soatdir. Nomai A’mollar yozilgan qogʻozlar odamlar orasida uchib yurar, ularni koʻrib, hammaning yuragi qon edi. Ularning barchasida oʻzboshimchalik bilan badxoʻyliklar, badxoʻylikkina emas, yuzqaroliklar yozilgan edi. Onasi qiziga qaramasdi, otasi oʻgʻliga. Hammalarining ogʻzida xasrat nidolari! Qayoqqa qaramang, guruh-guruh gunohkorlar. Ularning gunohlari esa togʻ-togʻ edi.
Ularning har biri qoʻrqinchli bir koʻrinishda boʻlib, xalqa va zanjirlar bilan bogʻlangan. Ularga yana doʻzax oʻti gʻavgʻo solib, buni koʻrganlarning soʻngaklari mayda-mayda boʻlib ketardi. Boshqa bir tomonda esa jannat gullari jilva qilib, ularga bu doʻzax oʻtidan ham battar ta’sir etar edi. Kun qizigʻidan bosh qaynar, qiyomat ahlining dod-faryodlari osmon-falakkacha chiqar edi. U yerda xayol toridek koʻprik ham boʻlib, lekin bu xayol amalga oshishi qiyin bir xayol edi. Bu yerda panja va bilak kuchga toʻlgan boʻlib, uni adolat tarozusining tartib-qoidasi ushlab turardi. U yerda odil hukmdor (Alloh) hukmronlik qilar, binobarin, «uning podsholigi doimiy boʻlsin, hukm chiqarish va sha’n-shavkat uning qoʻlida»dir. Zulm shu’lasi avjiga minib, qaxr dengizi mavj ura boshlaydi. Bunday, lahzalarda avliyolar ham oʻylanib, paygʻambarlar ham hayratga botishlari turgan gap. Bundan arablardan chiqqanigina (Muhammad s.a.v.) mustasno boʻlib, faqat u xalqni ximoya eta oladi. Goh u sirot koʻprigi ustigacha chiqib, bir necha lahza (savob va gunohlarni tortuvchi) tarozu oldida yelib-yuguradi. Goh uning buyuk himmati ogʻziga kuch berib, oʻzining mayin tovushi bilan: «Ey mening ummatlarim, xoy mening ummatlarim!» - deydi. U faqat gumroh ummatlarini emas, balki Alloh nimani yaratgan boʻlsa, hammasini chaqirib soʻzlashardi. Paygʻambar nima desa, Tangri hamma deganim qabul qilar, uning mayli qaysi maqsadga qaratiigan boʻlsa ham, uning istaklari Alloh hisobidan bajarilardi. Ey Xudo, uning qanday haqqi boʻlgan boʻlsa, sen nasib etib, u Senga doʻst boʻlishdek martabaga ham erishdi. Shu bilan birga bu sifat gʻamli anjumanda, gʻam emas, motam yigʻinida uni butun Olamga shafe’ etib, soʻzlariga esa lutfingni tobe’ etgaysen.
9 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Kelgusida gunohkor bandalarni soʻroq qilish vaqtida uning istagiyu Oʻzingning karamingni egizak qilgaysen! Uning ummatlaridan biron guruh oldingga kelsa, hammasiga jazo - choh va doʻzax boʻlsa, umrida qoʻlidan bir ish kelmagan, bundan tashqari yoʻl qoʻygan xatosi dinga xalal yetkazish boʻlgan, gʻam-andux oʻtidan jonlari tashvishda qolgan, itoatsizlik tufayli yuzlari qaro bir qavmini u jazodan xalos etishni istasa, uning koʻziga men - osiyni ham uchratgaysen! VI- Toʻrtinchi Munojot Vasf karam daryosi haqida boʻlib, inoyat nasimi esgach, mavjga kirsa, itoatsizlik xas va xashaklarini qirgʻoqlarga chiqarib tashlaydi va gunoh togʻidan langar tashlaganlarning sust yuradigan kemasini bir dona pat yoki somon parchasidek maqsad sohiliga yetkazadi Ey Alloh, karaming oldida gunoh togʻi bir dona pat yoki somon parchasidek yelga uchgaydir. Somon togʻ-togʻ qilib uyulgan boʻlsa ham, yel oldida qanday qilib maqtanishi mumkin! Butun dunyo xalqi agar bir xatoga yoʻl qoʻysa, yoki bir aybli ish qilib, taqdirini qora qilsa, .taqdirini oq qilish Senga oson boʻlib, amringda biron nuqson boʻlishi mumkin emas. Tun tun boʻyi oʻzicha oʻyin xangomasini koʻrsatib, dunyo kishilarining a’mollarini ham qora qiladi. Lutf quyoshi chiqishiga izn berganingdan keyin mehring bilan bor zulmatni nurga aylantirding. El adovatidan sanam yasadi. Gulni mushkin sunbulidan yashirdi. Elni yuzdagi pardani tez uchirib ketuvchi qilib, kecha qorongʻiligʻida Oyni ravshan qilding, itoatsizlik tunida biron gunoh qilmasa, afv chirogʻi qachon yorugʻ yonishi mumkin?! Agar jinoyat oʻti kuchli yonmasa, ehson bulutlari qachon oʻz tomchilarini toʻkadi?! Xirqa kiygan darvesh kiyimining etagi kir boʻlmasa, dengizdagi iliq suvga unda xojat boʻlmaydi. Agar may kimlarningdir boshini aylantirmasa, kishidagi caxovat qoʻli kimga yordam berishi mumkin? Zohidlik yoʻliga kirib, ba’zilar taqvodorlikka beriladilar. Shu bilan birga buning uchun haq talab qilishlari ham bor. Kishi xayr yoʻlida bir ish qilar ekan, maqsadi buning evaziga u dunyoda jannatni sayr qilishdir. May bilan labini hech xoʻl qilmagan odam u dunyoda oʻsha kuni kavsar xovuzi suvlarini talab qilar ekan, bu dunyoda biron goʻzal bilan birga boʻlishni istamagan kishi esa u yerda hurlar jamolini havas qiladi. Chet bir vayronaiarda kun kechirgan kishi bezatilgan qasrda orom olishni xohlaydi. Oʻz xolicha yeb-ichib yurgan odam haqqini yuz xissa ortiq olmoqchi boʻladi. Xudojoʻyman deganlar hamma haqni olib qoʻysa, peshonasi shoʻr kishilar nima qiladi? Ularning xatolari boʻlsa, xatolarini afv etganing qani? Bundaylarga saxovat koʻrsatib, ularga ataganlaring qani? Lutf va ehson dengizi toʻlib- toshib turganda, ba’zilarning tashnalikdan ogʻizlari qurib, ularni shu xolatda oʻldirsang yoki bu dengiz yoqasidan nariga surib tashlar ekansan, shunday ishga yoʻl qoʻyish mumkinmi? Hamma ishni qilishing mumkin, lekin buni emas. Har bir odam qancha osiy va gunohkor boʻlmasin, u shuncha afv hamda muruvvatga loyiqdir. Agar taqvodorlarga mukofot behisht boʻlsa, isyonchi esa doʻzax oʻtlarida tanasi kuysa! Unisi jannat bogʻini
10 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy topib, farogʻatda boʻlsa! Bunga esa doʻzaxda dard chekib, kuyib-yonish boʻlsa! Ixtiyoringdagi lutf va karam xazinasini nima qilasan? Uni marhamat qilib kimlarga berasan? Yuzlari gunohlari tufayli yegan shapaloqlardan qoraygan muhtojlar, asirlar hamda tilanchilar dasturxoningdagi ne’matlardan totinmasa! Nahot sening lutfu karaming shunday boʻlsa! Sen, axir, dasturxon yoz ochlarga! Toʻqlar ortigʻini yeya olmaydilar, aks xolda qorinlari shishib ketishi mumkin. Axir bulutlar chanqab, qurib yotgan ekinga yogʻmay, dengiz ustidan oʻtayotganda yogʻadimi - bundan nima foyda! Kimki och boʻlsa, luqma uning nasibasidir. Toʻnni kim yalangʻoch boʻlsa, oʻsha kiygani durust-ku! Bu gaplarimning hammasi afsonasifat gaplardir. Kimki Senga umid bogʻlagan boʻlsa - u xotirjamdir. Ey Tangrim, Sening karaming dengizi joʻsh urib turarkan, oʻsha muhtojlar toʻdasi oh- figʻon chekib turgan chogʻlarida garchi ularning gunohlarining xaddu poyoni boʻlmasa- da, Sening ularga rahm qilmasligingning ham imkoni yoʻqdir. Lutfingning shohona pardasini tortib, ularning qilgan-qilmagan gunohlaridan kechganingda barchalari navozishing bilan hurmatga sazovor boʻlganlarida, bundan Navoiyni ham maxrum etmagaysen! Unga, ya’ni Navoiyga hur ham kerak emas, jannat ham. Uning uchun Sen oʻzing boʻlsang, unga shuning oʻzi yetadi.
VII - Birinchi Na’t
(Mazkur madh) ul hazrat (Muhammad s.a.v.) paydo boʻlgan turning qadimiyligi haqida boʻlib, eng avvalgi harakatlaridayoq bu bebaho durning yolqini mahfiylik ipini uzdi va u yagona gavharning porloq nuri shu’la koʻrguzdi va durjdan durjga koʻchib, safiyulloh (Odam a.s.)dan Abdulloh gacha yetdi Sening miring shu’lasi zuhur qilganda, ungacha na soya bor edi, na nurning oʻzi. Ikki dunyo paydo boʻlguniga qadar Sening nuringga tob bera oladigan hech narsa yoʻq edi. Jism (tana) qismlari (burchak)iga yigʻilgan, har narsaning asl Zoti(dan namunalar) joylashtirilgan tokchaga ruh sham’ yoqdi. Azal subhi bazming chirogʻini qoʻlga kiritganda, boshqa yuz minglarcha chirogʻlar ham charaqlab ketgan boʻlsa ajab emas. Odam Ato Senga nisbatan avvalgiday, aslida u senga oʻgʻil boʻldi, soʻng insonlarga ota. Oʻz nasliga koʻra har bir odam u bilan payvand, farzandiga barcha farzanddirlar. Kimki bunga xujjat da’vo qilsa, «Qur’on»dagi «Men paygʻambarman» iborasi yetarli xujjatlardir. Tabiati nosogʻ biron kishi yana boshqa bir dalil talab qilsa, bunga «Odam» soʻzidagi «alif», «dol» va «mim» harflari borligi yetarlidir. Chunki bu harflarning
11 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy hammasi «Ahmad» soʻzida ham qadr-qiymat topgan boʻlib, oʻgʻlida (otasida bor) uch harf otadan belgidir. «Ho»si senga muhabbat nasib boʻlganini anglatib, Alloh seni oʻziga «Habib» dedi. Alloh yuzida nima yashiringan boʻlsa, ular hammasi habibi yuzida ham namoyondir. Bu koʻzguni unga guvoh qilib, u ne qilsa, uni koʻzgu aks ettirib turar edi. Tuproqdan boʻlgan odam zuhur etgandan keyin unga ul pok nur oʻz yolqinini joylashtirdi. Uni nur emas, abadiy yashin, yashin ham emas, Ahmad ning oldindan ma’lum boʻlgan zoʻr shu’lasi deyish ham murnkin. Odam Atoga shunday shu’la yashiringandan keyin, ichida nihon, biroq yuzida aniq koʻzga tashlanib turadigan boʻldi. Shunday qilib, uning yelkasiga shon-sharaf toʻni yopilib, boshidan sharaf toji oʻrin oldi. Shu yoʻl bilan (Allohga) elchilik taxtida u shoh, farishtalar guruhiga esa panoh boidi. Shundan keyin u Havvo bilan birlashish payiga tushdi. Shu yoʻsinda bu nur Havvoga ham koʻchdi. Havvoning yuzini u poklab, Xudoning nuri hurlarning yuzini chiroyli qilgandek boʻldi. Bu xususiyatlar Shisga koʻchgandan soʻng, uning yuzi hatto Oyni uyaltiradigan darajaga yetdi. Avlodlari ipidan bir dona gavhar kamaysa, qornidan yana boshqa bir gavhar oʻrin oladigan boʻldi. Otadan ota, onadan onalar yuzaga kelib, shundan keyin bunaqa Ona boshqa paydo boʻlmadi. Shu ravishda Muhammad (s.a.v.) elchilik durrining xazinasi, yanada toʻgrirogʻi, paygʻambarlik gulining gulshani boʻldi. Dur paydo boʻluvchi sadaf yangi bir durga pardapoʻsh (ikki-qat) boʻlganda, jahon dengizlarida gʻulgʻula va shovqin-suron koʻtarildi. Uning yuzidan niqobni olinganda, boshqa bir bunday Oftob tugʻilmagani ma’lum boʻldi. Tun qorongʻiligini nur egallay boshladi. Bu Yer yuzini esa behishtga aylantirdi. VIII - Ikkinchi Na’t Uning hayotining yosh niholi jahon gulshanini yashnatib, undan qirq yilgacha hayo va adab gullari ochilib, soʻngra u paygʻambarlik mevasini bergani, shuningdek, shoxi va barglari jannat daraxti shoxidan ham yaxshi oʻsib, bundan ikki olam ahli uning marhamati soyasiga kirgani Ey tugʻilishdanoq yangi chiqqan Oydek koʻringan Zot! Yoʻlingning bolalik chogʻi qadimiy osmon odaticha edi. Insonlarning ham, farishtalarning ham joni, jononasi! Ikki dunyoning yakkayu yagona gavhari! Sening beshiging firuza rang taxtadan ishlangan boʻlib, toʻxtamay tebratib turilardi. Sen kabi toza bir yaprogʻni bu Olam gulshanida koʻpni koʻrgan bu falak umrida koʻrmagan edi.
12 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Tashqi koʻrinishdan bola, lekin aqlli daho, soʻzlaganingda bahodirlikdan boshqa narsa gapirilmasdi. Tole’ yulduzing tuqqan kechasi esa Osmon oʻzi unga sajda qilgan edi. Bu kufrning buyuk togʻiga shikast yetkazgan boʻlib, shunda butlar ham, butparastlar ham yerga tiz choʻkkan edilar. Shunda Makkada dinimiz ahlining kuch-quvvati ortib, Uzzo va Lot butlari uzlatga chekingan. Quraysh ahli ziddiyatli bir ahvolga tushib, ba’zilari qaygʻuga botgan boʻlsalar, ba’zilari aysh-ishrat qildilar. Agar sen otadan bahramand boʻla olmay qolgan boʻlsang, buning taajjublanadigan yeri yoq. Sen oʻgil bola boʻlsang, senga kim ota boʻlishi mumkin? Asl gavharing sadafsiz qolsa, buning qoʻrqinchli yeri yoʻq. Sadaf tark etilgan boʻlsa ham undan eng qimmatbaho dur chiqdi-ku! Oʻzining aslida bu dur sharafga ega boʻlgan. U sadafdan or qilsa ham, buning ajablanadigan yeri yoʻq. Garchi bir sadafdan mingta dur chiqsa ham, mingta dur bitta dur bilan faxrlanadi. U qanday dur? Bu vafo qutisining gavharidir. Gavhar -qaysi gavhar? Bu hayo burjining yulduzidir. Bunday yulduzdan Quyosh ham oʻzini baxtiyor xis etadi. Unga toiin Oy ham, yangi Oy ham xizmat qilishga tayyor. Quyosh uning amriga mute’ boʻlib, undan namuna olsa, toʻlin Oy hilolga aylanishga tayyor. U garchi tijorat ishlari uchun dastmoyaga ega boʻlsa-da, ganj oldidagi qora tuproq misoli edi. U topgan foydaga el koʻz tutib, koʻzlari kundan-kunga ochilar, foyda va tijoratda unga ergashar edilar. U minib ketayotgan tuya bundan ham xursand, goʻyoki farishta ustiga nur yogʻilayotganday. Shundan kelib chiqib savdo ahli unga «Amin» laqabini berib, shu sababdan u Jabrailga hamdam boʻlib qoldi. U choʻponlikni oʻz kasbi ailib olib. echkilar arslon yashaydigan toʻqaylarni oʻzlariga vatan etdilar. Unga aql piri emukdosh boʻlish bilan birga sutining mazasi shirinlikda oʻta ta’mli boʻlardi. Lekin zulm zahri uning piyolasiga koʻp ezilgan boʻlsa ham, bu uning ogʻziga sut va shakar ta’mini berar edi. Bir necha achchiq-achchiq yigʻlatadigan qiyinchiliklar yuz bergan. Ammo bularning hammasini u shirin muomala bilan daf etgan. Necha bor oʻzaro ixtilof tarafdorlari tunda urush-janjal qilib, uning boshiga yulduzlar miqdori qadar toshlarni yogʻdirdilar. Lekin u erta tongdek tabassum qilib, yaxshi duolar bilan odamlarga pand-nasihat qilar edi. «Alloh uning qadrini koʻtardi» - bu qanday ulugʻ axloq ifodasi. «Uning yuzi munavvar» - bu naqadar oʻzlikning olijanobligi! «Uning iqbol baxti bizga yoʻl boshlovchi!» «Unga va uning uy a’zolariga salavot ayting!» IX - Uchinchi Na’t
13 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Ul paygʻambarlik Kuyoshining soyasi yoʻqligining darajasi, toʻgʻrirogʻi, Quyosh boʻlmoq uning soyasi ekanini va besh barmogʻida qalam ushlamagan holda yetti iqlimni qoʻlga olgani, hatto barcha dinlarning daftarlari varaqlariga ma’n etish qalamini chekkani haqida Ey sharaf koʻkida yuzi quyosh sham’i boʻlgan, u sham’ga koʻk osmon soya singaridir! Agar senda soya solish odati boʻlmaganda, oyogʻing ostiga tushib yotarmidi! Sham’ing darajasining buyukligidan bu soyadan sen or qilding. Chehrangdan Quyoshga ham nur taralib, uning atrofida soyasi yaqin kelolmay, ajralib yuradi. Alloh senga bundan yuz xissa ortiq nur bergan boʻlib, agar sen soyadan nafratlansang ham ajablanarli yeri yoʻq. Soya sening shaxsingga yor boʻlmasa ham, ammo butun borliq sening qadring soyasidadir. Sham’ing oldida qadimiyat nuri - qorongʻilikdan iborat boʻlib, nimaiki unga hamsoya boʻlsa, oʻsha nurdir. Barcha oʻtgan paygʻambarlar senga soya sifat boʻlib, bu dega-nim - ular Sening Quyoshingdan chiqqan ziyolardir. Olijanob Quyosh oʻz husnini turlicha namoyon etganda uning dagʻal jussasi oʻsha soyaga sababchi boʻladi. Sening zoting eng oliy nasabning javharidan boʻlgani sababli Yer soyasi bilan birlashmadi. Sening qoʻling umrida qalam tutmagan, buning uchun u qanday qilib qogʻozni qora qilishi mumkin! Sen qalamning uchini oʻzing ochmagan boʻlsang ham, lekin barmoqlaring Oyning qalamini yorgan-ku! Ushbu qalaming qogʻozga bir nuqta qoʻymagan boʻlsa ham, boshqa dinlarni bekor etish masalalari boʻyicha koʻp narsalami bitdi. Kimki sen xatingda koʻrsatgan yoʻldan chiqqan boʻlsa, qalam kabi ular oʻzlari oʻz yuzlarining qoraligini fosh etdilar. Kimki sen koʻrsatgan yoʻldan bir qadam chiqqan boʻlsa, qalam oʻrnida jazo tigʻi boshini kesdi-ku. Agar qalam yoʻqolib ketsa, bundan tashvishlanishga xojat yoʻq. Chunki jahon senga boʻysunib boʻlgan. Sening xatingga Ajamdan boshlab Arabgacha bosh egdi. Shunday boʻlgach, Sen qoʻlingga qalam tutmasang, bunga ajablanishning oʻrni yoʻq. Qalam yigʻlab turib qoʻlingni oʻpmagan ekan, bu alamli voqea uni bir umr azador qildi. Kim yuzini qora qilib, gʻamda ekan, bu - uning yuzi yorilganini emas, yoqasi chok ekanini bildiradi. Qalamni qoʻlga olmaganing sababi shundaki, bu qalam koʻp taqdirlarni qora qilgan edi. Qogʻozlarni qora qilishga berilib ketdik. Lekin baxti qoralarning ximoyachisi oʻzingdirsen. Sening qalaming xat yozishga hech yaqinlashmadi. Qalaming boʻlmasa ham, sening nomalaring Allohga qaratilgan. Sen Allohning qadimiy va abadiy marhamati, baxti qaro boʻlgan odamlarning umidisen.
14 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Kimning umid-istagi baxtsizlikka yuz oʻgirgan boʻlsa, Sen ularning baxtsiz joniga ora kiruvchisan. Kimki tole’i past kelib adashgan boʻlsa, uni faqat shariat qoidalarini tuzuvchilar qutqara oladi. Kimda kofirlik zulmati toʻplangan boʻlsa, (bu qonun-qoidalar yozilishidagi) har bir «alif» Islomni sham’dek yoritib turadi. Sening olijanobliging barcha dinlarga nisbatan boʻlib, «Lom» va «t» dan har bir dinga zarar bordir. «Lot»dan dinga doim turli balolar yuz berar edi. Sen uning oyogʻini sindirib, «Lo» si qoldi, xolos. . Kofir xalqining «Manot» degan buti boʻlib, sen uni boʻynidan sindirganingdan soʻng u «mot» boʻldi - yengildi. Sen kufr boshini kesish bilan oʻz qaxringni koʻrsatding. Boshi shukuhdan ajralganidan keyin, gavdasi boshsiz qoldi.
Xasta Navoiyni nazaringdan chetda tutmagaysen. Unda kufr va xudbinlik boʻlsa, buning chorasini oʻzing qilgaysen. Bunday inoyating bilan uni Islom jamoasiga kiritgaysen. X - Toʻrtinchi Na’t Muxammad s.a.v.ning paygʻambarlik osmonining yuksakligi va butun Olamni Osmondek oʻz, ichiga qamrab olishdagi kuch-qudrati va uning sahobalari haqidakim, ularning har biriga Osmonda bir yorugʻ yulduz sadoqatda boʻlgan hamda «mening sahobalarim bamisoli yulduzlardir» deyilgani shu mazmunda aytilgan Ey nafasing moʻjizalaringga dastmova boʻlgan, muqaddas ruhlar har gapingga sirdosh boʻlgan! Gaplashgan chogʻingda fasohat bilan soʻzlaysan. She’riy nutqing esa hayron qolarli darajada tartibli. Ma’noli va qoidali gapirishingda senga fasixlik xos boʻlib, bunga «Menda fasohat!» - degan da’vo senga yarashadi. Sogʻlom hukm chiqarishda soʻzlaring toʻgʻri, fasohat yerida soʻzlaring chiroyli. Gapirganingda sendagi moʻjiza ayniqsa yaxshi koʻzga tashlanadi. Bunday paytda har qanday fasohat egalari oʻzlarini ojiz sezadilar. Sening asling javohirlarga boy dengiz boʻlib, soʻzlashganda bu dengizning kafi gavharlar sochadi. Bu kaf ham emas, besh shoxdan iborat baxr boʻlib, yetti osmonni yetti pufakchani yutgandek yutib yubora oladi. Beshvaqt namozga navbat kelganda, Islom panjasi yanada kuchayib ketdi. Kufrning qoʻlu panjalari esa dardga uchrab, bu dardning sababchisi oʻsha - Islom panjasi edi, - deyish mumkin. Muhtojlikda qolib, u barmoqlar dard chekar ekan, lekin haqiqatda esa bu Islom uchun qoʻlga kiritilgan besh xazina boʻldi. Islom panjasi tobora mustahkam tortib borar ekan, kufrning yetti qoʻrgʻonidan beshdan bir soliq olar edi.
15 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Buni oddiy qoʻl dema, u bamisoli bir tigʻ boʻlib, bitta barmogʻi bunga ishora boʻlganda Oyni ikkiga boʻlgan qoʻl edi . Ajab emas, uning moʻjiza koʻrsatuvchi qoʻllari bir ishora bilan oyni ikkiga boʻlgani. Paygʻambar minib yurgan tuya yerboʻylab qadam tashlab borar ekan, uning har bir izi oʻsha «Oyning ikkiga boʻlingani»ni yeslatar edi. Paygʻambarning buyrugʻi bilan yosh koʻchat chiroyli harakatga kelar, goʻyo oʻjar sanam yurib ketayotganday boʻlardi. Dushmanlar tufayli u gʻorga berkinganda gʻorning ogʻzidagi oʻrgimchak’ uni parda toʻqib toʻsgan. Oʻsha parda shamolda uchib ketmasligi uchun qushlar oʻsha pardaga oʻz tuxumlaridan tugma qilgan edilar. Pardaning iplari jon rishtasidan toʻqilgan boʻlib, tugmalari goʻyo shohona gavhardan edi. U shu taqlidda tuzoq qoʻyib, gʻor oldiga esa don sochib, qarang, qanday baxt qushlarini ovlay oldi. Gʻorda hushyor doʻsti (Abu Bakr Siddiq) bilan berkinib turar ekan, goʻyo ular togʻ qatida yotgan oltin bilan kumush edilar. Kofirlar bayrogʻining balandligi vaqtincha ortgan paytda u dini gʻalaba qozonishini duo qilar ekan, ikki tandan biriga toj muyassar boʻlishini tiladi. Bularning biri Abu Jahl boʻlsa, ikkinchisi Umar edi. Abu Jahlning taqdiri oxiri azob-uqubat, ikkinchisi haqidagi duolar esa mustajob boʻldi. Xudoning kitobi - «Kalomulloh» esa Muhammad s.a.v.ga nasib boʻldiki, dunyoda bundan ortiq’moʻjiza yuz bermagay. Suralar hali (toʻla ma’noda) sura emas, «Qof», «Nun» yoki «Sod» harflariga oid qismlar boʻlib, bular turli harflarga oid qoralamalar edi. Ular Paygʻambarning sochlaridek tarqoq edi. (Hazrati Umar)«Qur’on» boiaklarini yigʻib jamlagan toʻplovchi boʻldi. U Muqaddas Makkani butxonadan ajratib, qilichining suvi bilan uni butparastlardan tozaladi. Koʻrinishdan butlar tamom olib chiqib tashlangach, Paygʻambar Haq uyida butlarni sindiruvchi sifatida oʻrin tutdi. Uning yetigining na’li sharaf toji sifatida yeng yuqoriga qoʻyilgan boʻlsa, Ali bu na’lga yelkasini tutdi. Paygʻambarlik dengizining duri - paygʻambar ruh boʻlsa, toʻrt rafiqi uning tanasining toʻrt unsuri boʻldi. U oʻzi (doʻkondagi) qimmatbaho boylik boʻlsa, Ali uning sotuvchisi, goʻyo ayriliq vodiysida yurgan bir muhojir edi. Kofirlar tomonidan dinga darz yetkazilganda, bu toʻrt kishi gʻalaba yoʻlidagi devor boʻldilar. Ularning odamlarini, avlodlarini, uning qoʻl ostida boʻlganlarni, ulugʻlari, nevaralari va doʻstlarini Alloh qoilasin! Ular Tangri taolo karamiga yaqin boʻlib, qiyomat kunigacha ularga yuzlarcha minnatdorlik tuhfalari boisin! XI - Beshinchi Na’t
16 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Me’roj kechasi ta’rifida; olijanoblikdirkim, «Ul zoti pok» sadoqatli boʻlib, oʻz bandasi (Muhammad s.a.v.)ni bir kechada Haram masjididan Aqso masjidiga olib bordi va buning isbotiga ikki sodiq guvoh bordir Kechalarning birida koinotni qorongʻilik bosib, quyosh obi hayot bulogʻidek yashiringan edi. Garchi u buloq koʻzga koʻrinmasa ham, Xizr koʻk uzra undan qatralar sochardi. Tun changlarini anbarga aylantirgan, ularni jannat shabadalari Yer uzra tarqatar edi. Yer yumaloq shakldagi xushboʻy idishga aylanib, tun qorongʻiligidan unda anbar tayyorlanayotgandek edi. Yer idishi ostida Quyosh oʻt yoqayotgan, idishni esa Osmon oʻz yetagi bilan yopib turgandek koʻzga tashlanardi. Orom va tinchlik yomgʻiri yogʻib, yuz berayotgan hodisalar toʻzonini pasaytirishga intilardi. Shu kecha doʻstlik gulistonining sarvi doʻstlik xonasining sham’ini yanada ravshanroq qildi. Uchrashuv xayoli bilan koʻngli xursand boʻlib, dengizdek joʻsh urib hayqirdi. Shu payt oliy maqomli sayyoh yetishib, qoʻlida esa qushdek uchadigan otning jilovini ushlab turardi. Bu ot koʻkda sayr yetishdan orom olib, unga Yerdan osmongacha chiqish bir qadam boʻldi. Allohning pok xabarchisi unga salom qilib, Alloh nomidan unga ma’lumot berib dedi: «Ey shavqli sirlarning xazinasi! Alloh seni koʻrishga oʻz shavqu istagini bildirmoqda. Chunki paygʻambar jonon xabarini topgan ekan, uning jonon xabarini topgani yangidan jon topganidir».
Xabarchi unga yordam berib, otga mindirib, otni oʻzi kelgan tomonga qaytarib olib ketdi. Shu ravishda bu olijanob, ochiq yuzli otliq sayr qilar, tole’i baland oti qushdek uchar edi. Bu tez chopishga oʻrgangan ot chang koʻtarib, aql koʻzini koʻrmaydigan holatga solardi.turardi. Bu ot koʻtarilib koʻk osmonga yetganda, Oy oʻtish uchun unga tuynuk vazifasini oʻtadi. Qalam yegasi Atorud bunda hurmat qozongan, buqalamunligʻ - ikkiyuzlamachilikka yoʻl qoʻymayotgan edi. Zuhra xursandchilik barbatini sozlab, u (Paygʻambar)ni zamzama bilan qoʻllay boshladi. Quyosh oʻz soyasi bilan uning jamolini toʻsib turar, hilol esa shu’la ostida berkingandek edi. Mehrida Bahrom (Mirrix) birsoʻz boʻlib, sharaf tigʻi yuziga koʻzgu kabi edi. Unga yaqin yurishdan Mushtariy yanada martabasi ortib, yoʻlidagi bir zina unga minbar boʻldi. Zuhal sham’i qorongʻilikni yoritib, (Paygʻambar)ning zangi (negr)dek qora otini oq qilib koʻrsatdi. Unga Hamal ham, Savr ham jonlarini berayotgandek, togʻrirogʻi, ikkisi ham jonini qurbon etishga tayyor edilar. Ham oldida Javzo kamarini tortib bogʻlagan, ham Saraton oʻzini tik tutib, jilva qilar edi. Sher (Asad) yoʻlidan bir goʻshani egallab, Sunbula uning otiga yoʻl ozigʻi boʻldi. Palla yoʻli gardini qimmatbaho iksirday oʻlchar, Aqrab orasida ichkizish, davolash, (nina) sanchish, ogʻritish ishlari olib borishmoqda. Qavs esa chillaga oʻtirib, duo qilish payida. Jady (togʻ echkisi) unga yetishi uchun (ozigʻ boʻladigan) birinchi sutini keltiradi. Dalvga
17 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Yusuf kabi nazar solmay, Hutda Yunus kabi toʻxtab oʻltirmadi.. U yeldek hamma burjlarni kesib oʻtdi va Osmonning Arsh qismiga koʻtarila boshladi. Unga poyandoz Arsh hamda Lavxu Qalam boʻlib, uning oti naq oʻshalarga qadam bosishi kerak edi. U endi Rafrafga minib, hamrohi va yoʻlovchi bilan xayrlashdi. Endi borayotgan yoʻlida hech qanday makon qolmadi. U yoʻqlik (lomakon)’dashtini oʻziga makon etdi. Bunda u olti jihat bandidan tashqariga chiqib, toʻrt gavhar ni tark etish unga toj kiyishdek boʻldi. Yoʻqlik oyogʻi bilan qadam bosar ekan, aslida yoʻl ham yoʻq edi, qadamning oʻzi ham. Oʻzligidan na naqsh qolgan edi, na bir koʻrinish, hatto bu aytilgan narsalardan biron asar ham. Shu yoʻl bilan u oʻzini oʻzidan xalos qilib, shu ravishda oʻzini izzat pardasiga xos, loyiq deb topdi. U yerga yetib qarasa, roʻparasida hech narsa yoʻq edi. Qancha qaramasin, boqiylik koʻzgusini koʻrar edi. Koʻzguga boqqanda unda suratga oʻxshash bir narsalar koʻrinar edi, xolos. Nima oʻtkinchi (fano) boʻlsa, tashqarida qolgan edi. Uning yulduzi shuncha baland koʻtarilganda, marhamat dengizida mavj paydo boʻldi. U Alloh tilidan ummatlacining hammasini istay boshladi va, Allohdan barcha murod- maqsadiga erishdi. Allohga tuproqdan boʻlgan tana hamrohlik qildi. Agar: «Shunday boʻldi!» - deyilsa, shunday, bunga ajablanmasa ham boʻladi. Chindan ham uning tani boshidan-oxiriga qadar jon edi. Lekin uning joni Jononga yetishgan edi. U ikki dunyo rahmatini qoʻlga kiritgan boʻlib, nimaga erishgan boʻlsa, hammasini oʻzi bilan birga qaytanb olib kelgan edi. Uning yuzidan u - Ilohiy dargoh qanday yorugʻ boʻlgan boʻlsa, oyogʻidagi changlarni bu dunyo ham oʻziga surma qildi. U (Paygʻambar) Arshga gʻuncha boʻlib borgan boʻlsa, Yerga toza guliston boʻlib qaytdi; zarra boʻlib borgan boʻlsa, porlagan Quyosh boʻlib qaytdi. Uning Me’rojga chiqqani va qaytib kelgani bir onda yuz bergan boʻlib, aql bunday tadbirdan hayronlikda! Qayda ajoyibotlar va moʻjizalar koʻp boʻlsa, ularni idrok etishda aql ojiz boʻladi. U (Paygʻambar)ning chiqishi va qaytishiga ketgan vaqt kichikning kichigi boʻlib, bu fursat tahlilga arzimaydi. Bu baxtli safar shunday tugab, qutlugʻ yoʻlboshchi ruxsat oldi. Olam podshohi taxtida oʻltirib, Olam ishini intizomga solishda davom etdi. Shariat tili koʻchirilgan daftarni oʻqib, tiriklik suvi esa kufr qoraligini yuvar edi. XII She’riyat mulkida oʻzining zabardast bilagi panjalari bilan naqd tilla va gavharlardan iborat besh xazinani qoʻlga kiritgan xazrati Shayx Nizomiy madhida va oʻsha gavharu tillalar umidida uning panjasiga panja urgan Amir Xisrav ta’rifida
18 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
U soʻz san’atkorlarining boshidagi toj, hatto bahosi xazinaga teng oʻsha tojning gavharidir. U fazilat konidagi gavharlarning qoʻriqchisi, kamolot daryosining qimmatbaho injusidir. Uning ijodxonasi suvoqlaridan anbar hidi keladi. Xohaning toʻrt tomoniga esa sakkiz jannat yashiringan. Garchi uning uyi koʻngil kulbasidek ixcham boʻlsa ham, unda ikki jahon jilvalanadi. Baland osmon uning masjidiga qandil, nur sochuvchi quyosh esa oʻsha qandildagi sham. Ka’ba uyidan doim unga bir eshik ochiq; namoz vaqtida unga bu eshik mehrob vazifasini oʻtaydi. Ganja - uning vatani, koʻngli boyliklar koni boʻlib, fikri xazinasi, tili esa oʻsha boyliklarni ulashuvchidir. Uning fikr tarozusi «Xamsa»ni, «Xamsa» emas, balki «Besh xazina»ni oʻlcharkan, unga Osmon tarozusi pallasi, Yer kurrasi esa botmon tosh boʻldi. Aql xazinachisi yuz avlod umri davomida tarozuda tortsa ham bari bir, uning kichik bir qismini tortib ulguradi, xolos. Uning soʻzlari latofat dasturxonida yoyigʻliq; tili esa ma’no durlarini ipga tizgani tizgan. U bebaho soʻz durlarini tartibga solgani uchun taqdir unga «Nizomiy» degan taxallusni munosib koʻrdi. Unga nisbatan «Uning sirlari pok boʻlsin!» deyishning xojati yoʻq, chunki poklik ruhining oʻzi uning fayzidan nishonadir. Besh harf bilan yoziladigan va chiqariladigan son hisobi bilan hisoblasang «ming bir» uning ismini bildiradi . Shu hisob bilan uning gavharga teng nomi Xudoning ming bir ismiga hamohang boʻldi. Bunda alif harfi uning oʻz ismini bildirsa, qolgan harflar uning bir ming sifatini anglatadi. U sochgan durlar yer yuzini qoplab, hatto osmon qutilari ham limmo-lim toʻldi. U soʻzga shunday pardoz berdiki, boshqalarga bu sohada qiladigan ish qolmadi. Undan keyin hind chavandozi ham hindiy xanjari bilan soʻzni saralab, xanjarining chaqmogʻidan uchqunlar sachratib, mingan oti ham oʻtday tez harakat qilib, qayoqqa oʻzini oʻtdek tez va qattiq urmasin, hamma yerda toʻpolon koʻtardi. Bu mamlakatda qanday soʻz obodonligi boʻlsa, imkoni boricha ularni oʻz qoʻliga kiritdi. Uni shunchaki hind chavandozi deb boʻlmaydi, uni hind sultoni deb atash kerak. Uning qalami uchi hind mamlakatining koʻrkidir. She’riyatidagi har bir doston Hindistonning bir oʻlkasiga tengdir. Ganja podshosi (Nizomiy) boyliklarni sochuvchi, u esa unga ergashuvchidir, soʻz iqlimida u shoh boʻlsa, oʻz nomi bilan bu ham xusrav (podshoh)dir. Xusrav boʻlib, mamlakatni obod qildi. Uni Xusravgina emas, Farhod deb atasa ham boʻladi. Uning xunari mehnat-mashaqqat togʻini qazish; bunda togʻ uning she’riyati, tesha esa uning tilidir. Uning joni ishq oʻtining oʻtxonasidir, gʻam dengizi esa uning koʻzidan oqqan yoshlardir. Sham’ kabi u bazmlarga nur sochadi, bazmlarni yoritadi-yu, oʻzi esa kuygani kuygan.
19 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Ganja quyoshi bayroq koʻtarib, soʻz mamlakatini bir hukmronlik ostiga birlashtirganida, bu ham koʻz tikmagan, qoʻshin tortmagan mamlakat qplmadi. Qaysi bir mayni ichib, u kayf qilgan boʻlsa, bu ham oʻsha mayni ichib mast boʻldi. U qaysi maskanga yoʻl olgan boʻlsa, bu ham oʻsha yerda bazm qurdi. Borgan yerini u «Maxzan ul-asror» bilan bezagan boʻlsa, u yerni bu «Matla’ ul-anvor» bilan yoritdi. U masnaviy yoʻlini oʻziga boʻysundirgan boʻlsa, bu ham unga ergashdi, unga monand ish tutdi. Koʻp kishilar ularga oʻxshatmalar yozishni havas qilishdi, biroq ular sarv bilan gul qarshisiga xas keltirishdi. Ulardan faqat bir kishi bundan mustasnoki, bunday odamni koʻhna falak shuncha aylangani bilan boshqa yarata olmadi. XIII Yuksaklikning uzun soyasi, shodlik jomining sof sipqoruvchisi mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy vasfikim, vasfga sigʻmas, ta’rifikim, ta’rifga toʻgʻri kelmas va ul xazrat iltifoti quyoshi qora kunga kolgan men ojizning ahvoliga nur sochganining bayoni, ul quyosh tarbiyasidan bu tuproqda oq gullar, oq gullargina emas, rang-barang rayhonlar nishon bergani va «Tuhfat ul-ahror» tuhfasi mutolaasidan gʻamgin koʻngulning xursandchilik topgani va «Hayrat ul-abror»ning la’l va javharlarini nazm ipiga tizmoqning sababi U bugungi kunda soʻfiylik maslagining dahosi, haqiqat sirlarining kashf etuvchisidir. Uning koʻksi - haqiqat durlarining xazinasi, koʻngli esa ma’no yuzlariga oina. Uning oʻrni yetti qavat osmondan ham yuqorida: yetti osmonning mushkul ishlari esa - uning oldida xal. Uning maskani - soflik madrasasi; uning uchun eng tinch joy - doʻstlar xonaqohidir. Uning jilva qilib qarab turadigan joyi yuksak osmon gulshani; suv ichadigan chashmasi esa aniqlik manbaidir. U qurgan soʻz qasri shu qadar balandga koʻtarilganki, unga hatto osmon ham sirtmoq sola olmaydi. Bu qasrda shaytonlarning xas-xashagi ilinib qolishi imkoni yoʻq, chunki unda farishtalar toʻdasi qanot qoqib yuradi. Goʻyo jahon osmon gumbazi ostiga yashiringanday, u oʻz hujrasining gumbazi ostida yashirinib oʻltiradi; uni sen jahon ham dema, katta olam deb ata, Allohi taoloning qudratidan nishona deb bil. Uning ustidagi darveshlik xirqasi oddiy kalta toʻn boʻlib, bu toʻn uning tani, jismi esa uning jonidir. Xirqa oʻrniga bunday toʻn kiyishining sababi, oʻz tanini riyokorlik libosidan xalos etishdir. U boshini oʻychan quyi solib, dildan Xudoga yuzlanganida, ravshan koʻngil bilan chaqmoqday sayr etadi. Bu sayrda u falakni xijolatga soladi, yer yuzini esa xat varaqlari aylanganday aylanib chiqadi. U xat yozar ekan, uning siyoxi vaqt quyoshini qora parda bilan bulutdek toʻsib qoʻyayotganday boʻladi. Bu pardani u yashirin xolatlarni berkitish uchun yasagan;
20 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy sahifalar ham shu xolatlarni sir tutish uchun toʻldirilgan. Uning davoti bor zulmatni oʻziga jamlab olgan; ma’nodorlik esa unga hayot suvidir. Uning bir qatrasidan bahramand boʻlgan odam, shubhasiz, abadiy umrga erishgan boʻladi. Uning nazmi jahondagi barcha mintaqalarni tutgan, nasri esajon oʻlkasini egallagan. Uning asarlari shohu gadoga ham birday yoyilgan; shohu gado unga xizmat qilish bilan faxrlanadi. Lekin mening unga nisbatan ojiz va muhtojligim hamma odamlarnikidan ham ortiqdir. Chunki olam quyosh nuri bilan toʻla boʻlsa ham, lekin ularning orasida bir zarra shu quyosh mehri bilan mashhurroq boʻlishi mumkin. Bogʻda turli-tuman qushlar koʻp boʻlsa ham, bulbul bilan gulga e’tibor boshqacha. U biron asar ustida qalam tebratsa, uning yozganini mendan oldin boshqa birov koʻrmagan. Aau lugʻuan quyosn koʻtanla boshlaganida ham uning nurlari avval tuproqqa tushadi. Gulning shoxlarida anvoi gullar ochilar ekan, ularga ham avval tikan hamdam boʻladi. Kunlarning birida bir yigʻilishda u yuzida nur balqib oʻltirar edi, har tomondan har xil ajoyib voqealarni gaplashar edik. Gap ustoz va izdoshlar haqida borar ekan, Nizomiy bilan Xusravga ham navbat yetdi. Ularning qalami tufayli paydo boʻlgan ikki «Xamsa» olamga qanday xayajonlar solmadi! Lekin bu ikki «Xamsa»ga kirgan oʻn goʻzal doston ichida oldingi ikkitasi yaqqol ajralib turar edi. Ha, «Maxzan ul-asror»ga teng keladigan gavhar bormi?! Ha, «Matla’ ul-anvor»dek yulduz (sayyora)ni qidirib topib boʻladimi?!
Dostonlarning boshqalari ham yomon emas, barchasining husnida majoziy bezaklar jilva qiladi. Ammo biz aytgan bu ikki dostonning biri gavhar sochib turganday; gavharning nurida azizlik, poklik nishoni bor. Uning ikkinchisi ham porlab turadi, yorugʻida esa haqiqat shu’lalari koʻzga tashlanadi.
Fikr haqiqat oʻtidan bahramand boʻlgan boʻlsa, u toshni ham suv qilib eritib yubora oladi. Biroq fikr haqiqat gavharidan uzoq boʻlsa, unga ip topish toʻgʻrisida soʻzlamagan ham yaxshi. Ipni topsangu oʻrish-arqogʻi bilan keltirsang-u, yaxshi dur boʻlmasa, uning chiroyli rang va naqshidan ne foyda?!
Shunday qilib, oradan bir oy oʻtdi, ikki oy oʻtdi. Kunlarning birida baxt va aql menga yoʻl koʻrsatib, uni koʻrgim kelib, xuzuriga bordim. Uning qoʻlida bir necha boʻlak qogʻoz koʻrdim. U kishi kulib, menga imo qilib, «Tuhfa» ni yozib bitirganini aytdi.
21 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
— Ol-da, boshidan-oxirigacha koʻrib chiq, boshidan-oxirigacha har bir varagʻini koʻzdan kechir! - dedi. Darxol oldiga kelib, unga jonimni sadaqa qildim, qoʻlidan dostonni oldimu oʻp’ib, darxol ichini ochdim. U boshidan-oxirigacha shohona dur edi. Yana qanaqa dur deng? «Tuhfat ul-ahror» dostonining oʻzginasi edi. Baxramand boʻlishni istaganlar undan naf topar, u oldingi ikki dostondan xajm jihatidan kichikroq boʻlsa ham, foydasi koʻproq edi. U ikkala dostonda bor gapni bundan topsa boʻlar, ammo bundagi xadyalarning koʻpi ularda yoʻq edi. Shavqiga naq koʻksimni yordim, koʻnglimni esa jildi uchun gʻilof qildim. Uni obdon oʻqib boʻlganimdan keyin koʻnglimda bir havas paydo boʻlib, bezovta qila boshladi: Ular hammasi bu yoʻldan yurgan ekanlar, men ham bir necha qadam yurib koʻrsam qanday boʻlarkan?! Ular axir oʻz asarlarini forscha yozdilar; men esa turkiy til bilan boshlasam; ularning asarlaridan forsiy xalqlar xursand boʻldi; turkiy xalqlar ham mening yozganimdan baxra olsa; oldingi ikki muallif riixiga fotixa oʻqib turib, bu (Jomiy) menga ham bu ishga bir fotixa bersa. U ikkalasi ichdan menga qarshilik koʻrsatmasa, tashidan bu menga yordam berib tursa, men bir narsani talab qilib chiqar ekanman, qalamni qoʻlga olib, umid qilamanki, bu yoʻlda Nl’zomiy yoʻlga yoʻllar ekan, Xusrav boʻlmaydi! - deb ayta olmaydi. Kattalarga bir kambagʻal panoh soʻrab murojaat qilsa, ular buni qabul qilsalar, bu ham ularga qoʻshilib, kattalashib ketishi mumkin. Oʻzi terining ichida paydo boʻlgani uchun mushk hech teridan or qilmaydi. La’l ham tosh boʻlgani uchun xarsang toshning ozorini sezmaydi. Toʻrt unsur bogʻi juda koʻngilochar boʻlsa ham, uni oʻrab, saqlab turgan devor oddiy loydan. Oʻt, suv, havo qancha yoqimli boʻlmasin, ularning orasida tuproqning ham oʻz oʻrni bor. Sarv, gul va lolaga, odatda, xaridor koʻp. Lekin oʻtinning ham bozori bor. Ipak va atlasdan xashamli kiyimlar boʻlganidek, namat toʻqimalari ham itning ustini yopish uchun kerak-ku? La’l, yoqut va durlar odatda yuksak baholanadi. Lekin kaxrabo somonni oʻziga tortadi. Shoh musaffo maydan uch qadah ichdimi, mayxoʻrlar uning quyqasini ham qoldirmaydi. Men oʻzimni it kabi past baholab, oʻzimni ulugʻlar ushlagan arqonga bogʻladim. Ular yoʻqlik dashtiga yoʻl olgan ekanlar, men ham soya kabi ularga hamqadam boʻlay. Ular mangulik gʻoriga kirib gʻoyib boʻlsalar, men ham ularga toʻrtinchi yoʻldosh - iti sifatida qoʻshilay . XIV Odamzod vujudi osmonining jahonni yoritar yulduzlari va inson zotiga xos boʻlgan konning behisob javharlari boʻlgan soʻz ta’rifida va baxt yulduzlarining bir-biri bilan yaqinlashishi yaxshi belgi koʻrgazgani hamda qimmatbaho javharlarning bir-biri bilan yaqinlashuvi yoqimli tuyulganidan nazm tarkibini nasr tartibidan ortiq koʻrish haqida
22 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Soʻz gavharining sharafi shunchalar yu’ksakki, gavhardek qimmatbaho narsa ham unga sadaf boʻla olmaydi. Toʻrt sadaf ichidagi gavharga quti ham shu soʻz, yetti qavat osmon yulduzlarining burjlari ham shu soʻzdir. Inson koʻngli qaysi tomonga boqmasin, jahon bogʻchasida yuz xil yangi gullarni koʻrarkan, ular barchasi bir vaqtlar sirli yoʻqlikning gulshanida yashiringan, gʻunchalar ham hammasi ochilmagan xolda edi. Azaliyat togʻidan mayin shabada esa boshlashi bilan jahon bogʻidagi shuncha gullar ochilib ketdi. Bu oddiy shabada emas, gullar sochuvchi shabada boʻlib, u na’matak va undan toʻkilgan gul yaprogʻiga oʻxshab ketadi. Shu ikki narsani donishmand odam bir-biriga yopishtirsa, «kofu nun» xosil boʻladi . Dunyodagi hamma bir-biriga bogʻliq va bogʻliq boʻlmagan narsalar - barchasi shu «kof» va «nun»ning bolalari, oʻshandan oavdo boʻlganlar. Bu bolalar yana hisobsiz bolalar koʻrib, bola oʻzi ham ota, ham oʻgʻilga aylandi. Uni soʻz bilan qanday maqtash mumkin? Axir, nima deyilsa ham uning oʻzini oʻzi bilan maqtalgan boʻladi-da! Soʻz jon boʻlib, ruh uning qolipidir. Tanida ruhi bor odam doim unga extiyoj sezadi. Soʻz dunyoda bor barcha koʻngillarning qutisidagi javhar, hammaning ogʻiz qutisidagi qimmatbaho gavhardir. Agar til bamisoli bir poʻlat xanjar boʻlsa, soʻz unga qadalgan injulardir. Til shu chamanning ochilgan lolasi boʻlsa, soʻz durlari unga qoʻngan shabnamlardir. Soʻz oʻlgan odamning tanasiga pok ruh bagʻishlaydi. Soʻzdan tandagi tirik ruh xalok boʻlishi mumkin. Yaxshi soʻz bilan oiganni tiriltira olgani uchun Iso paygʻambar oʻzini «Jonbaxsh» degan laqab bilan atagan. Soʻz tufayli Xalil oʻzini oʻtga tashlagan; Jabrail ham soʻz yukiga hammol boigan. Tangri insonni sirlar xazinasi darajasiga koʻtargan ekan, uni soʻzlash qobiliyatiga ega boigani uchun hayvonlardan ortiq qilib yaratdi. Gʻuncha ogʻizlik, shirin lab jonon gapirmasdan labini yopib turib olsa, uning mayday totli la’li lablari aqlni mast qilsa, mastlik u yoqda tursin, mayparast qilib qoʻysa ham, tashqi koʻrinishi bilan osmondagi’oy boʻlsa ham devordagi surat bilan uning koʻrinishi oʻrtasida farq yoʻq.
Chiroyda yuzi oyning rashkini keltirmasa ham, la’lga oʻxshash lablari shakardon boʻlmasa ham, gʻamzasi bilan birovlarga oʻq otmasa ham, shunday qilib kipriklari safini kamaytirmasa ham, oʻz goʻzalligi bilan talonchi va tannoz emas esa-da, unda faqat toʻgʻri husn bilan noz boʻlsa, lekin poʻpisa bilan soʻzlayotgan chogʻida, tili achchiq boʻlsa ham, javobi shirin boʻlsa, oʻzicha fitnalar qilsa, turli va’da va xabarlar keltirsa, dashnomlar berib, aqlni mast qilsa, shunday malohat ustiga yana yolgʻonchilik qilsa, yolgʻonchiligi yarangga tuz sepib tursa - bunday alangalarda kim yonishni istamaydi?! Va bunday yaraga kim ham davo qila oladi?!
23 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
U oʻz husni bilan ibodat qiluvchini ham yoʻldan ozdirsa, husniga shirin soʻzligi zeb berib tursa, shu husnu malohat bilan gapirib, oʻtkir soʻzligini qoida bilan bayon etsa -bunday goʻzal butun odamzod jinsiga oʻt yoqadi, butun odamzodni emas, butun olamni yondiradi. Har lahzada odamlarni oʻldirib, kuydiradi, inson zoti borki, hammasini oʻrtaydi. Bazmda har qanday sozanda dilkash kuylami ijro etib, kuyda qancha yaxshi takrorlar, mashqda qancha yaxshi naqarotlar boʻlmasin, tushungan odamlar undan toʻla qanoatlanadilar. Kuy ijrosi choʻzilib ketsa, ularga malol ham keladi. Bu kuy orasida joyini topib, Navoiy soʻzi bilan bir gʻazal ashula qilib aytilsa, soʻzlar olov purkab, tinglovchilar qalbini mung bilan ezsa, u vaqtda sen bazmdagi toʻpolonni koʻr! Mayxonadagi gʻavgʻolarni tomosha qil! Yoqa yirtish qanday boʻlishini koʻr, figʻon tortib, oʻzini oʻldirganlarga boq! Durning bir donasi bilan bogʻliq gapga ishonma, soʻzni jahon dengizidagi haqiqiy durdona deb bil. Qalam soʻzni sharxlab yozgan shuncha gaplar nasrga oiddir. Nazmdagi soʻzning xossasi bundan ham boshqacha. Oddiy soʻzlashuvda yolgʻondan e’tiborsiz narsa yoʻq. Lekin nazmdagi yolgʻon (mubolagʻa)ni donolar ham ma’qul koʻradi. Oʻz joyida tizilib turgan tishlar durday yaxshi koʻrinadi. Ular sochilib ketguday boʻlsa, qanday qimmatga ega boʻlishi mumkin?! Gul va daraxtlar bogʻda soiim koʻrinadi. Togʻda esa ular hammasi oʻtin hisobidadir. Nasrda sochilib yotganligi kishini noxush qilsa, she’rda mavjud tartib-qoida koʻngulni xursand etadi. Bandalarini kechiruvchi Xudo ularni xilma-xil qilib yaratar ekan, ularning har qaysisini boshiga bir-biridan farq qiladigan toj bilan paydo qilgan. Shoh gulshanda bazm qurib, shodlik yoʻlini tutadi. Har kishi oʻz darajasini bilib oʻtirsa, yigʻinda tartib- intizom boʻladi. Bordi-yu ichkilik aqlini yeb, shoh oʻz yoniga eshik ogʻasini tortsa yoki qul oʻz begi bilan adi-badi aytishadigan boʻlsa, unday bazmda tagʻin qanday xalovat boʻlishi mumkin?! Shohmot taxtasiga donalarni toʻkkan odam bir necha yogʻoch parchalarini uyadi. Birov ikki tomonga u donalarni ikki qatordan qilib tersa, u chiroyli koʻrinadi. Shohmotning ikki tomonidagi ikki qator xuddi ikki misra she’rga, toʻrt qator esa she’rning ikki matlaiga oʻxshab ketadi. Bundagi har dona ajoyib muammo boʻlib, ularning zimnida otlar ham paydo boʻladi. Odam qancha toʻgʻri fikr qilmasin, bunda ozgina parishonlikka yoʻl qoʻysa, otning yurishi tufayli mot boʻlib qolishi mumkin. She’r daftari ham bir-biriga bogiangani uchun uning varaqlari gulzordagi gulday toza. Daftarning ipi soʻkilsa, uning varaqlarini shamol har tomonga uchirib yuboradi. Gulshanda gullarning saf tortib ochilib turishi, bu - nazm; ularning yerda sochilib-
24 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy toʻkilib yotishi esa nasrdir. Nazm bu qadar yuksak e’zozlanmasa, Tangri Soʻzi da she’r boʻlmas edi.
Nazmda ham asosiy narsa ma’nodir, uning shakli esa har xil boʻlishi mumkin. Yaxshi mazmunga ega boʻlmagan she’r tushungan odamlar tomonidan yaxshi baholanmaydi. Ham yaxshi shaklga ega boʻlgan, ham goʻzal ma’no asosiga qurilgan she’r - haqiqiy she’r. Ey Xudo, xuddi shunday she’rlar xalqning muhabbatini qozonsin. Xasta Navoiyga ham shuni nasib et! XV Bir necha soʻz shu mazmundakim, soʻzning ma’nosi uning jonidir, usiz soʻz qolipi jonsiz qolipdir va buni qanday qoʻlga kiritishni hech kim bilmavdi. Hatto uni qoʻlga kiritgan odamning oʻzi ham yoʻq, vaysaqilarning noinsofligiga tan bermoq, balki oʻz behudagoʻyligiga iqror boʻlib ulardan uzr soʻramoq Kimda ma’no gavhari boʻlsa, oʻsha odam soʻz daryosining gʻavvosidir. Ma’no mash’ali kimning yuzini yoritgan boʻlsa, fayz haramida jilva etish oʻshanga nasib boʻladi. Kim ma’no durining sadafidan oʻziga jom qilgan boʻlsa, soʻz mayini oʻsha odam toʻla simiradi. Bu shu qadar ajoyib va mazali sharobki, koʻngulning eng qorongʻi joylarini chiroq boʻlib yoritadi. Osmon xumi ham shu sharob bilan labigacha toʻlatilgan; u xumning ogʻzi esa quyosh gʻishti bilan berkitilgan. Dunyodagi barcha odamlar bu dengizga gʻarq boʻlgan; soʻz latofati ularni koʻzdan yashirgan. Kimki undan bir qatra ichgan boʻlsa, kayfidan xum singari qaynagan. Uning fayzi bilan olam qancha toʻlmasin, uning dengizidan kamaygan boʻlsa bir qatra kamaygan xolos. Men shu mayning kayfidan mast boʻlsam ham, lekin oʻtkinch dunyoning odamlariga qoʻldoshman. Mening dimogʻim nihoyatda qizib, chirogʻim ham oʻsha soʻz shu’lasidan yongan. Haqiqat jomi qoʻlimga tekkan boʻlsa-da, koʻp vaqt sukut saqlashni afzal koʻrdim. Ammo bir vaqt qoʻlimdan ixtiyor ketib, may ixtiyorimni olib olam sahniga sabodek borsam, obod va buzuq yerlarni quyoshdek axtarsam; yer.yuzidagi hamma narsani qoʻlga kiritishning hisobini - faqat bu dunyoda emas, eski toqqa yega boʻlgan toʻqqiz qavat osmonda ham qilolmay, ulfat sifatida bir bazm qurib, bu mayni ichishga azm qilsam; she’riyatning buyuk taxtiga chiqib oʻtirsam, ming-minglab nazm ahllari oldimda turishsa; bazmda musiqiy asboblarni shohona qilib tayyorlasam, nimtarkni chakkamga qoʻysam; soʻz mayidan oldimda chuqur daryo paydo boʻlsa-yu, qoʻlimda qayiqsimon ajoyib jom bilan har lahzada shu jomni toʻldirib olib, gulrang bodadan sipqarib tursam, turkiy
25 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy ohangga qoʻlimni oʻynatib, «hay tulugim, hay tulum!» deb kuylasam; birov menga hamovozlik qilolmas ekan, loaqal qoʻshiq aytib, quvvatlab tursa; men ichgancha ichishga jur’at qila olmasa, loaqal bir-ikki qultum ichib tursa.
Lekin yuksak falak maqsadim bazmiga bunday tuhfalarni munosib koʻrmadi. Bu xil mayni ichishni oʻziga kasb qilgan kishi burun boʻlmagan shekilli. Yoki boʻlgan boʻlsa ham, hammasi hayotdan ketgan, men kelishim bilan bazmni tark qilgan koʻrinadi.
Bu kimsasizlik menga yetmaganday, yendi har tomondan odam nomiga isnod keltiradiganlar paydo boʻlyapti. Ularda soʻz aytish qobiliyati boʻlmasa ham, ular soʻz aytish payida; nagʻmalari sozlanmagan boʻlsa ham, kuy chalish ishtiyoqida. Ular she’rda tuyuq vaznini tushunmasalar ham, tuyuq u yoqda tursin, oddiy qoʻshiq vaznini bilmasalar ham, yozganlarining soʻzlari bemaza, tarkibi sust, mazmuni ham oddiy, sayoz, yozilish uslubi notoʻgʻri boʻlsa-da, ularnmg hammasida bama’nilik da’vosi. Durust odamlar ulardan qutulolmay garang.
Menga rang-barang nazm bogʻi nasib yetgach, Chin sanami menga qancha duch kelmasin, ta’bim pardozchisining doimiy ishi she’rlarimning husniga oro berish boʻldi. Sunbul sochlariga taroq urardim, nargis koʻzlariga surma tortardim. Koʻzlarimning qonli yoshlari bilan yuzini qizil qilardim, koʻzim qorachigʻidan betiga xol qoʻyardim. U shoʻx sanam kiysin deb soʻzdan xilma-xil liboslar tikardim. Kelishgan ipak koʻylak kiydirib, unga yuzlab qimmatbaho durlar qadardim. Jonimni boshdan-oyoq unga bagʻishlab, noz pardasida xiromon yurishini istardim. Lekin bir toʻda jafogarlar kelib, uning ipak kiyimlarini talon toroj etishdi, zoʻravonlik qilib, qiynab, yigʻlagudek ahvolga solib, ustiga yeski qora shol yopishdi. Qizigʻi shuki, tagʻin buni she’r deb atab, ta’rifini koʻklardan oshirishdi. Undan ham qizigʻi shuki, tanib qolishimni bilib turib, Xudodan uyalmay, yozganlarimni mening oʻzimga koʻrsatishdi. U (she’r)lar menga sal-pal yoqayotganini koʻrgach, mendan yehsonlar, tahsinlar istashdi. Shunday qilib, ular koʻnglimga koʻp jafo tigʻini urdilar, faqat koʻngilgagina emas, hatto jonimga ham tegdilar. Endi menda xarsang toshlar topib, qal’a yaratishdan boshqa bir chora qolmadi; men topgan togʻ juda baland, tepasi keng, shu togʻning ustiga shunday bir yuksak bino qursam; uning suvgacha boʻlgan qismi toshdan, koʻkkacha koʻtarilgan qismi poʻlat boʻlaklaridan boʻlsa , devorlarining tagiga shunday chuqur xandaqlar qazisamki, uning qa’riga qarayman degan kishi qoʻrqib, aqldan ozsa! Uning ostidan lahm kovlash imkoni boʻlmasin; uning devoridagi kunguralarga ham hech qanday arqon yetmasin. Unda faqat parizodlar yashasin, ular har qanday xavfdan xoli boʻlishsin. Yovning
26 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy badanini teshish, boshini urib uchirish uchun men u yerga koʻp oʻq va tosh toʻplab qoʻyaman. Bu toshlar jonni qiynovchi taqvodorlikdan, oʻqlar esa shoirning sahardagi ohidandir. Nogoh bu binoga biror beadab yaqinlashsa, tosh va oʻqdan oʻz jazosini topadi. Yo Alloh, bu deganlarim qanaqa afsona? Bu xil afsona deganning oʻzi devonadir! Men koʻp dagʻdagʻa soldim, mastga oʻxshayman yoki telbalik oyogʻimni kishanladi. Mast boʻlmasam, bunchalik lof urishimning sababi nimada? Bu telbalik boʻlmasa, muncha koʻpirdim! Men ba’zi odamlardan shikoyat qilgan boʻlsam, buni men oʻzim tushunmasdan gapirdim. Hammasining gaplari rang-barang, nazmlari ham dilkash va shirin. Haligi gaplarni aytgan vaqtimda men oʻzimda yoʻq yedim; yoʻq-yoʻq, ular hammasi yaxshi, mening oʻzim yomon. Navoiy, tebran, navoni bas qil, aytish kerak boʻlmagan gapni gapirma. Kuying boshdan-oyoq havoyi; tur, ularning boshlaridan oʻrgil, oyoqlarini oʻp. Hamma gadolarning oldida gado boʻl, shundagina Xudo seni shohga yaqinlashtiradi. XVI Sultonlar guruhining sarafrozi va xonlar mamlakatiga boylik bilan oro beruvchi, saltanatni, dunyoni va dinni e’zozlovchi Abulgʻozi Sulton Husayn Bahodirxonning davlatini va podshohligini yaxshiligi va ehsonini olamga yoyilishi madhi va uni burro til bilan aytmoq qiyinligi, xususan, qalam tilining bunda lol ekanligi U olampanoh shohni qanday shoh desang, butun olam va odamlar unga mamlakat va sipoh boʻlgan shohdir. Uning qasri yetti aylanma gumbazdan iborat boʻlib, yetti otasigacha xon boʻlib oʻtgan. Otasi xon boʻlishi bilan birga uning dovrugʻi ham boʻlib, koʻproq shuhrati bilan faxrlangan. Amalda esa turk, moʻgʻul xonlari uning qullari boʻlib, ular mamlakat berib, mamlakat oladiganlar boʻlishgan. Buning (qul darajasida) kamtarligi boshqa xonlarga ibrat boʻlib, Sulton Husayn xonlar va shohlar ustidan shoh boʻlgan. Shoh Abulgʻozi Quyoshdek ravshan fikrli boʻlib, bayrogʻining yarim oy shaklidagi belgisi esa Quyoshdan balandda tasvirlangan boʻlgan. Baland osmon uning taxti uchun munosib joy. Quyoshsimon toʻgarak naqsh kiygan tojiga bezak. Kaftlari dengiz bulutlari kabi dur, javohir sochsa, tigʻi bu daryo suvini toʻlatuvchidir. Uning belidagi kamarida yoqut boʻlib, uning yonidagi xanjar esa baliq shaklidadir. Uning xanjari baliq boʻlmasa, nima boʻlishi mumkin? Dastasini gavhardan yasalgan Mushtariy desa ham boʻladi. Naykamalak goʻyo uning yoyi boʻlib, oʻz shohlik yorligʻini uning yordamida falak toqiga osib qoʻygan.
27 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Falak turki, ya’ni Mirrix sayyorasi goho uni quvib yetsa ham, lekin qancha kuchanmasin, uni qimirlata olmaydi. Aylana osmon oʻzi unga qalqon vazifasini oʻtar ekan, qubbasi yargiroq Quyoshdir. Bu qalqon yuzida Somon yoʻlidek bir narsa koʻzga tashlanar ekan, bu qin boʻlib, uning bezakdor qilichidan belgidir. Nayzasi osmonda uchib yurgan uchar yulduz emas, balki yoyining ustidan toza kumush suvi yurgizilgani alomatidir. Ostidagi la’l nuqralar shafaqni eslatsa, rangi, boʻyogʻi quyosh zarvaraqlaridan darak beradi. Bu shohning jahli chiqqanda dushmanga aylanib, rahmdilligi shabadasi esganda esa xalq siylanishda boʻladi. Hammayoqni kuydiradigan xanjaridan oʻt chaqnaganda, qadahining shu’lasi olamni yoritib yuborishi mumkin. Saxovat vaqtida qoʻli zar sochsa, lutf qilgan chogʻida mehribonligi tutib, gavharlar sochishi mumkin. Uning koʻngli bilim gavharlaridan xazina koʻtargan, qoʻli saxovat katidan ganj ulasnadi. Lekin qaxri olovi alanga olgan vaqtda afv bulutlaridan qatralar toma boshlashi ham hech gap emas. Urush kunlari boʻlsa temirga burkanib olib, oyogʻidan boshiga qadar zirxda. Xuddi xazon barglari suv ichida suzayotgandek, yoki koʻzguda dushmanning chehrasi koʻrinib turgandek. U temir panjasida tigʻni tutib turgandek va tigʻi goʻyo temirdan yasalgandek. Tigʻidan taralgan shu’lani paykon uchi deb ham oʻylama. Uni oʻsha oʻt tilini choʻzdi! - deb qoʻya qol. U (Husayn Boyqaro) yoʻllagan nayza dushmanning boshiga tegar ekan, oʻsha lahzada urilgan balo chaqmogʻiga oʻxshab ketardi. Bu uning qoʻli kaftidagi bulutdan chaqilgan chaqmoq boʻlib, bunda uning uchun bir toʻda kul bilan togʻning oʻrtasida hech qanday farq yoʻqligini bildiradi. U mingan otning rangi ham chaqmoq rangida boʻlib, rangini qoʻy, chopganda ham xuddi yashindek qadam tashlar edi. Uning oyogʻi mato bilan oʻralgan, oldingi qoi-oyogʻida shamolni ushlab turganday boʻlib, shuning uchun ham bu otni «Bodpo» deb atashar edi. Bu tez va asovni har qayoqqa minishar ekan, falak oti - Quyosh esa uning oldida kesmas pichoqdek bir narsa edi. Uning yonida osmon oʻz otini koʻrib, u xoʻkiz boʻlib xirmonni yanchayapti! - deyish
28 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy mumkin edi. Agar u xirmondagi xoʻkiz boʻlmasa, nima uchun doim bir joyda aylanib, toʻgʻri keta olmaydi? Agar sen oʻsha xirmon va xoʻkizning belgisini koʻrmoqchi boʻlsang, oʻsha Sunbula va Somon yoʻli bunga belgi boʻla oladi. Ularning bu doiradan sakrab tashqariga chiqib ketishga xaddi yoʻq. Undagi har gumbaz olam gumbaziga tengdir.- U yoʻrgʻalab yurish vaqti oyoq qoʻyganda, xushovoz togʻ kakligiga oʻxshab ketadi. Lekin yugura boshlar ekan, ming yogʻoch undan oldinga oyoq tashlay olar edi. Jang kunida shoh bu raxshga minib, javlon urib, dushmanning yuz ming askarlarini pachoqlab tashlay olardi. Jang ishlari maydonda tamom boiar ekan, ishrat uchun ayvonga yuz tutar edi. Otdan tushsa-da Rustam kabi sayr qilib yursa. Taxtdan oʻziga Jamshid singari oʻrinni egallasa. Shu bilan birga boshidagi oltin tojini olib qoʻysa. Belidagi bezakdor kamarini ham yechib qoʻysa. Jangda kiyiladigan harbiycha kiyimi va sovut ostidagi toʻnidan ham qutulsa-da, xursandchilikda kiyiladigan ipak va kanopdan toʻqilgan kiyimlarini kiysa, Bogʻi Eram saxnida bazm qilsa, toza va kuchli sharoblardan ichishga kirishsa. Sozandalar rud ohanglarini chalib, xofizlar dilkash qoʻshiqlardan aytishsa. Gulchehra soqiylar juft qilib qadahlarni tutsalar-da, bazm ahlini xushlaridan ayirsalar. Bundan odob bilan shohlar yerga qarar ekanlar, hech narsa soʻrashmasa, beglarga bir narsa deyish imkoni qoladimi! Uning oʻltirishlar qiladigan gulshani osmon boʻlib, unda Quyosh misoli qadahlar mayga toidirilar, Zuxra qoʻshiqlaridan davlatli boʻlar, toiin Oy bu majlisda zikr tushardi. Suhayl yulduzi esa musiqachilar xomiysi Atorud kabi maqtovga mayl koʻrsatib maqtagani madx adosi bilan band edi. U tuzgan bazm yashil rangdagi gulshan kabi, gazak uchun foydalanadigani har yerdagi yulduzlar boiardi. U oʻzi (podshoh) esa taxtida xuddi Jamshiddek, yoʻq unday emas, Osmon tepasida Quyoshdek oʻltirar edi. Bu bilan u xalq koʻzini yorugʻ nuri bilan ravshan, hatto qora tuprogʻni gulshan etardi. Saxovati bilan davlatmand odamlarning boshlarini silar, davlatmandlarninggina emas, barcha shohu gadoni ardoqlardi. Xazon yelidek tilla pullarni sochib, bahor bulutlari singari gavharlarni ham sochgani sochgan edi. Bu xazon yeli qizarib zarxal rangga aylanmaguncha, bahor bulutlari oʻz gavhar (yomgʻir)larini sochmaguncha davom etardi. Falak dengizidan bular senga xiroj oʻrnidagi gavharlar boʻlib, asl zoting gavhari esa butun Olamga toj boʻlsin! Tojingdagi bezaklar abadiyat bezaklari boʻlib, eng tepasida esa boqiylik daryosining gavhari porlab tursun!
29 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
XVII Koʻngul ta’rifidakim, koʻnguldagidek ta’rif qilish qiyin va uning sifatlarini sof koʻngulli kishidan boshqa odam bilmaydi; gʻamgin qalamkash qalamini ishga solmoq va shu qalamning qora yozuvlari bilan koʻngulni xushlamoq
Qudratli dehqon (Xudo) ilk tongda loydan bino boʻlgan odamni oʻz qudratining gulistoni qilib yaratdi. Bu guliston tomon tayin bir shabada esib, sunbul, sarv, gul va rayhonlarni yelpiy boshladi. Bu rayhonlar u shabadaning hukmiga kirganda, tan gulshaniga xuddi ruh kirganday boʻldi. U shabadaning maqsadi gul emas, faqat koʻngulni qoʻlga kiritish edi, xolos.
Koʻngulning maqtovini bayon qilayotgan, ey shoir, koʻngulni nima deb oʻylaysan? Agar vujuding gulshanida gul gʻunchasi ochilsa, sen koʻngul gʻunchasi shu, deb oʻylama. Bu gʻuncha emas, bu qonli koʻnguldir yoki qonga boʻyalgan yoy oʻqidir. Bu rang va hiddan iborat bir shakl ham emas, bu oʻzi bor boʻlsa, boshqa hammasi topiladi. Bu narsa kimning, nimaning joni boʻlsa, tanida gʻunchaga oʻxshash qoni boʻlsa, oʻshanda boʻlaveradi. Bu dajjolda ham bor, paygʻambarda ham bor, desak, unda Isoni uning eshagi bilan tenglashtirib qoʻygan boʻlamiz. Agar bir odam katta savdogar boʻlsa, aqlu xushi doim, u qaysi koʻngli bilan oʻzini ahli dil deb hisoblay oladi? Sen jazm qilgan koʻngul bu emas. Agar koʻngul shunday boʻladigan boʻlsa, sen undan voz kech. Bu «koʻngul» deb atayotgan narsang aslida yurakdir; yurakni «koʻngul» deb ham ataganlari uchun bu ikki soʻz nomdagina oʻxshash, xolos. Aslida koʻngul sirlar boʻstonining bulbuli boʻlib, poklik haramida jilva qiladi. A’lo darajadagi jannatning isi ham shu koʻngul; Ilohiy jilva chirogʻining nuri ham shu koʻngul! Boshqalarni (Ilohiy) yoʻlga boshlovchilar uni «eng baland osmon», soʻfiylar esa «ulugʻ olam», deb atashdi. Lekin tiniq oinada bu katta jahon (koʻngul) dunyodagi barcha odamlar koʻzidan yashirindir. Butun dunyo qiblasi boʻlgan Ka’baning ham qadri koʻngilchalik emas. Chunki u Ka’ba odamlarning oddiy sajda qiladigan joyi; bunda esa Yaratganning jilvasi zohir boʻlib turadi. Bu sirlar toʻla xazina - koʻngulni qoʻlga kiritgunga qadar yoʻl boshlovchi qilgan koʻp ishlarni qilmoq kerak boʻladi; buning uchun Ka’ba yoʻllarini ham, rindlarning mayxonasiga olib boradigan manzillarni ham bosib oʻtish kerak. Xudoga munojot qilish bilan yashaydigan odamlar orasida ham boʻlish zarur; mayxonada ham boʻlish kerak.
30 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Goh xonaqohda shayxning gapi bilan toat-ibodatga yuz tutganlar yoniga chekinish kerak, goh yoʻqlik mayxonasiga mast boʻlib kirib, mugʻbacha oldida butparastlik qilish zarur, goh sham’ atrofida parvonadek aylanish, goh biron pari ishqida devona boʻlish, goh visolga erishib, aysh qilish, goh firoq oʻtida kuyish kerak. Agar kumush badan, injiq bir ma’shuqaga uchrasang, u goh shirin xanda qilsa, goh shoʻringni quritadigan qiliqlar qilsa, dardu balo togʻida Farhod boʻlish kerak, tirnogʻlarni poʻlat teshaga aylantirish zarur. Yoki oy yuzli shunday bir dildor uchrasaki, u malohat dashtidagi Layliga oʻxshasa, uning ishqida falakday sarson-sargardon boʻlib, dard biyobonida Majnun boʻlish ham kerak. Oʻtda samandar kabi chidab turish, suvga esa gavhar kabi shoʻngʻish ham kerak. Gavhar sochadigan bulut havosiga gʻarq boʻlib, xazinadek tuproq ichida koʻmilib yotish lozim. Bunday odam bormagan, tariqat yoʻlini rivojlantirmagan vodiy qolmasin. Kamolot kasb etmagunga qadar bunday odam hamma xolatlarni boshidan kechiradi. Dunyoda hamma narsani koʻrib, uni egallaydi, shundan soʻnggina u «olami kubro» laqabiga sazovor boʻladi. Shu olam sari kimga yoʻl ochilgan boʻlsa, oʻsha odam dunyoda haqiqiy «ahli dil» sanalishi kerak. Mexribonlik xazinasi kimgaki nasib boʻlgan boʻlsa, xalifalik ham oʻsha odamga tegishlidir. Safo taxti uning oʻltiradigan joyi boʻlib, uni sofkoʻngil soʻfiy deb atash lozim. Uning yoʻlida jonu koʻngulni fido etish, jonu koʻnguldan unga topinish zarur. Agar uning etagini ushlash imkoni boʻlmasa, u vaqtda uning etagidan bittagina ip Navoiy tomon tushsa nam yetarlidir. XVIII - Birinchi Hayrat Koʻngulning nomavjudlik tunidan qutulib, mavjudlik tongiga xamnafas boʻlib, malaklar olami bahoristonining rang-barang koʻrinishi yuz berganda, xilma-xil daraxtlarini tomosha qilishi va ularning «Sabbaha ismi rabbikal - a’lo» amri bilan haqiqiy Qayyum tasbihiga mashgʻul ekanini bilib dimogʻi bogʻida hayrat gullari ochilgani va u gullar atri dimogʻiga urilib, bexush yiqilgani Ey soqiy, tong otdi-ku, quyosh chiqdi, bir mehribonlik koʻrsatib, menga quyoshdek keladigan qadah tut. Tong qushi tong otganini xabar qildi, bir-ikki qadah sahargi may ichay. Tongda safolik mayidan mast boʻlib, nola qilayotgan tong qushiga joʻr bolay. Saharning ipak pardasidan oltin iplar tarala boshlashi bilanoq tun pardasining iplari chidash bera olmay koʻzdan gʻoyib boʻldi. Falakning toqiga taqdir qalami «Vash-shams» va «Vaz-zuho» oyatlarini yozdi. Shu payt tong soʻfisi ham paydo boʻlib, osmon boʻylab nurdan joynamoz yoydi. Qora tuproq tun qoraligi qoldiqlarini tong supurgisi bilan supurib tozaladi. Osmon shu lahzaga qadar yer yuziga qora mushk zarralarini sepib kelgan boʻlsa, endi e’sha mushk ustiga hidli oq zarralarni sepa boshladi. Nilufarrang osmon tepadan shabnamlar yogʻdira boshlaganda, sahar bogʻida sarigʻ lola ochila boshladi (ya’ni quyosh chiqa boshladi). Obnusdan yasalgan panjara oq soʻngakka
31 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy aylanib, sarigʻ manqaldan oʻt sochila boshladi (ya’ni tong yorib, quyosh nuri tarala boshladi). Quyosh oʻtida zulmat toʻni kuyib, yulduzlar uchquni havo boʻylab uchib ketdi. Tun tovusidan jilva yoʻqolib, uning gullari oynasi ham yiltirashdan toʻxtadi. Shu payt yoʻqlik shomidan Xoja koʻz ochib , tong yeli yetkazgan xabardan jon topdi. Mavjudlik shabadasi dimogʻiga urilib, yoʻqlik shomini tutundek haydab yubordi. U oʻziga ham begonadek edi, devonalarcha yuzini har tomonga urardi. U har nafas tongdek sargʻayib, tong yelidek oʻzidan ketib turardi. Dunyodagi yuz ming xil ajoyib narsalarni tomosha qilar, ularning sirini bilishni orzu etardi. Fikr qilib, qancha koʻp oʻylasa, bu orzuga yetish shuncha mahol tuyulardi. Qancha koʻp toat-ibodat qilsa ham, bu pardadagi sirlar ochilmadi.
Shundan keyin Inson siniqlik hararmga kirib, joylashib oldi-da, oʻzining ojizligini va hayratini namoyon qilishga turdi. U ma’ytislik bilan oʻz ojizligiga tan bergandan, keyin gʻoyibdan ovoz beruvchi unga shunday nido qildi: — Oʻrningdan tur, bu gulshan boʻylab sayr et, gurkiragan sabzalarga bir nazar sol!
U oʻrnidan turib, bir-ikki qadam yurgan edi hamki oldida Eram bogʻi paydo boʻldi. Bu qanaqa Eram deng, havorang gulshan. Havorang gulshan ham dema, jannat bogʻining oʻzginasi. Har bir daraxti sidraga boshini qoʻygan, shoxlari esa shoxlariga chirmashib ketgan. Barglarining rangi moviylikda osmonni uyaltirardi. Uning soyasida esa hatto quyosh salqinlasa boʻladi. Undagi sarvlar boʻydor va zangor rang, har biri bamisoli osmon saroyining bitta ustuni. Chinorlarining zulmidan quyosh azobda, panjalari quyosh panjasidan zoʻr. Shuning uchun bu qiyinchilikdan uning rangli sariq, issiq ohlari bilan uni kuydirgani kuydirgan. Sandalining muattar hidi Iso nafasini eslatadi. Undan oʻlik ham Iso tiriltirgan odamday tirilib ketadi. Uning isidan suv gulobga aylanadi, soyasi esa tiiproqni toza mushkka aylantiradi. Teraklarning oppoq tanasi kumushga oʻxshaydi; gʻir-gʻir esib turgan shabada unga gard ham qoʻndirmaydi. Oqterak tanasining kumushsimonligi yosmin tanasining oqligiday, yaproqlari esa havorang tangalarga oʻxshaydi. Sanubarlarning shoxi osmonga yetgan, tugmalari bilan yulduzlarni qalpoqchalardek berkitgan, sarv va oqteraklarning safi uzilmay, choʻzilib keta beradi. Oqteraklar sarvlarning qomatini koʻrib (oʻz qomatining norasoligidan) xijolatda. Qizigʻi shuki, sarvning boshida gullar ochilib, hatto toʻkilib, taglariga sochilib yotibdi. Bunda oʻsgan koʻkatlar rangi zumradga, tuk bilan qoplangan tugmalari esa zabarjadga oʻxshaydi. Har tomonda bitta shisha rang xovuz, lekin bu xovuzlarning oinasini namlikdan chang bosmagan, tiniq. Ularning oynasida jon surati jimir-jimir etib jilva qiladi; unga oqib kelib quyiladigan ariqni esa shu oynaning dastasi desa boʻladi. Bu ariq suvidan inson ruhi oziq oladi; ostidagi mayda toshlari xuddi la’l va yoqutga oʻxshaydi.
32 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Suv goʻyo gulning oyogʻiga bosh qoʻyganday, boshini emas, kichik toshlarni uning oyogʻiga xalqa qilib taqib, bularning hammasini uning uchun xuddi bezak sifatida qadab qoʻyganday. Gul gʻunchalar parda orqasida qizlarday; ularning baxt ipi tugunlari xali yechilmagan. Gullarning eng goʻzali hamma koʻrishi uchundir. Bunday gulni xon ham shodlikka erishish niyati bilan uzadi. Shabnamdan durlar paydo boʻlib, shabada esishi bilan gul barglaridan kumush tangalar toʻkiladi. Goʻyo koʻzguda ma’shuqaning yuzi va sabza tuklari koʻringanday, suv yuzida koʻkatlar va gullar aksi koʻrinadi. Gulga shabnam qoʻngach, har gul yaprogʻi mahbubaning terlagan nurli yuziga oʻxshaydi. Undagi sunbullar zaharli ilonday chirmashgan; gʻunchalar esa uning nish urishidan ozor chekadi. Oʻsha zahardan oʻz rangi yashilga aylanib, gʻuncha tepasida bulbul afsungarlik qilgani-qilgan. Odamlar tugma deb gumon qilgan narsa oyoqni zaharlovchi zahar boʻlib chiqdi. Tikonning nishiga chidayolmagan bulbul tumshugʻi bilan istagini izhor qiladi. Sarv tagida tovus xiromon; bu xolda tovus shu’la boʻlsa, sarv undan koʻtarilgan tutunni eslatadi. Tovus mast xolda har tomonga jilva qiladi; shu ravishda gul va gul tuplarini sindiradi. Yangi novda va yangi barglari tolni sochlari oʻsib, paxmoq boʻlib ketgan devonaga oʻxshatib qoʻyibdi. Bu bogʻ tabibi xiyla va makr bilan suvdan tol oyogʻiga zanjir solgan. Nargis kasaldan tuzalmagan, hamon oriq, koʻzlari sarigʻ kasaliga uchragan odam koʻziday sap-sariq. Rangi siniqib, koʻzini doim suvga tikib, undagi koʻkatlarni baliq deb oʻylaydi . Oʻzidan atrofga oltin rangini sochib, oʻsish-unish xabarchisiga hamisha bahorni bildiradi. Lola mayxoʻr qimorbozdek xayajonda, tosidagi ikki dona shudring uning oshigʻi. Gul ham uning oʻyiniga havasi kelib, choʻntagidagi hamma pullarini yutqazib qoʻydi. Shudring tosh bilan binafshaning boshiga urib, uning boshini koʻk roʻmol bilan bogʻlagan. Momaqaldiroq bulutlar orasida chaqmoq chaqadi; u yerdan tushgan bir qatra yomgʻir esa Xizr chashmasidek ruhbaxsh. Shabada oʻlganlarni tiriltirish uchun hammaga Isoning nafasini yetkazmoqda. Bu yerning bir qatra suvi kavsar suvidan ham ziyoda, tuprogʻi esa jannat gulidan ham toza. Inson bularning hammasini aylanib koʻrib, bexol boʻlib, xushidan ajrab, till lol boʻlib qoldi. U bogʻning qaysi tomoniga qaramasin, koʻzga tashlangan gʻaroyibotlar birga ming boʻlib koʻrinardi. Uning koʻzi qanchalik qiziq tomosha koʻrishni istamasin, ajoyibotlari ustiga bundan ham ajoyiblari namoyon boʻlardi. Fikri u yerdagi koʻrganlarining ipining uchini topishga qiynalardi. Hayratiga esa yangidan hayrat qoʻshila borardi. Ma’yuslik, umidsizlik uning aql ishlarini telbalikka olib bordi; vasvasalar xushini oldi. Axir shu gulistonning oʻzi bir jahon-ku! Balki undagi har bir gul ichida ham bir dunyo
33 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy yashiringan. Lekin bir dehqon boʻlmasa, uning oʻz-oʻzidan koʻkarib turishi mumkin emas. Bu hayrat uning a’zoyi badaniga hayqiriq soldi va shu hayrat ichida turganda xushxabar yetkazuvchi farishta: «Bunday foydasi yoʻq hayratning kimga keragi bor? Oʻzingga ham bu hayratdan foyda yoʻq. Haqiqat sirridan bahramand boʻlib sen, yaxshisi, hammasiga koʻngul koʻzi bilan boq!» - dedi.
Bu soʻzlar uning qulogʻiga dur boʻlib yetgach, haqiqat nuridan koʻzini ochdi. Togʻ kaptaridan, qumridan tortib bulbulgacha, daraxtlarning yaprogʻidan tortib har bir gulgacha hammasi oʻz Yaratganini eslar va har biri unga shukr aytar, undan minnatdor boʻlar edi. Shamol ham, suv ham oʻzicha kuy kuylarkan, Yaratgan ularning har biriga oʻziga mos bir sirni xos etgan. Shu hayrat ichida u shunday oʻtli bir hayqiriq soldiki, shundan keyin bor narsalarning bari biyron-biyron gapirsa ham, u xomush boʻlib qoldi. Bu xomushlik uning dimogʻiga - oh-voh bulutlari bilan ta’sir etib, uni behush etib qoʻydi. Ey soqiy, yana badanimda issiq bor, may suvidan yuzimga gulob sep. Toki men yana xushimga kelib, gapimni oʻnglab olay; soʻng soʻz chamanida bir kuy kuylay. XIX - Ikkinchi Hayrat Sharaf qanotli ul qush (koʻngul)ning narsalar olami gulistonidan farishtalar olami shabistoniga uchib, u keng manzilning sham va mash’allarining soʻzlovchi tili bilan asl Yaratuvchi yodiga mashgʻul ekanini bilib, hayratdan bu olamdan boshqa bir olamga borgani va bu hayrat yana uni behush qilgani Xoʻtan goʻzali oʻz zebo jamolini yopgach, shamol shabadasi yer yuziga qora mushk sepishga kirishdi . Anbar hidli nafasni shabada dimoqqa olib kela boshladi. Nargis hidini beruvchi varaqlarni shamol yopdi. Jahon gullarining shoxlaridan sariq barglar toʻkilishi bilan falak bogʻchasidagi oq gullar ochila boshladi. Ha, quyosh Chin qoʻgʻirchogʻiday yuzini oʻgirib olib, endi sochini yoyib, qora mushk socha boshladi. Yezilgan mushkning yoqimli hididan tun yulduzlarining dimogʻi qaqradi. Bu qaqrash unga shunday ta’sir etdiki, koʻzlarini yumib, uyquga ketdi. Bulduruq qush egnini qisib, parda yopinganday oʻltirib oldi: koʻrshapalaklar parda qanotlarini ochib, ucha boshladilar. Osmonga qarab yoʻl olgan boyqush doira shaklidagi oyni oʻziga childirma qilib oldi. Koʻk oʻlanlar atrofida rang-barang atirgullar yulduzlardan tizilgan lojuvard doiraga oʻxshardi. Bu kecha ham Xoja yuz xil mashaqqatlar chekdi; bu qiyinchiliklarning biri ikkinchisidan qiziq edi. Nayrangbozlikni oʻziga kasb qilib olgan falak har nafasda bir yangi tilsim
34 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy koʻrsatardi. Osmon goʻyo bu masxaraboz uchun bir chodir edi. Yulduzlar esa uning kumushtan qoʻgʻirchoqlari edi. Somon yoʻli oʻzining choʻziq koʻrinishi bilan osmon sayri uchun unga yoʻl edi. Falak ayvonida koʻzga tashlangan chiziqlar xat emas, osmon qorongʻiligining yoʻl koʻrsatuvchisidir. Osmon bogʻiga shu qadar ziynat berilganki, har bir yulduz bir gul boʻlib, quyosh ham rashk etardi. U muqaddas qush (koʻngul) yana oʻynagisi kelib yana ham balandga havolab uchdi. Uning tuproqdan iborat vujudi yerda qolgan edi. Oʻzi falak yulduzi boʻlib, osmonga koʻtarildi. Rux qanotli qushga aylanib, tun qorongʻiligida sayr qilardi. Ushbu jannat bogʻining qushi birinchi chaman (osmon)ni aylana boshladi. Bu chamandagi oy yaxlit bir javhardan iborat boʻlib, olam uning markazi, oʻzi esa uni oʻrab turgan dengizday edi. Bu oliy javhar xalqa boʻlib aylanar, uning uzuk koʻziga oʻxshash koʻzi eng quyi bir nuqtaga joylashgan edi. Yoʻq, u xalqa ham emas, balki aylana lagan edi; uning sham’i esa majlislarning mash’ali edi. Bu hajr maskanining mash’ali, gadolarning buzuq kulbasida sham’ vazifasini oʻtar edi. Uning nuri buzuq kulbaga farogʻat sham’idek, sham’ ham emas, shamchirogʻ gavhar oʻrnida edi . Uning koʻrinishi doira monand boʻlib, Xudoning nomini kuylab, tasbeh oʻgirayotganga oʻxshaydi. Goh muttasil Xudoni madx etish uchun uning butun vujudi til koʻrinishiga kirardi. U (koʻngul) yana bir (osmon) bogʻiga kirib, joy oldi. Unda kumush badanli bir mahbuba turardi . Uning qoshlari fusungar, koʻzlari tannoz boʻlib, biri ishva koʻrsatsa, ikkinchisi noz qilardi. Sochlarining jingalaklarida yuzlab tugunlar bor edi. Yuziga esa mushkdan sovut yasatib olgan edi. Oʻzi ham mahbuba, ham musiqachi, ham soqiy, ham ashula toʻquvchi edi . Uning yuzi yigitlik mayidan qip-qizil, sherigi esa bir qari chol . Kasallik uning suyaklarini chiqarib qoʻygan, hatto badanidagi tomirlar koʻrinib turardi. Bu mutrib- tabib uning tomirlarini chertib koʻrar, tomirlar esa qon yoʻgʻidan nola chekar edi. Oʻzi’ham u tomirlarga joʻr boʻlar, bu kuydan tomirlar ham, tomir koʻradigan ham xursand boʻlardi. U (koʻngul) yana bir hujra (osmon) ga qadam qoʻydi. Unda eng nodir donishmand bir xattot oʻltirar edi . Bu hujrada uni munshiy (xattot) deb atashardi. U xat yozishga kirishganda durni ipga uzganday qilardi. Uning ta’bi mumday yumshoq va yoqimli, naqshni esa eng chiroyli uzuklardan olardi. Suv olmoqchiday oldidagi har siyoxdonga murojaat etar, oʻzini ham oʻsha idishga hamrang qilgan edi. Uning qalamidan qogʻoz qoraymasdi. Chunki u Xudoning madhidan boshqa narsani yozmasdi. U yana bir boshqa gulshan (osmon)ga koʻchdi: undagi har bir chamanni kezdi. U yerda shunday bir pari paykar oʻltirardiki, u - osmon qutisining eng qimmatbaho gavhari edi . Uning javhari jon manbaidan ham yorugʻ, dunyodagi hech bir narsa undan yorugʻ emas edi. Uning vujudi dunyoni oʻzida aks ettiruvchi oinaga oʻxshardi; oy koʻzgusi undan nur olardi. U osmon boʻylab malaksifat parvoz etardi; porloq nurlar unga har tomondan qanot edi. Uning chashmasini Isoning oʻzi topgan boʻlib, toza nafasidan oʻluk tirilardi.
35 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Chashmadan u obi hayot suvini ichar edi. Kecha qorongʻiligi esa uning uchun obi hayot yashirilgan zulumot edi. Uning vujudidan chashma suvi oqib chiqib, atrofga ariqlar porloq nurdek taralar edi. Yoʻq, bu chiziqlarni boshidan-oxirigacha tillarga oʻxshatsa ham boʻladi; uning har bir tili Xudoning yodidan soʻzlardi. U (koʻngul) yana oʻrnidan turib boshqa maydon (osmon)ga xallosladi; unda qoʻliga nayza ushlagan bir pahlavon jangchi turardi . Uning qaxri kelib, gʻazab tutuni koʻtarilsa, har bir uchquni yuz yilgacha dumli yulduzdek osmonda uchib yuradi. Uning ishi hamma olamlarga qaxr sochish boʻlib, achchigʻlanganidan butun vujudi zaharga aylanib ketgan. Achchigʻidan har tomonga tigʻ soladi, tigʻidan esa qon emas, zahar tomadi. Uning may ichadigan kosasi odamlarning boshidan; ichadigani esa may oʻrniga qon. Qorongʻi kechada u otgan oʻqlar yulduzday uchadi; qilichi kesgan yer yangi oyga oʻxshaydi. Nayza va oʻqlari, hatto tigʻi ham Xudoga shukr aytishga kelganda tilga aylanadilar. U (koʻngul) yana bir manzil (osmon)ga oʻtdi, uning saxnida bir xushbaxt kishi joylashgan edi . Oʻzi farishtasifat, kiyimi ipakdan, bu kiyimni darveshlarning ridosi desa ham boʻladi, oddiy yopqich desa ham. Oʻzi olti zinali minbarda oʻltiribdi, yuzidan uning zuxd-toatda ulugʻligi bilinib turardi. Kechalari yuzini ochib koʻrsatish uning odati, saodat nurlari unga mash’al edi. Uning zebo jamoli doimiy baxtga, baxt, omad bilan toʻla taqdiri yetuk aqlga oʻxshardi. Nur va safo chegaralarigacha uning mamlakatidir. Yozgan yozuvlari esa Xudoga hamdu sanodan iborat. U (koʻngul) yana bir cherkovga (osmonga) kirib, sayr qildi. Butxona piri bir hindi ekanini koʻrdi . Har ishda uning istagi sabr edi; sabr qilib, biron ishni bajarishga hech shoshmasdi. Uning peshonasi mehnat-mashaqqat kuniday qora, oyogʻi esa ayriliq kechasiday choʻloq, juda sekin yurardi. U yaxshi ishlashini kuzatib turar, oʻzi esa oʻrdakdan battar sust harakat qilardi. Oʻttiz yilda Makkani bir ziyorat qilganday, atrofini zoʻrgʻa bir aylanib chiqadi. Qoʻliga tasbeh tutib, uni oʻgirib, tilida doim tirik qodir Xudoni zikr etadi.
U (koʻngul) yana bir baland tepaga koʻtarilganda, uning atrofi mustaxkam devor bilan qoʻrgʻon shaklida oʻralganini koʻrdi . Etti osmon unga borib tutashgan. «Qur’on»dagi «Koʻo burilar» haqidagi gap ham shu osmonga tegishli. Undagi xandaqning tagi shunday chuqurki, oʻlchash qiyin. Atrofi oʻn ikki burj boʻlib, birontasining darvozasi yoʻq. Har burjning orasida tepalik boʻlib, bu tepalikning ustida bir ajoyib goʻzal (yulduz) jilva qilib turadi. Qizigʻi shuki, bu goʻzallar doim sayrda, lekin ularning sayri shu oʻn ikki joydan chetga chiqmaydi. Ular xudojoʻ odamlar tili bilan soʻzlaydi, mehribon Xudo madxini koʻklarga koʻtaradi.
36 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Shundan keyin u (koʻngul) eng yuqori osmonga bayroq tikdi, eng yuqori osmon zinasiga qadam qoʻydi . Bu yerda naq bir butxonaga koʻzi tushdi. Undagi har butning koʻrinishi durdonaga oʻxshardi. Unda boshliq ham yoʻq edi, biron barahman ham, lekin undagi butlar barchasi kumush tanli edi. Har bir but shu butni yoʻnganga berilib ravish qilar, butga sajda qila berib, butparast boʻlib qolgan odamga oʻxshardi. U (koʻngul) shuncha qiziq narsalarni aylanib chiqar ekan, ularning hammasiga ibrat koʻzi bilan qarar edi. Ularning hammasining zikr va sajdada ekanini, Ilohiy ma’rifatni egallaganini oʻz koʻzi bilan koʻrdi. Shu payt unga yana gʻayrat kirib, uning hayrati birga ming boʻldi. Ular hammasi zikr qilardi, faqat u oʻzi gung va lol edi; ular hammasi oʻzaro jipsu bu oʻzi yolgʻiz parishon ahvolda. Uni yana sonsiz-sanoqsiz hayratlar aqlini olib, bexud qildi. Ey soqiy, mening vujudim ham oʻsha (koʻngul) singari boʻshashgan, hatto nafas olish ham menga qiyin. Ogʻzimni qadahga olib borishga ham madorim yoʻq, yaxshisi, u mayni paxta bilan ogʻzimga tomiza qol. XX - Uchinchi Hayrat U parishonxol sayyoh (koʻngul)ning farishtalar olami shabistonidan (inson) badani mamlakatining koʻrgʻoniga tushgani va u mamlakat odamlari (a’zolari)ning ham «Meni eslanglar, men ham sizlarni yodga olaman» buyrugʻi bilan mislsiz qudrat (Xudo) yodida ekanini bilib, hayrat oʻfining alanga olgani, vujudi u oʻtdan kul boʻlib, yoʻqlik yeliga tamomila sovurilish bilan ikkinchi yoʻqlik oʻrniga erishib, shundan soʻng, Xudodan unga toʻkis-tugal boqiylik yetib, koʻngul egasining oʻsha mamlakatda xalifalik taxtiga oʻtirgani Quyosh Sharqqa oʻz bayrogʻini tikib, jahon mamlakatlarini egalladi. Osmon otiga minishni ixtiyor etib, ufq tomonidan u otni sakratib chiqdi. To yuqoriga koʻtarilgunga qadar uni tezlatdi, oʻz harorati bilan olamni isitib yubordi. Inson hamon hayrat mayidan mast edi. Mastlik uyqusiga berilib ketgandi. Quyosh issigʻi miyasini qizdirishi bilan seskanib ketib, oʻz xushiga keldi. Shunday achchiq may bilan mast boʻlib, hatto uning qiziq oʻtidan issigʻi chiqdi. Har lahza yana sayoxat etish havasining oʻti koʻngulga shu’la sochib, oʻziga bir doimiy vatan topish xayoli esiga tushdi. Koʻngul yana safar qiyinchiliklarini boʻyniga olib, maqsad manzili tomon yoʻlga tushdi. Koʻngul bu dunyo saxnidan zavqlanib turganda, uning oldida ajoyib bir shahar paydo boʻldi. U shaharning har tomonida mavjud ajoyibotlarning ham hisobi yoʻq edi. Yaratuvchi (Xudo) ning qoʻli uning loyini yasaganda, uning shaklini alohida bir lutf bilan yaratgan edi. Uning vujudini ikki ustunning ustiga oʻrnatdi, uning ichiga juda koʻp qiziq narsalarni berkitdi. Uning gavda tuzilishiga tartib berayotganda, uni toʻrt javharni (oʻt, havo, suv, yer) bir-biriga qoʻshib yaratdi. Bundagi ikki javhar (oʻt, havo) eng yuqori
37 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy sifatlisi, qolgan ikki javhar (suv, yer) esa quyi sifatlisi edi. Bu toʻrt bir-biriga zid narsalar oʻzaro shunday tenglashdilarki, bularning qoʻshilganidan bir butunlik yuzaga keldi. Uning ichida masjid, bozor, mahallalar bor, koʻchalar, bogʻlar, mayxonalar bor. Unda yongan oʻtning Muso yoqqan oʻt yorugʻicha yorugʻi bor; yeli Iso nafasidek jonbaxsh. Suvlari jannat suvidek muloyim, tuprogʻi gul boʻlib, anbar isini beradi. Mamlakatning oʻrtasida bir taxt ham bor. Shu yerdan podshoh mamlakatni boshqaradi. Taxtda bir xol yuz bersa, bu hamma iqlimga ta’sir koʻrsatadi. Taxtda tinchlik boʻlsa, boshqa hamma joyda ham tinchlik; tinchlik boʻlmasa, hammasi - notinch. Uning eng tepasida bir qasr boʻlib, uni qurgan me’mor oʻzining yaratuvchilik pargori bilan uni alohida ajratgan. Bu qasrning tuzilishi har qanday nozik aqlni hayron qoldiradi; uning loyixasi Chin naqqoshlarini ham lol etadi . Bu qasrning usti oliy bir gumbaz bilan yopilgan; bu gumbaz osmon gumbazi bilan teng . Osmon gumbazida nima yozilgan boʻlsa, ularning barchasi bu xushbichim gumbazda ham yozigʻliq. Bu qasrga ajoyib bir eshik ochib qoʻyilgan; ovozidan (har ochilib yopilganda) durru gavhar sochiladi . Bu eshikning ikki tabaqasi ham la’ldan, uning dandanalari toza durdan . Palosi yoqut bilan toʻqilgan, durlar yoqutning orasida qolib ketgan. Nimaiki yeyish va ichishga tegishli boʻlsa, nimaiki yeyish va ichish uchun yoqimli boʻlsa, hammasi bir yoʻl bilan boradi; kechayu kunduz shahar aholisi shundan oziqlanadi . Ortiqcha, kerak emaslarini daf etish uchun ham bunda ikki yoʻl bor. Bu yoʻllar past tomondan oʻtadi . La’l eshikning tepasida ikki tuynuk boʻlib, bunday tuynuklarning boʻlishi ham yaxshi va yoqimli. Ular orqali nafas olib, chiqarib turiladi. Bu tuynuklarning ustidan kumush suvi yuritib qoʻyilganday. Ustunlar ustidagi gumbazga chiqish yoʻli ham boʻlib, bu yoʻl shaharning umumiy yoʻlidan ajratilgan. Shamol shabadasi ushbu yoʻl orqali esib, shahar aholisiga tinchlik, orom bagʻishlaydi. Bu shabada shoh saroyigacha oʻtib boradi, uning bazmiga yuz ming shodlik yetkazadi. Shohning aqlli bir yordamchisi bor. Uning ishi mamlakat atrofini aylanib yurishdir. Atrofga diqqat qilib, nimani fikr etmasin, mavxum bir nuqtani yuz boʻlakka boʻlib tekshiradi. Shoh uchun uning fikri qoʻllanmadir. Mamlakatini shunday adolatli yoʻl tutish bilan obod etadi. Yuqoridagi qasrda baxtli vazir oʻitirib, xalq ishi yuzasidan farmonlar beradi. Qasrda beshta saxn tayyorlangan boʻlib, u yerdan hammayoqni tomosha qilish mumkin. Lekin bu besh saxnda beshta ishbilarmon bor. Ularning biri ikkinchisidan tajribali. Ularning har
38 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy biri bir saxnda joylashgan: har qaysi oʻz sohasining tengi yoʻgʻi. Biri koʻrish ilrnini egallagan, safo koʻzidan oʻz nazarini pok qiladi. Boshqa biri biron tovush kelsa, uni diqqat bilan eshitadi. Yana binning ishi ta’m bilish - xoh u hayot mayi boʻlsin, xoh oʻlim zahari. Tagʻin bittasining ishi hid boʻyicha gulni tikandan ajratish, sovuqni, issiqni sezish. Koʻrish, eshitish, sezish, ta’m bilish, hid bilish - hammasi beshta. Dunyodagi hamma narsalarni shular orqali bilish mumkin. Tushungan odam bunga shubha bildirmaydi. Dahlizi Chin naqshlari bilan bezatilgan qasrning maydonida beshta ishonchli odam oʻltiradi. Besh xis boʻyicha nimaiki yuz bersa, ular har qaysisi oʻz sohasi boʻyicha uning tagiga yetishga harakat qiladilar. Barcha yigʻilgan javhar (ma’lumot)larni ular xaligi xazinador qoʻliga topshiradilar. Undan ikkinchisining oldiga oʻtadilar. Uning xazinadori esa xayoldir. Soʻng uchinchi xazinachi ham bor. Uning ishi boylik qoʻlga kirsa, saqlashdir. Yana birovining oldiga kirishsa, uning ishi doim boyliklarni egallashdir. Uning qoʻli nimagaki yetsa, hammasini qonunga boʻysundiradi. Ravshan aqlli noyib bularning barini vazir mamlakat boyligini qoʻlga olganday olarkan, u baxt saroyiga yoʻl olib, yuzini maqsad ostonasiga qoʻyadi. Hamma narsani u mamlakatga adolat bagʻishlovchi - podshohga arz qiladi. Shoh bu xazinalarning ustida xozir boʻlib, diqqat bilan barchasini koʻzdan kechiradi . Rad etadigan narsani u rad etadi. Maqsadga mos tuhfalarni alohida ajratadi. Qabul qilingani haqida ovoz kelgandan keyin, u tuhfalar oʻz oʻrnini topadi. Bu bilan u shoh najot yoʻlining raxbari, kattalik talashishni yoʻqotgan boʻladi. Koʻngul egasi Inson bunday jahonni, zarrada butun borliq, qatrada esa daryo yashiringanini koʻrgandan keyin fikr nahangiga yana yem boʻldi, hayrat dengizida yoʻqoldi. Fikr oʻtining tutunlari koʻkka chiqdi. Butun vujudi hayratidan tugadi. Chunki bu hayratda ranj va uqubatlar bor edi. Yoʻqlik insonni foniylikka olib ketdi. Xudo unga yangi vujud ato qildi. Bu toza vujudda mushohada etish qobiliyati bor edi. Boqiylik sham’i uning koʻzini yoritib, oʻzini oʻsha podshohlik ichida ekanini angladi. Oʻsha mamlakat, oʻsha yurt unga boʻysundi, faqat u yurt emas, butun jahon boʻysundi. Oʻzi ham mamlakat, ham taxt, ham shoh edi, hammasi oʻzi va oʻzi hamma narsadan ogoh edi. U oʻzligidan har bir moʻyigacha xabardor boʻlib, «Oʻzini bilgan Xudoni ham biladi» degan gap foyda berdi. Soqiy, yoqimli may toʻldirilgan qadahni keltir, men uni xaligi insonday birdan koʻtaray. U qizil rangli maydan bir-ikki qadah ichib, inson madhida bir necha soʻz aytay . XXI Xoja Bahouddin Naqshband sirlari muqaddas boʻlgʻay, shunday zotki, san’atkorlik naqqoshi (Alloh) oʻzining xikmat qalami bilan zamon sahnasida uning vujudi naqshini islomiy bichim bilan chizdi va toʻgʻri yoʻlni koʻrsatish kayfiyati bilan kofirlar koʻngli varagʻidan xitoiy va farangiy naqshlar (oʻchib) ketti va Xoja Ubaydulloh (Alloh u kishini
39 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy salomat qilgʻay)gʻa iltijo arzimiz shundan iboratkim, u kishi xazrat (Xoja Bahouddin Naqshband)ning mutlaq oʻrinbosari, balki haqiqiy xalifaning oʻzidir Baland osmonning naqqoshi - osmonning har sahifasiga naqshlar yasar ekan, Xoja ham koʻpdan-koʻp varaqlarga rasmlar chizdi. Uning chizgan naqshlari esa nihoyatda yoqimli edi. Uning naqsh chizadigan qalami naqshlar chizar ekan, uning naqshlari kabi dilbar naqshlarni hech kim chiza olmagan edi. Uning koʻnglida esa saxovat naqshi mustaxkam oʻrin tutgan boʻlib, u sahifada vujud naqshi barham topgan edi. Uning naqshlariga Xitoy naqshlari teng kelolmay, oʻzlarini maxv etgan, olamning oʻzi bularning qoʻlida naqshli uzukka aylangandi. Bunday uzuk naqshiga esa oʻzining ajoyib naqshlari bilan devu parilar ham boʻysunar edi. Naqshlarga toʻla osmon ham qancha harakat qilmasin, naqqoshlikdagi san’atini izhor etmasin, naqshlarini namoyon etmasin, oddiy devor sahifasiga chizilgan rasmday edi. Naqshband esa joniga ranju mashaqqat naqshini chizar, maqsad bu orqali dunyoning, hayotning foniylik naqshini chizish edi. Uning joni oʻsha naqsh makoni boʻlgani sababli unga naqshdan boshqa hamma narsalar foniy edi. Ajablanadigan tomoni shunda ediki, u naqshga koʻz solmas, jonida esa baqolik naqshidan boshqa narsa qolmagan edi. U koʻnglida naqsh solingan maskanlarda sayr qilar, bu sayrda esa koʻnglida naqshdan boshqa narsa boʻlmasdi. Munaqqash bu osmon boʻylab u sayr etar ekan, kafining naqshlari zarli lavhalarga tegib turganday boʻlardi. U bosgan iz naqshiga peshonasini surtib, naqshni tushunadigan falakning koʻzi bundan ravshan tortardi. U (Bahouddin Naqshband) jannat bogʻiga yoʻl olar ekan, bu (Xoja Ahror) uning oʻrnini olgan edi. Cheksiz olamda bu toq boʻlib, toq emas, butun dunyoga yoʻl boshlovchidir. U bulim osmoni dargohining supuruvchisi, supuruvchisi ham emas, balki peshonasi bilan xas- xashaklarni tozalovchidir. Shohlar uning qullugʻiga oʻzi kelar, bazmlarida har qanday xushyor kishilar oʻzlarini yoʻqotib qoʻyishardi. Unga xizmatda har qanday odam ogoh boʻlib turar, oʻzi gado boʻlsa ham, ma’niligi jihatidan shohdek edi. Oldiga kelib egnini qancha taqqoslama, surishtirma, ma’rifat xazinachisi kafidan olgan yuzta libosi bor. U kiyimini aldash maqsadida oʻzgartirmaydi, ipakni oddiy palosdan farq etmaydi. Uning suhbatida hech shak-shubhasiz allaqancha koʻzga koʻrinmas goʻzal ra’nolar ham bordir. U oʻzi xilvat goʻshalarda oʻltirmas, oʻzini hech kimdan yashirmay, oshkora yurar edi. Osmon atlasi bilan mingta bezak-xasham toʻrqa toʻni ostidagi koʻk astardek edi. Lekin oʻsha toʻrqa toʻnining har bitta ipi faqr masalasida yuzta oʻzaro bogʻlanish uchun zanjir boʻlishi mumkindir.
40 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Jahon mamlakatlarining dalalarining bu dehqoni dehqon emas, balki oʻsha mamlakatlarning nigohboni edi. Mamlakatlardagina nigohbon emas, balki u barcha sultonlar ustidan sulton edi. U yozgan xatlar biron podshoh qoshiga yetib borsa, podshohning vazifasi uni oʻpib, boshiga qoʻyish edi. Podshohlar buni boshidagi toj deb tushunib, uning har bir yozgan soʻzi tojga qadalgan eng qimmatbaho durdek edi. Ammo u xursandchilik vaqtida podshohlargagina toj bagʻishlovchi boʻlmasdan, balki gadolarga ham toj kiydiradigan zot edi. Alloh soʻzlarini odamlarga talqin qilib berar ekan, uning uchun shoh ham, gado ham teng edi. Uning sha’niga nogʻoralarni chalish navbati kelganda esa, navbat bilan shohlar uni ziyorat qila boshlar edilar. U jahonni oʻz nurlari bilan yoritadigan Allohni eslaydigan paytlarda, eng yuqori sharofat yulduzlari boʻlgan (olim)lar unga hamsuhbat boʻlar edilar. Ularning har bittasi bir olam xalqiga raxnamo, bir olam ahli dema, balki koʻkdagi farishtalarga ham raxnamo edilar. U kishi barcha tariqat kishilariga raxbar boʻlib, (yoʻlda ketayotgan) musofirlarga kechalari yulduzlik qila olar edilar. Koʻzi yaxshi koʻrmaydiganlarga nur va issiqlik bagʻishlar, natijada bundan ularning har biri oʻzi yulduz yoki uchar yulduz xolatiga ega boʻlib qolar edilar. (Oʻz vaqtida) U kishi tijorat ishlari bilan ham shugʻullangan boʻlib, bir mamlakatda (muqim) oʻltirib qolmasdilar. U kishining (oladigan yoki sotadigan) yuklari oddiy yuk emas, fano tillasiga teng tuhfalar boʻlib, uni sotib olgan odamlarning har biri bu oltin tufayli boy boʻlib ketishni istar edi. U kishining kumushlarining barchasi ham fano konidan qazib olingan boʻlib, durlari esa yoʻqlik Ummoni suvidan olingan edi. Har qaerga keltirgan narsalari (odamlar uchun) najot mollari boʻlib, koinotning toʻrt tomoni toʻlib ketardi. Alloh jahon ayvonini Ubaydulloh nogʻorasining dabdabasidan boʻsh qoldirmasin. Xudo u kishining himmatidan bizni ham faqr (tasavvuf) yoʻlida badavlat hamda imonga boy qilsin! XXII - Birinchi Maqolat (Mazkur bob) imon sharxi(dan iborat) boʻlib, «Allohga, farishtalariga, kitoblariga va paygʻambarlariga imon keltirgan har bir kishi (dedi): (Har kimning) qilgan yaxshi amali oʻzi uchundir va yomon amali ham oʻzining boʻynigadir» deyilishidan maqsad (imon
41 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy shundangina iborat) degan gap emas va agar (masalaga yuzaki qaraydiganlar) imon degani shudir, desa, tushungan odamlar (bunday) demaydilar va (shu munosabat bilan) mohiyat daryosida oʻz ojizona suzishimni namoyon etmoq va farishtalar uchgan havoda biroz qanot qoqmoq va kitoblarning sahifalari yuzasidan bir necha soʻz aytmoq va paygʻambarlar yurgan koʻchada bir necha qadam chopmoq va qiyomat koʻtarilganda tik turmoq va taqdir xususida oʻziga yarasha iqtidor bilan kuy kuylamoq Kimki dunyodagi insonlar orasida (chin) inson boʻlsa, buning belgisi uning imonidir. Kimki chegara va qoidalarni bilib ish tutsa, bu hayvoniy bilan insoniylikni farq qilganidir. Bu ikkisi torn ma’noda insonlar guruhining (oʻziga xos) yurish-turishini anglatadi. Soʻzlash (xususiyatiga ega boʻlgan) inson bilan hayvoniylik ularning soʻzlay bilishi va soʻzlay bilmasligi bilan belgilanadi. Sen biron insonni (haqiqiy) inson deb hisobladingmi, bilki, u doim inson boʻlib, hayvon esa hayvonligicha qoladi. Buni inson yaxshi farq qiladi. Tangri kalomi («Qur’on») ham bu haqda xabar bergandir. Hayvondan farq qilmagan odam ham odam deb atalsa, yaxshi bilan yomonning oʻrtasidagi farq qaerda qoladi? Qusurli odam bilan komil inson bir-biridan farq etilmas ekan, unda olim bilan johil oʻrtasidagi tafovut nima boʻladi? Bu sifat insondagi topilmas bir najot yoʻli boʻlib, odati boʻyicha takallumli boʻldi. Sen shunday odamni toʻgʻri, riyosiz deb bilgin, qachonki u sabr bilan, shukru hayo bilan ish koʻrsa. Hoshimiy Paygʻambarimiz (ummatlariga) shunday buyurdilarki, imonli boʻlish uchun uch narsa lozim boʻladi: Inson deb atalish shunday odamga ravodirkim, uning ishlari qachonki imon bilan maqsadga olib borsa. Ey sen, imonning nimaligini sharx qilib bergan kishi, eshit, endi men senga imonni sharx qilib beray! Shariatda har bir moʻminga kerak boʻlgan, u e’tiqod qilishi lozim boʻlgan narsaning soni oltitadir. Ularni shu oltitaga olib kelib, ish tutsa, bu bilan u olti tomondan oʻzini qoʻrgʻon bilan oʻragan boʻladi. Kim shunday xisordan oʻziga makon tutsa, uning butun boyligi oʻgʻridan tinch boʻladi. Bu bilan u oʻz boyligini yoiini bilmasdan, gumrohlikda qolishdan, bundan boshqa koʻp qoʻrqinchli yoʻllardan ham sogʻ-salomat olib oʻtib, bu sohada malomatga qolishdan omon qoladi. Bu bilan asl maqsadga yoʻl olib, (Allohga) yaqinlikning xos manzilidan ham oʻrin tutgay. Bularning qisqacha sharxini tushunding. Endi buning har birining tafsilotini eshit. Oltidan birinchisi (bosh) maqsad bilan bogʻliq boʻlib, bu mavjud Haqni bilmoqdan iboratdir. (Shunchaki) bor, deb ham aytma, negaki bu vujud (dunyoda) nimaiki mavjud
42 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy boʻlsa, ularga fayz in’omini beradi. U vujud zotiga sababchi boʻlib, (har qanday) nuqs uning kamoli tufayli oʻz nixoyasini topadi. Tanazzul ham, yuksalish ham U tufayli yuz berib, quyi ketishning ham, balandga ketishning ham ixtirochisi Uning oʻzidir. Uning qadimiyligi daryosi ham toshgandan- toshgan, bir yonida azaliylik boisa, bir yoni abadiylik (me’yoridan ham) oshib ketgan. Nimaiki tik boʻlsa, U Oʻzi abadiy (tik turuvchi) boʻlib, boshqa hammasi yoʻq boʻlib ketgan taqdirda ham, U (doim) boʻlgʻusidir. Butun dunyo xalqiga Uning Zoti yashirin boʻlib, Uning ismlari (hammaga) ayon, sifatlari esa bir olamdir. (Xohlasa), barchani yoʻq qilib yuboruvchi ham Oʻzi, hamma ketib, bor boʻlib (doim) qoluvchi ham Oʻzidir. Ikki dunyo Unga tobe’ boʻlib, boshqa bir dunyo ham boʻlsa u ham Unga tegishlidir. Oltitaning ikkinchisi deb farishtalarni bil. Hammasi ularning borligini tasdiqlaydi. Ular (doimiy ravishda) falaklarni ziyorat qilish bilan shugʻullanib, (insonlarga xos) nafs bulgʻonchlaridan pokdirlar. Ularga har bir parranda tovus koʻrinadi, koʻngillariga eng yaqin narsa esa tasbeh donalaridir. Muhabbat harorati chogʻida bu qanotlar oʻtni yanada koʻtarish uchun yelpigʻich kabidir. Ularning qanotlari bitta bilan cheklanib qoʻya qolmay, birining ustiga ikkitadan, uchtadan, hatto toʻrttadandir. (Allohning) amrisiz ular na qadam qoʻyadi, na nafas oladi. Borligʻining avvalidan boshlab yoʻq boʻlib ketgunlariga qadar ularning barchasi shundaydirlar. Ularning hammalarining asli shunday pok va yalangʻoch boʻlib, tuproq, suv, yel va oʻtdan xolidirlar. (Shuning uchun) ular behisht bogʻlaridagi qushlar kabi zavqli, boʻyinbogʻlari bor. Biroq bularning orasidagi bir qush bu zavqni topolmay qumridek boʻyinbogʻlikdir. «La’n» («la’nat») soʻzida koʻrinib turganidek, uchta harf yaqqol koʻzga tashlanar ekan, uning har birining etagi xalqasimon boʻlib, ularning har birining xalqasi tutash. U tuban qush boʻyinbogʻi mal’unlik belgisidir. Uchinchisi - bu osmondan tushgan kitoblar boʻlib, ulardagi hamma soʻzlar hech shubhasiz Allohning soʻzlaridir. Ularning har bin kitob emas, bepoyon dengiz boʻlib, uning har bir soʻzi katta bir durdir. Uni baxr dema, u ajoyib bir kon boʻlib, boshdan-oyoq la’l va gavharlar makonidir. Agar uning bir uchi uchta sham’dan yorugʻ boʻlib turgan boʻisa, lekin ulardan biri Sharq mash’alidir. Uning uchtasi jonsiz tabiat, oʻsimlik va hayvonot boʻlsa, bu yettitasi otalarining ishlarini bajaruvchilardir. Balki yetti otasi bunga kitoblar onasi boʻlib, undagi yetti oyat esa buyruq tusini oldi. Yoʻq, yetti buyruq ham emas, har bir surasi oʻlkani obod etuvchi davlat va dinini chegarasidir.
43 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Boshlanishidan har bir sura oltin harflar bilan yozilgan boʻlib, ichida bezaklar bilan tartib berilgan. Har sahifasidagi gulshanga oʻxshash sahifa uning bogʻi, xat chiziqlari atrofida tiniq, toza suvlar mavjud. Bu oddiy bogʻ emas, balki osmon, osmon ham emas. Satrlari - saf-saf malaklar. Balki uning har oʻn oyati bir lojuvard samodir. Allohning soʻzlarining har boʻlagi varaqdan varaqqa oʻtgan boʻlib, ulardan barcha haqiqatlar mavjud va barchasi toʻgʻridir. Ularga monandi yoki oʻxshagani yoʻq boʻlib, uning aytuvchisi qadimiylik qancha boʻlsa oʻshancha qadimdir. Bilgilki, yana biri paygʻambarlar guruhi boʻlib, ularning har biri safe gavhari toʻla dengizdir. Ularning barchalari Allohning amri bilan (odamlarni) yaxshi ishga buyurish va yomon ishdan qaytarish bilan shugʻullanib, xalqqa Xudoning toʻgʻri yoʻlini koʻrsatganlar. Tushunmagan kishilar buning uchun ulardan xujjat talab qilishsa, buning uchun ular moʻjizalar koʻrsatishgan. Ularning barchalariga soʻzning haqiqati zohir boʻlib, yolgʻon bilan bogʻliq nuqsonlarning yuz berish extimoli boʻlmagan. Ularning hammalari garchi paygʻambar deb atalsalar ham, ammo koʻrinishlari uch qismga boʻlingan. Anbiyolar birinchi guruhga oid boʻlib, ularga vaxiy kelgan va (gʻaroyib) tushlari tufayli yetakchi boʻlganlar. Shundan keyin Allohdan (qanday xabar) boʻlsa, ularning hammasini xalqqa yetkazib turganlar, keyinchalik sabot-matonat bilan janglar qilib, kishilarni dinga da’vat etib, (zarur boʻlsa) urushga ham buyurganlar. Ularning ichida eng kattasi va fasohatlisi bilki, Abtaxalik paygʻambar (Muhammad s.a.v.) boʻlganlar. Uning koʻngli Alloh yuborgan xabarlarni biladigan boʻlib, dini esa boshqa paygʻambarlarning dinini inkor etishga qaratilgan edi. Lekin kofirlikning qorongʻiligida qolgan har bir paygʻambar oʻz dini bilan (hammayoqni) mash’aldek yoritgan edi.
U (Muhammad s.a.v.)ning shariati Quyoshi zuhur qilgach, (oldingi paygʻambarlar yoqqan) mash’allarning nuriari soʻnib (Allohga) elchilik udumlari barham topib, din deganda uning Islom dini tushuniladigan boʻldi - vassalom! Hisob-kitob kuni (ya’ni qiyomat) beshinchi boʻlib kelgan. Uni hisob-kitob kuni dema - azob tortish kuni de! Qiyomat boʻlishiga, kishilar qilmishlaridan pushaymon boʻlishlariga sidqidildan ishonmoq. Shodlikka erishgan doʻstlar(ning nomlari) oʻng tomonga yozilib, sahifalar yuzida yozishga joylar yetishmay qoladi. Shimolda yashovchilar orasida esa mojaro koʻtarilib, (gunohlari yozilgan) xatlar esa yuzlari singari qora boʻladi. Toʻgʻri tortadigan tarozining ikki boshi boʻlib, bir tomonida gavhar tursa, ikkinchi tomonida tosh turadi.
44 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Pulsirot koʻprigi boʻylab odamlar xavfda - undan oʻtish biriga qiyin boʻlsa, boshqa biroviga oson boʻlishi mumkin. Doʻzax oʻti bergan azobning nixoyasi yoq: u kishilar xalokati uchun ajdaho kabidir. Uning yettita boshi aylana gumbazni eslatsa, yettita ogʻzining har birisi gʻorga oʻxshaydi. Uni yettita eshigini ochib turgan doʻzax deb oʻylama, u yetti ogʻzidan oʻt (alangasi) sochib turadi. Jannat gulshanida noz-ne’matlar shunchalik koʻpki, ularning orasidan yengil shabada oʻtish uchun yoʻl topolmaydi. Undagi hurlar rasmda chizilgan arvohlarga oʻxshasa, ularning qaddi va lablari (chiroyli) tubi daraxti va kavsar suvi kabidir. (Nimanidir kutib) tinch oʻltirganlar baqo jomiga umidda, baqo ham emas, balki (Alloh) jamolini koʻrish umididadirlar. Oltinchisi qismat haqligi haqidagi soʻzdir. Bilginkim, azaliy yoziq - qanday yaxshi va yomon narsa boʻlsa, oʻshalarning hammasidir. Azaliyat jomi sof va toʻla boʻlishligi uchun, u maydan abadiyat ahli ichib mast boʻlishlari uchun bu majlisda paydo boigan usullarni va undan kelib chiqadigan shoxobchalarni tushunish kerak. Biron mast yoqimsiz tovush chiqarsa, sozanda esa dilkash navo chalsa, birov Ka’ba sari yoʻlolsa, ba’zisi mayxona ichida oʻltirib, bazm tuzsa; birov choʻlda yuz qiyinchilikni koʻrib azobda boʻlsa, boshqasiga fano mayxonasi maskan boʻldi. Mayparast mugʻbacna mast boʻlib chiqib, yaxshi odamlarni nam mast qilib, rasvo etdi. May quyqasini ichib yuradigan ketib, nima boʻlgani boʻlgan boʻlsa, xirqapoʻsh darvish kelib, fosiqqa aylandi. Ularning barchalari Haq ilmidan ma’lum, lavhayi maxfuzda (faoliyatlari) yozib qoʻyilgan edi. Lekin ular oʻzlarining yaxshi amallari orqasida na bexistga erishdilar, yomon fe’llari ularni doʻzaxga ham solgani yoq. Bir odam ming yil Tangriga sajda qilsa-da, doim baxtsiz boʻlib qolsa, bundan qanday foyda bor! Dayrda mugʻbachalar xalok etgan abadiy baxtiyor boʻlsa - buning xavfli tomoni qayda? Kimdaki bu olti narsaga e’tiqod boʻlar ekan, ham shu ravishda bu haqda yozar ekanman, uning yozigʻi qancha qora boʻlmasin, u gunoh daryosiga qancha gʻarq boʻlmasin, ajab emas, agar unda afv umidi paydo boʻlib, abadiylik rahmati uning qoʻlidan tutsa! Lekin bu dardning oʻtlari jonni qiynovchi boʻlib, ushbu azoblar ichida sir egalari kuyib- yonishlari mumkin. Unday paytda bu birisi oʻz xoliga motam tutsa, unisi butun olamni tark etish yoʻlini tutgan boʻladi. Men bunday buyuk martabani bayon qilar ekanman, bunday martaba kimga yetib-etmasi ayon emas. Biror kimsaga yetishi ham aniq
45 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy cheklanmagan, yelmasligi ham qat’iy va barhaq emas. Yo kofirmi, yo moʻminni umidvor etay desang, na unisi umidvoru, na bunisining koʻngli tinch. Toki kim oʻzining baxtsiz yoki baxtli ekanini bilgunga qadar odamiarni bunday xavf ham, umidvorlik ham kuydirgani kuydirgan. Najot topish barchaning niyati boʻlib, lekin unga erishish irodaga bogʻliqdir. XXIII Bilimdonlarning sultonini gʻamgin xolda koʻrib, muridda savol tili ochilgani va qoniqarli javoblarni eshitib, anduxlik koʻnglini boʻshatgani Kunlarning birida) Boyazid xafa holda oʻltirgan edi, buni koʻrib bir muridi uning xafachiligining sababini soʻradi. — «Ey (doim) osmoni falakning ustida yurgan, Arsh fazosiga ham qadami yetgan ustoz! Koʻngling qanday bir ishdan bu qadar ezilmoqda? Bunday qiynalishingga nima sabab boʻldi?» Pir koʻzidan yosh toʻkib, hatto oʻtli bir oh tortib, dedi: «Bu shunday gʻamki, meni ado qildi. Bu gʻala-gʻovur bilan toʻla dunyoda odamlar koʻp-u, ammo hech kim yoʻqdek. Har kishining koʻziga oʻzining ishi yaxshi koʻrinib, boshqa bir odamni yoʻqlagan haqiqiy bir inson yoʻq! Bu atrofda bunday kishi borligini aniq bilmayman. Boʻlsa ham, dunyodan oʻtib ketgan kishilar orasida boʻlishi mumkin. Bu javobdan savol bergan iztirob chekib, yana dedi: «Ey Quyoshdek olijanob zot! El orasida bunday odam yoʻq deyar ekansan, o.’shanday (buyuk) kishilar doirasiga oʻzing mansub emasmisan?» Shayx javob berdi: «Ey (doimiy) ishi gumrohlik boʻlgan, (boʻlayotgan) ishlarning sirlaridan ham ogohligi boʻlmagan inson! Men oʻzim ham oʻzimga oʻxshagan yuz ming sarson-sargashta yurgan, koʻzining yoshlari bagʻrining qoni bilan qorishib ketganlardan men. (Agar bu dunyodan) kimki imon bilan ketmasa, bilgilki, bundaylarni odam deyish mumkin emas. Olamda qanchadan-qancha katta va kichik menga oʻxshagan, senga oʻxshagan har xil odamlar boʻlib, hammamiz shunday tashvish tigʻidan jarohatda, barchamiz shunday motamga giriftormiz. Kimning ichi bunday gʻussadan qon boʻlmagan? Bu gapning ma’nosi kimga ayon emas? Biron kishi joni bilan vidolashar ekan, uning imoni boʻlmasa, demak, uning (u dunyoga oʻzi bilan ketadigan) hamrohi ham yoʻq. Qachonki jahon ahlining barchasida ahvol shunday ekan - buyogʻida savolga oʻrin yoʻq».
46 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Savol bergan murid bunday durga oʻxshash ma’noli gaplarni qulogʻi bilan eshitar ekan, ogʻzi sadaf ogʻzidek xomush boiganicha qoldi. Yo Xudo, narigi dunyoga olib boriladigan tuhfa (imon)ni Navoiy bilan hamroh qilgaysen va shu kifoya. Uning imonini xizmatingga maxkam’qilib, va’dasini imonidek qil! Soqiy, oʻlmoqdaman, imon mayini keltir! Vujudimga imon mayidan jon bagʻishla! Sen bugun jomimga davron mayini quyma! Uning oʻrniga jonimni ol-u, ogʻzimga imon mayini quy! XXIV - Ikkinchi Maqolat Islom xususidakim, «Alif»lari tinchlik bogʻining sarvlari durur va «Sin»i saodat qasrining kungurasi va «Lom »i latofat gulchehrasining sunbuli zulfi va «Mim »i muhabbat mash’alining nuri va ul sarvlar soyasida yer tutmoq va ul qasr kungurasiga talab tuzogʻini qoʻymoq va zulf sunbulini qattiq ipga aylantirmoq va ul mash’al nuri bilan koʻzni yoritishning targʻibi Olamdagi xalqlarni Pok Parvardigor najot ahli va xalok guruhiga boʻldi. Ulardan bu birisini sanamlarga sigʻinadiganlar deb, ikkinchisini Islom jamoasi deb bil. Shuning oqibatida kufr eli malomat yoʻlini tutdi, Islom jamoasi salomatlik, sogʻlomlik boʻyicha ketdi. (Shuning uchun) u biriga doʻzax oʻti maqom boʻlgan boʻlsa, Islom eli salomatlik uyini tanladi. Islom mamlakatlari sanoqli boʻlib, ularning xalqi qancha ekanligidan qat’i nazar, ularning hammasi boshidan-oyogʻigacha musulmon emas. Kim haqiqiy musulmon boʻlsa, buni yolgʻon deb ayta olmaydi. Musulmonchilikning bir qancha shartlari boʻlib, buni omiy kishilarning birontasi ham bilmaydi. «Kimki sogʻ-salomat muslim boʻlsa», oʻsha musulmondir. Yuz, qoʻl va til bu masala talqinida ojizdir. Boq - bu ish kimning qoʻlidan kelishi mumkin? Yoki bu soʻz kimning tilidan chiqadi? Bunday paytda aql tilni lol qolgan xolda topadi. Faqat til emas, qoʻl ham shol xolatda. Bu shartlarning imkonlari boʻlganidek, bu shartlardan ayricha uning tayanchi, ustunlari ham mayjud. Ularni Tangri taborak beshta qilib yasagan. Buni muborak beshlik desa ham boʻladi. Bu besh ustunning birinchisi hech shubhasiz «lo iloh» bilan «Illalloh»dir. Yana biri Muhammad (s.a.v)ni uning elchisi deb bil. Unga guvohlik berib, uni qabul ham et. Yo Alloh, yo Alloh, bu ikki soʻz qanday soʻzlar boʻldiki, ular tufayli ikki olam tartibga keldi! Taqdir kitobiga qalam avval buni yozib, jannat eshigiga ham shu xat yozilgandir.
47 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Baland osmon uzuk xalqasi kabi boʻlib, u soʻzlar uning yuziga naqshdek muxrlab qoʻyilgan, yo boʻlmasa, bu xatlar uzukka bezak sifatida yozilgan hamda osmon uzugining ogʻirligidan bukilgandir. Inkor ahli oʻzlari biladigan narsalardan boshqalarini hammasini rad etishga harakat qiladilar. «Illalloh» - buning isboti boʻlib, ayni shu vujud uning aslini ham anglatgusidir. Muhammadning Allohga elchi bolganligi natijasida unga abadiy iqbol yuzlandi. (Allohning) buyruqlari va (ma’lum narsalarni) man’ etishini bayon qilish, Uning (ma’lum sabablar bilan) qaxrga kelganligini ayon etish uchun paygʻambarlarning yaxshi boʻlishi - Tangrining istagi boʻlib, ular nima-nimani yetkazsalar hammasi rost gaplardir. Ustunlarning ikkinchisi namozni qanday ado etish (masalasi) boʻlib, lekin buning bajarilishida ma’lum qiyinchilik bor. Buning uchun avval tahorat qilish kerak. Shu bilan birga tahorat qanday boʻlishi kerakligini bilish zarur. Tahorat degani suvni yaxshi koʻrib, bir necha a’zolarni suv bilan yuvishdan iborat, degani emas. Bunday tahoratni har qanday xafsalasiz qilishi mumkin. Bundan boshqa latif tahorat ham bor. Buning uchun poklik chashmasidan zavqlanib, avval koʻngul lavhasini (yomon oʻy-fikrlardan) tozalashing zarur. Tanani mahorat bilan yuvish bilan birga ruhni ham poklash kerak boʻladi. Ruxni ham shunday tozalash kerakki, yuzda kichik bir nuqtacha ham kir qolmasin. Koʻzni ariqdan tiniq koʻz yoshlari oqib ketgandek qilib, koʻngulni ham yaxshilab boʻshatish zarur.
Shundan keyin oʻz yashab turgan uyingni (shar’an) foydalanishga noloyiq deb topib, Xudoning uyi (masjid) tomon yoʻl olishing kerak. U yerga avval oʻng oyogʻingni bosib kirar ekansen, Xudodan boshqani ichkariga kiritmagaysen. Bu vaqtda uy egasi boʻlsayu sen boʻlsang - shu yaxshiroq ham. Uyning chetroq yeridan oʻrin tutilsa. Ustunga oʻxshab tik tursalaringiz. rukuaa borar ekansiz, egilish qoidasiga rioya qilinsa. Sajdada xayajon bilan yerga bosh qoʻyar ekansiz, sizning chehrangiz Quyosh sargʻaygandek boʻlsa. (Namozning) vojib va farz (qoidalariga) rioya qilinsa, sunnat ham toʻlaligi bilan ado etilsa. Shunday yaxshi sajda hamda pok yuz bilan namoz oʻtalsa, (oʻlganingizda ham) yerga Quyosh kabi (pok yuz bilan) kirasiz. Qiyomat tongida qanday zuhur etsangiz, boshdan to oyogʻingizgacha Quyoshdek nurga gʻarq boʻlursiz! Uchinchisi zakotning bajarilishi majburiy ekanligidir - Alloh senga mol va yer-suv kabi nimaiki bergan boʻlsa, shular yuzasidan. Bunda ham ikki xil yoʻ1-yoʻriq mayjud boʻlib, ey doʻstim, uning birisi eng asosiysi boʻlsa, yana biri unga tutash qismi yoki shoxidir.
48 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Bunisi shunday qismki, tashqi tomoni Paygʻambar shariatiga, qanday izohlansa ham qabul qilsang boʻlaveradi. Zakotni beruvchi oʻz mablag i (boyligi)ning haqiqiy egasi boʻlsa, har qirq diramdan bir qismini hisoblab ajratishi kerak. Unga dehqonchilik va doʻkondan, shunga oʻxshaganlardan ham, hatto xizmatchilari, yuk tashiydigan hayvonlari (ot, eshak va x.z) ham shu hisobga kiradi. (Uyida) qancha matolari boʻlsa, shariat yoʻli bilan ish koʻrilib, hammasiga zakot berarlar. Bunda gʻallaning miqdori ham aniqlanib, qanchaligi, qanaqaligiga qarab ochiq belgilanadi. Doimiy ravishda sakkiz kishi sarf- xarajatni shariatdan kelib chiqib, soʻzlab tushuntiradi. «Far’» zakotning, aytib oʻtganimizdek, bir qismi boʻlib, u asosiy qismidir va bu narsalarning har qaysi faslda oʻziga xosligi bor. Asl maqsadga muvoʻfiq ishga kirishib, nima boʻlsa ham orqaga qaytmaslik. Borini berib, bunga shukr ham qilish kerak. Berish uchun soʻralgan narsa topilsa, bu yana ham yaxshi. (Uy egasi, xoʻjayin)ning zaxira qilish koʻnglida boʻlsa, unga faqirlik va fano ganji oʻzi yetarlidir. Uning koʻnglida pulning naqshi oʻz dogʻini qoldirmagan boʻlsa, u oʻziga durning porloq nurini shamchiroq qilmoqchi boʻlmasa, bagʻrini la’l gʻami bilan qon qilmasa, dur tashvishida koʻzidan yoshlar oqmasa, mingtani topib, bittasini ham olib qolmasa, nima kamchilik boʻlsa, oʻz boʻyniga olsa, boylik topib, biron vayronaga olib borib berkitmasa, birovga berganini minnat qilmasa, har narsani yetarli berib, uni birovdan berkitmasa, buning ustiga yana suyunchi ham bermoqchi boʻlib, boshqa narsa topolmasa - kimki ehson qilsa - shunchalik qilar, boylikka erishsa, tayyorgarlik koʻrish ham shuncha boʻlar! Buning toʻrtinchisi roʻza boʻlib, bundan qochmagil. Uni tutginu, inkor etishga ogʻiz ham ochmagil. Oshqozoningni boʻshliq bilan toʻldirgil. Unda qancha boʻshliq boʻlsa, xursandchilik bilan toʻlat.
Roʻza bilan bogʻliq hadisda bu haqda loʻnda qilib Alloh «As-savmu li» («Roʻzaga») degan, deyiladi. Nisbat berish yoʻli bilan bu muloqotni oʻzi bilan qildi, yoʻqsa uning oʻziyoq buni man’ etishi mumkin, buyruq boʻlib, Xudo sifatida jazolamoqchi boʻlib, roʻza oʻttiz kun emas, yil-oʻn ikki oy! deyishi ham mumkin edi. Shuncha (ya’ni oʻn ikki oy) tutsang, bu Unga loyiqdur. Bilsang jazo senga qarab yoʻnaltirilgan edi. Bu roʻza emas, u (insonga) mashaqqat ham keltiruvchi, (Ilohiy) xabarda esa «Ana ajzo bixi» («Mukofotini oʻzim beraman») - boʻlib keldi. Bu ham uch qismga boʻlingan boʻlib, uning birinchisi ijrosi quyidagicha rasm boʻlgandir. Sahar chogʻida Quyosh nurlarini namoyon etib, oʻz ruxsorini koʻrsatmaguncha roʻza tutgan kishi ovqat va ichkilik (suv) iste’mol qilmaydi. Lekin ikkinchisini ichmaslikka alohida e’tibor berish zarur.
49 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Bunday roʻza tartibi bitilar ekan, bunga ham bir qancha qoʻshimchalar boʻlishi mumkin. Boshqa a’zolarga xalal yetmasligi, shariatga xilof ishlarga qoʻl urmaslik lozim. Har kim oʻz ishiga berilganda, man’ etilgan narsalarga qarshi jiddi jahd bilan kurashmogʻi kerak. Bormas yerga bormaslik, koʻrish kerak boʻlmagan narsani koʻrmaslik, ushlash kerak boʻlmagan narsani ushlamaslik, aytish kerak boʻlmagan narsani aytmaslik, eshitish kerak boʻlmasa eshitmaslik, yurish kerak boʻlmasa yurmaslik kerak. Lekin uchinchisi shundan iboratki, koʻngul yuqoridan tushadigan barcha nurlarning makonidir. Uning havosi pok va rohatbaxsh.boʻlib, osmoni ham fayz jilvagohidan iboratdir. llohiy sirlar xazinasi ham uning oʻzi, shohona chehra oynasi ham uning oʻzidir. Kir xayollarni daf etib, bu oynani extiyot qilib asrash darkordir. Chunku unda doʻstdan boshqasi zuhur etmaydi, uning xotirasidan boshqa bir narsa ham. Hech bir surat uning naqshiga kuch-quvvat bera olmaydi. Boshqalar esa bu ne’mat yordamida roʻzalarini tutaveradilar. Ushbu xol sahardan to shomgacha emas, sahar va shomni ham qoʻy - davomlidir. Beshinchisi, har bir musulmon qiblaga qarab qadam qoʻyib, baytul-haram (Ka’ba) ziyoratida boʻlmogʻi kerak. Bunday saodatga yetishgan odamlar dashtu choʻlni ikki tarzda bosib oʻtadilar. Biri shundayki, u boy odam boʻlib, unda yuqori amal ham bor, uni suyab turgan boylik ham. Uning uchun yoʻllar tinch boʻlib, biron baxtsizlik unga mone’lik qilmasa. Buning uchun yoʻlda kerak boʻladigan barcha asbob muhayyo qilinsa, unga mehribon bir hamroh topishsa. Farzni ado etishni oʻziga muqarrar qiladi-da, farzni ado etadiyu orqasiga joʻnab qoladi. Ikkinchi xili - bu fano ahliga oid kishilar boʻlib, ular oʻziga faqirlikni boylik deb biladi. Vayrona koʻngliga doʻsti (Alloh) tushsa, shavq, talab uning joniga oʻt soladi. Faryod qilib, u darxol fil kabi yoʻlga chiqar ekan, aqldan ozgan odamlar ahvoliga tushadi. Ming yogʻoch masofani yurib oʻtar ekan, birinchi qadamdayoq xaj kiyimini kiyib oladi. Na uning yonida farzandi bor, na oti, na ulovi, na birga borayotgan karvoni. Dasht unga gulshan boʻlsa, oq xushboʻy gul-tikan. Yonida mugʻilonzor - bamisoli chaman. U yerda har xil garmsel esib. rangni qizartirsa, qancha gul va lola boʻlsa, ularni shamol uchirgani uchirgan. Shunday garmsel ichida qolsa ham u sogʻlom, goʻyo gulzor orasida shabada esayotgandek. U yerdagi chamanning daraxtlari tikonli boʻlib, quyunlari esa - sollanayotgan sarvlar edi. Alloh bularning hammasiga muruvvatni dalil qilgan, shu’lani esa Xalilning gulzoriga aylantirgan edi. Toki bunday ahvol unga dalil boʻlib, asosini Xalil qurgan oʻsha uy (Ka’ba)gacha uni yetkazdi. U sidq va safo bilan tavof qilar ekan, barcha shatrlarni bajo keltiradi. Doʻst (Alloh) uyida mehmon boʻlib turar ekan, unga nima kerak boʻlsa, mezbon xozir qildi. (Aslda) bu
50 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy mehmonni oʻzi olib kelgan, boradigan uyigacha unga hamroh boʻlib, yetkazib kelgan edi. Bir odamni saodatga bunchalik sarafroz etgan narsa fano va niyoz edi. Kimki foniy boʻlib, yolborsa, Tangri uni sirlarni kashf etuvchiga aylantiradi. Choʻlni kezish boylik egalariga farogʻat bagʻishlaydi, Fano ahllarining choʻlni bosib oʻtishida boshqa bir (sirli) xol mavjud. Unisi nozu ne’matlarga ega boʻlgan boʻlsa, undan ortiqrogʻiga bu rnuxtojlik bilan erishdi. XXV Ibrohim Adhamning Ka’baga namoz oʻqish bilan borgani va Robiyai Adviyaga esa Ka’baning oʻzi unga muhtoj boʻlib kelgani Qachonki Ibrohim Adham oʻrinbosarlikdek yuqori mansabini tark etar ekan, Alloh fano tojini uning boshiga kiydirdi. Uning podshohligi va dabdabalarini fano yeli uchirib (Ka’baga olib boradigan) dashtni bosib oʻtish uchun qadam qoʻydi. Masjidni qoʻyib oʻz xolicha namoz oʻqir, har qadamda ikki rak’at namozini oʻqishni qoʻymasdi. Shu tarzda u oʻn toʻrt yil yoʻl yurdi. Uni madx etish uchun har bir tikan va giyohlar tilga kirdi. Makkani tavof etish uchun u kirib kelar ekan, Baytul-haram (Ka’ba ziyoratgohi) oʻz oʻrnida yoʻq edi. «Bu ne xol, ey Xudo!» - deb figʻon solar ekan, gʻoyibdan ovoz keldi: «Ey yoʻlovchilarning piri! Bir qariya ayol choʻlni bosib oʻtar ekan, (Allohga boʻlgan) shavqu muhabbat yuki ogʻirligidan qaddi bukilibdi. Zaiflikdan u shunday kuchsizlanibdiki, (endi) Ka’ba oʻzi uni ziyorat qilishga ketdi!» Bu voqea Adhamni hayron qoldirdi. U qarab turar ekan, Robia kelayotganini koʻrdi. U dedi: «Ey sayrgohing Arsh boʻlgan zot! Ka’ba oʻzi seni tavof etish uchun yoʻlga chiqibdi! Qaraki (oʻz ishlaring bilan) sen dunyoga qanday ovoza solibsan!» Robia unga javob berib dedi: — Oshirib yuborma! Butun olamga ovoza solgan sen boʻlasan! Dashtni bosib oʻtishuchun oʻn toʻrt yil yuribsan! Ibrohim dedi: — Ey pok qadam, sen farishtalardek, Osmonni ham kezib chiqishga qodirsen! Ammo ayt-chi, nima uchun men shuncha yoʻl yurib azob chekdim, azobni men chekdimu xazina senga tegdi? Robia unga dedi: — Tushun! Bir necha yil choʻlda barcha yoʻllarni bosib oʻtar ekansen, sening ishing namoz oʻqimoq boʻldi, xolos! Men esa Unga istagimni aytdim, ishva, noz qildim, yalinib-yolbordim! Namoz oʻqib, riyo qilib, erishgan xosiling shudir. Menga esa yalinib- yolborishim va oʻzligimdan kechganligim shu mevani berdi.
51 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Ey Navoiy, noz ahliga boqma! (Alloh oldida) oʻzini muhtoj tutganlarga arzi niyoz qil! Ey soqiy, koʻp noz qilma, qadahni olib kel! Boq - senga muhtojlar naqadar tashna! Toʻlatib ber, - uni har bir ulfat, xususan, ulardan eng zaifi - men ham ichaylik! XXVI - Uchinchi Maqolat Sultonlar haqida; eng yuksak va maqtovlarga sazovor Tangri ularning hukmdorlik boshiga podshohlik dubulgʻasini shuning uchun kiydirdiki, ularning adolatlari koʻzining chashmasidagi zilol suv mamlakat bogʻini qondirsin, toki bu bogʻda tinchlik va farogʻat gullari ochilsin. Ular zulm bogʻida may ichib, gul sochganlarida esa u maydan har lahza oʻzgacha gullarni gullatadilar Ey, ulugʻvorligi falakning avjidan ham yuqori koʻtarilgan odam, oy va quyosh sening sha’ningga nogʻora boʻlib chalinadi. Sening taxting mamlakat uchun abadiy baxt belgisi. Chodiring soyasida mamlakat quyoshi porlaydi. Boshing tufayli tojning martabasi yuqorilashdi; taxt esa sening oyogʻingdan azizu mukarram boʻldi. Pulga noming chekilgani uchun u hurmat topdi. Sening obroʻyingni bildiruvchi tangalar osmon yulduzlaricha koʻpdir. Sening amaldorlik xutbangni Mushtariy sayyorasi oʻzi oʻqigani uchun toʻqqiz zinali osmon Kursisi unga minbar boʻldi. Quyosh oʻzi senga soyabon boʻlishga intiladi. Oy yuzidagi muxr sening uzuging oʻrni. Sulaymon davlatida sen ishrat qilasan; humo qushidan boshqa narsa senga soya solmaydi. Sen podshoh Jamshid oʻltirgan joyda oʻltiribsan, qoʻlingni qadahdan boshqa narsa oʻpa olmayapti. Adolat uzugingga baland osmon «Rostlik - xaloslik» degan soʻzlarni naqshlagan. Baland martabang xutbasini esa u «Adolat bilan amringni yurgiz!» - deb yozgan. Xudo senga mehribonlik soyasini solib, hukmronlik taxtini ravo koʻrdi. Ne-ne buyuk odamlarni oldingda past qilib, dunyodagi qancha zoʻrlarni senga boʻysundirdi. Sening oldingda xalqni ham notavon qilib, hammasiga hukmingni oʻtkazdi. Xizmatingga elni majbur etib, oldingda qomatlarini egdi.
Lekin sen shuni bilki, sen ham bir bandasan, aslida ularning koʻplaridan ojizsan, quyisan. Ular tuprogʻu, sen toza nurdan emassan: aslida sen va ular qora tuproqdan yaratilgansizlar. Hamma a’zo va tan boʻlaklarida, tashqi koʻrinishda ham, tuzilish moddasi e’tibori bilan ham tengsan. Lekin xunar bobida, aqliy yetuklikda, yaxshi xulqda, chiroyli soʻz soʻzlashda, adolat bilan ish tutishda, insofda, yumshoqlikda, hayoda, boshqa sifatlarda -shariat yoʻlida, ibodatda, Xudo yoʻlida qattiq turishda - toʻgʻri yoʻldan sen ancha chetdasan. Bu sohada ularning koʻpi sendan yaxshi yuradi. Senga Tangri shunday imtiyoz berib, saltanat osmonida baland qilib qoʻygan ekan, taxtni sening shaxsingga joy qilib, hukmingni mamlakat boʻylab oʻtkazib qoʻygan ekan, munda
52 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy ham u oʻz qudratini, oʻz hikmati bilan qatrani daryoga aylantira olishini namoyish etmoqda. Oʻzining haqligini odamlarga bildirib, oʻzining qudrati mutlaq ekanini tushuntirib qoʻymoqda. Lekin bunday baxtning roʻparasida, bunday buyuk martabaning qarshisida u senga bir necha vazifani topshirgan, bir necha san’atlarni ham senga nasib etgan. Birinchi vazifa uning bergan ne’matiga shukr qilishdir; kimki shukr qilsa, Xudo unga bundan ham koʻpini beradi. Agar sen shukr qilib, zulm qilmasang, oʻzi: «Albatta, ne’matingizni orttiraman!» degan. Soʻngra u senga xalqni omonat sifatida topshirgan; shuning uchun ularni xurram tut, chunki bu haqda oʻzi ham gʻam yeydi. Garchi uning buyruqlari koʻp boʻlsa ham, ammo ularning hammasi ham biru, bunisi ham bir. Xalq poda boisa, sen choʻpon; u mevali bogʻ boisa, sen - bogʻbon. Qoʻyni agar oy-yillar davomida choʻpon asramasa, ularning hammasi och boʻrilarga yem boiadi. Dehqon oʻz gulzoriga tunu kun qaramasa, koʻklam daraxtini oʻtin deb hisoblayver. Boʻrini podadan uzoqlashtir: bogʻni ham suv berib, obod qil. Poda toʻgʻrisida qaygʻursang, u senga koʻp foyda keltiradi. Bogʻ ham gul va nafli mevalar beradi. Poda qirilib, daraxtlar qurisa-chi, sening oʻzingga ham hech qanday naf va foyda boimaydi. Xudo topshirgan topshiriqlarini soʻrab qolsa, oʻylab koʻr, sen u vaqtda qanday javob berasan? Agar sen oʻzing yoi tanigan odam boisang, koʻzingni och, ish tutishingni uning aytganlariga qiyos qil. Sening qaramogʻingdagi bir odam zulmingdan bechora xolga kelib, ezilib, obroʻsi, mol-dunyosi boimasa ham, lekin insoniy qadr-qimmati senikidan ortiq. Nimaga desang, qiyomat kuni eng yuqori turgan Xudo zolimlarni ham, mazlumlarni ham savolga tutadi. Shunda unga bu dunyoda chekkan zulmi uchun mukofot, senga esa sharmandalik boiadi. U buyuklikka, sen tubanlikka sazovor boiasan. Uning tili poiat xanjardek uzun boiadi, savsandek tik ochiladi. Sen esa gunafshadek qaddingnii bukib turasan, uyatdan bosn koʻtara olmay, magʻlub xolda qolasan. U xursandchilikda, sen esa gʻam-anduxda; sen xozir qanday boisang, u oʻsha vaqt senday boiadi. Qilgan xatolaring hisoblab chiqilgandan keyin, har bittasiga yuz azob tortasan. U vaqt Tangri bu dardingga davo qilmaydi. Agar birovdan tortib olganing siniq igna boisa ham u yerda olmos xanjar boʻlib bagʻringga qadaladi. Agar mazlumning oʻzi gunohingdan oʻtmasa, sening joying doim doʻzaxning ichi boʻlib qoladi. Agar sen uning kechirishiga umid tutmasang, bilki, abadiy doʻzax oʻtidasan. Kimgaki bu dunyoda bir tikan kirgizibsan, u sening koʻksingga yuzta oʻtkir tigʻ uradi. Kimgaki bir uchqunni tekizgan boisang, buning badaliga butun bir doʻzax oʻtini olasan. Kimga bir qilcha ziyon yetkazgan boisang, u ipni oʻz oiiming uchun ilon deb bil. Evohki, baxt sening qoiingni quvvatli qilgan edi, lekin sen esa undan zulm yoʻlida foydalanding. Sening xaloyiqqa qilgan zulming kamaymas ekan, bu bilan sen oʻzingga
53 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy ham zulm qilgan bo lasan. Zulm qilish oʻzing uchun ham buzuqlik-ku, ey xushyor odam, agar xushing joyida boisa, uni yoʻq qil. Sen xursandchilik bazmiga yoi olar ekansan, ayshu farpgʻat yoiida bazm qilarkansan, bazming uchun tayyorlangan qasr jannat monand qilib jixozlangan. Lekin uning pardalarining iplari xalqning jonidan, qizil toshlari va qizil. boʻyoqlari odamlarning qonidan, shipi xalq molini talash hisobiga oltinlangan, xalqning dur vaiailari bilan naqshlangan. Gʻishtlari masjidlarni buzib keltirilgan, toshlari odamlarning qabrlaridan tashilgan. Sen shunday joyda taxtda oitirib, shaxanshohlik qilasan, xursandchilik qadahi uchun ishtaxang joyida. Bazmda soqiylar kulib, jilvada; sozandalar turli-tuman soz chalib, qoʻshiq aytmoqdalar. Unda koʻngul nimani xohlasa, bir emas, minglab topiladi. Ogʻizlaridan chiqqan gaplar gapiradigan gaplar emas; shunday ishlarga koʻz tushadiki, qarash mumkin emas. Quloq shovqin-surondan boshqa narsani eshitmaydi. Maqsadlari qoʻlga qadahdan boshqa narsani olmaslik. Bunday xursandchilik kuning, hay-xuning koʻpligidan hech kim soʻfining azonini eshita olmay qoladi. Gʻazalxonlik, gap-soʻz, kuy bilan boʻlib, hamma oʻsha kungi namozdan qoladi. Oʻsha oitirishdagi bor-yoʻq taqvodorlar: beli bukik chang - ruku’da, shisha esa sajdaga bosh qoʻygan edi. Ular ham bu xil «toat-ibodat»lari bilan rasvo boʻlib, tasbeh donalarini meva oʻrnida gazak qilishdi. Quyosh gardishidan nurlar sochila boshlagunga qadar ayshing xilvatida shu xil tirikchilik. Shorn jahon sahifasini qora qilib, zulmat pardasini xalq ustiga yopganidan, naq yarim kechagacha shu ahvolda boiasan. Sening ham, odamlaringning ham ahvoli shu. Bunday ahvolingga may qadahi qon yigʻlaydi, sham’ kuyub, koʻzidan yoshlar toʻkadi. Sanj chapaklar chaladi, nogʻora na’ra tortadi, xoʻroz osmonga qarab nola va afgʻon chekadi. Kayfing oshib, xilvatga oʻzingni olganingda esa koʻnglingga kelgan ishlarni qilasan. Bazmda qolganlar, xoh qari boʻlsin, xoh yigit, ichkilikdan har bittasi bir telba itga aylanadi. Jahlda ular qoplondan ortiq boʻlsalar ham, lekin nafs itining qoʻlida magʻlub boʻlganlar. Ularning har biri yuzlab xomtama’ boʻlib, butun islom mamlakatiga yoyilishgan. Har tomonda ular mast ahvolda orom izlashadi, bir gulyuz goʻzaldan maqsadlarini xosil qilmoqqa intiladilar. Mastlik uyqusi hujum qilganda esa bu shum toʻdadagilarning barchasi oʻlukdek yotadi. Tong oʻz nurlarini zohir qilib, har tornonga oʻz porloq yuzini ochganda, kun yoyilib, choshgoh boʻlganda esa sulton va uning odamlari, askarlarihamon uyquda. Koʻzlaridanuyqu ketgandansoʻng ularning har biri bir zulm bilan mashgʻul boʻla boshlaydi. Ular xalqqa zulm qilish eshigini ochib, xursandchilik asboblarini tayyorlay boshlashadi. Asboblar tayyorlangandan keyin shodlik bazmida yana gʻavgʻo, shovqin boshlanadi.
54 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Bu faqat shu zamon podshosining odati boʻlmay, kattadan-kichik - hamma oʻz xolicha shu xilda ish tutadi. Har kuni kechgacha ularning ishi shu, har kechani shunday gʻaflat bilan kunga ulashadi. Ey xalifalar taxtida oʻltirgan podshoh, oʻz ishingga, ularning ishiga bir qara, axir. Qoida degan shunaqa boʻladimi, gapir! Oʻz ishing nima boʻlishi mumkinligining gʻamini ham esang-chi! Xudo seni adolat qil, deb sulton tayinlagan edi, sen boʻlsang zulm etib, xalqni xonavayron qilyapsan. U seni toat-ibodat ishlariga buyurgan edi, sen boʻlsang nuqul oʻyin-kulgini odat qilding. Bu oʻzini bilmaslik necha oy, necha yil davom etishi mumkin? Agar sen oʻzingga kelmasang, oxir oʻzingning ahvolingga voy! Umr shunday ishlar bilan oʻtib ketadi, oʻlim qichqirigʻi boshingga yetib keladi, esda tut! Bu xashamat, bu odamlardan ham ayrilasan, soʻng bu qilmishlaring bilan nima qila olasan? Qoʻlingdan tutadigan biron yaxshi ishing boʻlmasa, azob chekayotganingni koʻrib turib, hech kim yordam qilolmaydi. Sen zulmni tark ayla, adolat qil, oʻlim kuningni ham eslab qoʻy. Kunduzi butun zulm bilan shugʻullanib, kechasi bilan buzuqchilik qilasan: axir bu zulm, bu buzuqchilik qachongacha davom etadi? Goh-goh pushaymon kunini, pushaymon kuninigina emas, qiyomat kunini ham oʻylab qoʻy! Insoh ayb va gunohdan xoli emas; undan butunlay qutulish qiyin. Xatosiz ish tutish Xudoga xos, xolos. Xato qilish inson tabiatida bor narsa. Lekin xatong uchun qoʻrquv bilan uzr soʻrashing kerak; afsus qilib, zulmdan tavba etishing zarur. Kimga adolatsizlik koʻrsatgan boʻlsang, unga adolat qilib, qoʻlidan tut. Fikring bilan zulmatni yoritishing, lutfing bilan olamni oʻzingga qaratishing kerak. Birovga quyoshdek tigʻ solsang ham, orqasidan mehr-muhabbat izhor et. Shohlarda bunday sifatlar kam boʻladi. Shoh Gʻoziygina ularni toʻla egallagan. XXVII Shox Gʻoziy qahrining garmseli bir qaysar boshoqni barbod etgani, adolatining suvi esa oʻsha boshoq bitgan buzuq ekinzorni obod qilgani Saodatli Shoh Gʻoziy podshohlik toji uchun kurashib, taxt talashib yurgan vaqtda - yonida yuz, ikki yuzcha odam bilan koʻchib yurar, goh Xorazm yerida boʻlardi, goh Adoqda. Otgan oʻqlari dushman yuragini qon qilib, tigʻi yov boshini uchirar edi. Oʻzi asli zotida loyiq boʻlgani uchun Xudo unga oxiri hukmdorlikni berdi. Xalqqa u adolat eshigini ochib qoʻydi. Taxtga chiqib oʻltirdi-yu, adolat koʻrsata boshladi. Imoratlar qurib, vayronalarni tuzatdi, zulmni adolat yoʻli bilan bartaraf etdi. Bid’at va fisq-fujur ahllari yoʻqolib, shariat adolatining qoʻlini kuchaytirdi. Bir kuni u aylanish uchun chiqqan edi. Shunda bir devona kampir uning etagidan maxkam tutdi. Nolayu afgʻon chekib, oh tortib, u dedi: — Ey, shariatpanoh shoh! Agar adolat bilan ish koʻriladigan boʻlsa, men sen bilan shariat boʻyicha da’volashaman. Shart shuki, jahling chiqmaydi, savollarimga shariat maxkamasi - qozixonada javob ber.
55 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Shoh javob berdi: — Agar sen jonimni talab qilsang ham, agar talabing shar’iy boʻlsa, aybimga jonim bilan iqrorman. Shu aytilgan gap boʻyicha kelishdilar, islom qozisining xuzuriga bordilar. Ular bir-biriga yonma-yon oʻltirishdi; atrofdagi odamlar xayajon bilan turardilar. Ikkisi goʻyo katta ma’rakada Zol bilan Rustam turganday edi, ularning boshida esa butun olam toʻplangandek. Qariya dedi: — Shoh qazoqlik qilib koʻchib yurarkan, tigʻ solib, har yoqqa askar tortardi. Men tulning birgina jigarim bor edi, u jigarim ekinzorining yagona boshogʻi edi. U bogʻimda bitgan qomati raso sarv, yana toʻgʻrirogʻi, qurigan shoxirnning mevasi edi. Shoh qilichi bilan koʻksimni yorib, jigarporamni xalok etdi. U tigʻi bilan jigarimni kesib, jigarim qonini yerga oqizdi. Qozi aytdi: — Hukmimga shubha boʻlmasligi uchun ikkita guvoh olib kel. U javob berdi: — Agar ikki guvoh kerak boʻlsa: bular - shohning oʻz adolati va insofidir. Shunday qilib, yaxshi niyatli podshoh aybiga iqror boʻldi. Adolat dargohining odami boʻlgan qozi xun puli toʻlash kerakligi yoki qasos olish haqida hukm chiqardi. Shoh dedi; — Shariat shunday hukm qilgan ekan, paygʻambar shariatining hukmiga jonimni fido qilaman. U qiyiq bilan boʻynini maxkam bogʻladi; katta hamyonning esa ogʻzini boʻshatdi. Kampirning qoʻliga qoʻrqmasdan tigʻ berdi, bu tomonga esa oltin, kumushlarni toʻkib qoʻydi. Soʻng, u dedi: — Qasos olaman desang, mana, boshim; maqsading tirikchilikka pul olish boʻlsa, mana, pul. Oʻgʻlingni oʻldirish haqida buyruq berganimda, boshqa ilojim qolmagan edi. Mana, nima qilsang qil, ixtiyor senda! Shohning adolat va zoʻr insof koʻrsatishi tigʻni gʻamgin kampirning tishlaridek oʻtmaslashtirdi. U uzr soʻrab shohning oyogʻiga yiqildi va dedi: — Ey yulduzlarcha askarga ega boʻlgan podshoh! Agar bolam sening yoʻlingda qurbon boʻlgan boʻlsa, men qariya ham senga jonimni berishga tayyorman. Agar seni iztirobga solgan boʻlsam, yaxshilikcha kechir, men yengildim. Vax, bu odamni qanday xijolatga solish boʻldi? Bunisi qanday lutfu adolat oʻzi?! Kampir oʻzining da’voyu dostonidan kechib, hatto oʻgʻlining qonidan, oʻzining jonidan ham oʻtdi. Qizigʻi shuki, odil podshoh uni oʻsha vaqtda boy ham qildi. Yulduzlardek koʻplab
56 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy oltin-kumushlar uni koʻhna falakdek yashartirib yubordi. Kumushning kuchidan u kumushdek boidi. Xalq unga «Tilla kampir» deb laqab qoʻydi. Falak shum kampiridan qancha alam koʻrsang ham, shoh adolat qilsa, ey Navoiy, nima gʻam. Ey gulyuz soqiy, adolat jomini keltir, qara, adolatning orqasidan qanday gullar ochilishi mumkin. Adolat qadahini tutki, shodlik bilan ichay, zamonning odil kishisini yod tutib ichay. XVIII - Toʻrtinchi Maqolat Xirqa kiygan riyokor shayxlar xususidakim, ularning oldida haqiqiy libos degani hiyla- nayrang kiyimidir, avom xalqqa oʻrgatadigan haqiqat va bilimlari esa ahmoqlik; haqiqiy mayxoʻrlar togʻrisidakim, ularning vujud kiyimlari yoʻqlik qoʻlining zarbasidan yirtilgan va Iso nafasidek jonbaxsh nafaslari esa muqaddas ruh kabi pok va ziyorat joylari falakning sahnidir Ey, qalloblik bilan janda kiyib olgan shayx, shomu sahar zikr aytib, gʻavgʻo qilasan. Jandangning hamma tomonlariga yamoq qadalgan, bu yamoqlar hammasi soxta xudojoʻylik va riyo iplari bilan tikilgan. Aylanma quroqlar bu kiyimingda koʻp boʻlib, ularning ostiga pullarni berkitib qoʻyish oson. Uning toʻqimalari ham yolgʻon ipidan toʻqilgan. Iblisning moʻylabi esa igna vazifasini bajargan. Yashil toʻn ustidagi yamoqlar nayrangboz falakning nans yulduzlaridir. Ushbu falak ham shuning uchun ertalabda rido kiyadi, yolgʻon tong esa uning bayrogʻidir. Uning eski sallasi chulgʻangan boʻlib, ichida egrilikdan boshqa hech narsa yoʻq. Uning hassasini hassa dema, xiyla uyining ustuni de: qani endi shu ustun sinib, bunaqa uy yer bilan yakson boʻlsa. Tasbehini tasbeh dema, buttarosh but yoʻnayotganida chiqindilardan uning donalarini yasagan. Bu toshlarning uchidagi soʻfisi kofirning may idishiga oʻxshaydi, tasbehning ipi esa zunnorning ipini eslatadi. Tish tozalagichi soʻlagi tegishi bilan nopok boʻlgan. U misvok yomon xabar bitilgan oʻrogʻliq maktubga oʻxshaydi, shunday narsani u goʻyo oʻpish uchun ogʻziga olib borayotganday. Ikki oyogʻidagi ikki kavushi xazilkashlar uchun oʻyinchoq - ermak. Osilib turgan ajib soqoli kishining kulgisini qistatadi; oʻltirishi minbarga chiqqan echkining oʻzi. Lekin tutgan ishida echkining ishidagicha ham toʻgʻrilik yoʻq, chunki u oʻgʻrini tutadi, bu esa oʻzi oʻgʻrilik qiladi . Echki oʻz toifasiga yaxshilik istaydi; poda ming qoʻydan iborat boʻlsa ham peshvo. Oʻzini hammasiga mehribon tutib, yoʻl boshlab, toʻgʻrilikka amal qiladi. Tunu kun togʻu toshda podani boshqarib yurib, ularni xavfli soʻqmoqlardan oʻtkazadi. Shayx ham oʻz odamlariga yoʻl koʻrsatadi, lekin u koʻrsatgan yoʻl toʻgʻri doʻzax oʻtiga olib boradi. Zulmat vodiysida bu ajab toifa yoʻlidan adashib, oʻzini oʻtga uradi. Ular fisq-
57 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy fasod qaynagan joydan panoh topib, unga goh «ibodatxona», goh «xonaqoh» deb ot qoʻyadi. Xonaqohga shayx boʻyralar solgan; boʻyraning rangi - xiyla, hidi -riyodir. Masjidining ustunlari har xil boʻlib, qibla tomoni qiyshaygan. Eshigi mayxoʻr otashparastning daraxtidan, mehrobi buzuq tarso qizining qoshiga oʻxshaydi. Shayx shu mehrob orasida toat qilarkan, shayton nima desa oʻshaning gapiga kiradi. Tagʻin qancha odamlar unga murid. Lekin ular hammasi unga loyiq, mos muridlar. Shayx qaddini «nun» harfi kabi egib, bir burchakda Zunnun singari oʻltiradi. Toʻgʻri yoʻlni tutmoqchi boʻlganlarga ilmdan soʻzlab, bunisi rost, unisi bilagʻon, deb gap sotadi. Bexuda gaplarni koʻpaytirib, xudojoʻy odamlarni murid qilmoqchi boʻladi. Ularning birini xilvatnishin boʻlishga zoʻrlaydi; boshqa xirovini esa kuch bilan uzlatga chekintiradi. Yana birini nafsini tiygan odam deb ataydi. Boshqa birovi boʻlgan- boʻlmagan tushlar ta’birini aytib laqillatadi. Birov unga yolgʻon bir tushni soʻzlab bersa, bu unga qancha yolgʻon ta’birlarni qoʻshadi. Xilvatda u oʻzini odamlarga eng yaqin doʻst deb, oʻzini Xizrga hamdam boʻlgan deb koʻrsatadi. Maxkam qilib nasha tugib qoʻygan latta nashaning rangi urib, yashil boʻlib ketgan. Uning otini shayx «Xizr paygʻambar» («Yashil paygʻambar») deb ataydi, bema’ni xayollarini esa bashorat tushi qilib koʻrsatadi. Bunday xilvat uning ahligagina xos boʻlmay, bunday «xizr»(nasha) shayxning ham ajralmas doʻsti. Nashani chekib olib, u oʻzini martabada eng yuqori oʻrinda deb biladi; osmon ham, unga qolsa, uning uchun eng past joy. Xayolida u koʻtarilmagan daraja qolmaydi, uncha-muncha karomat koʻrsatganini pisand ham etmaydi. Nogoh uning qulogʻiga nayning bir kuyi eshitilsa, oʻzini Ilohiy may ichgan odamdek mast qilib koʻrsatadi. Tashqaridan kelgan nagʻma ohangi juda yoqimli boʻlsa, oʻrnidan sakrab turib, oʻzi ham qoʻshilib, ashula ayta boshlaydi. Oyoqlari bilan yerni depsib, fildek boʻkirib, nafs changagi oldida xoru zor boʻladi. Unga ergashgan «xudojoʻylar» ham shu xilda harakat qilib, uning atrofida doira boʻlib aylanib, bema’ni xayollar bilan oʻzlarini soʻfiylik kayfiyatiga soladilar; shayx atrofida fonus atrofida aylangandek aylanadilar. Jazavasi tutganda muridlarining har biri piridan qolishmaydi: bemazalikda hammasi birdek. Bexuda soʻzlarni soʻzlashda biri chirildoqqa oʻhshasa, koʻp aylanishda boshqa biri pirildoqqa oʻxshaydi. Biri oʻzini yoʻqotib, tilsiz qolsa, boshqa birovi nola qila berib, xolsiz yiqiladi. Bunisi unisini koʻz qiri bilan kuzatib tursa, unisi shunisi ham kamoli oʻzini yoʻqotishga qiyos etadi. Munofiqlik oʻtidan har biri doʻzaxga oʻxshaydi, lekin asl tabiatlari sovugʻligʻidan esa yaxga. Har biri oʻzini shuncha koʻp urintiradiki, natijada yiqilsa, tura olmaydigan xolga keladi. Ularning hammasining maqsadi - katta amaldorlar shayxning va xonaqohning bu ahvolini koʻrsa, shayxning pirlarga xos namozxonligini, uning muridlarining ham zikrini, oʻz vazifasiga amal qilishini bilib, ularning faqirlik va qanoat orqali bu martabaga erishib, Xudo ishqi va mutasavviflik xolatidan bahramand boʻlganlarini kuzatsa. Shundan keyin ularning hammasini avliyo deb hisoblab, ularning soʻfiylik xoliga kirib, oʻzidan
58 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy ketishlarini ham chin deb oʻylab, shayx oldida yalinib-yolborib, kamchiliklarining chorasini koʻrsalar. Ish oxir shunga borsaki, mamlakat podshosi va lashkarboshisi ham xabar topib, koʻp duolar qilib, iltimos bilan unga murid boʻlsa, martabasini doim koʻtarib tursa. Unga xadyalar, tuhfalar tortsa, mol ham bersa, gʻallakor yer, kent va suyurgʻol bagʻishlasa. Shunday narsalar bilan bahramand boʻlsa, shundagina ularning nafsi orom, shodlik topadi. Yo Xudo, bu qanday pastkash nafs oʻzi?! Bu nafs emas, oʻzi uchun ham katta azob-ku! Kun oʻtkazish uchun shuncha nayrang! Mansab uchun shuncha yolgʻonbozlik! Shunday ekan, bu toifa odamlari yomonlarning yomonidir; dunyoda ulardan oʻtadigan yomonni topish qiyin. Ularning tashqarisi yaxshi, lekin ichlari fasod bilan toʻla; ularning tashi joynamozu ichida odam yoziladigan joy. Ular nafs oldida ruhni qulga aylantirganlar, toza ipakni esa dajjolning ustiga yopganlar. Ularning ichida dev bilan shayton qaynaydi, tani esa maloyiklardan toʻkilgan pat bilan pardalangan. Koʻylagidan mushku anbar hidi keladi, ichida esa yuzta it oʻlib badboʻylik bilan toʻlgan. Usti oltinlangan soxta pullar boʻlsa ham, oʻtga solib, bulgʻonchdan oltinni ayirib olish mumkin. Lekin bu bulgʻonchlarga doʻzax ham hayf, chunki bu yaramas toʻda odamlariga oʻtni havo ravo koʻrib boʻlmaydi. Hamma odam odatda oʻtdan azob koʻrgan boʻlsa, bulardan oʻt azob tortadi.
Mana, qara, odam bilan odam orasida qancha tafovut bor: bunisi Tangri deb butni tanlagan, unisi qiblani. Birontasi «jannat» soʻzini ogʻziga ham olmaydi, shuning uchun ularning birontasi kuyishga ham noloyiq. Ey, koʻngul, shunday odamlarga jahonlar fido boʻlsinki, ularga jahonlar emas, jonlar ham fido boʻlsinki, bunday odamlar ikki dunyoni ham tark qilib, ikki jahonnigina emas, jonini ham tark etib, firib daftarini yelga uchirib, nomus xirqasini oʻtga yoqib, masjidu mayxonani ham yoqtirmay, mayxonaga ham, Ka’baga ham boqmasdan, elning yaxshi- yomoniga yeng silkib, odamlarning boru yoʻgʻini birdek koʻrib, jonni ham, jahonni ham tuproqcha koʻrib, butun borliq va u joylashgan makonni xashakcha bilib, dunyodagi hamma narsalarni oʻtkinchi hisoblab, oʻzini esa shu yoʻqlik oʻti ichidagi kul deb, bu xayollar bilan oʻzini tamom kuydirib, shu kul bilan tozalangan oina uning yuzini yoritadi! Bunday koʻzguda begona hech narsa yoʻq, unda maqsad yuzigina jilva qiladi. Yanada toʻgʻrirogʻi, bu yuksak xayollar, xayollar emas, zarralar unga har bittasi boshidan-oyoq bir koʻzgu boʻlib, uni maqsad ma’shuqasi (Xudo) ga roʻpara qiladi. Har tarafda koʻzgu va jononlar koʻrinadi; koʻz yomon degan narsaga tushmaydi. U qayoqqa boqmasin, Xudoni koʻradi; bularni yaratganni esa mutlaq yaratuvchi deb taniydi. Toʻgʻri yoʻl bilan ular vodiylarni kesib oʻtadilar. Yoʻldan toyganlarga ular haqiqiy yoʻlboshchidir. Kimki xijron zulmatida qolgan boʻlsa yoki umidsizlik vodiysida adashib yurgan boʻlsa, unday odamlarga u Xizrdek qoʻlini uzatadi, maqsad manziliga yetish uchun unga yoʻl
59 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy koʻrsatadi. Ogohlik rashki mone’lik qilmasa, ular Xizrga ham hamrohlik qilishlari mumkin. Zulmat ular yoqqan oʻtning bir oh degandagi tutuni, Xizr esa ularning har qadamida uchraydigan yashil giyoh . Ularning koʻzidan tomgan bir qatra yosh Xizrga yuzta hayot suvi chashmasi boʻladi. (Qadamlaridan koʻtarilgan) changlari koʻzga toʻtiyo, ularning amri bilan oddiy mis kimiyoga aylanadi. Adolatsiz osmon bilan uning yulduzlari ularning qaxrlari oʻtidan chiqqan tutun va uchqunlardir. Bir kunda qanchadan-qancha manzillarni bosib oʻtuvchi quyosh bilan oy ularning marhamat gulshanidagi ikki yaproqdir. Ular qayoqqa ulugʻ safarga chiqmasin, yuzlaridagi har qatra ter chuqur bir dengizdir. Ular qaerniki maqtab toʻxtar ekanlar, ularning maqtovlaridagi har bir harf togʻcha ma’noga ega. Shaxsan ularning oʻzlari bir parcha yer ustida yashab turgan xolda, falak gulshanida sayr qiladilar. Shariat iqlimida yoʻllari yorugʻ boʻlib, uning chizigʻi har qanday mavxumlikdan toza. Sayrda ular shunday maydonda yuradilar, shunday maydonda javlon qiladilar. Ularning har biri joni boricha toat qiladi, imkoni boricna jonlarini qiynaydilar. Har ishda paygʻambar (Muhammad) odatiga amal qiladilar. Unga jon-dillaridan minnatdorlik izhor etadilar. Ketma-ket qancha ishlarni bajarishmasin, hech narsa koʻrmaganday, hech ish qilmagandaylar. Bir tomondan oldilariga kelishi mumkin qattiqchiliklarni jiddiy tushunishga harakat qilsalar, ikkinchi tomondan doim oʻz ojizliklarini tan olib, tavba qilib (Xudodan) uzr soʻraydilar. Negaki nima yuz bersa bu uning amridir, shunda jannat umidi qolib, doʻzax xa vfi ketadi. Qiyin vaqtda kim boshqa yerni eslasa, demak, bunday odamga sevgi haqida soʻzlash noravodir. Ey, bu sevgi gavhariga joy qidirgan odam, bilki, buning asl joyi kondir. XXIX Allohning yaqini Xoja Abdullohi Ansoriy soʻzi shundaykim, egasi tariqatning oxiridan xabar berdimi, u oʻz tariqati tugaganidan xabar bergan boʻladi
U kishini Hirot ahli, Hirot ahligina emas, balki butun koinot uni qibla (Ka’ba) deb hisoblardi. U imoni komillarning yoʻl boshlovchi xulq-atvorlisi boʻlib, lining ismi Abdullohi Ansoriy edi. U: «Mening ishim toat qilish va Tangrining buyruqlariga boʻysunishdan iborat! - der edi. - Mening maqsadim (odamlarni) doʻzax oʻti bilan qoʻrqitish ham emas, (toatlar) evaziga jannat va’da qilish ham. Kimki qoʻrqqani uchun Xudoga ibodat qilar ekan, u nafsi tilagan narsadan xalos boʻlish yoʻlini qidirib ish tutgan boʻladi. Kimki umid bilan bechorahol yashar ekan, uning tilagi jannatda osudalikka erishishdir.
60 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
(Unda) uni ham, muni ham haqiqatdan uzoq, deb bil. Ikkalasiga pul topish uchun mardikorlik qilish, deb qara. Mening ishim doim sigʻinishdan iborat boʻldi. Men qoʻrqish va umidvorlik - ikkalasini oʻzim uchun harom deb bilar edim. Bandalik amrlarini bajarish bilan (ahvolimni) yaxshi deb bilib, tunu kun ishlarim shunday ekan, buning uchun men uzrliman. Toat-ibodatim buning uchun loyiq darajada boʻlmasligi mumkin, lekin bir soatim busiz ham boʻlmasin! (Alloh) qil dedimi, mening odatim qilishdan iboratdir. Buni u qabul qiladimi yoki rad etadimi, bu bilan ishim yoʻq. Jannat zohidga, doʻzax yengiltaklarga boʻlaqolsin! Yor orzusi boʻlsa, Navoiyga shuning oʻzi yetarlidir. Soqiy, u jannat suvini toʻxtovsiz tutki, dolzax oʻti ham u yerda xozir! Yor yuzini eslab shod boʻlay! Doʻzax bilan jannat tashvishidan esa ozod boʻla qolay! XXX - Beshinchi Maqolat Karam - xayru ehson vasfidakim, teskarisi diram margi dir, balki rahmat daraxtining bargidir; baxillik saxiylik yuragidan uzoq bir narsa boʻlib, inson uchun cheksiz balodir; saxiylik koʻrsatmaslik muruvvatdan bexad xoli boʻlishlikdir, har tomondan qaraganda cheksiz ofat boʻlgan isrofni rad etish va koʻp harfli «lof»ni bildiruvchi itlofni xajv qilish Ey egniga xayru karam kiyimini yopingan kishi, sening qoʻlingda pulning qiymati yoʻq. Oltin-kumush sochish uchun ochilgan panjang Sharqdan qaraganda ham, Gʻarbdan qaraganda ham xuddi quyoshga oʻxshaydi. Pul bilan qoʻling oʻrtasida adovat boʻlib, pulning umri qisqa, qoʻling esa saxovat orqasida barhayot. Kafting oltinlarni chaqmoqday sochganda, chaqmoq ham hayodan terga gʻarq boʻladi. Boshingga kiyganing ehson va saxovat tojidir, tojning ustidagi esa xayru karam gavharidir. Saxiylikdan zotning gavhari shuncha sharaf topdiki, yetti osmondagi eng qimmatbaho toshlar unga sadaf boʻldi. Natijada sening jamiyatdagi qadring osmon koʻkining qadriday yuksaklashdi, sochgan durru gavharlaring yulduzlarga tenglashdi. Boshingda baxt yulduzi porlab, «farq» soʻzi boshida yozilgan «f» harfi ustidagi nuqtadek jilva qilib turibdi. Sharofatli boshing ustida karam bayrogʻi «bosh soʻzidagi alif harfidek bayroqdir». Ikki qoʻling saxiy Qulzum va saxiy Ummon ning oʻzi; ikkisi ham imkoni boricha saxiylik qiladi. Kaftlaringning odati birovga bir narsa berish boʻlib, Hotam ham, Barmak ham unga quldir.
Senga Tangri ato qilgan bu narsa ikki qism - karam va saxiylikka boʻlinadi. Tanangdagi har bir tuk bir til boʻlib, Xudoga shukr va minnatdorchilik bildirganda ham hammasini ayta olmaydi. Yehson va saxovat koʻrsatish vaqtida baxillik qilma, Xudoga shukr bildirish chogʻida ham tanti boʻl. Baxillik insonda bor sifatlarning eng pasti, lekin
61 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy saxovat javhari esa eng nafisi. Saxiylik pnga odat boʻlib, boshing shu saxiylik duri bilan porlab turadi. Shuning uchun bu moʻl-koʻl durni xor qilma, uni baxillik bilan almashtirma. Lekin saxiylik qanday maqtovga loyiq sharafli xususiyat boʻlmasin, uni orttirib yuborsang, bu - isrofga aylanadi. Aql insonga xos sifatlarni ta’riflab kelib, isrofgarchilikni baxillik bilan teng deb qaraydi. Koʻngulni juda ham keng tutib, nega endi durni eshakmunchoq bilan barobar qilib yuborish kerak? Yehson va karamning oʻz qoidalari bor; har xil sharoitga mos shakllari ham bor. Ey odam, Tangri senga yuksak amal nasib ettirib, karam qilishing uchun kerakli boylikka ega qilgan. Shuni bilki, kim saxiylik qilishga haqli ekan, kim pul ulashishga munosib ekan, nom chiqarish uchun gavharni xovuchlab sochish, maqtanish uchun etaklab pul berish aqlli ish, deb hisoblanishdan iuda uzoa Bunday saxovatdan baxillik yaxshiroqdir. Bunday ishni yo mast odam qiladi, yoki jinni. Mast va jinnini esa qanday qilib odam deyish mumkin? Kimki ketma-ket qadah koʻtarsa, u mast boʻladi, may ham tugaydi. Agar dev yoqimli maydan ichib olsa, Sulaymon davlatini sochqi qilib yuborishni istaydi. Agar jinnilarga oltindan band qilib, uni la’l va asl durlar bilan bezalsa ham, harakat qilib u bandni oyogʻidan yechadi-da, uni Qorun chaqirsa ham, tashlab qochadi. Kumush tovushidan vaxshiy va yirtqich hayvonlar ham hurkar ekan, shunga ham saxiylik yoki karam deb ot qoʻyamizmi? Kuchli shamol lola va gullarni sovurarkan, unga ham saxiy deb ot qoʻya olamizmi? Xudo «Qur’on»da dedi: «Englar, ichinglar!» Yonida yana dedi: «Lekin isrof qilmanglar!» Demak, ma’lum boʻldiki, bu - saxovat emas, saxiylar ham buni saxovat deb atamaydi. Shunday kishilar ham borki, hech isrofga yoʻl qoʻymasalar ham, bunday odamlarni saxiy deb boʻlmaydi, birovga ehson berishda ular me’yorga e’tibor qiladilar-u, lekin ehson berilayotgan odamning ehsonga qanchalik muhtoj ekanligiga qaramaydilar. Toʻq odamning oldiga dasturxon yozadilar, egni but odamga esa toʻn kiygizadilar. Yuzta yilqisi bor odamga ot tortiq qiladilar, yuz yillik boyligi bor odamga kumush beradilar. La’l chiqadigan Badaxshonga la’l yuboradilar, ziraning koni boʻlgan Kirmonga zira keltiradilar, Xizrni uchratib qolsalar, obi hayot tutadilar, Misr shakarchilariga novvot boʻlaklarini yuboradilar. Shamni kuni bilan yoqib qoʻyadilar; bu bilan quyosh yorugʻiga qoʻshimcha yorugʻ bermoqchi boʻladilar. Har kun kechasi oʻrinsiz mushk sepadilar; bu bilan tun sochini yana ham qoraytirmoqchi va xushboʻy qilmoqchi boʻladilar. Och, muhtoj yuzlarcha odamlar non soʻrab turadilar, lekin ularga bir burda ham bermaydilar, toʻqni qidiradilar. Ular qaqrab yotgan bogʻning ustidan yogʻmay oʻtib, yomgʻirni toqqa toʻkkan bulutga oʻxshaydilar. Mayning tagidagi loyqasini ichadigan odam uning bir qultumiga jonini bermoqchi, may sotuvchi esa idishning tagini yana kupga agʻdaradi. Vaboga uchraganlar ajal qadahini ichib, qirilib ketmoqda, ular esa yoqut, javharning
62 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy koniga yoqut, javhar bekitish bilan ovora. Bu ikkalasi ham saxovatning bir turidir; ularning oʻrtasida kichkinagina tafovut bor. Gʻoyat tama’gir kishilarni ham saxiylikka muhtoj deb hisoblama. Ular xalqning narsa va ashyolariga koʻz olaytirib, nimani koʻrsa, oʻshani tama’ qila beradi. Ular xoh zulm, xoh zoʻrlik, xoh bir bahona yoʻli bilan, xoh va’da, xoh tilxat, xoh yolgʻon dalil bilan, nima qilib boʻlsa ham, asosiy maqsadi odamlardan narsa olish, shu sochgani ham tashlandiq narsalar, olgani ham; olishi ham yolgʻondakam, berishi ham. U yillar davomida qiynalib chuqur qaziydi; shu tuprogʻni solish uchun yana bir chuqur qaziydi. Birovga bir narsa berish uchun boshqadan bir narsani tortib oladi. Bu ham oldingi aytib oʻtilgan ikki narsaga oʻxshash bir kasallik. Chunki tortib olishi ziyondan boshqa narsa emas; qizigʻi shuki, berishi ham foydasizdir. Birov oʻzi soʻramaguncha unga hech narsa bermaydigan odamlar ham bor. Bunday odamlarni ham saxiy deb boʻlmaydi. U odam oʻsha narsaga qancha muhtoj boimasin, oʻzi soʻramaguncha unga bir chaqa ham bermaydi. Ey birodar, kimni saxiy deb chaqirishsa, bilki, bunday odam saxiy boʻlib axiy qatoriga qoʻshilib qolmaydi. Qara, koʻzboʻyamachi avrash bilan ilonning kuchini ketkazib, ogʻzidan zaharini ola biladi. Kimki tilini metin qilib choʻzib, oʻt yoqsa, xarsang toshdan olmos va yoqut olishi mumkin. Sham tilini chiqarib, yona boshlashi bilan tun mamlakati ustiga oʻz bayrogʻini tikkan boʻladi. Oʻtning tili nimaligi hammaga ma’lum; temir, tosh ham uning nafasidan mumdek eriydi. Tong oʻzini maqtab qancha gapirmasin, baribir, u quyoshning oltin nurlaridan koʻzini yoritadi. Ey xushyor odam, sen shunday odamni saxiy deb bilki, baxt-davlat uning boshini yuqori koʻtarib, ahvoli yaxshi boʻlsa ham, yomon boʻlsa ham birovdan molu amal tama’ qilmasa. Bunday odam Xudo nima bersa qanoat etadi, nimani buyursa, boʻysunadi. U qanday mulohaza yuritmasin, qoʻlida bor narsa bilan qoʻli qisqa odamni xursand qiladi. Dengizning oldida tursa ham, undan bir tomchi suv soʻramaydi; birovning yarasini koʻrsa, malhamni ayamaydi. Muhtoj odam bir narsa soʻrasa, qoʻlidan kelganicha unga xayr beradi. U soʻramasa ham, uning ahvolini tushunib, extiyojini va kambagʻalligini e’tiborga oladi. Hojatmandlar uning boshiga tigʻ urgan boʻlsalar ham, u qoʻlida bor narsasini ulardan ayamaydi.Chunki u oʻz tigʻini konga urgan, kon unga oʻz gavharini bagʻishlagan metinga oʻxshaydi. Bosh yalang boʻladimi, boshida toj boʻladimi, baribir, extiyoji bor odamga xayr qilaveradi. Karam ahllari yuz mingni ham, bir soʻmni ham xayr-ehson yoʻlida oʻz joyiga sarflangan boʻlsa, bir xil baholaydilar. Xudo yoʻlida qoʻlida qancha mol toʻplangan boʻlsa, birovning yomon ahvolga tushganini bilsa, unga hamma foyda va sarmoyasini sarf qiladi, shunday qilib, uning murodini xosil etadi. U oʻzining xayr-ehsonigagina emas, yaxshiligi yuzidan bildirilgan minnatdorchilikka ham jonini beradi. Xayr-ehson el-xalqqa avvalo bosh sababchi - Xudodan kelishidek bir nozik
63 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy hikmatni u xatosiz tushunadi. Bu karam, xayr-ehson unga odat emas ekan, oʻsha oraliq yerda sababdan oʻzga emas. Ey saxovat koʻchasida tentirayotgan odam, sen oltini telba va mast odamdek sochmoqdasan. Oltin-kumushni endi guldek sovurma, gʻunchadek uni oʻrab, tugib ham qoʻyma. Bu sahifalarda qanday odatlar haqida gapirilgan boʻlsa, barchasi saxovat ahllariga tushunarlidir. Pul solingan xaltachani gʻuncha kabi tugib qoʻyma; nimani bugun tukkan boʻlsang, ertaga ertalab baribir sochasan-ku! Baxillik qilib sadaf durni yutgan boʻlgani uchun, durni olishda uning koʻksini teshishadi. Quyosh oltinini berkitgani uchun jahon osmonning yuzini kechasi qora qildi. Quyosh goʻzali yulduz kumushlarini yashirgani uchun qara, osmon uni, boshi bilan yerga koʻmdi. Kuz kelib, qoʻli bilan oltin varaqlarini sochgani uchun, qara, har bir yaprogʻ quyosh rangida. Ey yashirin xazina ustida ajdaho boʻlib yotgan odam, tushunginki, bu boyliging qoning bahosidadir. Seni oʻldirish uchun falak Bahromi nogahon tigʻ tortib, bu mahfiy boylikni oladi. U seni qiynab, zulm bilan qoningni oqizib, u boylikning ichiga harakat qiluvchi la’l - qoningni quyadi. Sening qonli dushmaning qotil falakning oʻzi boʻladi; shu boylik ustida vayron boʻlasan.
Demak, oʻz qoning bilan qoʻlingni yuvmoqchimisan? Nima, oʻz joningga oʻzing qasd qilmoqchimisan? Boshqa konlardagi boyliklarm’ orzu qilib, naqd joning gavharidan ajramoqchisan. Shu joning yoʻlida xazina eshigini och, bor boylikni olib, joy-joyiga soch. Anbarga toʻkilgan har bir don chirib ketishdan yuz xavfda. Yehson ekinzoriga sochishni odat qil; shunda bittasining oʻrniga Tangri yetti yuztasini beradi. Bu odamlarga ulashib berayotganing ekin boʻlmasa ham, arpa, bugʻdoy sochdingmi, albatta, xosil oʻrasan. Bugun nima eksang ham yaxshi, ma’qul. Ertaga u, albatta, xosil beradi. Bu yerda ekilgan ekinlar oʻrtasida farq bor. Ularning ichida eng yaxshisi xayru saxovatdur. Tama’ni tark qilsang - saxiylik shudir. Xayru ehson yoʻlida sarf-xarajat qilki, haqiqiy xadya shudir. Berish uchun olish ishidan yiroq boʻl, beraman deb olmay qoʻya qolganing yaxshiroqdir. XXXI Hotami Toyi hikoyasikim, u himmat va saxovat kishilariga peshvo edi; uning mehmondorchiligiga ta’zim bilan bosh urmagan bir gadoning himmatini koʻrib, Hotami Toyining u gadoga tan bergani Hotami Toyiga bir koʻngli ochiq odam dedi: — Ey, himmatda erkin tabiat kishi, saxiylik kaftingga odat boʻlganidan buyon oʻzingga oʻxshagan kishini hech koʻrdingmi? U dedi:
64 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
— Bir kun men hamma uchun yigʻin qildim. Unga oʻsha choʻldagi odamlarning hammasini chaqirdim. Pishirish uchun yuzta tuya qurbon qilindi; soʻyilgan qoʻy- qoʻzilarning nam son-sanogʻi yoʻq edi. Bazm boʻlib turgan vaqtda birpas havo olgim kelib, dasht tomonga chiqdim. Aylanib yurib, mehnatda ezilgan bir qari cholni koʻrdim. U orqasiga bir quchoq tikon-oʻtin ortgan edi. Gavdasini u yuk egib, vujud uyiga hassadan ustun tirkagan edi. Har qadam tashlaganda, birpas toʻxtab, har dam olganda ma’lum bir fursat oʻtardi. U chekayotgan azob oʻti koʻnglimni yondirib, rahm-shafqat bilan unga shunday xitob qildim: — Ey qaddini mashaqqat yuki bukkan, tanasida gʻam tikanlari oʻrnashgan odam! Dashtda yurib xabaring boʻlmadimi? Nega Hotamning uyiga bormading. U hammani oʻzining uyiga chaqirib, yaxshi-yu yomonni bugun mehmon qilinoqda-ku. Oʻtinni tashla, izzat gulshaniga bor, mashaqqat chekib oʻltirmay, tur, chaqiriqqa bor! U mening uning ahvolidan iztirob chekkanimni tushunib, bosh koʻtarib kuldi-yu, shunday javob berdi: — Ey, oyogʻini ochkoʻzlik band etgan, boʻyniga gʻaraz va qizgʻonchiqlik sirtmoq boylagan, ey gʻayrat vodisida qadam bosmagan, himmat qal’asiga bayroq tikmagan odam, sen ham bu tikan tashish azobini tortib koʻr. Hotami Toyi minnatini esa torta berma. Qiynalib, mashaqqat bilan bir tanga topish birov bergan xazinadan yaxshiroqdir.
Uning soʻzlari shunday oʻrinli ediki, shuning uchun ham uning himmati menikidan ortiq edi. Ey Navoiy, agar senda himmat boʻlsa, Hotami Toyi ham senga quldir. Ey soqiy, karam izhor qilib, bir qadah tut, xayru ehson nimaligini Hotamga koʻrsatib qoʻy. Bizda may sotib olish uchun pul kam; bizda yetishmovchilik ekan, sendan karam boʻlsin. XXXII - Oltinchi Maqolat Adablilik odati toʻgʻrisidakim, kichiklarga baxtiyorlik sababi, ulugʻlarga esa yuksak martabalilik boisidir; tavozu’ vasfidakim, «dol»dek qaddini xam qilgan qadamini baxtning boshiga qoʻyadi va hayo nuri haqidakim, biron kishi buning ichiga kirsa rahmat yomgʻirlari bilan serob boʻladi Ey talab uyidan joy olgan, qaddini xizmat yuki past qilgan odam! El yoʻlida dard chekib, gardga aylanding, oʻsha gard bilan kibr koʻzini koʻr qilding. Sen qiyinchilik tortib, koʻz yoshlaringni har tomonga sochib, u bilan nafsu havo oʻtlarini oʻchirding. Sadoqat yoʻlida ohu nadomat chekib, yolgʻon yuzini ohing oʻtidan chiqqan tutunlar bilan qora qilding. Sadoqatda har issiq nafas olishing bilan ayyorlik va riyokorlik xirmonini kuydirding. Sen
65 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy oʻzing uchun biron foydani koʻzlamaysan; doim safar kamarini bogʻlab, xizmatdasan. Oʻzingda kuchli gʻayrat shamolini bunyod etib, hirsu tama’ asbob-anjomlarini barbod qilganing qilgan. Sen shunday yoʻlni tanlab, eng asosiy tilaging koʻchasiga kirding. Lekin bu yoʻlni bosib oʻtishning talab etadigan bir sharti, bilki, tavozu’ bilan adabga ega boʻlishdir. Qachonki yangi chiqqan oy tavozu’ saqlab, qaddini xam qildi, u kun sayin kamol topa boshladi. Yoy tavozu’ sifatiga ega boʻlgani uchun qadri oshib, «Qur’on» ustidan joy oldi. Osmon ham tavozu’ga rioya qilib egilgani uchun butun olam uning amriga boʻysunadi. Yoyga oʻxshash qoshlarga ham sharaflar boʻlsinki, odamlar uning uchun jonlarini qurbon qildilar. Amaldan, oʻz nasabidan kishilar sharaf topmagan. Lekin haqiqiy sharaf hayo va adabdan keldi. Yomgʻirning ham manbai hayodir; uning bir qatrasi tuprogʻni kimiyo qiladi. Adabsiz kishilar hech qachon e’tibor qozonmaydilar. Doim baland osmon (taqdir) bunday odamlarni pastlatib yuradi. Adabsizlikning biri kulgidir. Kulgi adabsizlikning belgisidir. Kaklik qaxqaxa solib kulgani uchun bu kulgi tufayli uning boshiga balo keladi (ya’ni ovchilar ovozidan bilib, ovlab oladi). Gʻuncha kulib, ochilib ketgandan keyin oʻz-oʻzidan sochilib ham ketadi. Chaqmoqni’ oʻz kulgisi togʻning ichiga qulatadi, hatto yerga pastlatib, tuproqqa kiritib yuboradi. Tong ham shunaqa odatni yaxshi koʻradi. Shuning uchun quyosh oʻti uning durlarini isiriqqa aylantiradi. Kulgi oʻz me’yoridan oshib ketdimi, bundan yigʻlagan ancha yaxshiroqdir. Sham har kecha yigʻlagani uchun tobora ravshan yonadi; gʻunchani esa kulgani uchun shamol uchirib ketadi. Bulut yigiab, koʻz yoshi toʻkishi bilan dur sochuvchi boʻldi; chaqmoq esa kula-kula pastlashdi, yerga
kirdi. Mast ham yigʻlab-yigʻlab, oʻzini bilmay qoldi, lekin kechirim soʻrab yigʻlagani gunohdan pok etdi. Adabli odam kuxsh uchun ogʻiz ochmaydi, lekin hayo buluti tomchisiz emas. Qaxqaxa bilan xazil bir-biriga doʻst; ikkisi ham qurbaqaning tovushi va yurishiga oʻxshash kulgili narsalardir. Kimki hindu (masxarabozi) boʻlib, kuldirish uchun xazil qilsa, avvalo oʻshaning yuziga qora surtish kerak. Koʻzboʻyamachining soʻzlagan soʻzlari yolgʻon boʻlgani uchun, qara, oʻz tilini oʻzi kesmoqda . Engagiga yolgʻondakam soqol bogʻlab, birov odamlarni kuldirar ekan, bunda soqol tufayli odamlar uning oʻzining ustidan kuladi. Oʻzining koʻrkini orttirib koʻrsatish uchun maymun boshiga boʻrk qoʻyib olar ekan, odamlar uning tepasiga kulish uchun kelarkan, ular faqat uning boshigagina kulmaydilar, uning oʻzidan ham kuladilar. Odamlarni kuldirib tirikchilik oʻtkazishga oʻrgangan masxaraboz ulardan bir pul olguncha ikki shapaloq yeydi. Boyqushning qiyofasi masxaraboznikiga oʻxshaydi, shuning uchun barcha qushlar uni talagani talagan. Loʻli xazil qilib qoʻlini yerga tirab, oyogʻini osmonga qilib turganda, u boshini yerga qilib, oʻzini oʻzi sharmanda qilgan boʻladi.
66 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Bu xil pastliklar biri biridan qiziq boʻlib, hayo va adab yoʻli bilan daf boʻladi. Quyosh bayrogʻi jilva sochib, kecha qorongʻiligi yer ostiga kirgach, masxaraboz mast xolda baqirgan, chaqirgan; aqlli odamlar esa gapni shoshmasdan gapiradi. Tulkii va it (har xil qiliqlari bilan odamlarga) kulgi eshigini ochadi; u odamlar sherni koʻrsa, uyidan qochadi. Bu aytganlarimizning oti tavozu’dir, tavozu’ning sifati esa adabdir. Aql uning haqida maqtovdan boshqa soʻz aytmaydi, lekin u hammada bir xil mavjud emas. Tavozu’ni har kishining ahvoliga loyiq koʻrsatish kerak; koʻrsatgan tavozu’ing uning ahvolining koʻrinishiga muvofiq boʻlsin. Qulga bek ortiqcha tavozu’ koʻrsatsa, oʻziga azob-uqubat iplarini orttirgan boʻladi. Gadoning oldida sajda qilish marhamat emas, unga bir tanga bersang, bu unga nisbatan marhamat koʻrsatishdir. Oʻrindan turib, bolaga joy berish ham adabdan emas; keksalar bu ishni adab hisoblashmaydi. Bunday ahvolda u mutakabbir hisoblanib, sen yengiltaklik qilgan boʻlasan. Ayt, bu ikki ishni odamlar nega qilishi kerak? Garchi adablilik shartlarini saqlash juda zarur boʻlsa ham, ammo buni har bir odamning darajasiga qarab bajarish kerak. Bir kishi sendan martabada past boʻlsa, uni sen oʻzingga tobe’ xolda koʻrsang, garchi u oʻzi senga tobe’, bogʻliq boʻlsa ham, koʻnglung uning qaygʻulariga sherik boʻlsin. Farz va sunnat qoidalari shunday ma’qulki, ularni hammaga oʻrgatish majburiydir. Senga tobe’ kishilardan biri bunga xilof ish qilsa, uiarxi tekshirib turish sen uchun farzdir. Qiyomat kuni seni chaqirganlarida, nima savol boʻlsa, sen javob berasan. Ularga gʻamxoʻrlik qilish sening boʻyningdadir; tirikchilik yozuqlari ham sening qoʻyningda. Barchasiga doʻstlik qilish senga vojibdir. Yaxshi-yomon ishidan xabardor boʻlib turish ham. Tavozu’ sifatiga ega boʻlish umidi bilan u dunyo xavfidan qoʻrqib, shul qoʻl ostingdagi jamoatga shuncha ta’zim qilding. Agar bolalaring va xotining boʻlsa, ularga ham shu ishni qilishing kerak. Yosh bolaga nisbatan eng zarur ish, bilki, uni kichkinaligidan parvarish qilishdir. Qatrani sadaf tarbiya qilgani uchun odamlarning boshiga chiqib sharaf topdi. Tarbiyaning biri bolaga yaxshi ot qoʻyish boʻlib, uni oti bilan chaqirganlarida u uyaladigan boʻlmasligi kerak. Ismda tafovutlar koʻp paydo boʻladi; birining ismi Husayn boʻlsa, boshqa biriniki Yazid . Tarbiyaning yana biri unga ilmu adab oʻrgatish uchun muallim chaqirishdir. It yetuk ta’lim olgani sababli u tishlab kelgan ov xalol hisoblanadi. Yuvgan bilan toza boʻlmaydigan it olim boʻlgan ekan, oʻgiing bilimsizligicha qolib ketsa, ajab kamchilik boʻladi. Unga sening shafqat qilishing foydalidir, lekin buning ortiqchasi zarar. Voqe’ boʻladigan balolardan uni oʻz mehring bilan asrashing bolang oldida sendagi tavozu’ni bildiradi. Xotining uyda oʻltiradigan boʻlgach, shariat yoʻli bilan uni hurmat qil. Nafaqa bilan oʻzingni undan ayama; joningni ham ortiq darajada qiynab yuborma. Kiyadigan kiyimini ham ortiq darajada rang-barang qilib yuborma. Kiysa ham hujrada, vaqti bilan kiysun.
67 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Oʻz xolicha bir yoqqa otlanganini bilsang - sen haqiqiy er boʻlsang - uning otini atama! Doʻstlar oldiga ham yuborma, dushmanlar oldiga ham. Yasantirib koʻ chaga ham chiqarma, bozorga ham. U uydan chiqib ketib, yana qoʻyningga kiradigan boʻlsa, sen taajjublanadigan bir ishni boʻyningga olgan boʻlasan. Upa-elik surtib, yuzini qizartirdimi, u, bilsang yuz qarolik fikriga berilgan boʻladi. U sochbogʻini yeshib, sochini oʻra boshlar ekan, bu - nafs va havoyilik uning boʻyniga oʻz tuzogʻini solganidir. U oʻsma qoʻyishga berildimi, bu uning fitna bilan oʻralishganidir. Muncha qabohatni koʻrib turib, uning otga minishiga ijozat bersang - gʻayrat va erkaklik, rashk va or-nomus shumi? Oʻsha kuni u ketsa, uni oʻz xoliga qoʻy, unga zoʻrlik qilma - uydan chiqib ketdimi - vatani goʻr boʻlmaydimi! U shariatdan chekinib nima qilmasin, uni (yana) qabul qilishing odobdan emas. Tarbiyaning yana biri ota-onani hurmat qilish; buni bajarish uning uchun majburiyatdir. Bu ikkisiga xizmatni birdek qil, xizmating qancha ortiq boʻlsa ham, kam deb bil. Otang oldida boshingni fido qilib, onang boshi uchun butun jismingni sadaqa qilsang arziydi! Ikki dunyong obod boʻlishini istasang, shu ikki odamning roziligini ol! Tunu kuningga nur berib turganning birisini oy deb bil, ikkinchisini quyosh. Ularning soʻzlaridan tashqari bir narsa yozma, ular chizgan chiziqdan tashqariga bir qadam ham bosma. Hamma xizmatni sen adab bilan bajar, «adab» soʻzidagi «dol» kabi qomatingni xam qil. Bundan soʻng rahm in’omini oʻzingga qarz deb bil; oʻsha toifadagi odamlarga rahm qilishni farz hisobla. Yurgan odamlar ichidagi kattadan-kichigigacha, yoki oraliqdagi oʻrta martabalikka ham, kimki katta boʻlsa, uning xizmatini qilish kerak, kimki kichik boʻlsa, unga shafqat koʻrsatish kerak. Kimni oʻrta yosh deb xayol qilgan boʻlsang, uning hurmatini ham me’yorida asra. Xizmatini qilib, uni ortiqcha ulugʻlab ham yuborma, yomon munosabatda boʻlib, taxqir ham qilma. Uni hurmat qilib, «hamma ishning oʻrtachasi yaxshi» degan ma’noli qoidaga amal qilishing zarur. Uning izzati me’yordan kam boʻlsa ham, xaddidan ortib ketsa ham yaxshi emas. Yoki seni baland osmonning aylanishi (taqdir) shoh xizmatini bajarishga loyiq koʻrib qolsa, garchi shoh tomonidan tashkil etilgan bazmlar yoqimli boʻlsa ham, unga borishdan tortinish zarur. Yoqimli boʻlib koʻringan bu marhamning ichida yuqadigan yaralari bor, boli ichida qadaladigan nayzalari bor. Gul koʻrinsa, yonida yuz tikani boʻladi, bir maishat boʻlsa, orqasidan ming ozori boʻladi. Telba odamlar oʻtnixg yonish shaklini koʻrib guliston deb oʻylaydi. Lekin uning ichiga tushib ketsa, qachon qutulish imkoni bor? Bola ilondagi naqshdor chiziqlarni koʻrib, unga mahliyo boʻlib qoladi, lekin uning zahari odamni oʻldirishini bilmaydi. Dengizda quyosh rangida katta dur koʻrinsa, bu nahangning ogʻzi boʻlib, gʻarq boʻlish belgisidir. Shohga xizmat qilishni shu qonunlardan kelib chiqib tushun; buning maishatidan koʻra gʻam va mehnati ortiq. Bu xizmatdan qancha uzoq
68 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy tursang, shuncha foydalidir; agar bu xizmatga umuman kirmasang, bundan ham ajoyib va yaxshi boʻlardi. Yoʻqlik (fano) xazinasidan kim ogoh boʻlsa, unga qanoat mamlakatining podshohligi nasib boʻladi. Agar bunday xizmat sening boʻyningga majburiy tushib qolsa, senda uni bajarmaslikka ixtiyor yoʻq. Qisqacha qilib aytay, loʻndasini eshit, buning qanday boʻlishini ochib tushuntiray. Senga shoh xizmatini qilish nasib boʻlsa, toʻrtta ishni oʻzingga saylab ol: oldindan niyatingni uning niyati bilan rostla, boshqa niyatlarni koʻnglingdan chiqar. Yana biri, xizmat qilishning vaqtini bil, xizmat qil, lekin qilmagandek tur. Yana biri, yaxshi-yomon soʻz ogʻzingdan chiqmasin: odamlarning yaxshi-yomoniga ham qarama (gapini e’tiborga olma). Yana biri, bu xizmatdan qiynalsang ham, azob cheksang ham, adab shartiga koʻra, hamma yaxshi-yomonga chida. Bu xizmatdan tashqari tursang, buning ahvoli boshqa; podshoga yaqinlashsang, bu yaqinlikning ham turlari bor. Bu ishlarning hammasi senga muyassar boʻlsa, sening yulduzing baxt bilan yorigan boʻladi. Lekin bular hammasi, ey ojiz odam, gapning bir qismidir. Toʻlasi shuki, agar nogahon sen boylik toʻplash odatidan or qilib, faqirlik uyiga yoʻl olsang, ayniqsa shunday ahvolga tushganda tavozu’ koʻrsatishing shart. Xudoning naq roʻparasida unga umid bogʻlab tura bilish kerak. Agar senga osmonning kuch-qudrati nasib boʻlsa ham, yer yuzida sen kamtarlikni tanla. Gʻam-gʻussa yuki seni togʻdek ezib tursa ham, uning ostida sen tuproqdek tura ber. Boshingga toshlar yomgʻirdek yogʻilsa ham, binafsha kabi boshingni yuqori tutib tura ber. Tavozu’ vaqtida vafo qilish, adab qoidasiga koʻra hayoli boʻlish kerak. Ana shu vositalar bilan ma’qul boʻlib, asl maqsad tomon yoʻlga tushgan boʻlasan. XXXIII Noʻshirvonning hayo bogʻida nargis koʻzidan koʻzining nargisi uyalib, nargis koʻzlik gulrux yorini quchoqlashni istamay, oʻzini chetga olishni istagani Noʻshirvon valiahdligi chogʻida bir qizning ishqi bilan notavon ahvolga tushib qoldi. Koʻngli gʻuncha singari toʻla qon edi, lekin gʻam sirlarini pinxon tutardi. Unga visol muyassar boʻlgunga qadar cheksiz azob-uqubat va tashvishlarni boshidan kechirdi. Bir kun u chamanzordan xilvat joyni tanlab, gulrux yori bilan suhbat qurdi. Baxtiyor shahzoda yorini quchmoqchi boʻlgan edi, gul’uzor ham bunga rozi boʻldi. Dilbar hamdami tomon u qoʻlini uzatganda, bir tup nargisga shahzodaning koʻzi tushib qoldi. Shunda ahvoli oʻzgarib, u qoʻlini tortib oldi. Sumanbar yori hayron boʻlib, soʻradi: — Qoʻlingizni uzatganingiz nimasi-yu, yana tortib olganingiz nimasi? Adabli shoh bunga shunday javob berdi: — Shunday bir visol damida menga mone’lik qilgan narsa nargisning shahlo koʻzi boʻldi. Hayo koʻzi bilan olijartoblik bu ishda unga kuch bermadi. Uning nargisdek koʻzlari yoshga toʻlib, oʻrnidan turdi-da, bu ishdan voz kechdi. Oxirida uning bu sof
69 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy niyatliligi, shunday hayochanligining xosiyati uni butun olamga shoh qildi, adolati esa olamni panohiga oldi. Aysh, ey Navoiy, qancha dilkash boʻlsa ham, lekin adab bilan hayo undan yaxshiroqdir. Ey soqiy, adab shartlariga xozir boʻl, oldimda toʻqqiz bor ta’zim bilan boda tut, toki men uni «oʻzing ich!» deb, senga qaray, bir tomchi tomdirsang toʻqqiz marta, toʻksang oʻttiz marta qoʻshimcha ichkazay. XXXIV - Yettinchi Maqolat Qanoat haqidakim, «joʻ»(ochlik) soʻzidan soʻnggi harf «ayn» ajratilsa, «joʻ» (ariq) qolib, najot bulogʻi, hatto hayot chashmasi sari uchish qanoti boʻlib xizmat qiladi, «tama’» soʻzi har qanday shaklda yozilganda ham undagi xorlik zahrining ta’mini totishga olib boradi; qanoati odamning ochlikdan koʻzida qon mavj ursa ham, izzati bor; tamagir odam oltin taxtdan joy olgan boʻlsa-da, xorlikka uchraydi Kimki qanoatni oʻziga kasb qilgan boʻlsa, bilki, qanoat uni boy qiladi. Oltin, kumush bilan zebu ziynatlarni boylik deb bilma, balki haqiqiy boylik qanoat xazinasidir. Qanoat oltini hech qachon yoʻqolmaydi. Ana shu oltinni qoʻlga kiritib, shu orqali boyishga harakat qil. Kulbada qanoat qilib oʻltirgan darvesh tamagir podshohdan afzaldir. Chunki tama’ qilish gadoylarning ishidur. Bilki, tama’ etgan kishi gadodir. Shoh tamagirlik qilsa, u luqmaxoʻr boʻladi; qanoat qilgan darvesh esa podshohdir. Boshiga toj kiygan odam shoh boʻla bermaydi. Hech narsaga extiyoj bildirmagan odamni shoh deb bil. Qushlarning ichida anqo shoh hisoblanadi. Bunda malum bir ma’no bor. Agar fikr bilan voqif boʻlishni istasang, «qone’» va «anqo» soʻzlarining yozilishida harflar bir-biriga muvofiqdir . Hudxud ovqatga oʻch boʻlgani uchun garchi boshida toji boʻlsa ham elchi boʻlib qoldi. Boshiga toj kiygan hind oʻyinchisining xoliga boq, tama’uni chaqa pulga zor qilib qoʻygan. Arzimagan bir odamning qoʻlidan ozgina pul chiqadigan boʻlsa, toj deb atagan narsasini osmonga otadi. Shoh boshining sharofati tojdan emas; kimki muhtoj boʻlmasa, oʻshani shoh deb tushun. Muhtojni ham shoh deb atash mumkin boʻlsa, harf nuqtai nazaridan «muhtoj» soʻzida ham «toj» bor-ku! Kimning toj kiyganini koʻrib, shoh deydigan boʻlsak, u vaqtda, shu sababga koʻra, muhtojni ham shoh deyishga toʻgʻri keladi. Boshiga oddiy qalpoq kiygan odamni shoh deb bilki, u xayr-ehson vaqtida butun jahonni berishga tayyor. Bir narsasi boʻlmasa ham u shukr deb, qanoat qiladi; xayr-ehson qilish bilan oʻz nafsini tiyadi. Kimning qanoatdan xujjati boʻlsa, uni yaxshi-yomon deb oʻltirishning xojati yoʻq, u bunga muhtoj emas. Kimki qanoat sari yoʻl topgan boʻlsa, xuddi shu taqdir bilan oʻsha shoh boʻladi.
70 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Boylik bilan oʻzingni katta deb bilma; qanoat boyligi bilan boshingni koʻtarib yur. Butun bir osmon bitta non bilan kun kechiradi; oyning gardishini esa koʻksiga tosh qilib boylab olgan. Shuning uchun Xudo uning tuzilishini nodir qilib yaratdi, nima qilay desa, shunga qodir qildi. Oʻz yogʻi bilan qovurilgan sham atrofida osmon ham fonusdek aylanadi. Koʻz doim shuning uchun ravshanki, u mehrob ostida turib, ikkita bodom bilan oziqlanadi. Ogʻizning ishi ovqat yeyish boʻlgani sababli chaynash uchun Xudo ikki qator tish ham yaratdi. Zebu ziynat va tama’dan yiroq turgan kishining tinchligi yaxshiroq boʻladi. Bilki, durru gavhar quloqqa ozor beradi; quloq uchun eng yaxshi dur deb soʻzni bil. Isirgʻa oltindan boʻlsa, quloqni ogʻritadi; zarxal etik esa oyoqni ogʻritadi. Yaxshi gapni quloqning bezagi bil; etik keng boʻlsa, oyoq osoyish topadi. Kishi choʻlda tiniq buloqni topib olsa, oltin qadah qidirib oʻltirmasdan, sopol idishda ham suv icha beradi. Suv sopol idishda yaxshi turadi; oina kul bilan toza boʻladi. Koʻzguning dastasi oltindan boʻlmasa ham, uning yuziga nafas tegmasa boʻldi. Tashna odam suv bilangina xursand boʻladi; bunday vaqtda u oltin qadahni xayoliga ham keltirmaydi. Ootgan nonni suvga toʻgʻrab, ivitib yeyayotgan odamga quyoshning gardishi, hayot suvi haqida oʻylashning nima keragi bor? Chiroyli boʻlsin, deb kim oshiga sabzi va sholgʻom oʻrniga oltin, kumush, noʻxat oʻrniga qimmatbaho dur, mayda lavlagi oʻrniga toza la’l solgan?! Ovqatning yuzida zarrin nur sochuvchi quyosh, tovoq ustida esa non oʻrniga oy kulchasi, non ustidagi koʻk oʻrniga zumurrad, dasturxon ustida bodring oʻrniga koʻk tosh boʻlsa, Xudo haqi, kel, oʻzing insof bilan ayt, och odam bu narsalarni qanday qilib yeydi?! Bular orasida ajoyib narsalar boʻlsa ham, lekin durlari tishlarni sindiradigan ofat; chaynaganda tishga ozor yetib, yutaman desang, boʻgʻuz jarohatlanadi. Hashamat uchun qilingan bu osh yeyiladigan boʻlsa, u osh emas balki bir necha boʻlak toshdir. Bu osh oshqozonga yuborilar ekan, ayt-chi, uni oshqozon qanday xazm qiladi? Oshqozon mayda toshlarni emas, oʻziga muvofiq oshni xazm qiladi. Ularni sen yeyish munkin boʻlgan ovqat deb hisoblama; ular boshdan-oyoq odamni oʻldiradigan zahardir. Kimki bu narsalarning bahosini sanaydigan boʻlsa, oʻzini oʻldirib, xunining bahosini berishi kerak. Ular xazm boʻlgan taqdirda ham, insofing boʻlsa, boq, bu qanday xaddan oshish va isrofdir. Kimki Qorun xazinasiga ega boʻlib, Jamshid mamlakati, Faridun toji uniki boʻlib, xayr uchun butun bir xazinasining eshigini ochmasa, foydasiz durru gavhar sochmasa, oʻrinsiz karam koʻrsatmasa, bitta xayrga yuz minglab diram bermasa, ochga ovqat bersa, yalangʻochga toʻn, yuz soʻm soʻraganga ming soʻm, bir soʻm soʻraganga oʻn soʻm bersa, qancha boyligi boʻlsa shunga qanoat qilsa, Tangri oldida ham, xalq oldida ham uning ayblari doim kechiriladi.
71 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Shunday odam ham borki, oʻzining hech boyligi yoʻq boʻla turib, qilayotgan sarfi bilan qanoatlanmaydi. Bunday odam oʻrinsiz sarf-xarajat qilishga oʻrgangan kishini koʻrib, oʻshaning qilganini qilishni orzu etadi. Uning xazinasiga qoʻli yetmay turib, oʻshaning ehson va isrofgarchiliklarini havas qiladi. Oʻzining oddiy xashagini sarv bilan yonma-yon qoʻyadi. Xarob otini Raxsh orqasidan choptirmoqchi boʻladi. Oʻzi kiyish uchun ustiga palos topa olmaydi, lekin birovlarga naqshli liboslar bergisi keladi. Kimning oʻy-fikri shunday boʻladigan boʻlsa, oldinlari uning birovdan qarz koʻtarishga zarurati tugʻiladi. Qarz koʻtarishdan boshqa xunar topa olmagach, oladi-yu, lekin qaytarib bergani tanini topa olmay qoladi. Olingan mablagʻni u qora yer bilan barobar qilib sarflaydi; va’dasining vaqti yetib, qarz bergan odam qarzini qistay boshlaydi. Qarz koʻtarib, sarf qilib sovurib, isrof tufayli hamma narsasidan ajraladi. Shundan keyin u odamlar orasida sharmanda boʻlib, terga botadi yoki boshini olib, bir yoqqa qochib ketadi. U shuncha, yana yuz shuncha alamlar tortadi, lekin bular hammasi unga yana yuz xissa kam. Qanoatni tark etish uni vatanni tark etishga olib keldi; boshiga esa yuz ming balolarni keltiradi. Kimki qanoatni maxkam ushlagan boʻlsa, uning ahvolida bu xil qiyinchiliklar yuz bermaydi. Mehnat qilib, ikki chaqa pul topish shoh in’om qilgan xazinadan yaxshiroqdir. Xotirjamlik bilan ichilgan qatiqsiz ugra osh birovning minnat bilan bergan shirin kulchasidan afzalroqdir. Kuni bilan qiynalib mardikorlik qilib, kechasi oʻz uyini ma’mur qilish tama’ toqini balandga koʻtarib, mardikorlikni yuz bor pastga urishdan yaxshidir. Yoʻqchilikni boʻyniga olib, unga koʻnikkan odam eng yaxshi odamdir. Qanoat mulkidagi saroydan joy olishni moʻljallagan odam yaxshilarning yaxshisidir. Bunday odamning koʻngliga bogʻni sayr qilish fikri kelsa, osmon gulshanini tomosha qilish bilan kifoyalanadi. Goʻyo osmon gumbazi uning uyining nilufar rang gumbazidir. Bogʻining saxni esa koʻk rangdagi osmonning oʻzidir. Osmon aylanasi goʻyo uning uyining toqidir; nur sochayotgan quyosh esa uyining toqidagi toʻgarak shaklli naqshdir. Kun uning gulistonidagi gul, oy uning xonasidagi shamdir. Kechani qoʻriqlayotgan yulduzlarning sabru qarori qolmay, shu shamning atrofida parvonaga oʻxshab aylanishadi. Osmon va shafaq uning bazmini qizil fonusdek yoritib turadi; yangi chiqqan oyning oʻrogʻi esa uning naqsh soladigan asbobiga oʻxshaydi. Ha, shunday xayollar bilan u qanoat qiladi; nafs istaklarini man’ etadi. Bunday odam oʻz tasavvurlariga berilib xursand, yaxshi narsalarni eslab, shundan bahramand boʻladi. Agar bunday kishining himmat oti tezlik qilib, hayotda bundan ham kattaroq qadam tashlashni orzu qilib qolsa, kul ichidagi bir qancha choʻgʻni buyuk osmon va uning yulduzlari deb hisob qilsin! Butun jahonni bir xovuch tuprogʻcha, jannat daraxtlari va mevalarini bir tutam xashakcha koʻrsin! Osmon qasriga u oʻz vayrona uyini alishmasin, falakning toqiga esa qiyshaygan ayvonini bermasin! Uning bir parcha yuragi unga ovqat, hatto xursandchilik qilishi uchun yoqut boʻlsin! Oʻzi xor, qamishning ildizi bilan kun
72 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy koʻrsa ham, lekin bu ildiz unga guldan olingan shakarning ta’mini bersin! Tovonlarining hamma tomoni yorilib ketsa ham, u yoriqlar yer yuziga ibratomuz kulayotgan boʻlib koʻrinsin! Chakmonining yirtiq choklarini madad gulshanidan esgan shabadaga yoʻl deb bilsin! Pastni yuqori bilan aralashtirib, teng qilmasin; oddiy sholni ipak mato bilan barobar koʻrmasin! Uning kulbasi oy shamidan yorisin; yelning qoʻli eshigini doim ochiq tutsin! Egnidagi koʻk chakmoni, uning oq yamoqlari koʻk osmon va oq tongday yoqimli boʻlsin! Vayrona uyining har tomonida teshiklar boʻlsa, ularni oʻrgimchaklar oʻz pardasi bilan berkitsin! Dam olish uchun boshini toshga qoʻygan ekan, bu boshiga boshqa hech narsani, hatto humo patini ham istamasin! Qish kuni unga sovuq ta’sir qiladigan boʻlsa, gulxanning kuli poʻstin boʻlib, sovuqni daf etsin! Yoz kuni issiqdan panoh izlaydigan boʻlsa, koʻprik soya berib, unga yotoq boʻlsin! Faqirlikdan u oʻziga Qorun xazinasi, ochlikni Faridun mulki hisoblasin! Qanoat qilish odati uni dunyoda odamlar orasida boylarning boyiga aylantirsin!
Shunday qilganda bu dunyoda tamagirlik el koʻzi oldida uni hech xor qilmaydi. Qiyomat kuni ham azob undan ketib, koʻnglida «hisob kuni»ning daxshati boʻlmaydi. Faqirlik uning asosiy sarmoyasi boʻlib, quyosh tik kelganda, uning soyasi quyoshga tushadi. Kimki Xudoning bergan ehsonidan xursand boʻlsa, bu dunyoda ham, u dunyoda ham baxtli boʻladi. Kimki qanoatni tark etishni shior qilgan boʻlsa, bu tama’ uni el ichida xor qiladi. Izzat tilar ekansan, qanoatni tama’ qil. «Qanoat qilgan»ning joyi izzat taxtidadir. XXXV Qanoatli juvonmard bilan tamagir jahongashtaning hamroh boʻlgani, birining qanoat azobini chekish tufayli farogʻat boyligiga erishgani, ikkinchisining farogʻat boyligiga berilganidan xorlik azobiga qolgani Fors oʻlkasidan ikki oʻrtoq Chin mamlakati tomon yoʻl oldilar. Biri azaldan berilganiga qanoat qilardi; ikkinchisi esa undan ortiqni tama’ etardi. Ular qanchadan-qancha yoʻllarni bosib borarkanlar, yoʻl boʻyida bir oddiy tosh uchrab qoldi. Uning yarmi yerga kirgan, yarmi tashqarida boʻlib, tashqaridagi qismiga ajoyib bir gap oʻyib yozilgan edi. Yozilgan xatni ular oʻqishdi: — Kimki qiyinchilikka bardosh berib, toshning orqa tomonini agʻdarsa, unda bir afsona yozilgan. Oʻsha afsonaga koʻra, shu atrofda bir vayrona bor. Vayronaning tagida esa ajoyib bir xazina bor. Mashaqqatiga chidagan oʻsha xazinaga ega boʻladi. Kimki bu mashaqqatdan yiroqlik istasa, sabru qanoat hammadan yaxshiroqdir. Tamagir buni oʻqigach, besaranjom boʻlib, tamagirlik tomirlari qattiq ura boshladi. Xazina havasida tishlari gʻijirlab, toshning tagini qazishga tushib ketdi. Qanoat qiluvchi uning bu ishini koʻrib, parvo qilmasdan oʻtib ketdi. U dedi:
73 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
— Bu naqadar mashaqqatli mehnat! Qanoat xazinasi mening hamrohimdir. Kimga Tangri ehson bermoqchi boʻlsa, tosh oʻz-oʻzidan yorilib, uning ostidagi ehson oʻz egasini topishi mumkin. U yoʻlga tushib, tong otguncha yurdi, ertalab qarasa, bir shaharning chetiga kelib qolibdi. Shaharga kiradigan yoʻl koʻp ekan. Lekinu shu shaharga birinchi boʻlib kirdi. U darvozaga yaqinlashib borganida, har tomondan odamlar chopib kela boshladi. Bu yer aholisining rasmi boʻyicha, podshoh mangulik yurtiga safar qilgan boʻlsa (oʻlsa), shahar xalqidan buni sir tutishar ekan. Sahar vaqtida kim shaharga oldin kirsa, uni taxtga oʻtqazib, boshiga toj kiydirib, qoʻliga uzuk taqishar ekan. Oʻsha rasm boʻyicha, uni ham davlat kishilari va askarlari mamlakat va sipoh ustidan podshoh qilib koʻtardilar. Boshiga mashaqqatni ortib olgan doʻsti boʻlsa, boylik havasiga berilib, mehnat bilan oʻz jonini rosa qiynadi, toshni boshqa tomoniga aylantirdi. U yerda yozilgan xatga qarab, uni oʻqidi: «Kim xomtama boʻlsa, u dunyoda doim azobda», deb yozilgan ekan. Uni qanoat mamlakatga podshoh qildi; buni tamagirlik azobi xor-zor etdi. Ey Navoiy, birovdan uch pul tama’ qilma: oʻzingda bor boʻlsa, uni boshqaga bersang, shu -karamdir. Ey soqiy, men sening bodangdan tama’ qilaman, xolos. Bu ozod odamdagi ochkoʻzlik va tama’ni yoʻqotadi. Uning bir qultumi bilan meni yoʻlga boshla; qanoat mulkiga shoh qil! XXXVI - Sakkizinchi Maqolat Vafo haqidakim, «vafo» soʻzining «vov» harfi «semurgʻ» soʻzidagi «sin» harflning oʻndan bin son e’tibori bilan «vov» - 6 ga teng boʻlgani kabi yashirindir, «fo»si Qof togʻi ostidagi «fo»dek ayon va «alif»i «kimiyo» soʻzining oxiridagi «alif»ning oʻzidir; nuqta esa dunyodagi eng aziz (nomi boru oʻzi yoʻq) oʻsimlik (mehrigiyo) chanogʻidagi (kamyob) urugʻdir; ushbu vafoga yetishishni istagan kishining ishi suv ustida yugurishdek va tuprogʻ ustida kema haydashdek boʻlmagan ishdir Osmonning toʻqqiz qutisi boʻlib, hammasi zar bilan ishlangan; ularning ichida yuz minglab qimmatbaho durlar bor. Undagi har bir durning yorugʻligi farogʻat sham’idir, oddiy dur ham emas, sham ham emas, kechani yorituvchi durdir. Uning har bittasining qiymati butun bir konning bahosidan, konningina emas, butun borliq va makonning bahosidan ham ortiq. «Osmonlar» deb nom qoʻyilgan bu narsa pok gavhardek yuz minglab yulduzlarga ega. Ularning birontasi boshqasidan pastroq deb fikrlashga aql ojizlik qiladi. Bunda xayol qilish mumkin boʻlgan javharlarning hammasi.bor boʻlib, aql javhari shunday savol beradi:
74 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
— Ha, bu konda bitta dur desang yuztasi topiladi; bu ummondan yuzta desang mingtasi topiladi. Lekin bularning orasida shundayi borki, u butun jahonni yoritib turadi. Bu dengiz ostidagi eng noyob dur oʻshanisidir. Oʻsha dur agar oʻz jamolini koʻrsatadigan boʻlsa, unga yana bir shunaqasini qoʻshish imkoniyati yoʻq. Sofdil odamlar u javharning otini soʻrasalar, oh chekib, «Vafo gavhari!» deb javob ber. Ha, bu noyob dur vafomikan? Vafo boʻlmasa, mehrigiyomikan? Yoʻq, uni mehrigiyo ham dema, anqo deb ata, javharning yolgʻiziyu durri yagona deb ata. U quyosh yuzidagi chiroyli xatga, tun sochining oʻrimidagi mushki totorga ham oʻxshab ketadi. Birovning qoʻliga durning kattasi tushib qolsa, bu uning joni javhariga xavf boʻlgani kabi, kimda vafo gavhari bor ekan, doim azob-uqubat unga yordir. Bunday odam kimni koʻrsa oʻzini unga doʻst deb biladi; unga oʻzining mehrini, gavhardan qimmat vafodorligini izhor etadi. U kishi yaxshi odammi, yomon odammi, baxti kulganmi, yoʻqmi, bundan qat’i nazar, unga beixtiyor shafqat koʻrsatadi. Bunday odam bamisoli koʻzlarga nur bergan quyoshga oʻxshaydi. U koʻzlarni yoritadiyu, lekin buni u oʻzi anglamaydi. Bunday odam goʻyo oʻz dur qatralarini yoʻl-yoʻlakay sochib ketayotgan bulutga oʻxshaydi. Lekin u bu qilmishi tufayli gul ochilishidan bexabardir. Gul oʻzining bogʻni bezab turganini, isi dimogʻni muattar etishini qayoqdan bilsin. Oʻt ham oʻzining hamma narsani yondirishidan bexabar. Ichkilikning ham odamni mast qilgani bilan nima ishi bor? Kimda-kim shu gavhardan boshqa gavharga ega boʻlmasa, shunday ishlarni qila beradi-yu, lekin oʻzining xabari boʻlmaydi. Bu vafo gavhari qancha sharofatli boʻlmasin, unga bir qancha gʻaliz sifatlar ham xos. Qaysi bir kishida bu gavharning boriigi ma’lum boʻlsa, uning boshiga gavhar oʻrniga toshlar yogʻiladi. Kishi birovga birorta yaxshilik qilgan boʻlsa, evaziga ming jafo koʻrsa ham, jafodan qutula olmaydi. Mevali daraxtning shoxi qancha meva bermasin, tergan kishi unga shuncha koʻp tosh otadi. Kon qancha koʻp pok gavhar bersa, konchi uning koʻksini shuncha koʻp chok qiladi. Sham uyning ichu tashini qancha yaxshi yoritsa, uy egasi uning boshini shuncha koʻp uzadi. Bu davr shunday oʻziga xos bir davrki, muhabbatning qoʻli bilan panjalari orasida butunlay majaqlandi. Quyosh ham boshdan-oyoq mehrdan iborat boʻlgani uchun har kecha osmon uni yerga kirgizib yuboradi. Qalam vafodan baxs olib borgani uchun falak muftisi uning yuzini qora qildi. Tezkor osmon choh boshida aylanadi; quduq esa unga tomogʻidan boʻgʻib, dushmanlik qiladi. Evohki, osmon yengiltaklik bilan aylanishni odat qilgandan buyon bu dunyo uning oldida choʻloq bir cholday turadi. Mexr ahliga javr qilish odatmi? Qoida oʻzi shunaqami? Lutfu vafo yoʻlida kim oʻzini gardga aylantirsa, buning evaziga unga darddan boshqa narsa yoʻqmi? Kimki vafo yoʻlida boshini bersa, nahot unga toʻlov dakki boʻlsa! Yoki bu zamon odamlariga birovning asalini olib, uning ogʻziga zahar quyish asosiy oʻlchov
75 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy boʻldimi? Birovga birov butun bir jannat gulshanining rang va boʻyiga ega boʻlgan hamda yangi ochilgan gul sovgʻa qilsa, buning evaziga u tikandan boshqa narsa bermayotir. Berganda ham bir emas, yuzta tikan bermoqda. Xalq shu taqlidda ish tutar ekan, bir odamni topish ishi juda qiyinlashadi. U odam qanday odam desangiz, u odam shunday odam boʻlsaki/u bilan doʻstlik ishini tuzish mumkin boʻlsa, taqdirdan bir kishiga sitam_etib, dard tikanlari qadalsa, xaligi odamga bu bir nafas oʻz dardlarini izhor qila olsa, bir odam zamon xanjaridan yarador boʻlsa, xasratlashib, xaligi odamdan bir chora tilay olsa; hayotdan bir kishi biron malollik koʻrsa, xaligi odam bilan gaplashib, koʻnglini boʻshata olsa! Har qanday odamning boshiga taqdir bir gʻam solsa-yu, lekin uning bir hamdard doʻsti boʻlmasa, sirini saqlash uchun tikib qoʻygan lablarining ipini soʻka olmasa, koʻnglida bor gaplarini birovga toʻka olmasa, dard uning tanasidan chiqqan shu’lani alangalatib, tutunini osmonning naryogʻiga oʻtkazib yuboradi. Balo tigʻi koʻksini yorib, dard uni bir nafasda xalok qiladi. Osmon gʻam shamoli bilan joniga urib, umrining xirmonini koʻkka sovuradi. Bas, shunday ekan, insonga yaxshi umr yor bilan; umr degani yori vafodor deganidir. Vafo rasmini qilmagan yor ziyosi yoʻq shamga oʻxshab ketadi. Shamda yonish ozigʻi boʻlmasa, muz sumalagi kabi yonmasdan tura beradi. Haqiqiy yor boʻlsa, unga vafo ham yor deb bil; umrni ham yori vafodor deb bil. Kimki olamda yorsiz boʻlsa, u shunday bir sadafki, yaxshi duri yoʻq. Kishi yolgʻiz oʻzi boʻlsa uning xunari ham yoʻq; yolgʻiz odam - odam qatorida sanalmaydi ham. Soʻqqabosh odam orzusiga yetolmaydi; axir, bir qoidan ovoz chiqqanini kim eshitgan?! Yorsiz kishilarning ohlari gʻam bilan qoplangan. Oʻtun ham bir dona boʻlsa, yonmay tutagani tutagan. Toq odamning maishat uyi ham, bilki, doim qiyshaygan; axir, bitta ustun butun uyni qachon koʻtarib tura olgan? Burgutning egnidagi bir qanoti sinsa, qancha tez uchsa ham, bir dam ucha oladi, xolos. Nard taxtasining tosida toʻpiq-suyak bitta boʻlsa, oʻyinchi oʻyin boshlay olmaydi. Tosh bilan chaqmoqtosh bir-biriga urilmasa, bir-biridan uzoq tutilsa, ularning orasidagi masofa - firoq ularning ikkalasini ham qorongʻida tutadi. Ular bir-biri bilan bir lahza koʻrishsa ham, ulardan chiqqan oʻtdan butun olam ravshan boʻladi. Qalamning ikkiga boʻlingan uchidan bir tomoni sinsa ham, kotib xat yoza olmay qoladi. Yo boʻlmasa, jayron bir oʻzi tinch bir joyni koʻzlab ketayotgan boʻlsa, kamonkash ovchi, bilki, uning payiga tushadi. Dur aybdan qancha uzoq (yagona) boʻlsa ham, lekin yonida la’l ham boʻlsa yomon boʻlmaydi. Kimki gadoy boʻlsa, yonida bitta yori boʻlsa, u dunyoga shoh boʻlishdan or qiladi. Lekin shoh boʻlsayu, yonida yoru hamdami boʻlmasa, uning ichidagi dard yuki ogʻir boʻladi. Birov birovga hamnafas boʻlib, doʻstlik qilsa, kishi har qancha gʻamni ham yengil oʻtkazadi. Yor shunday bebaho bir gavharki, unga shoh ham muhtoj, gado ham.
76 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Lekin bu sifatlari yozib oʻtilgan yor, afsuski, bu davrda yoʻq. Boʻlsa ham, uni topish oson emas; xususan, odamzod orasidan topish imkoni yoʻq. Malaklar toʻdasida boʻlishi mumkin. Lekin ularni qoʻlga kiritish uchun osmonga koʻtarilish ham qiyin-da. Parilar ham bu sifatdan xalosdirlar; chin inson boʻlishni parilar qayoqdan bilsin! Agar senga bu soʻz qorongʻi boʻlsa, ayt-chi, qaysi bir pari chehrada vafo koʻrding? Uni topish garchi qiyin boʻlsa ham, odamlar orasida bor boʻlishi mumkinmi? U yorning vasli kimgaki nasib boʻlsa, uning sha’niga «Qur’on»da «gʻalaba yaqindir» oyati yozilgan. Kimki oʻzining bir yori bilan koʻngli shod ekan, malaklar toʻdasi unga: «Koʻz tegmasin!» -deydi. Oʻz yorining vaslidan kimki bahramand ekan, kuygan jonim uning boshiga isiriq boʻlsin! Kimki vafo koʻrib, bunga javoban jafo qilmagan boʻlsa, uning oldida vafodan boshqa ish qilmagan boʻlsa, ey sabo, jonimni men senga topshirayin: sen ibo qilmay, uning oldiga olib bor. Quyun boʻl, boshidan aylanib-oʻrgil, mening jonim esa qoʻyningda xasday boʻlib, mendan unga arzi duo yetkazgach, jonimni uning yoʻlida fido qil! Uning chamanidan bir dona barg olib kel, demayman. Uning yoʻlining changidan koʻzimga olib kelib surt. Agar senda uning xizmatida qolishga kuch topilsa, mening ahvolim haqida arz qilib boʻlganingdan soʻng, avval oyogʻiga yiqilib, past boʻl, yoʻlida tuprogʻ bilan barobar boʻl. Tong nasimi kabi xomush boʻlma; kechki shamol kabi qichqiriq «Ey boshdan-oyoq pok ruh odam, butun sening jisming oʻzi ruhki, «ruhim senga fido boʻlsin!» Sening visolingni qancha orzu qilib, intizor boʻlay? Firoqingga yana qancha giriftor boʻlishim kerak? Bagʻrim balo togʻining lolasi boʻlib, koʻzimdan har tomonga laxta-laxta qon oqmoqda. Hajring tufayli jonim dardmand boʻlib qoldi; ajal tomirlari unga qayishdek chirmashgan. Seni istab shuncha koʻp qadamlar bosdimki, izlay-izlay oyogʻimdan ajraldim. Seni tilab, har qancha azob boʻlsa tortdim; visoling ganjini tilab, dardu ranjdan boshqa narsaga ega boʻlmadim. Maysani qidirdim, lekin menga tikonlar sanchildi; la’l dedim, lekin choʻgʻlarda kuyib oʻrtandim. Lola istab, koʻksimda dogʻlar koʻrdim; gul qidirib, koʻnglumdan tikonlar topdim. Kimdan men jonimni ayamagan boʻlsam, u menga imkoni boricha javrini ayamadi. Kimning oyogʻiga bosh qoʻygan boʻlsam, boshimga toshni doʻldek yogʻdirdi. Ey voh, yuzta toshning orasida qolgan yolgʻiz boshim! Charx mening boshimni yuzta deb oʻylabdi. Xuddi shu nafasda rahm etib, boshimga yetib kelsang-chi. Men oʻlib ketgandan soʻng kelishingdan nima foyda?!» Mening bu istagimni qabul qilib, u quyosh mendek xarob bir odam tomon yura boshlasa, joyingda turib qolmasdan darxol oldimga kel, men uchun bu xabarni Xizr hayoti haqidagi xabar bilan teng deb bil. Uni kutib olishga chiqib, yuz bor afgʻon qilay, figʻon emas, balki jonimni unga fido etay! U jononaga koʻzim tushar ekan, yigʻlay-siqtay; shukronasi uchun uning oldida jonimni beray! Shunday darmon bilan jonjmdan dardni olsin. Oxirgi vaqtda men armon bilan (hayotdan) ketmay.
77 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
Agar menga bu maqsad nasib boʻlmasa, uning diydorini koʻrish baxti muyassar boʻlmasa, u vaqtda fano dashti tomon yoʻl olganim yaxshi! Yoʻqlik mamlakatidan joy egallaganim durust! Har kim ham vafo jomi’dan ichar ekan, muhabbat mayidan koʻngli joʻsh urarkan, bu ishda menga taqlid qilsin! Bundan kelib chiqib men shunday umid qilamanki, u yorga kim butun dunyosini fido qilsa, uning muhabbatida hatto jonini ham ayamasa, uning toʻqqiz osmon ogʻirligidagi yuklarini koʻtarib tursa, bunday vaqtda yor ham loaqal bir zarra mehr bilan javob berishi kerak! Uni vafo konining gavhari desin; vafo konigina emas, vafo jahoni desin. Unga mirtnatdorchiligini tilida takror-takror aytsin; koʻnglini uning muhabbatiga makon etsin. Bunday baxtli vaqtda umid qilamanki, unday odamga mendan ham sadaqalar boʻlsin! Bunday jononaga u jonini fido qilsin, minnatlarini jon deb qabul qilsin. Vafo agar ikki tomondan boʻladigan boisa, ularning hayoti shuncha shodlik topadiki, buning ta’rifi varaqlarga, varaqlarga emas, ufqlarga ham sigʻmaydi. XXXVII Ikki vafodor yor bir-biriga vafo qilib, boshlaridan kechgani, ularning sharofati bilan yuz ming bosh qilichdan va qilich qindan qutulgani, hatto qayta qingaga kirgani Eshittimkim, baxtli podshoh, toʻrt ulusning xoni Temur Koʻragon iqlimlarni fath etishga kirishganda, Hindistonda qattiq jang boʻldi. Unga gʻalaba yuz koʻrsatib, taqdir dushman lashkariga shikast soldi. Dushmanlarning hammasi dinsiz boʻlgani uchun (Temur) bek: «Hammasini qilichdan oʻtkazinglar!» - dedi. Oʻliklarning koʻpligidan dashtlar toʻlib ketdi. Qizil qon Nil boʻlib oqdi. Oʻsha soy toshicha kallalar uchdi; har kishi oʻzboshimchalik bilan bosh oldi. Oʻtkir tigʻlar har tomonda qon toʻkib, butun olamga gʻavgʻo soldi. Shu payt ikkita bechora sevishgan nogoh ushbu qotillarga duch keldi. Shohning jazosidan omon qolish uchun askarlardan biri ularning birini chopmoqchi boʻlib otidan tushdi. Uni oʻldirish uchun askar yonidan tigʻini chiqargan edi, unisi oʻz sherigini tigʻ ostida koʻrib, uni ximoya qilish uchun qotilga oʻz boshini tutdi. — Agar sening maqsading bosh olish boʻlsa, uni qoʻy, uning oʻrniga bu boshni ola qol! - dedi u. Askar uning boshini olmoqchi boʻlgan edi, unisi ham xuddi shu soʻzni aytdi. U qaysiga oʻz zulmini koʻrsatmoqchi boʻlsa, boshqa biri oʻsha gap bilan oyogʻiga yiqilar edi. Burgut panjali qotilning jahli chiqib: — Paysalga solmay ikkalangizni ham chopaman! - dedi.
U qaysi birini oʻldirishga oshiqsa, ikkinchisi toqatsizlik bilan der edi:
78 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (II- qism)
Alisher Navoiy
— Tez boʻl, oldin meni oʻldira qol, to men oʻlguncha loaqal u tirik tursin! Ular bir-birlariga oʻz boshlarini in’om qilardilar. Boshlarini kesdirish uchun tigʻni talashar edilar. Shu munosabat bilan orada birpas xayallash yuz bergan edi, birdan xaiq’orasida omon-omon boʻlgani haqida nido koʻtarildi. Chunki bu ikki yor bir-biri uchun jonidan kechgan edi, shoh ham xalqning gunohidan oʻtdi. Bu ikki yor doʻstlik, sadoqat tuygʻularini namoyish qilib, elni ham, oʻzlarini ham xalos qildilar. Ey Navoiy, Xudo senga ham yor bersa, sen ham unga boshingni va joningni fido et. Ey soqiy, mehru vafo shartlariga sodiq boisang, chin doʻst boʻlsang, bir qadah keltir. Jonim xalqumimga keldi, menga davo qil, qachongacha va’da berasan, endi va’dangga vafo qil!
79 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Hayrat ul-Abror (III- qism) Alisher Navoiy Hayrat Ul-Abror (Nasriy Bayoni, Davom) XXXVIII - Toʻqqizinchi Maqolat
I Ishq oʻti ta’rifidakim, uning shu’lasi balo sahrosining lolalaridir, choʻgʻi baloga duchor boʻlgan koʻngulning qon boʻlaklaridir; mehnat-mashaqqatning qaro shomi uning tutuni, bu shomning kuyik yulduzlari uning uchqunlaridir; yor husnining nurlari haqidakim, uning alangasidan koʻtarilgan bir yolqin bunday oʻtning chiqishiga sababchi, uning quyoshdek yuzidan tarqalgan bitta nur bunday haroratga asosdir Yer yuzida endi hayot boshlanib, inson vujudini ruh mayi bilan mast qilganlarida, uning tuproqdan iborat jismini hikmat qoʻli bilan xuddi Eram bogʻiga oʻxshatib tuzdilar. Yoʻq, uni Eram bogʻi ham emas, jannat bogʻiga, bogʻ ham emas, hurlar jilva qilgan joyga oʻxshatib tuzdilar. Har lahzada qushlari yuz afsona kuylashadi, har kim iltimos qilsa, yana kuylashadi. Uning saxni osmon bogʻidek bezatilgan; har bir guli xuddi toʻlin oyning oʻzi. Uning gulgun yuzi yangi ochilgan gullardir; uning upasi gulga gulgunlik bagʻishlaydi. Tik savsan, balki toʻgʻri sarv va shamshod unga qomat boʻlgan. Mushk hidli sunbul unga zulf; lola va oq gul unga yuz va yonoqdir. Yuzidagi terlari quyosh chashmasiga oʻxshaydi; bagʻbaqasi oʻsha suvning ustidagi koʻpikdir. Koʻzidan fitnagar nargislar paydo boʻlgan; labi xuddi kulib turgan gʻunchaning oʻzi. Labidagi tuklar xurram sabzazofu, sabzadagi shabnam uning terlaridir. Husnu jamol unda oʻylaganingdan ham koʻp, qancha koʻp oʻylasang, oʻsha oʻylaganingdan ham ortiq. Lekin dilni tortadigan narsa uning husni emas, elning sabr-toqatini olgan ham bu jamol emas. Ishq bulbuli oʻz dostonini kuylay boshlaganda tomosha qilish uchun bu boqqa kirdi. Uning nazari gulga tushishi bilan zor boʻlib, shavq oʻtidan joniga xabar yetdi. Gul shoxiga oʻltirib, joy tanladi; undagi otashin (qizil) gullar uning joniga oʻt yoqa boshlashdi. Jonining ichi ishq oʻtidan oʻrtanib, gʻam shu’lasidan koʻngliga iztirob tushdi. Ishq uning sabru qarorini talon-toroj etdi, gul esa unga firib bera boshladi. Gul unga jilva qila boshlagach, endi unda sabr qilish imkoni qolmadi. Kuyib-yonib, u shunday qichqiriq soldiki, buning oʻtidan chamanning ichi qizib ketdi. Shunday kuyish va kuydirish yuz bergach, shunda oshiqlik va ma’shuqlik namoyon boʻldi. Ishq tugʻyon solib, rivojlanishi bilan oshiq parishon ahvolga tushib qoldi. Husn yana yoqimli jilvalar qilib, zulfning qoʻliga balodan tuzoq topshirdi. Jahon mamlakatining boshiga ishq gʻavgʻosi tushib, zamon ahli ishqning taloniga uchradi. Ishq degani bu qanday oʻtki, u hujum qilganda uning tutuni va uchqunlaridan osmon va yulduzlar yaraldi. U tutundan malaklar pashshadek qochdilar. Falak osmonda oddiy bir
1 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy fonusdek boʻlib qoldi. U tufayli aql peshonasi qoraydi. Rux koʻzidan ham u yoshlar oqizdi. Ishq shunday narsaki, mayxonada ham uning haqida baxs toʻxtamaydi: Ka’baning libosi ham shu tufayli qoraygan. May oʻti butning yuzini qizartirib, bayroqqa aylantirgach, shu’lasi «Qur’on»ni ham kuydirdi. «Qur’on»ning varaqlarini kuydirayotgan chogʻda oʻt yoqaman deb rahlni ham sindirdi. Butxona deb masjidni haqorat qildi; imonni kufrga almashtirdi. Taqvo libosini itning ustiga yopqich qildi; yopqichning har yerdagi yamoqlarini bezak uchun solingan gul deb hisobladi. Dinsizlikni oʻrganish uchun kitob ochib, har qanday xudoga ham sanam deb xitob qildi. Masjidning ichida isyon bodasini sotib, mehrob burchagiga may xumini oʻrnatai. Gulshanning ichida guldan oʻt yoqdi, mayxona burchagini sharob bilan yoritdi. Bu gulning qanday gul ekanidan bogʻning nima xabari bor? Ichidagi mayning qanaqa may ekani bilan xumning qanchalik ishi bor?
Rux bu gulning tikaniga oyogʻidan ilingan, jon ham shu may isidan mastdir. Uning tufayli sarosima aql ishi turli ixtiloflar bilan toʻla: ixtilofgina emas, poyma-poy. Poyma-poygina emas, uni ablaxu nodon, deb ayt, nodon ham emas, biyobondagi telba deb hisobla. Qaydaki ishq oʻti shu’la sochib turgan boʻlsa, u oʻt ustida aql misoli bir xashakdir. Kuyib, bu oʻtga koʻra boʻlgan koʻngulning obod oʻlkasi bunga kirmaydi. Chunki qaysi koʻngulni ishq makon qilgan boʻlsa, uni ishq oʻz oʻti bilan la’l koniga aylantirdi. Ishq boʻlmasa, ikki jahon ham boʻlmasin; ikki jahongina emas, jon ham boʻlmasin! Tan ishqsiz boʻlsa, uning joni ham boʻlmaydi; kishi husnni nima qiladi - u oniy bir narsadir. Ishq oʻti mamlakat podshohiga uncha nazarga ilinmas oshiqni boridan orttirib, shirin qilib koʻrsatadi. Ishq dur boʻlib, koʻngul unga qutichadir; hatto ishq quyosh boʻlib, koʻngul unga burjdir. Quyosh ham emas, u bazmdagi yonayotgan oʻtdir; shunchaki yonayotgan oʻt emas, kuydirayotgan oʻt. Inson tanasi suyaklarning tuzilishidan tashkil topgan uy boʻlib, ishq agar oʻt boʻlmasa, uni kuydirmas edi. Yor husnining ishi oshiqdagi ishqni yuzaga chiqarish boʻlib, bu xol odamning sham’ bilan oʻtinni oʻt oldirganiga oʻxshaydi. Husn qancha dilni oʻziga qattiq bogʻlasa, ishq oʻti ham odamlarning koʻnglida shuncha tez yonadi. Gulda lutfu tarovat qancha koʻp boʻlsa, bulbulning xasratida ham gʻufgʻula shuncha koʻp boiadi. Koʻngul yarador boʻlsa, u oh chekadi; oʻtni kovlasang, alanga ham shuncha balandga uradi. Ishq uchun jonni oʻrtash mushkul emas; oʻtga ham butun jahonni yondirish qiyin emas. Alanga har qanday toshni suv qilib yuborganday, ishq ham zolim aqlni eritib yubora oladi. Zohidlik dunyosini yondirib yuborish uchun bitta uchqun yetarlidir! Tikon va xashak qancha koʻp boʻlmasin, yashinga bas kela olmaydi-ku! Ishq agar filga oʻz kuchini koʻrsatadigan boʻlsa, fil filning oyogʻi ostida qolgan chumolidek boʻlib qoladi. Lekin oshiq oʻzini oshiq deb atasa, u oshiq emas; har kim ham ishqda sodiq boʻla bermaydi. Kimki kezib yurib husn tanlasa, soʻng koʻnglini bu husn egasiga bogʻlasa, unday koʻngulni koʻngul dema, u bir parcha toshdir. Sham ham oʻz oʻti bilan xarsang
2 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy toshni qizdira olmaydi-ku! Oʻzini kishi koʻziga gʻamgin koʻrsatib, motami boʻlmasa ham yoqasini yirtar ekan, bunday odamning tashi xiylakorligi orqasida malakka oʻxshaydi; ichi esa iblis bilan birlashgan, zohiri sadoqat bilan bezangan, ichi esa fisq-fasod bilan bulgʻangan! Unday odam yoridan oʻz xohishining ushalishini talab qiladi: gap-soʻzidan esa auabsizxgi bilinib turadi. Goh yonning la’l labidan jon tama’ etadi, bitta jon emas, imkoni bor hamma narsani soʻraydi. Goh u yorning gul hidli badanini, taninigina emas, tanasining har bir a’zosini vasf qiladi. Jimjimador xatlari xazil kitobiga oʻxshaydi: uning mazmuni faxsh, yolgʻon va firibdan iborat. Koʻzboʻyamachining shishasidek usti sofu lekin zimniga yuz xil makru xiyla, yolgʻon joylashgan. Shu ham oshiq hisoblanadigan boʻlsa, uni oʻldirish, boshdan-oyoq vujudini kuydirish kerak. Haqiqiy oshiq deb sen shuni bilki, u dard bilan yashaydi; uning tili ham, dili ham, koʻzi ham pok boʻladi. Ishq uni oʻz «men»idan pok qilib, hatto fano oʻtiga xashak qilgan boʻladi. Yuzini sariq qilib, dardini yashiradi; koʻzini ariq qilib yosh oqizadi. Uning kasalmand, ozgʻin tani qilga oʻxshaydi; bu qildagi har tuguni uning boʻgʻinlaridir. U orqasida ishqning yuz gʻamdan toʻplangan yukini orqalagan; har bir tugunda bitta gʻamning oyogʻi boylangan. Dard yukidan uning qaddi xam boʻlgan, «dard» so zidagi «dol» harfi qaddining xuddi oʻzi. Badani osmonning badaniga oʻxshash butun dogʻ; har dogʻ uning qora tundagi azobidan nishonadir. Koʻksining yorigʻidan chiqib turgan oʻt shorn balosiga sahar boʻlishidan nishon beradi. Koʻylagida parcha-parcha dogʻlarning oʻrni; bebaxt chakmonining tevarak-atrofi yamoq. Koʻnglidan boshqa odamning xayolini butunlay chiqarib yuborgan; koʻnglini sevgilisining xayollari bilangina toʻldirgan. Ma’noli gaplarga oʻrgangan tili har qanday soʻzni ayta bermaydi; uning koʻnglida jononining gʻamidan boshqa gʻam yoʻq. Yor yuzini koʻrib, koʻzida hayrat; yor qarashi uning koʻnglini oʻrtagan. Koʻnglida yor gʻamini chekib, uning rashki tufayli har tomonga koʻz yoshlari qon boʻlib sochiladi. U qaysi tomonga nazar solmasin, unga yorining goʻzal jamoli jilva qiladi. Hatto oʻzini ham butunlay unutadi; qayoqqa koʻz tashlamasin, koʻziga faqat yori koʻrinadi. Kimki shunday ishqning qoʻlida magʻlub boʻlsa, bundan boshiga nima tushsa ham uni yaxshi deydi. Ishq kimning koʻnglidan shunday oʻrin olgan boʻlsa, uni oʻzligidan ham forigʻ etib, mast qiladi. Bunday kishiga xos yer zohidlar uyi emas; uning koʻngli ishq oʻtidan xalos boimagani ma’qul. Sogʻlom fikrli kishilar unikiga yigʻilib, uni qiynab, malomat qilishsa, jannatni va’da qilib ovutishsa, koʻnglini esa ishq oʻtidan sovutishsa, (ishq yoʻlidan) aynib, yana u toat-ibodatga berilsa, shu toat bilan qanoat qilsa; ishq balosidan orttirgan yaralarini tuzatsa, mashaqqat oʻqlaridan paydo boʻlgan yaralarni bitirsa; tanasining qushiga soʻfiylik xirqasini tuzoq qilib, tasbehining donalari bilan u qushni oʻziga rom etsa! Xilvatda oʻtirib-oʻtirib, tomogʻi qurib, biroz havo olish uchun u dam olgani chiqsa. Koʻchalar, xiyobonlar tomon borib, u Musallo bilan Maydon tomonga ham oʻtsa. Dasht tomonidan toʻp-toʻp otligʻlar koʻrinib, ular hammasi maydonda javlon qilishga otlangan boʻladi. Oʻshalarning orasida nogoh husnu malohat mayidan kayf qilgan bir goʻzal koʻrinib qoladi. May oʻtidan yuzida yuz gul ochilgan, bu gullarning
3 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy bittasi dastoriga qistirib qoʻyilgan. Husni oʻtining alangasi gulzor boʻlib, bu gulzorning har tomonida gulnor ochilib yotibdi. Xoli har qanday baloni daf etuvchi; uning oʻtida koʻz qorachugʻi yonib, hammayoqqa isiriq boʻyini tarqatadi. Qoshlari oy yuzining ustidagi xushboʻy yangi oy; uning ikkalasi ham aqlni devona qiladigan darajada chiroyli! Yanada toʻgʻrirogʻi, bu qoshlar oshiqlarni oʻldirish uchun oʻzaro maslaxatga oʻltirib, boshini boshiga qoʻshgan. Husnini namoyish qilish uchun u qoshida (jingalak) tugunlar yasagan. Oʻziga zeb berish uchun «nun» harfiga oʻxshatib yasalgan bir tugunning ustidagi nuqta shamraning urugʻiga oʻxshaydi. Sunbul sochlarida tugun ustiga tugun, bu tugunlar tugun emas, xalqa ustiga xalqalardir. Uning zirak taqqan quloqlari safni yorib oʻtuvchi turk askarlariga oʻxshaydi; goʻyo u oʻlimni oʻylab, ustidan temir sovut kiyib olgan. Chaqnagan koʻzi noz bilan har tomonga boqadi; bu bilan zohidlar va taqvodorlar xirmoniga oʻt yoqadi.
Bu oʻtning tutuni kipriklar safining orasidan oʻtganda, ularning hammasini qoraytirib qoʻyadi. Uning koʻzlari surma qoʻymasa ham qop-qora, fusunkor; jahon bu koʻzlar tufayli surma rangiga kirgan. La’li labida bir qatra ter dumaloq boʻlib turibdi; u mangulik chashmasidan tomgan bitta jonga oʻxshaydi. Lab tuklarining har bittasini hayot maysasi deyish mumkin: ular Xizr turgan qorongʻi zulmatdan oʻsib chiqqan. Kishilarga orzu boʻlgan baqbaqasida qatra-qatra suvlar koʻrinadi; bu baqbaqa chuqurchasiga suv oʻsha chashmadan sizib tushgan. Har moʻyi jon tomiridan tortib, kofir zulfi esa imon tomirlarini ham yulib oladigan. Uning gulrang ipak libosdagi qomati guldor kiyimga oʻralgan sarvga oʻxshaydi. Uning chopqir oti yashinday tez qadam bosadi; sayr qilib yurib, yashin-day chaqnaydi. Uning oti yashin boʻlib, ustiga mingan oʻzi quyosh boʻlgandan keyin uni koʻrib el-xalq kuysa, yigʻlasa, ajablanmasa ham boʻladi. Gul singari etagini beliga qayirgandan keyin, toʻnining etagidan uning savsan rangidagi koʻylagi koʻzga tashlanadi. Roʻmolining rasmlari gul koʻrinishida boʻlib, savsan va gullar ustidan gul sochayotganga oʻxshaydi. Dastoriga bitta gulni qistirib qoʻygani sarv va terakka gulni payvand qilganlarini eslatadi. Bu qanday goʻzal manzara, oʻzi, ey koʻngul! Bu Xalil oʻzini urgan gulistonmikan , ey koʻngul?! Chaqqonligi aqlni kuydiradi; nozikligi ruhni titratadi. Maydonda turgan kishining boshiga u toʻpolonda shuncha balolar yetsa, tuproq boʻlib ketishdan oʻzini saqlay olmaydi. Axir, butun zaminu zamon ham u goʻzalning oti oyogʻi ostida-ku! Uning devsifat oti qayoqqa qadam qoʻymasin, odamlargina emas, malaklar ham bezovta. Uning ustidagi chavandoz qotil mahbubi esa odamlarni devonavor oʻldirishdan tinmaydi. Bu yerda agar Shibliy boʻlsa ham, Zunnun boʻlsa ham , ular nam parishonxol bir telbaga oʻxshab qolardilar. Din ularning motamida oh-voh chekkan boʻlardi; aql piri yosh boladek ogʻzini ochib qolardi. Har qanday irodali ruh unga boqqanda, ogʻzidan soʻlakayi oqib turib qolardi. Bu vaqtda aql ketib, xalq ham ibodatni unutadi. «Taqvo va aql degani oʻzi nima?» - deydi hamma. U goʻzalni koʻrmagan odamlargina bu oʻtdan omon qoladi, lekin uni koʻrib, kul
4 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy boʻlish ham yomon emas. Nimaiki iflos boʻlsa, oʻtga tushib toza boʻladi, poklar esa bu oʻtda yana ham pokroq boʻladilar. Bunday kuyishni kim odat qilgan boʻlsa, u dunyo, bu dunyo saodat unga yordir. XXXIX Shayxi Iroqiy Shomda husn gulining sham’ini koʻrgach, parvonadek tutagani va (bu ishq) shu’lasi inkor tikanlarini kuydirib, inkor etuvchilar boshidan oshib ketgani Fano koʻyida boqiy turgan odam zamon faxri - Shayxi Iroqiy edi. Uning koʻngli ishq sirlarining xazinasi boʻlib, uning gaplari ishqning (yomgʻir oʻrniga) gavhar yogʻdiradigan bulutlarini eslatardi. Uning (insonning) tabiati ishq oʻti bilan yoʻgʻrilgan, «ishq» soʻzining harflari esa uning, peshonasiga yozib qoʻyilgandek edi. Lekin bu ishq oʻtining davosi unda boʻlsa ham (kishilar koʻziga) taqvo pardasi bilan yopib yurardi. Bir necha vaqt u Misrni oʻziga makon qildi. (Kunlarning birida esa) ertalab oʻrnidan turib, Shomga yoʻl oldi. Bu vaqtda Shomda bir odam taxtrii egallab, xokim boʻlib turar ekan, u tun mamlakatida toʻlin oydek edi. Hokim Shayxning bu tomonga kelayotganining (ma’nosini) tushundi va buni oʻz ahvoli, mavqei uchun sharaf deb bildi. U mamlakatdagi yaxshiyu yomon - hamma kelayotganini eshitgan zamon uni qarshilash uchun chiqsin! - deb buyruq berdi. Oʻzi ham mamlakat xokimi soyaboni sifatida chiqar ekan, qoʻshinining oyogʻidan koʻtarilgan chang osmonni toʻsib qoʻygandek boʻldi. U toʻda Shayxga yaqinlasha boshlar ekan, barchalari otlaridan tushishdi. Ular u kelayotgan yoʻlga boshlarini qoʻyar ekanlar, koʻz yoshlari bilan esa koʻtarilgan changni yopmoqchi boʻlgan edilar. Hokimning bir oʻgʻli ham boʻlib, u shunday chiroyli ediki, unga yuzta Misr shohlari qul boʻlib xizmat qilishga tayyor edi. U lutfu malohatda jahomofati, jahon ofati ham emas - jon ofati edi. U Shorn mamlakati qorongʻilikda qolganda uni yoritib turuvchi nurli Oy boʻlib, Misr xalqi (Yoqub) paygʻambarning (oʻgʻli) - Yusufdek edi. Arab mamlakatlari ichida ajoyibning ajoyibi boʻlib, unga ajam ham, arab ham shaydo edi. Misr diyori uchun misli qoʻgʻirchoa boʻlsa, Shomda qorongʻilikda qolganlarga obi hayotdek edi. U goʻzal Shayx koʻziga koʻrinishi bilan yuzini uning oyogʻiga qoʻyib, oh cheka boshladi. Irshodlik xirqasini chok-chok etib duo tasbehini uzib tashladi. Shoh va uning qoʻshinlari Shayxga tuproqdek boʻlib, u esa shoh oʻgʻli yoʻlidagi tuproqdek edi. Ishqda Shayx shunday bir xolga tushgan ediki, hayratdan kelgan odamlarning hammasi lol edi. Ammo bu ishq har qanday nuqson-dan pok boʻlib, u nima qilsa, ajablanadigan yeri yoʻq edi. Shayxni ishq oʻti xalok qilar ekan, uning shu’lasi oʻsha toʻdani oʻrtantirib yubordi.
5 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Oʻti boshqa koʻngullarga xabar bergan boʻlsa, ohi bagʻirlarga ta’sir koʻrsatdi. Titrashidan, oʻrtanishidan uning pokligi Quyosh singari fosh boʻldi. Hokimning ichidan oʻt alanga koʻrsatib, oʻzi va uning oʻgʻli Shayxga murid boʻldilar. Kim ishqda bu xilda pok boʻlsa, bu sifat oqibatda xosiyatli boʻladi. Haqiqiy husnni agar roʻparangda koʻrsang, xoh uni koʻzguda koʻr, xoh suvda - maqsad uni koʻrish boʻlganidan keyin koʻzgu va suvda vujud yoʻq-ku! Bunda odam qaerdayu hayosizlik qaerda? Ishqda poklikdan boshqasi mumkin emas. Ey Navoiy, agar ishq seni xalok etsa, agar bu ishq pok boʻlsa, oʻlimdan nega qoʻrqish kerak? Soqiy, men oʻlibmen, sen menga jon suvini tut. U shunday sof va pok, xuddi tiriklik suvidek boʻlsin, toki men uni yoqam va koʻksimni chok qilib, qancha boʻlsa, pokligicha toʻlatib ichay! XL - Oʻninchi Maqolat Rostlik ta’rifidakim, borliq uyi shu toʻgʻri ustun bilan tik, ul uyning yotoqxonasi burchagida bu nur (rostlik) sham’i majlisni bezatadi; egrilikni esa rad etish haqidakim, agar egri odam kumush badan goʻzallar yuzidan zulfdek joy olsa xam (baribir oxirida) boshi kesiladi; egri odam agar xazina ustida ajdahodek xalqa boʻlib yotgan boʻlsa xam uni oʻldirish zarur
Har kim oʻziga toʻgʻrilikni odat qilgandan keyin charxning teskari aylangani bilan uning nima ishi bor?! Oʻqning uchishi toʻgʻri boʻlgandan soʻng, yerning egriligining unga nima ziyoni bor?!
Yoʻl qancha toʻgʻri boʻlsa, maqsad shuncha yaqin, yoʻl egri boʻlsa, maqsad uzoqlashganiga ajablanish oʻrinsiz. Nay toʻgʻri boʻlgani uchun soʻfiylar uni yaxshi koʻrishadi; chang toʻgʻri boʻlmagani uchun qulogʻi buraladi. Nayza toʻgʻri boʻlganidan doim boshi yuqori; arqon esa chirmashligi tufayli bogʻlash uchun ishlatiladi. Ayvonda yonayotgan shamming boʻyi toʻgʻri boʻlgani sababli u kechasi qorongʻida bazmning mahbubasisa avlandi Yegri uchish qilib parvona koʻp aylangani uchun oxiri sham’ oʻtiga urilib yonib ketdi. Sarvning qomati toʻgʻri boʻlgani uchun xazon kulfatidan ofat koʻrmay, doim koʻm-koʻk. Bogʻdagi toza sunbul har narsaga chirmashib oʻsgani uchun egrilik uning yuzini qora qildi. Changning qili toʻgʻri boʻladi; egri boʻldimi, sozlanmagani. Mistarning chizigʻiga yozuv toʻgʻri kela bergach, qalam boshini koʻtarmasdan yozgani yozgan. Unda bitta chizigʻ egri boʻlsa, xatga bitta dogʻ tushadi; koʻchirilayotgan nusxada esa har sahifada qiyshiq xat boʻladi. Hum parilar xizmatida boʻlgan biron hur naslli pari
6 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy paykarning gulrang yuzi oʻt boʻlib, bu bilan dunyoga oʻt qoʻyishni oʻziga maqsad qilib, gul yuzidagi har bir ter toza gavhar boʻlib, bu terdan koʻp-koʻp gullar ochilib, sochlarining har tomonidan mushk isini beruvchi chiziqlar boʻlib, ter namidan oʻtdan tutun koʻtarilib tursa, uning mijozining latifligi el koʻnglini olish uchun (bir-biriga zid boʻlgan) oʻt bilan suvni parvarish qilsa, uning latofati qancha desa shuncha boʻlsa, husnu jamol ham imkoni boricha mavjud boʻlsa-yu, lekin uning qaddi-qomati sarfaroz boʻlmasa, gulzorida u sarv kabi noz qilib yurmasa, sarvi xiromon boʻlib, toʻgʻri qadam bosa olmasa, mijgon oʻqlarini ham toʻgʻri moʻljallab ota olmasa, zor oshiqlar unga jonini bermaydi; odamlarning birontasining koʻngli ham unga giriftor boʻlmaydi. Namozxonlar mehrobni toʻgʻri qurmasa, koʻz qiyshiq boqib, namoz ham toʻgʻri oʻqilmaydi. Xatni toʻgʻri yozadigan kishilar haqiqiy sogʻlom kishilardir; xat agar egri yozilgan boʻlsa, demak, yozgan odam ham toʻgʻri emas. Kimning qarashi toʻgʻri boʻlsa, oʻsha haq. Kimning qoʻli egri boʻlsa, oʻgʻri boʻladi. Kimki qoii egrilik bilan shuhrat topgan boʻlsa, xalq uning qoʻlixi kesib toʻgʻri qiladi. Koʻz tugʻilishdan egri boʻlsa, uning odati bittani ikkita qilib koʻrsatishdir. Oʻzi bitta boʻlsa-yu, boshqasi tagida boʻlmasa, bittani ikkita qilib koʻrish - koʻp xudolikni tan olish bilan barobardir. Sulaymon deb nom chiqargan odamning durri zoti aslida paygʻambarlik dengizidan edi. U jahon podshohligi taxtini egallagan, ham podshoh edi, ham paygʻambar. Butun dunyo mamlakatlari uning qoʻl ostida edi; odamlar kabi devu parilar ham uning buyrugʻiga boʻysunardi. Agar u podshohlik chodirini choʻlga tiksa, qushlar uchib kelib, pati bilan darxol soyabon boʻlardilar. U ochiq, havoli yerlarga gilam toʻshab oʻltirardi; safarga chiqsa, yellar unga qoʻshimcha ot vazifasini bajarardi. Devu parilar ham odamlar toʻdasi bilan birga uning sirli uzugi tufayli buyruqlariga tobe’lik jkoʻrsatardi. Ushbu zamon xoqoni va podshosi oddiy podsho va xoqon emas, zamon Sulaymonidir . Uning taxtining poyasi osmon avjigacha koʻtarilgan; toji esa eng tik turgan quyoshga oʻz soyasini solgan. Saroyining gumbazi osmon gumbaziga oʻxshash boʻlib, bu saroydagi unga qarashli odamlar yulduzlardir. Martabasining yuksakligi Jamshid boʻysunganlar Hurmuzu Xusravgacha yoyilgan; mamlakatining kengligi Sulaymonnikicha bor. Lekin oʻz zamoni Sulaymonga hukmdorligini yurgizish uchun sehrli uzuk bergani kabi, bunga ham, hukmdorlik qilib turarkan, aylanib turuvchi charx bir uzuk nasib etgan edi. Kimgaki xonlik qilish muyassar boʻlgan ekan, bu uzuk bilan. hukmronligini yurgizishi mumkin edi. Uzuk oʻzi sadafdan, lekin xati gavhardan edi. Qanday ajoyibki, davr, zamon uning xatini «Rostlikdan xaloslik» deb bitgan edi. Shohga agar shu muxrning xati yordam bermasa, u har narsaga giriftor boʻlishi mumkin edi. Oxirigacha toʻgʻrilik uning qoiidan tutgani uchun, toʻgʻrilik bilan xalq ham uning farmoniga boʻysuna boshladi. Kimki toʻgʻrilik yoiini bilmoqchi boisa, bilsinki, bu ikki xil boʻladi. Biri shuki, kishining soʻzi toʻgʻri boʻlsa, uning soʻzi bilan birga oʻzi ham toʻgʻri boʻlishi kerak. Yana biri shuki, yolgʻon gapni ba’zilar taassuf bilan, uyalganidan «toʻgʻri!» deydi. Oldingisi, hech
7 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy shubhasiz, yaxshi, lekin ikkinchisi ham yomon emas. Kishi yolgʻonni gapirsa ham kam gapirsa! Qani endi shunday odam bizning zamonda ham topilsa. Biz shunday qiziq zamon odamlariga mubtalo boʻlganmizki, ularning oldida rostgoʻylikdan yomon narsayoʻq. Ulardan toʻgʻrilikni qidirgan kishi qoshlaridagi nomi- «Chin», o zi nochin jingalak moʻyni topadi, xolos. «Chin» kofirlar mamlakati boʻlsa ham, nomi «Chin», ya’ni «toʻgʻri» boigani uchun, qara, hatto jannatning oʻzi ham unga rashk qiladi. Lekin odamlarga Xudoning oʻzi ato qilgan bu toʻgʻrilik, qara, ularning oldida xato boʻlib koʻrinadi. Soʻzlashda xato gapirishga oʻrgangan odam notoʻgʻri fikrni toʻgʻri deb gumon qiladi. Kimki bu davrda toʻgʻri gapirishga odatlangan boʻlsa, u kambagʻallik, yetishmovchilikdan boshqa narsani bilmaydi. Bu davr istagi egrilik boʻlgani uchun, sen haqiqatni talab qilsang, unga yoqmaysan. Bu aylanuvchi osmonning hech toʻgʻri ishi yoʻq; uning pargori chizgan chiziqning ham bironta toʻgʻrisi yoʻq. Kimki toʻgʻrilikni oʻziga kasb qilib olgan boʻlsa, davrning aylanishi unga doim dushmanlik qiladi. Qalam toʻgʻrilikka yoʻl koʻrsatgani uchun doim uning boshi kesilib, pastga boʻlib turadi, «Alif» ham toʻgʻrilik alomati boʻlgani uchun, «balo» (soʻzi) uni, qara, oʻzining orqasiga olibdi . Shoh chaylasining arqoni ham toʻgʻri tortilgani uchun, qarav boshdan-oyogʻigacha eshilgan: chirmash. Uchar yulduz toʻgʻri uchgani uchun boshdan-oyogʻi tamom oʻt boʻlib yondi. Ilonning tana tuzilishi egri-bugri boʻlgani sababli xazina ustida yotsa ham ogʻzida zahar. Yangi oy egriligidan charx qadami turgan joydan koʻrinadi. Salla ham chirmash oʻralgani uchun boshning ustiga chiqishi loyiq topildi.
Yoʻq-yoʻq, bu yozganlarimcha emas, balki bu gaplarimning hammasi qalamning xatosi. Yegrilikning ham, toʻgʻrilikning ham oʻz haqiqiy ta’rifi bor; yolgʻon egrilikdan, toʻgʻrilik haqiqatdan iboratdir. Sham’ oʻz toʻgʻriligi bilan xursand; boshdan-oyoq kuysa ham, u nurga aylanadi. Yashin egrilikni odat qilgan boʻlib, hammayoqni yoritsa-da, yerning ostiga kiradi. Bogʻbon oʻz yeriga reja tortmas ekan, bogʻning koʻrinishi changalzorga oʻxshab qoladi. Dehqon agar mola bosmasdan urugʻ sochsa, qancha bir xil sochmasin, ekini, baribir, suvni tekis ichmaydi. Oynaning yuzi qancha tekis boʻlsa, oy yuzlining yuzi ham shuncha toʻgʻri koʻrinadi. Temir qalpoqning yuzi qancha sayqallangan boʻlmasin, yuzning aylanasi unda choʻzilgan xolda aks etadi. Jim turgan suvda quyosh aks etadi: chayqalgan suvda esa egri koʻrinadi. Xato bilan yolgʻon gapirish hisobga kirmaydi; chunki uning yolgʻonligi bilingach, undan qochiladi. Bir kishining soʻzlari boshidan-oxirigacha toʻgʻri boʻlishi mumkin. Aksincha, boʻyalgan, yovuz boʻlishi ham. Ularning birinchisi ham, keyingi boʻyab gapiradigani, yovuz ham oʻz ixtiyoridan tashqari xolda shundaydirlar. Ularning peshonalariga shunday yoziigan boʻlsa, ular nima ham qila oladi?! Alloh bir kishini habibim desa, xalq ham uni «sodiq xabarchi» deb atay boshlaydi. Chunki uning barcha soʻzlari toʻgʻri boʻlib, roʻpara kelgan borki uni «saddaq» deydi. U: «Qaysi habib?» desang, osmon oyogʻi ostida xok boʻlib, 8 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy jannatdagi sidra va toʻbi daraxtlari oldida xas-xashak boʻlgan kishidir. Uning dinini ishonchli din ekanligini bilgach, barcha paygʻambarlar unga ummat boʻlish istagini bildirganlar. Ummatlari toʻgʻrilik, xalollik bilan nido qilishar ekan, «Yolgʻonchilar mening ummatim emas», degani esga keladi. Butun koinot azob ichra qolgan chogʻda uning ummatlari najot ahli boʻlgusidirlar. Shunda barcha paygʻambarlar toʻgʻrilik bayrogʻini koʻtarib, oʻzlarining bu masalada unga ummat boʻlish istagini bildirar ekanlar, yolgʻonni gapirgan tili va yozgan qalami tufayli paygʻambarlik safidan chetlatiladi. Xato va yolgʻonni soʻzlash hisobga oʻtmaydi. Bu bilingach, bundaylar uzoqlashtiriladi. Kimki yolgʻon gapirishni odat qilgan boʻlsa, uni eru musulmon deb boʻlmaydi. Yolgʻonchi oʻz gapini oʻtkazish uchun qancha urinmasin, u oʻz gapini bir-ikki marta oʻtkaza oladi, xolos. Uning bu ishidan xalq gʻofil boʻlsa ham, lekin Tangri oʻzi bu xoldan voqif. Bu xususiyat elga qancha mahfiy boʻlmasin, yolgʻon baribir oʻzini oxirida ma’lum qiladi. Yolgʻon tong oʻzini qancha oshkor qilsa ham, uning nurlari, kuzat, baribir uzoq turmaydi. Har sohada kkimgadir firibgarlik qilinar ekan, u yolgʻonchilik oldida bir navdir. Kimki, qizishib turib ont ichgan boʻlsa, onti yolgʻon boʻlsa, aybi yuvilib ketadi. Kimki oʻzini yolgʻonchi sifatida tanitgan boʻlsa, rost gapirsa ham, xalq uning hamma gapini yolgʻon hisoblaydi. Bu xususiyat uni doim qiynoqda saqlaydi. Hech narsa bilan u bu qiynoqdan qutula olmaydi. Kimki yolgʻonchi deb nom chiqargan boʻlsa, oʻzinikilar ham, begonalar ham uni shu ot bilan chaqirar ekanlar, toʻgʻrilik nomi unga hech qaytib kelmaydi. Rost gapirsa ham,, xalq unga inonmaydi. Kimning chin gapi el orasida yolgʻon deb topilar ekan, yolgʻonni chinga aylantirish imkoni bormi?! Qanday bir ogʻir vaziyatda qolganingda ham, chin gapirishning iloji boʻlmasa, yolgʻonni ham gapirma. XLI Qirgʻovulning chin gapirish oʻrniga yolgʻon gapirib, bir falokat tuzogʻiga ilingani, chin soʻzni sher yolgʻon deb oylab, ovozini eshitib, yetib kelmagani va uni balo tuzogʻidan xalos etmagani Toʻqayda bir yirtqich sher bor edi. Vaxshatda osmon sheridek qoʻrqmas edi. U bolalari bilan oʻynab, zavqqa toʻlganda, chumolilar uning bolasini talab qiynardi. U oʻzining ajralmas bu boyligi -farzandini ogʻziga tishlab asrar edi. Oʻsha toʻqayda bir qirgʻovul ham boʻlib, bu yirtqich sherning vaxmidan doim qoʻrquvda edi. Sher boʻlsa bolasini ogʻzida tishlab, dam-badam toʻqayning goh u yogʻiga borardi, goh bu yogʻiga. Shoʻrlik qush uning tepasida nogahon parr etib uchsa, sher qoʻrqqanidan seskanib ketar, bolasiga ham tishi botib ketardi. Tishi bilan oʻz bolasini, oʻz jigarporasini yarador qilardi.
9 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Doim unga shu gʻam ichida gʻam, gʻam ham emas, motam ustiga motam edi. Bu tashvishdan koʻngli ozor topib, u qirgʻovul bilan oʻrtoq boʻla boshladi. U dedi: — Mening senga hech qasdim, dushmanligim yoʻq. Xotirjam boʻlib, meni oʻzingga ishonchli doʻst deb bil. Qoʻrqishni yigʻishtir, hamdamim, sirdoshim boʻl; aysh va xursandlik vaqtida birga kuylashadiganim boʻl. Men ham sening kuylaringni eshitib, shod boʻlay; nagʻmalaring bilan qaygʻudan ozod boʻlay. Shart shuki, senga bir ziyon yetsa, falak seni xiyla bilan bandga solsa, marhamat qoʻlini senga yordam uchun choʻzay, bosh panjam bilan dushmanni yerga barobar qilay. Sadoqat masalasida oʻzimni koʻrsatib, seni dushman tuzogʻidan xalos aylay. Sher koʻp sehr bilan oʻz fikrini tushuntirishga tirishdi, ham sadoqatli boʻlishga ahd qildi. Oralarida bir-birlariga shunday muhabbat paydo boʻldiki, bunga osmonning oʻzi ham hasad qilardi. Qaerda yirtqich sher dam olib yotsa, atrofida qirgʻovul bemalol uchib yurardi. Sultonning tepasida humo qushi aylanganday, sher boshida qirgʻovul aylanib parvoz qilardi. Sher uning sayrashini eshitib, kuyida yolgʻon borligini faxm qilib, der edi: — Yolgʻon gapirma, yomon boʻladi. Toʻgʻri odamlar oldida yolgʻon qoralanadi. Qirgʻovul pandni eshitmas, oʻzi bilan oʻzi mast, ataylab figʻonini hech pasaytirmas edi. Bir kun bir ovchi uni tutish uchun oʻz tuzogʻini yoygan edi, u don bilan suvni koʻrib, uning oldiga borgach, ovchi uning ustiga tuzoqni tortdi. Tuzoqda u baxtsiz qichqirib, bir necha bor: «Dod, meni tutdilar!» - dedi. Bu soʻz sher qulogʻiga eshitildi, lekin uning bu ashulasini har galgidek yolgʻon deb oʻyladi. Bunaqa yolgʻonlarni koʻp eshitgani uchun chin qichqirigʻini ham yolgʻon deb gumon qildi. U qancha rostakamiga qichqirmasin, rostini ham yolgʻon deb hisobladi. Uni qutqarish uchun iltifot koʻrsatmadi; natijada uning hayoti qirqildi. Kimki beixtiyor rost gapirsa, yolgʻon gapirsa ham xalq uni rost deydi. Soʻzda, Navoiy, nima desang ham rostini gapir; rostni kuylagan ohanglarga taxsin ayt. Ey soqiy, yoqimli qadahni olib kel, uning bir qultumi bilan sherni oladigan qil. Bazmning asboblariga tartib ber, six, kabob, tovoqlarni ham xozir et. XLII - Oʻn Birinchi Maqolat
Ilm osmonining yulduzlardek baland martabaliligi haqidakim, bilimsizlik tunini yoritish uchun «ayn»i quyosh, «lom»i oy, «mim»i kunduz belgilarini koʻrsatadi; bilimsizlik shomining qorongʻi koʻrinishi haqidakim, gʻaflat choxini pastlik kechasida zoxir qilib, bu kechada baxtsizlikdan hikoya aytadi; olimning butun baxtsiz vujudining quyoshdek yuksakligi, joxilning esa butun borligʻi boylik, mol boʻlsa xam tuproqdek xorligi Dunyoning ishi yaratilgandan buyon dushmanlikdan iborat boʻlib, olimlar xor, johillar aziz. Toki jahon zulmni yoqlar ekan, meva yerga tushib, yogʻoch balandda turadi. Razolat rivojda, bilim ahllari ranj-uqubatda, tosh togʻning ustidayu boylik yerning tagida
10 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy boʻladi, falak fe’li yomon odamni topsa, uni koʻtaradi, butun olamni uning hukmiga mute’ qilib qoʻyadi. Yomonliqni oʻziga shior qilgan Zuxal sayyorasi moviy rang qoʻrgʻon gumbazidan joy olgan; yaxshilikni qoʻllovchi Mushtariy esa undan quyida. Bu, dunyoning yaxshini yomondan past koʻrishidan. Bu ahvoldan yaxshilarga doim gʻamu ozor; bogʻda esa gullarga tikanlar hamnafas, oʻrtoq. Kimki sadafdek peshonalari tirishgan boʻlsa, u qoʻynini qqimmatbaho durlar bilantoʻldiradi. Kimki durdek sof va pok boʻlsa, olmos bilan uning bagʻri chok etiladi. Togʻ choʻqqisi qattiq boʻlishga bel bogʻlagan sababli uning tigʻi oyning yuzini timdalagan. Kimki la’ldek gavhari pok boʻlsa, balo togʻlari ostida gʻamgin boʻlib yotadi. Otashparast hindu koʻmirdek qorayib ketgan esa-da, u yoqut taxt ustidan joy olgan. Gul boʻlib yongan oʻt esa eng past yer - kulning ustida. Kimning asli ham yomon, oyogʻi ham xunuk boʻlsa, toj va tovus kabi hurmatda. Kimki oʻz chiroyli soʻzlari bilan ozod odamlarni ham oʻziga qul qilgan boʻlsa, sayroqi toʻtidek boʻynida zanjir. Boshqalarning bagʻrini yorishni maqsad qilib olgan qushlar podshohlarning qoʻlida orom olmoqda. Minglab dilkash kuylar kuylagan bulbul kul ichida kuyib xoru zor. Odamlar Zamzam suvini qancha qiynalib keltirishadi; u esa shisha idishda turgan xolda sasib qolgan boʻladi. Qadahga toʻlatilgan may odamni buzuvchi narsadir, lekin ne-ne qizil lablardan u boʻsa oladi. Osmonda quyosh koʻzgudek yarqirab, porlab turadi, bulut esa koʻzguga puflangan xovurdek uni toʻsadi. Tun oʻz kuli bilan oinaning rangini ochadi, oy yuzi esa shabnam tushishi bilan zanglaydi. Kapalak yengil tabiat xotindek ma’nosiz aylanib-oʻrgiladi; tanasidagi rang-barang naqshlar uning ipak kiyimidir. Parvona esa dard bilan tunni qoʻriqlaydi; qalbida oʻt, ustida eski palos. Bir kambagʻal odam ilm istab, oʻz shaxridan chiqib ketsa, bu qanday ogʻir gap. Axvolining baxtsizligidan oyoq yalang, toʻni yoʻgʻidan tanasi ham yalangʻoch. Oyogʻini tikanlar tirnagan, hatto tikan ustiga yana tikan kirgan. Bu xol oʻqning uchida temiri boʻlganiga, «xor» soʻzining ichida esa alif turganga oʻxshaydi. Boshidagi eski sallasi ham kulgulik, tuzoqqa oʻxshab boshdan-oyogʻi tilingan, yirtiq. U maqsadining qushini shu tuzoqqa ilintirmoqchi, koʻzidan tomgan yosh donalarini don qilmoqchi boʻladi. Qoʻltigʻida varaq-varaq qogʻoz va kitobi, taxsil olish uchun u shoshib boradi. U qushdek, goʻyo uchib ketmoqda; qoʻltigʻidagi qogʻozlar goʻyo uning qanot pati. Muhtojlikdan uning qorni och, ochlik uni ovqatga zor qilib qoʻygan. Kuchsizlikdan gavdasi qamishday boʻlib qolgan; qamish qalamdek tilini chiqarib, tilanchilik qiladi. To oʻzining maqsadiga erishgunga qadar yoʻl yurib, nima uchrasa yeb, qanoat qiladi. Maqsadi oʻzi koʻrmagan bir mamlakatga yetish; u mamlakat uning hatto tushiga ham kirmagan. U mamlakatda odamlar koʻp, lekin unga biron doʻst yoʻq. Koʻz oldidan oʻzining shaxru diyori oʻta boshlaydi. Koʻcha ham koʻp, uy ham, bozor ham. Lekin u qayoqqa borishini bilmaydi. Musofirlik yuragiga ta’sir qiladi; koʻnglini yolgʻizlik ezadi. Ovqatsiz,
11 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy kechqurungacha aylanib yuradi, oqshom kirgach, bulbul kabi bir burchakka joylashadi. Zaiflikdan xushi oʻziga kelmay, tonggacha koʻziga uyqu ham kelmaydi. Tong otgach, madrasa tomon boradi; madrasaning ichidagi yigʻinlarga kiradi. Kimga u oʻz xolini bayon qilsa, u eshitib, xazilga olib, oʻzini bilmaganga soladi. Til aoidasidan bir dars saboq olish uchun umr varagʻini havoga uchirganday sarf qiladi. Kunduzi unga na bir maskan topiladi, na kechasiga bir oromgoh tayin. Musofirlikda uning ahvoli yomondan ham yomon; bundan ortiq yomon narsani topishning oʻzi qiyin. Uning ahvolini gapirishga til ojiz, uni yozishga qalam tili ham lol. Shunday gʻam va zamon uqubatlarini chekib, oʻn-oʻn besh yil yelib-yugurib, jonini qiynab, madrasa burchagini gʻam bilan obod qilib, tongdan oqshomgacha faryod etib, shu xilda ming mashaqqat chekkan bechoralardan, oʻz vatanu mulkidan ovoralardan ba’zisi oʻlib, ba’zisi har tomonga ketib, ba’zisi oʻz orzusidan voz kechadi. Ba’zilari ozgina narsaga erishish bilan kifoyalanadi; ba’zisi esa oʻz ustiga koʻp jafolarni oladi. Oyu yil doirasi aylanib-aylanib, natijada bitta-ikkitagina kamolot egasi yetishadi. Ilmda bir odam sohibqiron boʻlguncha oʻttiz yilda bir davr kelishi kerak. Uning koʻngli ilm maskani, ilm dargohi, uning bir qatra vujudi ilm daryosiga aylanadi. Yaxudiycha desang yaxudiychani biladi, yunoniy desang yunoniyni, suriya tilini desang suriya tilini; hindcha savol bersang, hindcha javob beradi. Ilm uning koʻnglini bir dunyoga aylantirib, bir qatraga butun bir daryoni yashiradi. Soʻzlarida toʻla ma’no; gapni sirli bezaklarga oʻrab gapiradi. U qalamining uchidan bir gapni qogʻozga toʻkkach, qora siyox bilan bitilgan u xatda obi hayot koʻrinadi. Yozuvining qoraligi obi hayot suvi boʻladigan zulmat boʻlsa, uning ma’nosi bu zulmatdagi obi hayotdir. Osmon bilan bogʻliq eng qiyin masalalarni ham osonlik bilan yechadi. Abu Ali ibn Sinoning hamma fikrlari unga tushunarli. Qalami xatning barcha xillarini yozishga qodir; ilmlarning hammasi unga ma’lum... Qalami har qanday yozuvni koʻchira olar, ilmlarning barchasidan xabardordir: Din masalalarida jaholat va maqtanchoqlikning dushmani boʻlib, kimsan Gʻazzoliy bilan Shofiiyga oʻxshaydi. Garchi u falakdan shunday kamolot topgan esa-da, lekin uning boshidagi falokatlari ham bekamu koʻst. Shomdan ertasi tushgacha ovqatlanmaydi, tushlik qilsa, kechqurunga hech narsa yoʻq. Qizigʻi shuki, uning johil xoʻjayini u bilan yomon koʻrishadi, gapi ham yoqimsiz. Uning dinu diyonatida hech bir qoida yoʻq, balki unda dinning, diyonatning oʻzi yoʻq. Gʻazablanib, ishi hamma narsani yeldek sovurish; oʻjarlik qilib, hamma narsani oʻt kabi kuydirish. U koʻrish sham’ini oʻchirish kerak boigan darajada xunuk, aqldan hayoni ketkazadigan darajada tentak. U dunyoda Xudoning yaratgan balosi boʻlib, xulqi va koʻrinishining oʻzi buning ikki guvohidir. Uning odati, fe’li, odam oʻldirish, badanidagi har bir tuk oʻ„lim temiridir. Ichida tutunday qorongʻilik, tashida alangaday surbetlik. Pastkashlikda it bilan barobar, balki it uning oldida odam. Bundan ham ajabrogʻi shundaki, shuncha jaholati bilan, jaholatgina emas, razolati bilan charx uni eng yuksak mansab egasi qilib qoʻygan; hamma odamlar va sipohlar unga tobe’. Oʻt kabi xadeb oʻjarlik qiladi; toʻni esa zarrin matolardan. U garchi ilondek hammaga zarar yetkazsa ham, oʻzi Faridun xazinasidek xazina ustida orom oladi. U oʻzi 12 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy tikonday qancha oʻtkir boʻlsa ham, tong yellari uning boshidan gul sochishadi. Odam oʻldirish ishida qilichdek taniqli boʻlsa ham, shoh uning beliga qimmatbaho kamar boylab qoʻygan. Uning dili goʻzallarning xolidek qancha qora boʻlsa ham, lekin doim gul yuzida jilva qiladi. Uning yaramasliklari gapirgan bilan ado boʻlmaydi, lekin uning dabdabasi undan ham ortiq. Ul odam oʻzining fazilati va fasohati bilan mashhur, bunisi esa fe’li va qabohati bilan. Qizigʻi shuki, bunisi qancha yuz odamni xor-zor qilib, qanchadan-qancha obroʻga ega boʻlgan. Xalq uni «amir» deb ataydi. U shu nom bilan odamlarni oʻz qoʻl ostida tutadi. Bunga uning buyurganini qilishi lozim. Olim ham uning eshigida xizmatda. Qara, pastkash nafs shunday farishtasifat odamni la’nati dev oldida xor va zabun etgan. Bu oʻn marta uning oldiga kirishga taraddud qilsa, darvozabon va qorovul uni qoʻymaydi. Biror marta agar uning oldiga kirib qolsa, uning diydorini koʻrish bunga baxt nasib etganday. Bek agar uning xol-ahvolini soʻrab, iltifot koʻrsatsa, bu uni ketma-ket duo qilgani qilgan. Duosini tugatib, oʻrnidan turib, uyiga joʻnar ekan, uning yerini ham oʻpadi. Amir shunday bexud xolda oʻzinikilar va begonalar bilan munosabatda boʻladi, odamlarni yigʻib, ularga maqtanchoqlik bilan gap tushuntiradi. Xudo haqi, qara, bu qanday ax vol? Buni ozgina ta’riflash uchun ham til lol. Uning kibru havosini koʻru buning qashshoqligiga qara! Ularning oʻrtalarida nima gap boʻlishi mumkin? Unisi johil boʻlib, bunisi olim boʻlsa ham, bu olim emas, oʻziga zolimdir. Umni kim amalga erishish uchun vosita qilsa, oʻzini ham, xalqini ham yoʻldan adashtiradi. Olim agar amal uchun pastkashlik qilsa, ilmi uning bilimsizligiga dalildir. Ilmi boʻlib turib, kim mansabga uchsa, toza terni dengiz suvi bilan teng koʻrgan boʻladi. Itning maqsadi oʻlimtik boʻlgandan keyin unga bezakdor yopqichning nima keragi bor? Boshliq boiish uchun ilm qozongan pastkash odam najosatni ipak libos bilan yopgan boʻladi. Olim agar oʻz yoʻliga qat’iy amal qilsa, ilmiga qarab ish tutsa, dunyoning harom mollariga koʻz olaytirmasa, oʻtkinchi dunyoga tikilib qaramasa, bunday odamni sharaf gavharining koni deb bil, gavhar desang ham, kon desang ham - nima, desang, oʻshanga tegishlidir. Haqiqiy olim oʻzi konu, yuz tomoni yana gavhar, oʻzi osmonu, har tarafi yulduzlar! Konidagi gavharlarning ham barchasi pok, osmonidagi yulduzlari ham porloq. Kimga shunday baxt nasib boʻlsa, u dunyoga koʻz olaytirmasa, ajablanadigan joyi yoʻq. Egnidagi toʻnida yuzta yirtiq boʻlsa ham, gulning toʻni yirtiq-yirtiq ekani ayb emas-ku! Quyoshning yalangʻochligi uning ziynati-ku; bulutdan libos kiyganda esa, hammayoqni qorongʻilik bosadi. Asal qovoqdan nari tursa shirinroq boʻladi. Mushk ham kiyikning kindigidan ajratilsa, hid beradi. Yer kishining sharafi kiyimda emas; dur sadafdan uzoq boʻlsa. bahosi kamaydi Pashshaning ham ust libosi zarrin, ammo uning qoʻnadigan joyi oʻlimtiklarning ustidir. XLIII
13 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Imom Faxr Roziy bilan sulton Muhammad Xorazmshohning hammomda doʻstlik sham’ini yoqqanlari va imomning soʻzi bilan sultonning takabburlikdan voz kechgani Sirdonlar davrasining podshosi, dunyodagi barcha dindorlarning imomi Faxriddin Xorazmni oʻziga oromgoh qilganda, uni koʻrishga Xorazmshoh kelmadi. U soʻrab, buning oldiga kelmagandan keyin, ilmining qadr-qimmatini saqlab, bu ham bormadi. Shoh oʻz qilmishidan uyalib, pushaymon boʻldi. Lekin imom bunga parvo qilmadi. Orada koʻp pardali gap-soʻzlar oʻtdi. Oʻrtadagi parda esa koʻtarilmagandan soʻng bu gap- soʻzdan ne foyda. Bir kuni imom hammomga tushgan edi. Shoh ham hammomga yoʻl oldi. Ular bir-birlari bilan koʻrishib, shoh unga ochilib shunday savol berdi: — Ey, oʻz ilmi bilan elni bahramand etgan, qiyomat ishlaridan bir xabar ber-chi. U kun qanday mashaqqatlar yuz beradi? Har bir kishining ahvoli nima boʻladi? Shoh shunday ma’noli savolni bergan edi, kamolot egasi bunga shunday javob berdi: — Ey qiyomat kunini bilishni orzu qilgan odam, qiyomat haqidagi savolga eng monand joy shu hammomdir. U yerda ham shoh bilan gado bir xil ahvolga tushib, shohu gado barchasi yalangʻoch yuradi. Amaldorlar, kattalar hammasi senga oʻxshab, ichkariga kirgach, boru yoʻgʻi tashqarida qoladi. Ilmu xunar egalari esa menga oʻxshab, nima yiqqan boʻlsa, oʻzi bilan olib kiradi, vassalom. Sultonlikdan senga u kuni koʻp foyda yoʻq, lekin menga ilmim tufayli yaxshilik koʻp boʻladi. Ey Navoiy, ilm, bilki, sening maqsadingdir. Endi ilmni yiqqan ekansan, unga amal qil.
Ey soqiy, doim menga shunday bodadan tutki, imom uni koʻrib, darxol sajdaga bosh qoʻysin. Undan kimki ichsa, Xorazmgina emas, Xorazmshoh ham uning oyogʻi ostidagi tuprogʻ boʻladi.
XLIV - Oʻn Ikkinchi Maqolat Qalam uchidagi tilikning rang-barang harakatlari va qalam ahllaridan iborat toʻdaning turlanuvchanligi haqida; u (qalam) qaysi bir xatni koʻchirishga boshlasa, bu uning nomai a’molining qora boʻlishiga sababdir, kotibga esa baxtsizlik belgisidir; u kaysi bir harfni tuzatib, qayta yozmoqchi boʻlsa, bu uning yuz sahifasining ham, roqim qogʻozlarining ham oq boʻlishiga sababdir Bu qanday bichimi kelishgan, yoqimli narsaki, ovozi ham yaxshi, diqqat bilan quloq solsang arziydi. Uchi ma’noli gaplarga naqshu nigor beradi, mistarining qashlogʻich iplari uning tirnoqlaridir. Uning tuzilishi qushga oʻxshab koʻrinadi; tumshugʻidan har tomonga ma’noli soʻzlarni sochadi. U oʻzi nur ustidan vatan qilgan boʻlsa-da, yemishi - qorongʻilik ; oq qogʻozning ustiga mushk sochadi. Uning harakatlari tez va bir me’yorda, lekin uchish uchun unga qanot yetishmaydi, xolos.
14 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Yoʻq, uni qush dema, u xushboʻy bir ilon, xushboʻy dema, fusungar ilon. Uning (sahifadan sahifaga) goʻzal uchib oʻtishlari, qoʻl-oyogʻining yashirinligi bunga dalildir. U har tilini chiqargahda, bitta sehr koʻrsatadi. Bunaqa sehrni qaysi bir ilon koʻrsatgan?! U ilon ham emas, tilla xazina ustidagi ajdardir. Uning qornida yuz xil ajoyib boylik yashiringan. Ogʻzidan tutun chiqaradi. Tutuni orasidan chiqqan har bir munchoq bir gavharga oʻxshaydi. U ajdar ham emas, chunki u egri; uni yaxshisi Muso (paygʻambar)ning (sehrli) hassasi deb atay qol. Boʻlmasa, qanday qilib u butun jahon sehrini, hatto uning ma’nosini va ifodalash sehrini ichiga yuta oldi? Tanasining ogʻirligi ham yoʻq darajada; u bu zaxmatlarni chekkanda qiynalmaydi! Uni hassa ham dema, balki qalam deb atay qol; uning uchini xatga naqsh bituvchi de. U dunyoda hamma narsadan oldin yaratilgan. Uning maqtovi - «Qur’on»da ham ketma- ket uchraydi. U Arshning ustidagi Kursidan joy olgan. Kursining ustiga xat yozish uchun taxtacha ham qoʻyilgan edi. Taxtachada qanday naqshlar boʻlsa, uni qalam chizgan edi. Uni qalamdan boshqa narsa yozmagan-chizmagan. Qalam (oʻz ishi bilan) shuncha sharafga sazovor boʻlgan ekan, (bu bilan ish qiluvchi) kotiblar ikki xil boʻladi: maqbul kotiblar va nomaqbul kotiblar. Maqbul va nomaqbulining oʻzi ham bir necha xil boʻlib, hammasi xat koʻchirishga istak bildiradi. Ularning biri qozixona kotibidir. Uning ishi gʻayriqonuniy boʻlgan narsalarni qoʻllab- quvvatlashdir. Odil guvohni yolgʻonchi guvoh deb hisoblab, unga pora olgan deb tuxmat qiladi. Uning mutlaq xoinligi koʻrinib turadi; uning barcha nohaqligi haqiqat kabi ravshan. U qalamning uchini oʻtkir qilib chiqaradi; toʻgʻrilik va insof yuzini yumdalaydi. Yolgʻonni isbotlash uchun uzundan-uzoq aybnomalar yozadi; sahifani oʻz yuzidek qora qiladi. Barcha xiyonatni diyonat deb biladi, har qanday diyonatga xiyonat etadi. Fisq- fasod, igʻvo qilib, sarvday toʻgʻri, savsanday ozod odamlarni ham oʻz yoʻliga yurgizadi. Pul bermasa, boʻydoq oʻtgan Iso (paygʻambar) ustidan ham nikohida toʻqqizta xotini bor, deb yozishdan toymaydi. Pora uchun birov bir bosh uzum beraman desa, jannatga oʻxshagan butun bir bogʻni kuydirishi mumkin. Xalifaning qizini hindu bilan nikohlaydi, buning uchun unga ichgani bir kosa suv boʻlsa boʻldi. Nikoh xujjatini yozish uchun pul talab qiladi: taxsin olish umidida bu xujjat sahifasini bir qancha qaydlar bilan toʻldiradi. Kimki oʻz qalamini shu xilda ishlatsa, bilingki, u xatini ham oʻz yuzidek qoraytirgan boʻladi. Keyingisi xiylagarlikni oʻziga kasb qilib olgan muftidir; uning oʻy-fikri xiyla va makrdir. Koʻnglida u qanday egri niyatlarni oʻylagan boʻlsa, bu uning yozgan fatvolarida ham toʻgʻri koʻrinib turadi. Jannat hurlariga u ochkoʻzlik kiyimini kiydiradi; nimaiki «xashan» («xunuk») boʻlsa: uni «xasan» («chiroyli») deb yozib, goʻzallashtiradi. Bema’ni ashula aytgan boʻlib, zahar sochadi. Quyoshni sham’ning tubiga yashirishga qodir. Nayrang iplari uning oʻziga zanjir boʻlishi kerak, lekin oʻrtada aybdor yo Amr, yo Zayd boʻlib chiqadi . «Ha»ning oʻrniga «yoʻq», xatoning oʻrniga savobni yozadi va orqasiga «bu yogʻini Xudo biladi», deb qoʻshib qoʻyadi. Oʻzining qilgan ikki gunohi koʻziga koʻrinmay, oʻz gunohiga Xudoni ham sherik qiladi. 15 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Bitilgan sahifa bejalgan, muxrlar ham toʻlin oyday bekamu koʻst. Lekin unga e’tibor berib chuqurroq qaralsa, asli ma’nosi haqida oʻylab koʻrsang, har bir chiroyli soʻzi yuz mashaqqatni bildiradi; har bir gulining ichidan yuzta tikon chiqadi. Undagi har bir sarv va koʻkat oʻq va nishtar, sunbul bilan gul tutun va choʻgʻ boʻlib chiqadi. «Shariat»dagi «ayn» baloning «gʻabn»i boʻlib, toʻgʻri yozilishiga kelganda, undagi har soʻz xato. Kimki sahifani shu xilda bezasa, uning boʻynini qalamning boʻynidek uzish kerak! Yana biri devonxona kotibi boʻlib, dev ham uning ishlariga hayron qoladi. Taqdir unga «amaldor» deb ism qoʻygan. Ushbu amal unga dorni nasib ettirgan. Shu amali tufayli u qadah-qadah may ichadi. Qalamning tovushi unga nayning kuylashiga oʻxshab tuyuladi. Oʻz amaliga magʻrur boʻlib, qalamini kuylatar ekan, nayining ovozi uyni koʻtarib yuborayotganday boiadi. U oʻz qalamining uchini siyoxga botiradi; siyoxi esa tutunga oʻxshab butun olamni qoraytiradi. Uning qalami odamlarni kuydirish uchun oʻtin. Bu oʻtning tutuni esa falakdan ham oʻtib ketadi. Bu ishdan davlatning qoʻriqchisi - shoh bexabar: davlatining ustunlari esa poraxoʻr boʻlib ketgan. Talonchilarni mamlakatga xokim qilib qoʻygan. Ularning har biri islom uyini buzuvchi dinsizdir. Ular kosibga ham, dehqonga ham barobar zulm qiladilar; kosib, dehqon u yoqda tursin, sultonning oʻziga ham. Ulardan birontasi qaysi bir viloyatga bormasin, odamlarning uyida, bogʻida bazm quradi. U uyning egasi ichmaydigan mazxabdan boʻlsa ham, uning birinchi talab qiladigan narsasi yaxshi maydir. U uyning qari egasini ichirib mast qilib, uning xotinini xotin topib kelishga yuboradi. Oʻradagi urugʻlik arpasini otiga yegizadi. Uydagi tovuqlarini odamlari tutib eydi. Xullas, oʻsha’uyga balo keladi, balo emas, balki vabo yogʻiladi. Hamma yoqda yigʻi, oh, afgʻon. Bu bir oʻtu, uni yel bilan toʻfon olib kelganday. Kentning arbobi bilan bu bir-ikki zolim birlashadi. Zulmda u xoja boʻlsa, bu ikkisi goʻyo uning pahlavonlari. Bir-biri bilan ular shunday doʻstki. koʻrsan kishi ularni aoʻvo magʻiz bilan noʻst devishadi. Davlat molini doʻstlariga yashirincha sotishadi. Oʻn oltinlik narsani bir oltinga oʻtkazishadi. Bu haqda tezda xujjat ham tuzishadi. Xalqqa oʻzlaricha mayda soliq ham solishadi. Birni besh-oʻn deb yozib, xujjat xati tuzishadi. Buning uchun Xudo ularning qoʻlini qalamday kessa arziydi. Natijada bu zulm qiluvchilar boyib, bir qancha zulm chekkanlar barbod boʻladi. Uning boshi uning qalamining uchidek ikkiga boʻlinsin! Gavdasi esa qogʻoz osilgandek osilsin! Bu «yaxshilar» sartlar bilan qancha til topsa, ularning yordamchilari turklar bilan ham moslashib keta beradilar. Bu noma’qbul(kotib)lar bir necha sanoq boʻlgani kabi, ularning maqbullari ham bir necha sanoqdan iborat? Ularning birinchisi gavhar sochuvchi munshidir. U goh maktub yozadi, goh farmon. Maktubidan xijronga asir boʻlganlar shod, nomasi esa maktubidan ham yaxshiroq. Nomasidan kishi oʻziga kerakli soʻzlarni topadi, goʻyo bunday soʻzlarni gul sahifasidan bulbul topib oʻqiganday. U bitgan sahifani oʻqib, soʻzga chechan ma’shuqa ham kulib, xursand, xuddi toʻti oʻz aksini koʻzguda koʻrganday, (chunki uning yozgan 16 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy soʻzlari) xijronning qora shomida najot tongiday, furqat qorongʻiligida esa obi hayotdaydir; u yoʻllagan maktub eng yoqimli xushxabardan iborat boʻladi; farogʻatli hayot haqida yozgani zavq-shavq belgisidir. Uning xati zulm vaqtida mazlumlar uchun bu zulmdan qutulish vositasidir. Bu xatni koʻrganda zolimlar vaximaga tushadi. Bu xat odamlarga nurli quyoshdek foydali, yuksak osmonday qudratlidir. Yangi oy shaklidagi sarlavha ustiga bosilgan muxr tongning shafaq rangi ustidagi quyoshga oʻxshaydi. Shu xildagi uning qanday maktublari boʻlmasin, hammasi, oʻylab qarasang, biri biridan yaxshi. Kim kitob tuzish yoʻlini tanlagan jboʻlsa, unga toza durday qimmatbaho narsalar nazm va nasrdir. Bular - hikmatli soʻzlar, tarixiy voqealar, hikoyalar, she’r bilan bitilgan turli-tuman maqolatlardan iboratdir. Bundagi’ajoyib gʻazallar jannatning bogʻiga oʻxshaydi. Uni ajoyib gʻazal dema, xushboʻy ohuning bolasi deb ata. Bunda uning qalami gavharlarni qora ipga, xuddi tun ipiga yulduzlarni tizganday tizadi. Unda qogʻozlarning yuzi mahbubaning yuziga, chiziqlar moʻylabiga, har tomonda sochilib yotgan nuqtalar esa xoliga oʻxshab ketadi. Sahifalarning har biri bir gulzordek; atrofidagi chiziqlari bogʻning devorlariga oʻxshaydi. Bu chamandagi atirgullarni tomosha qil. Chamanning paxsa devori oltindan va lojuvarddan. Har qator xat saf-saf gul, sarv va sumanga oʻxshash; har ikki misraning orasi goʻyo bir dilkash chaman. Bundagi soʻzlarning har biri bir tup atirgul; ma’nosi esa uning shirin mevasidir. Baytlari xuddi Ka’ba uyining oʻzi. Chiroyli koʻrinishi mazmunan Eram bogʻiga monand. Agar unda shunday chuqur mazmun boʻlmasa, uni odamlar nima qiladi? Bunday nazmni koʻtarib, qayoqqa ham olib borardi? Kimki bunday varaq va uning Tahririga extiyot bilan qarar ekan, Xudo uni har qanday yanglish va xatolardan saqlasin! Bular hammasi (kotiblarning) shoxchalari edi. Asosiy shox deb shundaylarini bilki, qalamining uchi tilini uzun chinarix, ular «Qur’on» oyatlarini yozishga kirishadi: «Hadisi Saxix» kabi asarlarni Tahrir qiladi. Bu oʻrinda ular tafsirlarni ham koʻchirishadi. Ularning Tahriri bilan birga sharxini ham beradi. «Tazkirat ul-avliyo»ni bitib, «Qissas ul- anbiyo»ni ham koʻchirib, «Ixyo» bilan bir nafas farogʻat topadi, bilimsizlik tufayli oʻlgan taniga ruh beradi. Goho «Futuxot» ni koʻchirib yozar ekan, uning kushoyishidan yuzlab odamlar oʻz murodini topadi. Koʻchirish uchun u goʻzal «Kimiyo»ni olar ekan, odamlarning mis qalbi oltinga aylanadi. Yozishga u «Nafahot»ni qabul qilar ekan, doʻstlik shabadasi koʻngullarni shabadalatadi. Qalami «Shavohid»ni koʻchirishga kafil boʻlarkan, bu maqsadining amalga oshishiga dalil. Qalam chiqarib, yana bir yozgani «Haqoyiq»; nimaiki koʻchirsa, uning bittasi «Maorif»dir . Bu asarlarga koʻz tashlaganlar koʻngliga fayz nur sochsin! Ularni koʻchirganlar ruhiga ham fayz yetsin! Kimki shu xilda xat koʻchirish bilan mashgʻul boʻlib, sogʻliq va husnixat unga yor ekan, Tangri unga shodlik nasib etib, unga xalq xursandchilik xatlarinigina yozdirsin. Qalami doim uning sahifalariga bezak boʻlsin, sahifalaridan xatoni ozaytirsin. U xat yozib, qanday chiziq tortmasin, bundan uning maqsad manziliga yoʻl ochilsin. XLV
17 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Yoqutning husnixat tufayli podshohlar oldida xam, darveshlar oldida xam hurmati ortgani va mamlakat yozuviga hurmat ahllari oʻz belgisini uning bitgan sahifasi boʻyicha tortgani Fano bogʻining gul tupida oʻltirib shuhrat qozongan kishining gulshani Suxravard edi . U nafsu havo deviga yoʻl bermaslik uchun osmonning haqiqat avjidagi uchar yulduzi boʻlgan edi. Bir kuni u xalifaning saroyi tomon bordi. Bu Haq rahmatining ofatga qarshi borganiga oʻxshardi. Hijoz aholisi Ka’baga e’tiqod qilgani singari xalifa Musta’sim ham unga nisbatan koʻp hurmat bildirdi. Uni taxtga chiqarib oʻltirgʻizib, soʻng oʻzi oʻltirdi. Goʻyo quti bittayu gavhar esa ikkita edi, yoki burj bittayu ustida ikkita yulduz turganday. Shayx adab bilan soʻzlamoqda edi, xalifa esa yerga koʻz tikib, jim turardi. Atrofda ne-ne odamlar oyoq ustida xizmatda, ne-ne odamlargina emas, hatto shahzodalar ham. Shu payt Shayx odamlarga qaragan edi, koʻziga Yoqut koʻrinib qoldi. U birdan xayajonlanib, oʻrnidan turib ketdi; xalifa hayratlanib, unga shunday xitob qildi: — Ey, ne-ne tushungan odamlar oyogʻining changi boʻlgan odam, shohlar ham senga qullik qilib, bu bilan faxrlanadilar. Bunday oliy martaba unga qaerdan kelganki, sen unga bu xilda extirom koʻrsatmoqdasan? Shayx dedi: — Qaysi bir hurmat va martaba Xudo unga bergan hurmat va martabadan yuksak boʻlishi mumkin? Uning ishi doim «Qur’on» koʻchirish boʻlib, hech kim u singari koʻchira olmaydi. U Xudoning soʻzlariga ziynat bergani uchun uni hurmat qilish bizga vojibdir. Tushungan odamlarning boshligʻidan Yoqutni bilgach, shoh unga oʻz majlisiga kelib oʻltirishni buyurdi. U qoʻli pok odam xatining yaxshiligi sharofatidan mamlakat podshohi bilan hamsuhbatlikka muyassar boʻldi. Bilki, Navoiy, nima soʻz yozsang ham, Haq soʻzidan boshqa soʻzga qalam urma. Ey soqiy, yoqutrang maydan olib kel, limmo-lim qilib quy. U bodani menga tutki, bir totib, kaxrabo rangini yoqut rangiga aylantiray. ХLVI - Oʻn Uchinchi Maqolat Bulutdek foyda keltiruvchi odamlar haqidakim, peshona teri bilan zebo rayhonlarning boshiga gavharlar sochadilar; yuzlarida bulut orasidagi chaqmoqdek kulgi koʻrinib turadi; shabnam toʻkilgan chinordek, qoʻllari kaftining teri bilan yerga yonboshlagan xas- hashaklarni sugʻoradilar; dilining kuyishi chinornikidek rangu roʻyida oshkor
Ey insonlar orasida tong kabi kumush sochishga oʻrgangan odam, sening mehring quyosh mehriday umumiydir. Xalq yuziga tong kabi kulib boqasan; elning boshida charx kabi aylanasan. Agar yomgʻir oʻrniga tosh yogʻsa ham, togʻdek boshingni yashirmay turasan. 18 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Yigʻinda oʻltirganlar hammasi boshingga tigʻ ursa ham, sham’ kabi hammaning koʻzini yorita berasan. Tigʻ koʻksingni qancha chuqur yorib kirsa, sen sadaf singari shuncha koʻp sof dur berasan. Zamondan iching qancha qon yutsa ham mushk kabi muattar boʻy taratib tura berasan. Sendan naf koʻrganlar duoyi joningni qilib, sha’ningga qarata: «Yer yuzida yashab yursin!» - deydilar . Kim boʻlmasin seni «Odamlarning eng yaxshisi» deyishadi . Bu maqtovlarni sen qanday oqlaysan?! Sen insonlarga foyda yetkazishni oʻzingga shior etding; shundan keladigan naf’ni oʻzingga yor aylading. Sening xalqqa koʻrsatgan foydang shak-shubhasizdir; lekin bilib qoʻyki, bundan oʻzingga tegadigan naf koʻproqdir. Bulut agar dengizga bir tomchi tashlagan boʻlsa, dengiz bu bir qatrani asl durga aylantiradi. Dehqon koʻchatlarni parvarish qilgani uchun ularning ishi unga gul va meva berishdir. Uyning shiftini ustun koʻtarib turadi, lekin shift boʻlmasa, ustunning oʻzi ham qulab tushadi. Maxbuba qoshini oʻsma qoʻyib bezar ekan, bunda oʻsmaning koʻngilni olishi qoshga ham bogʻliq. Jononning yuzidagi xol qancha yaxshi boʻlmasin, uning asosiy goʻzalligi yuzida. Kimki boshqalarga zarar yetkazishni odat qilsa, bundan elga emas, avvalo oʻziga jabr etgan boʻladi. Kimki shishani bosib sindirsa, bundan oʻzining oyogʻi yara boʻlishini oʻylamaydi. Oʻt xashakka tushib, alanga koʻtaradi; uni kuydirib boʻlib, oʻzi ham oʻchadi. Pashsha odamning boʻyniga qoʻnib olib, chaqadi, lekin bir shapaloq bilan maxv boʻladi. Kapalakni tutaman, deb orqasidan chopgan bola boʻrkini yerga urib, bosh yalang qoladi. Boyqushni tepaman deb qaysi qush qasd qilsa ham, tepgan oyogʻi toʻppa-toʻgʻri tuzoqqa ilinadi. Boy xalqqa zulm qilib, yerga urugʻ eksa, urugʻni chumoli toʻdalari talab ketadi. Kimki osmonga tosh otsa, u tosh bilan oʻz boshini yoradi. Zararkunandalik yomonlikning belgisidir; harorat olovning tabiatidandir. Kishi baxtsiz boʻlsa ham, baxtli boʻlsa ham bu uning ixtiyorisiz yuz bergan xoldir. Mushkni nofa qancha yashirib turmasin, hidi, baribir, uni xalqqa ma’lum qiladi. Kimning tabiatida saxiylik boʻlsa, boylik va faqirlikning unga farqi yoʻq. Xudo bir odamni yaratilishdan pok qilib yaratgan boʻlsa-yu, lekin nopok odamlar uni sevmasa, unga buning ziyoni yoʻq. Mevaning magʻzi boʻlgandan keyin uning poʻsti ham boʻladi; odamning dushmani ham boʻladi, doʻsti ham. Jahon yaxshi va yomondan xoli emas, lekin yomon yuzada boʻladi, yaxshi - yashirin. Chunki yomon koʻp, yaxshi oz deydilar. Muqarrarki, mishmishning yaxshisi ham kam boʻladi.
Pastkash odamlardan haq soʻzni eshitib boʻlmaydi: «Qur’on»ni ham dev tilida oʻqib boʻlmaydi. Tagi yomon odam e’tiborga noloyiqdir. U hech qachon yaxshini e’tiborga olmaydi. Oʻzining yomon fe’lini yaxshi koʻrgan pastkash, muqarrarki, xalq orasidagi yaxshilarni yoqtirmaydi. Odamlarning qilmishlaridan ayb axtargan odamning oʻzining aybsiz boʻlishi mumkin emas. Hamma narsaga yomon koʻz yugurtirgan odam asal oʻrnida ham zahar koʻradi. Kimning barcha xayollari buzuq boʻlsa, toʻgʻri fikrdagi odamlarning hammasiga hasadchi boʻladi. Unday odam oddiy toshni la’l deb biladi; sadafning har qanday siniqlarini inju hisoblaydi. Oddiy nina unga nayzaning uchi, oddiy arqon esa ilon boʻlib koʻrinadi. 19 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Bunday odam birovning dasturxonida bitta yumaloq patir koʻrsa, uni osmon saxnasida toʻlin oy deydi. Odamlarning kaftida paydo boʻlgan qadoqni koʻrsa, hasad qilib, uni qoʻlida toʻla dur ushlab turibdi deydi. Tun qorongʻiligini tong safosi deb, boyqush patini humoning pati deb hisoblaydi. Odamlarning (xursandchilikdan) ichgan mayini qon deb biladi; taajjubki, oʻzi ham ichkisi kelib xasrat bilan qon yutadi. Birov yigʻlab, koʻzidan dur kabi yosh toʻkayotganini koʻrsa, qaygʻurib, qildek buralib, kuyib yonadi. Birovning zarxal ayvonini koʻrganda esa oʻsha oʻt bilan oʻz kulbasini kuydiradi. Bir odam gul hidlasa, unga tikan sanchilgandek boʻladi; birov boda ichsa. uning boshi ogʻriydi. blga shodlik boʻlsa, uning dardi kuchayadi. Uning joniga mos narsaning oʻzi ham darddir. Naqd boylikning ofati oʻgʻri boʻlganidek, yaxshilar hasadgoʻy odamlardan doim ozor topishadi. Gul yuzta husnu latofatga ega, lekin uning muattar hidi qoʻngʻizning joniga ofatdir. Iblis tugʻma koʻr kabi Xizrni koʻrmay oʻtib ketadi. Kiyimining zumrad rangi unga zaharli ilon boʻlib tuyuladi. Quyosh yorugʻlik berib, nur sochib turadi. Koʻrshapalak buni koʻrmasa, kim aybdor?! Tashna elni suv oʻlimdan saqlab qoladi; oʻtga tekkan zamon esa uni oʻchiradi. Jinning joyi biyobondir. Gulshan esa uning koʻziga zindon boʻlib koʻrinadi. Quyoshning javhari pok yaratilgani uchun bulut uning nurini toʻsishga intilsa nima deysan. Porlab turgan gavhar sopol idishning ostiga tushsa, bundan uning qimmatiga putur yetarmidi. Arabdan chiqqan paygʻambar butun borliqni yoritti. Abu Lahab yuzini qora qilib nima qilardi . Ey paygʻambar soʻzi bilangina shod inson, elga zarar yetkazish xavfidan sen doim ozodsen. Xudo osmon toqini yaratganida uning ichida bu oʻtkinchi dunyoni ham yaratdi. Davr gulshaniga zebu savlat berib, uning har bir gulini quyosh yorita boshladi. Bu charrianni Xudo yaratayotgan chogʻda uning asosiy maqsadi inson gulini yaratish edi. Inson jamoasidagi eng komil odam mashaqqat yukini eng koʻp koʻtargan odamdir. Kamolot qozongan odamlarning ham eng komili elchilar podshosi Muhammad paygʻambar edi. Paygʻambarlik quyoshi bilan bu kamolotini, kamolot avjidagi bu ulugʻvorligini sening kechangni yoritish uchun chiroq qildi, sening shon-sharafingga esa maddohlik etdi. Naf yetkazishni u oʻziga asosiy oʻlchoy qildi. Koʻrki, bu oʻlchov seni odamlarning eng yaxshisiga aylantirdi. Har tasbeh oʻgirilganda, unga sanoxonlik qilardi; u endi senga maddoh va sanoxon boʻldi. Sen shunday buyuk martabaning qadrini bil, shunday ulugʻ darajaning shukrini qil. Shukr nimasi? Naf yetkazishni orttir, xayru saxovat kamarini uzun qil. Oʻzingda koʻp boʻlsa, in’om ber: koʻp boʻlmasa, oz berishdan or qilma. Agar qoʻl bilan berib xayr qilish iloji boʻlmasa, til bilan ham naf yetkazish mumkin. Odamni bir ogʻiz yaxshi soʻz bilan xursand qilish kerak boigan vaqtda unga xazina bersang ham u qaramaydi. Soʻz bilan el oʻlimdan najot topadi; soʻz bilan oʻlik tan qayta tiriladi. Soʻz bilan dinsizlar musulmon boʻladi; soʻz bilan hayvon deganing insonga aylanishi mumkin. Bir soʻz bilan qancha balolar daf boʻladi; qancha boylik sochsang ham bunday nafga yetishmaydi. Insonga xos konning gavhari, bu -soʻzdir; odamzod gulshanining mevasi ham shu soʻzdir.
20 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Kishilarning soʻz bilan naf yetkazish qoʻlidan kelmasa, loaqal koʻnglidagi andeshasi yaxshi boʻlishi kerak. Koʻngli odamlarning xursandligidan xursand boʻlkxi lozim; ularning koʻngli noxush boʻlsa, tashvishiga sherik boʻlish kerak. Kimning xalq gʻamidan gʻami boʻlmasa, haqiqiy odam boʻlsang, uni odam dema. Birovning oʻlimidan sevingan odam yo goʻrkov, yo yuvgʻuvchi, yoki jallod boʻladi. Ularning qaysi birini tasavvur etsang ham, tabiating nafrat bilan toʻladi. Lekin birov senga yaxshilik qilmoqchi boʻlsa, soʻz bilan senga jon bagʻishlamoqchi boʻlsa-yu, lekin gap bilan buni ifodalay olmasa, yaxshilikni tilga olganining oʻzi kishi tab’iga osoyish bagʻishlaydi. Xudo seni shunday nodir qilib, dunyodagi odamlarga naf keltiruvchi qilib yaratdi. Kimki uning shu amriga mansub boʻlsa, barcha kishilar koʻngliga ham yoqqan boʻladi. Ikki dunyoning taxti bilan toji bir tomonu bu bir tomon, bilib qoʻy! Bu sifatdan yaxshi sifatni topish qiyin. Lekin bundan ham yaxshi bir ish bor. Bu -birovga bir narsa berib, undan olishni odat qilmaslik; naf keltirishu, lekin birovdan naf qidirmaslik; berish ishini doim xotirda saqlab, berib, bir narsa olishni oʻylamaslik. Bulut topganini xalqning ustidan sochdi. Shuning uchun Xudo uni osmonga xoʻjayin qilib qoʻydi. Chumoli odamlar sochgan narsani terishga odatlangani uchun uning ishi tiriklay goʻrga kirish boʻldi. Gul oʻzining kumush gulbarglarini odamlar ustidan sochgani uchun Xudo unga yangidan-yangi barg, gʻuncha ato qiladi. U sochgan narsani shamol olib yiqqani uchun doim darbadar boʻlib, xoru zor. Shisha ham oʻzidagi gulobni odamlar yuziga sepgani uchun uni avaylab tokchaning ustida saqlashadi. Supurgining odati ham yigʻish, toʻplash boʻlib, uning eshik orqasida xor-zor boʻlib yotishi bunga bir dalildir. Sanamlarning zulflari doim mushk tarqatib turgani sababli ular quyoshdek yuzning tepasidan oʻrin olganlar. Chin diyorining mushki oʻzi qora tuprogʻday bir narsa. Sunbul uning isidan is olgani uchun boshoqchiday boshi quyi. Bundan ham baland yana bir martaba bor. Unga yoʻl topish yuksaklik belgisidir. Qanday in’om boʻlmasin uni ochiq yuz bilan berish, achchiq bodani shirin soʻz bilan tutish kerak. Saxovat koʻrsatgan kishi muomalada ham xato qilmasa, u bir yoʻla ikkita in’om bergan boʻladi. Tovoqda turgan mevalar dilga yoqsa ham, ammo ustidagi gullar unga qoʻshimcha bezakdir. Maxbubaning husni qancha goʻzal boʻlmasin, lekin odamlarning koʻnglini u yoqimli muomala bilan oladi. Oltin tojning ziynati boʻlsa ham, ammo uning ustidagi durni hech narsaga taqqoslab boʻlmaydi. Dasturxondagi xushboʻy taom qancha yaxshi boʻlmasin, ustiga qand sepilsa, yana ham xushroq boʻladi. Kimki bunday axloq bilan ish tutar ekan, unga birov jafo qilsa, buning uchun u intiqom olmaydi. Har qanday dilgʻashlikni xursandxkka qabul qiladi, birov qancha jafo qilsa, vafo bilan javob beradi. Bunday odamni insonlarning insoni deb, haqiqiy odamlarning eng yaxshisi deb bil. Uni odamgarchilikni toʻla egallagan, yuz kishining odamgarchiligi qoʻlidan kcladigan deb tushun! XLVII Marhamatli Ayyubning bezori oʻgʻri egriligini tuzatgani...
21 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Bir kecha hurmatli Ayyub Ilohiy sirlar kayfidan mast boʻlib, toat-ibodat qilib, sham’dek koʻzidan yoshlar toʻkib oʻltirar edi. U durdek koʻz yoshi dengiziga gʻarq boʻlib, kuyib- yonishda sham’ga qoʻldosh edi. Xilvatda bir burchakni oʻziga maskan qilgan, goʻyo bir qutichaning ichidan eng toza dur oʻrin olgandek edi. Shu kecha bir kisavur uning uyiga laxm kovlay boshladi. Kechasi bilan u yer ostini oʻyib, yoʻl qilib chiqqanda, uyda bir odarnning boshini koʻrdi. Ayyub ham buni tushunib, indamadi; ibodatda davom etib, buni oʻziga olmadi. Oʻgʻri esa oʻsha teshikning ichidan chiqib, uydan nima topsa, hammasini toʻplab, qanchasini koʻtara oladigan boʻlsa, moʻljallab, orqasiga maxkam tangʻib bogʻladi. Laxmga kirmoqchi boʻlgan edi, teshik kichkina, yuk esa juda ham katta boʻlganidan unga sigʻmadi. «Inining torligidan xafa sichqon dumiga gʻalvirni ham boylab olibdi» (degan gap bor). Uning qiynalib qolganini koʻrib, Ayyub oʻrnidan turdi-da, eshikni ochib, unga yoʻlni koʻrsatdi. — Yuking katta boʻlib ketibdi, teshiging esa kichik. Yoʻldan chiqa qol, mana, eshik ochiq. U qancha gumrohlik koʻrsatgan boʻlsa, shayx unga shu xilda yoʻl koʻrsatdi. Kishi birovga shu xilda yoʻl koʻrsatgandan keyin, u bunday yoʻldan chetga chiqishi mumkinmi?! Bu ahvol oʻgʻrini ojiz qilib qoʻydi, ogʻir yuk esa qaddini bukdi. Vujudini bir oʻt yondirib dard berib, bundan lojuvard osmonning ham isitmasi chiqib ketdi. Elkasidagi yukni shu oʻtga tashlab, oʻz vujudining yukini ham kuydirishga tayyor edi. Bu ranju malolatdan muztar boʻldi, xijolat uni xasdek oʻrtantirdi. Na’ra tortib, seldek koʻz yoshi toʻkdi; shayxning oyogʻiga boshini fido qildi. Shayxning yaxshiligi, gunohini afv etgani tilini lol etdi, marhamatining Vuki esa jismini bexol qildi. Shayx marhamat qilib, uning koʻzidagi yoshini artdi, lutf koʻrsatib, boshini yerdan koʻtardi. Uning dardu ahvolini tushunib, faqirlik xirqasini kiyishni tavsiya etdi. Tasavvuf yoʻli oʻz oʻti bilan uning jonini kuydirib, undan biron nishon ham qoʻymagandek edi. Uning butun borligʻi xasdek shu oʻtda kuydi. U shu oʻtdan koʻp yorugʻlik topdi. Kamolot egasi uni shunday parvarish qilib, bir afv bilan shuncha narsaga ega boʻla oldi. Navoiy, telbalikni qoʻyib, sen ham bir odarnning etagini ushlasang nima qilardi. Soqiy, gunohimdan oʻtib, qoiimdan tutki, jonim ogʻzimga kelib, chiqay deb turibdi. Tez boʻl, bir qadah bilan menga kushoyish ber. Umrim Nuh umricha boʻlmasa ham, sabrda Ayyubcha borman. XLVIII - Oʻn Toʻrtinchi Maqolat Osmon tuzilishidan shikoyat; uning har biri bir quti boʻlib, har yulduzi pok bir gavhar boʻlib koʻrinadi, ammo u shunday bir kuticha hamki, unga zahar, zahar boʻlganda ham oʻldiradigan zahar solingan; jahon koʻgʻirchogʻi haqida kinoyaki, u chiroyli va kelishgan shoʻx bir jononga oʻxshab koʻrinadi, ammo oʻzi shunday qariyaki, ishi makr va koʻzboʻyamachilik, koʻzboʻyamachiligi esa haddan ortiqdir; u marvarid qutisining zararini yozish uchun kalamning tili lol: bu qariyaning turgan-bitgani zavoldir
22 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Ey koʻngul, bu charx qoʻgʻirchoqboz chiqdi-ku! Ey koʻngul, uning nayrangbozligidan ranjima. Uning nayranglari har qanday taxmin va gumondan ortiq. Nayrangidan ham afsunlari koʻp.
Charx shunday xiyla va nayranglar koʻrsatadiki, goʻyo u koʻk xirqa kiyib, tos oʻynayotganday. Yulduzlar uning kiyimidagi jiyaklardan nishon; Somon yoʻli esa ustidagi parcha-parcha yamoq.
U quyoshni mash’al qilib, aylangani aylangan; tosidagi oʻtni xirqasi bilan yashirib olgan. U oʻtni oʻz kiyimi orasidan oʻtkazadi; tong yoqasidan oʻt chiqarib koʻrsatadi. Toʻgʻrirogʻi, tong kulish uchun ogʻzini ochib, xiyla bilan ogʻzidan oʻtlar sochadi. Shunday boʻladiki, u oʻtning uchqunlari osmon xirqasi boʻylab hammayoqqa sochiladi. Qoʻgʻirchoqboz kabi bu xiylagar osmon oʻz nayrangbozlik chodiridan ming xil suratlar koʻrsatadi. U mixsiz, ustunsiz chodir tikadi; chodirning koʻrinishini doira shaklida qiladi. Unda yulduzlar jilvagar boʻlib, kumush badani bilan yuz xil oʻyinlar namoyish etadi. U buncha kumushrang oʻyinchoqlar yasab chiqararkan, maqsadi xalqqa xiyla-nayrang yedirishdir. Yoʻq, u parixpndek tanani ikkiga boʻlib qoʻya qolmadi; tigʻi yangi oyga, qoni esa uning atrofidagi shafaqqa oʻxshaydi. Uning yulduzlari bunday parixonlik qilish bilan atrofiga yuz ming parini yigʻib olgan. Yoʻq, uni parixon dema, u bir qarigan shum kampirdir. Qaddi ham ayyorlik sifatini koʻrsatish uchun bukilgan. Uning koʻz yoshlari xiyla yulduzlaridir. Yolgʻondakam tongning oqargani - uning boshidir. Nayrang bilan u el qonini toʻkadi; aldov bilan jonini oladi. Podshohlarni oʻldirishga, Xusravnigina emas, Farhodni oʻldirishga ham aqli tez ishlaydi. Masalan, yer yuzidagi bir kelinni u tomosha qilib, makr bilan unga pardozchiligini izhor etadi. Qoʻynida pardozchiligining belgisi oq tong upasiyu quyosh oinasidir. Tong nafasi yangi ochilgan gulni yasatganday, u shoʻx goʻzalni yasatadi. Yuziga gul bilan elik tortib, egniga sunbul kokillarini taraydi. Lola bilan chehrasini qizil qiladi; lola dogʻini esa chehrasiga xol qilib qoʻyadi. Yashil rang bilan qoshiga oʻsma tortadi; shabnamni boshiga roʻmol qilib yopadi. Sarvdan qoiiga surat tutqizadi; suvdan esa unga’ oina yasaydi. Ogʻzini gʻunchaning orasiga pinxon etib, soʻzlaganda shu gʻunchani kuldiradi. Chiroyli nargisdan unga koʻz qilib, safsar ra’no tilidan soʻzlatadi. Uning nargis koʻzlariga noz va karashmani oʻrgatadi; gʻamza oʻrniga oʻynoqilikdan ta’lim beradi. Uni jannatning bogʻidek bezatadi; jannatning bogʻi emas, Chin qoʻgʻirchogʻidek yasatadi. Xalq orasida uning zeboligini jilva qildirib, hamma tomonga ra’noligini namoyon qiladi. Buncha afsunni unda aks ettirar ekan, buni xalq unga giriftor boʻlishi uchun qiladi. Toki, uni har kim koʻrganda zor boʻlib, ishqining sirtmogʻiga mubtalo boʻlsin. 23 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Rustamdek bir azamat u makkor qariyani uchratib, oʻsha goʻzalga yetishish orzusida gʻamga asir boʻlganini izhor etdi, deylik. Qariya oʻrtada qoʻshmachilik qilib, qo£shmachilik dema, makr-xiyla koʻrsatib, shunday yashirin sehrgarliklarni namoyish qiladiki, natijada ikki toqni juftlashtiradi. Ularning nikohini maxkamlash vaqti kelganda, toʻy oldi qaliniga jonining javharini soʻrattiradi. Hozir toʻy oldi qalini uchun jonini soʻratgan boʻlsa, ertasiga toʻydan keyingi qalin uchun imonini talab qiladi. Ra’nodek goʻzal mahbuba uning yordami bilan oshigʻini oʻziga ibodat qilishgacha olib keladi. Uning shunday oʻzini past tutishini, kamtarligini koʻrib, endi unga pul ham da’vo qila boshlaydi. Toʻy oldi qaliniga jonini soʻrab, keyingi maxrga imonini talab qilib, jonini, imonini olgandan keyin esa, bu dunyo uyidan uni surgun qiladi. Uni bu uydan chiqarib, boshqani kiritadi, yana boshqa bir begona odamni oʻziniki qiladi. Unisiga vafoni tark etgan edi. Bunisiga ham oʻsha jafolarni koʻrsata boshlaydi. Qizigʻi shuki, bundaylarning yuzi kelib mingi ketadi; mingtasi ketgandan keyin yuz mingtasi keladi. Kelish-ketish ishlari shu xilda tuzilgan boʻlib, hayot - bazmga kelib- ketishday bir gap. Zamonning ishi shu xilda qurilgan boʻlib, evoh, u doim aylanib turadi. Azaldan oxirigacha shu xol boʻlib, keluvchilarning ham, ketuvchilarning ham son- sanogʻi yoʻq. Ularning yuzi boʻlsa ham, mingi boʻlsa ham, falak ularni yoʻq qiladi. Uning jafolaridan oh, yuz ming oh! Falak aylanganda ikki chiziq xosil qilib, bu mintaqa va muaddil chiziqlari ikki belbogʻday uning beliga boylangan. Shuni koʻriboq odamlar uning nima maqsadda belining ikki yeridan boylanganini tushunadi. Uning aylanishidan xosil boʻlgan kunduz ham, kechasi ham tunu kun goh pastga tushadi, goh tepaga chiqadi. Bu mashaqqatdan quyoshning yuzi sargʻaygan; hatto yangi oy ham oʻzidan ketib,/bexud. Uning yetkazgan gʻamidan tong toʻnini yirtgan, shorn ham motam libosida. Issigʻini koʻtargani uchun oʻt oromsiz, yelni yugurtirgani sababli xor-zor. Suv ham uning dagʻdagʻasidan jahongashta; qattiq shamoli tuprogʻni changga aylantirgan. Uning qasd qilishi natijasida dengiz zahar rangida, zahar ta’siri uni qaygʻuga solgan. Uning zulmi bilan konning baxti qora; goʻyoki ichi laxta-laxta qon bogʻlaganday. Durga u shuncha koʻp zulmlar qildiki, oʻz ahvoliga toʻkilgan bir qatra yoshday boʻlib qoldi. Uning nayzasi la’lga shunday ochiq urildiki, natijada yarasidan bir qatra qon chiqardi. Uning gʻamidan bulut ahvoli ham chatoq; goʻyo oʻz dardiga bir qora oh chiqarganday. Undan chashma ham dushmanlik koʻrib, bir koʻz boʻlib qolgan, oʻz ahvoliga qaygʻurib koʻz yoshi toʻkadi. Bulbul uning xasratidan figʻonda, gul toʻni shu tufayli yuz yeridan chok. Lolada ham yangi dogʻlar paydo boʻlgan; koʻz yoshlari esa u dogʻlarni qonga boʻyagan. Shishaning koʻzidan qonini oqizib, mayining oʻtidan odamlarning jonini kuydiradi. Garchi u kishilarning joniga oʻt solsa ham, shu oʻtini ham hammadan baribir qaytib oladi. Shunga qaramay falak hammaga oʻzini doʻst tutib, oʻzini odamlarning ahvoliga gʻamxoʻr qilib koʻrsatadi. Bir necha kun odamlarga xursandchilik bagʻishlab, bir necha kun ularning xojatini ravo qiladi. Birovni mansabda Qorun darajasiga, birovni martabada Faridun
24 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy darajasiga koʻtaradi. Uning bu ishlarida ham bir-biriga muvofiqlik yoʻq; mingdan bir ishi taxsinga loyiq emas.
Shunday fikr qilginki, bu pastkash charxning aylanishi xuddi gʻalvirning aylanishiga oʻxshaydi. Olamdagi odamlar, xoh yaxshi boʻlsin, xoh yomon, hammasiga shu chanbar orasidan joy beradi. Odamlarni u shu ahvolga solib, oʻz gʻalvirini elagani elagan. Yaxshini yomondan, pokni nopokdan ajratadi. Yaxshisini pastidan ayirgandan keyin ikkovini bir martabada qoldirmaydi. Qaysi biri koʻproq pastkash boʻlsa, oʻshani oʻz marhamatiga olib, koʻproq boy qildi. Durni oddiy kaxrabodan farq etmasdan, durga aloqasi yoʻq narsalar bilan durlarni koʻmib yubordi. Jahon gulshanida nargis kabi kaltabin, nodonlar bor edi, ularning bazmlariga xursandchilik bagʻishlab, kumush tabaqlarda oltin qadahlar uzatdi. Tabiati pokiza, behisht gulzorining bezagi deb tushunilgan gulni esa, balo tikanlariga mubtalo qilib, uzdi, sovurdi, yoʻqotdi. Rindlar may idishiga gʻilof qiladigan terini xoʻtan mushkini saqlaydigan idishga aylantirdi. Qaerda rangdor yaman terisini koʻrsa, yuz joyidan qirqib, undan oʻqqa xalta yasadi. Tigʻdek odamlarning qonini toʻkkanlarning martabasini koʻtarib, shoh yoniga oʻtqazdi. Oʻq kabi toʻgʻrilar esa undan quyida, d’q oʻqdondan bir necha tosh uzoqqa ketgani kabi. Qizigʻi shuki, uni yaxshi desang ham, yomon desang ham, agar birpas vaqtini topsa, ayovsiz xanjarini ishga solib, yaxshiyu yomon bilan barobar jang qiladi. Kimni loyiq koʻrib taxtga oʻtqazgan boʻlsa, oxirida baribir taxtaga yotqizib, xafa qiladi. Kimga bir taxta kigizni soyabon qilgan boʻlsa, uni ham oʻsha quruq taxtaning ustida uxlatadi. Kimgaki ichib baxra olsin, deb bir jom may tutmasin, oqibatda oʻsha mayga zahar ezib qoʻshadi. Oʻsha jomdan may ichmagan, oxirida zaharidan xurush qilmagan kishi dunyoda yoʻq. Kimning obroʻ-e’tiborini koʻtarmasin, uning buyrugʻiga butun olamni mute’ qilmasin, unga jabr qilib, uni pastlatadi ham, sekin-asta tuproq bilan barobar qiladi ham. Dunyoda shunday odamlar bor ediki, ular shohlar edilar; mamlakatda adolatning posbonlari edilar. Bu,falak ularning birontasini oʻldirmasdan, xoru zor qilmasdan qoʻydimi? Boq, Faridun bilan Jamshid qayoqqa ketdi? Yeraj, Hushang va Zaxxok-chi? Salm, Manuchexr va Navzar qani? Baxmanu Doroyu Iskandar qani? Qani dunyoning xokimi Chingizxon? Qani jahon xoni Temur Koʻragon? Bu pastkash charx ularning bittasiga ham vafo qilmay, kimni koʻtargan boʻlsa, uni yana yerga urdi. Shuning uchun u bergan davlat va iqbolga shod boʻlma; uning muhabbatiga ham ishonma. Uning hech bir xosili ham yoʻq, doimiyligi ham. Ularning hammasidan kech, lekin kechikma. U seni magʻlub etguncha, sen uni oldinroq oʻz faqirliging bilan xor qil, magʻlub qil. Qoʻlingda bor narsani u olib qoʻymasdan, hammasidan voz kech, qoʻlingni tort. Qoʻlingda nimang boʻlsa, parokanda qil, oʻz qoʻling bilan uni sharmanda et. Quyosh panjasidek qoʻlingni och, unda qancha kumush boʻlsa, olamga soch. U sening qoʻlingni quritishini bilib, bilganingdan keyin, oʻz qoʻlingni oʻzing qurit. XLIX
25 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Iskandarning yetti iqlim mamlakatlarini oʻz qoʻliga kiritgani va boʻsh qoʻl bilan bu dunyodan ketish otini ilgari surgani Hamma iqlimlarni qoʻlga kiritgan shoh Iskandar jahon mamlakatining taxtiga ega boʻldi. U borib olmagan biron yer qolmadi. Biron yer qolmadiki, u bormagan boʻlsin. Dunyodagi hamma yer va suv uning hukmiga oʻtib, xoʻlu quruq buyrugʻining qavzasiga tushdi. Osmonning koʻk gumbazi ustida xutba oʻqib, adolat tamgʻalarini (oltin, kumushga emas), yulduzlarga urdi. Shohlar oʻz ixtiyorlari bilan unga qul boʻlishdi; unga qul boiish bilan ular faxrlandilar. U ham shoh edi, ham valiy, ham paygʻambar. Uning tabiati esa donishmandlik bilan rostlangan edi. Uning asl zotida Jamshidlik odatlari bor edi. Oddiy koʻzgu unga jahonni koʻrsatadigan jom boʻlib xizmat qilardi. Etti qavat osmon hukmronligi unga muyassar, yetti iqlim unga boʻysungan edii Shunday yuksai martabali baxtiyor podshoh bu oʻtkinchi dunyodan kp’chim koʻtarmoqchi boʻlib qolganda qiziq bir ojizlik va bechoralik xolatini boshidan kechirdi. Oldida qiziq bir ovoralik yuz berdi. Unga na xakimlari yordam qila oldi; na xizmatkorlari, na qullari uning farmonini bajara oldi. Ular barchasi bu yashil bogʻda qolib, u bir oʻzi qora tuprogʻning ichiga yoʻl oldi. Bunday xalokat uning ichini oʻrtagach, shunday soʻzlar bilan u ichini boʻshatdi; — Shu nafasda men pastga qarab borayapman; shohlik nogʻorasi safarga chorlamoqda. Kim oʻz or-nomus shartini saqlamoqchi boʻlsa, mening unga shunday vasiyatim bor: vaqtiki pok boʻston qushi men tomon uchib kelib, poklik ayvoniga borishimni eslatgan chogʻda, oh tortib, olamni’ qorongʻi qilib, tobutdan menga uxlash uchun joy xozirlab, yoʻlimni qabr tomon boshlar ekansizlar, bir qoʻlimni tobutning yonidan chiqarib qoʻyinglar. Kishilar tobutga nazar solar ekanlar, ibrat yuzasidan shu qoʻlga qarasinlar. Bilsinlarkim, yetti oʻlka podshosi, yetti osmon mushkullaridan xabardor odam, endi jismida jon yoʻq, bu makondan, bu jahondan boʻsh qoʻl bilan ketmoqda. Kimki jahon mamlakatini havas qilsa, ushbu qoʻl unga yetarli tajribadir. Ey Navoiy, bu jahondan, jahondangina emas, jonning javharidan ham qoʻlingni tort. Ey soqiy, dilim orzusi - mastlikdir. Lekin qoʻlimning quruqligi bunga mone’lik qilmoqda. Marhamat qilib, qoʻlimga may javharidan ber! May nimasi? Iskandar oinasini ber! L - Oʻn Beshinchi Maqolat Jaholat mayining quyqasini ichadiganlar haqidakim, yaxshilik xirqalari gunohkorlik koʻlidan yirtiq; may jaholatining bosh ogʻriq odamlari toʻgʻrisidakim, ularning har biri mayxona eshigida mastlik va beboshlik bilan yuradi va qiyshaygan mayxona ularning nazarida Jamshidning taxtiga oʻxshaydi, siniq piyola esa oʻzida jahonni koʻrsatadigan jomga va pushaymonlik koʻzyoshlari yomgʻiri gunoh shu’lasini oʻchiradi va tavbaning chaqmogʻidan chiqqan oʻtlar osiylik xirmonini kuydirgusidir
26 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Ey, jomga hamdam boʻlib quvongan odam, ishing jaholat xumoridan mastlik. Bunday aysh senga doimiy boʻldi, hech kamaymadi. Dardu fikring jaholat jomi. Boda ichingda xumda qaynaganday joʻsh uradi. Bu qaynashdan har doim koʻnglingda ham xuruj. May vujudingdagi magʻrurlikni kuchaytiradi. Lekin sen koʻp singari oʻzingdan oʻtgan sirni, oʻz ahvolingni tushunmaysan. Ogʻzingni fisqu fujurning qoʻli ochadi. Gʻaflat mayini ichib olib, ogʻzingdan xum kabi koʻpiklar sochasan. Na senga oʻlish gʻamidan motam, na rizqu nasibang tugashidan tashvish! Ajalning muxtasibi kelib qolsa nima qilasan? Uni daf etish uchun qanday tadbir qoʻllaysan? Jafo toshi bilan qani endi u bu xumga qarab bir ursa, uni boʻlak-boʻlak qilib, sindirib tashlasa! Jismingga dogʻlar qoʻyib kuydirib, ichayotgan mayingni qora tuproqqa toʻkib tashlasa! Sopol idishingni chil-chil qilganidek, la’lga oʻxshagan mayingni yer qoniga aylantirsa!
Bu behisob ichayotgan jaholat maylaring uchun bir kun kelib, albatta, hisob berasan. Sening bu mastliging necha yil, necha oy davom etishi mumkin? Oyda, yilda bir marta mast boʻlmasdan xushyor ham yur! Mast odamning hamma harakatlari bema’ni boʻlib, koʻchadagi bolalarga masxaradir. Koʻchaning boshida u jinni koʻrinishi bilan bolalar unga tosh yogʻdira boshlaydilar. U piyoladagi mayni oxirigacha ichib, mast boʻlib, koʻchaga mayxonadan chiqib keladi. Peshonasi tomlarga urilib, qonagan, boshidagi sallasi yoyilgan, chuvalgan. Yomon itdek odamlarga oʻz-oʻzidan hamla qiladi. Uni shunchaki yomon it emas, qopadigan it desa ham boʻladi. Badanida mastlik dam-badam gʻolib kelib, oʻzini boshqara olmay, boshi ogʻgan tomonga ketib qoladi. Yoida uchragan yomgʻir suvini koʻrsa, may deb ichadi; soy toshi uchrasa uni gulday otib yuboradi. Otgan toshidan bolalar goh atrofga tirqirab qochadi, goh yana bu mast-alastning boshiga toʻplanib oʻynashadi. U boʻlsa goh yiqilib, goh harzamonda turib, mastlikbilan qoʻlini har narsaga uradi. Shunday qilib, u ketma-ket yiqilib, turib, yiqilib turib, oxirida shunday yiqiladiki, may ustidan bosib tushadi. May uning axyolini chatoq qilgan boʻlsa, qusuq uning soqollarini bulgʻaydi. Boʻzchining tarogʻidagi ohordek, balki qargʻa patidagi iflosdek, qusuq uning soqolini obdan harom qiladi. It esa yalab, uni yana tozalab qoʻyadi. Mastlik uyqusi tarqagandan keyin, koʻzini ochib, yana ichishga beriladi. Boshidagi sallasini ham topa olmay qoladi. Belidagi pulini ham yoʻqotadi. Oʻlikdan kafanini shilib olganday, toʻnini ham yoʻltoʻsarlar yechib olishgan. Yoʻlda pichogʻini ham olishib, qinining oʻzini qoldirishgan; kavushining ham bittasi bor, ikkinchisi tushib qolgan. Toʻnining etagi balchiq, oldi xoʻl, oldi xoʻlu, ammo oldida koʻl ham paydo boʻlgan. U oʻz uyini qancha qidirmasin, shu uzun koʻchadan boshqa uyni topa olmaydi. Vujudiga titroq kelib, qaltiratadi; ogʻzida hech ta’m yoʻq, bemaza. Qoʻlini maxkam qoʻltigʻiga tiqib, qancha qidirsa ham uyining yoʻlini topa olmaydi. Toʻnini oʻgʻri yechib olgani yetmaganday, qolgan hamma narsalarini koʻcha qorovuli tortib oladi. Tushunsang, bu oʻq tekkan odamni tuzatish uchun uning yarasini kesib, ichidan oʻqni sugʻurib olganga
27 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy oʻxshaydi. Boshi aylanib, koʻngli ham ozib, qulogʻini yejkasiga qoʻyib berkitishga harakat qiladi. Shu xilua u har tomonga borib-kelib, qara, ne shakl, ne qiyofaga kirdi! Unga ichish ham bir boʻldi, shuncha azob-uqubat tortish ham. Buni xumor dema, yuz balo degin: ular hammasi bir boʻlib, uni oʻziga mubtalo qilgan. Uning oʻziga oʻzi qasd qilishini tomosha qil; oʻz joniga oʻzi zulm qilishiga bir qara. Bular oʻzi hammasi biri biridan qiziq ishlar... Bundan ham qizigʻi yana shuki, u oʻzining bu ishlarini oddiy mastlik, shunchaki bir rindlik, qalandarlik, beboshlik deb xayol qiladi. Bu ishlarning hech biri koʻngliga ogʻir botmaydi; xijolat tortib, oʻlmaydi ham. Shuncha qabohat unga ta’sir etmaydi; bu qabohatlarning hammasini joyiz deb biladi. Ha, shum kampirning qizi qancha xunuk boʻlsa ham, uning koʻziga behishtdagi hur boʻlib koʻrinadi. Qobiliyatsiz shoirga: «Nima deyapti?» deb yurma deyman. Nima be’mani gap gapirsa, uning oʻziga senr boʻlib tuyuiadi. It qozondagi oshga tilini tekkizgani uchun yuz qoralik belgisi sifatida yuzi qizil boʻldi. Kimki odam oʻldirib, jallod nomini olgan boʻlsa, u oʻz oʻgʻlini oʻldirsa ham xursand boʻla beradi. Goʻngning isidan koʻngli ochilmasa, qora qoʻngʻiz uni yumalatib yurmas edi. Kimki koʻmir sotishni boʻyniga olgan boʻlsa, yuzi qora boʻlganidan or qilmaydi. Boyqush obod yerlarda xafa boʻlib oʻltiradi; vayrona burchaklarda esa tovusdek tovlanadi. May inson tanasini xarob qilsa, ajablanish kerakmi? Sel uylarni buzib olib ketsa, hayron boʻlishga oʻrin yoʻq! Sel uylarni yiqitib, odamlarni bevatan qiladi; sel balo seli boʻlib, uylar vayrona boʻlsa, odamni mast qilib yiqitish ichkilikning xususiyatidir. Uning jism uyiga u, bilki, balo selidir. Uni jism uyi dema, jon uyi de, jon uyi ham dema, imon uyi de. Har tomondan tugʻyon qilib kelgan selga shoh uyi ham bir, darvesh uyi ham. Kim bemazalik qilib bodani icha bersa, uning aql chirogʻi xiralashadi. Agar chiroqning alangasiga bir qatra suv tomsa, uyda yorugiik boʻlishidan qoʻlingni yuvasan. Aql chirogʻi qanday chiroqki, kishi kechasiyu kunduzi uning ustidan may suvini jom-jom quyadi. Mash’alning aylanasi ustiga ham bir kosa suv quysang, u oʻchadi. Mana, chiroqning ahvoli. Suv bilan mash’alning oʻti ham xiralashadi; mash’alning oʻti u yoqda tursin, manqalning oʻti ham. Manqalni qoʻy, koʻra boʻladimi, tandir boʻladimi, baribir, unga suv tekkandan keyin, unda na issiq qoladi, na nur. Majusiy oʻtxonaga suv quysa bir nafasda sandal daraxtining oʻtini obnusga aylanadi. Kimki shu suvdan oʻziga xursandchilik xosil qilmoqchi boʻlsa, uning uyini qorongʻilik bossa ajab emas. Demak, uni suv dema, u shunaqangi bir oʻtki, yetti osmon xirmonini kuydiradi. Osmonni kuydirishga qodir boʻlgan bu shu’la xas-xashakka tushsa, undan nima qoladi? Ey inson, vujuding uyi xuddi shu xashakning oʻzidir; zaif taning bir xovuch tuproq. Bu xashakka qachongacha oʻt qoʻyasan? Bu tuproqni qachongacha sovurasan? Ichkilik ham dard oʻti, ham afsus suvidir; yoʻq, u doʻzax oʻti, ham toʻfon suvidir. Bu oʻtni oʻz vujudingning xas-xashagiga urma; bu suvni bir xovuch tuprogʻingga quyma. U garchi suvdek tiniq, yaxshisi boʻlsa ham, lekin uning suvligidan oʻtligi ortiqdir. Har qanday suv 28 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy qaynab turganda, koʻrinishi ruvdir, lekin uning kuydirishini oʻtnikiga solishtirib boʻlmaydi. Oʻtga kishi qancha qoʻl ursa ham, unga qoʻl tekkan bilan, qoʻl kuymaydi. Kimki qoʻlini qaynagan suvga tiqsa, qoʻli unga tegishi bilan oʻldiradi.
Xullas, uning oʻti oʻtu suvi ham oʻt, rangi oʻtu jozibali yolqini ham oʻt. Kimki bu toʻrt oʻt ichiga tushib asir boʻlsa, chaqmoq chaqqan joyda ipak toʻqimaday yonadi. Qaysi badanda bu toʻrt oʻt yonsa, uning issigʻidan badanidagi toʻrt unsur ham oʻrtanadi. Bu oʻtda toʻrt unsurgina yonib, yoʻq boʻlib ketmaydi, aqlu xis, dinu islom ham yoʻqoladi. Oʻtga shunday issiq berish xususiyati xos ekan, uning yomonligini qaysi suv daf eta oladi? Yashinni toʻfon suvi ham pasaytira olmaydi; gulning oʻtini bahor suvi oʻchira olmaydi. Bu oʻtning joniga ofat boʻladigan suv tavba vaqtida afsus-nadomat koʻz yoshlarini toʻkishdir. Shunday koʻz yoshi oqib turgan vaqtdagina bu oʻt daf boʻladi, bu oʻtgina emas, yoʻq, hatto doʻzax oʻti ham. Kishi bunday qatrani qaerdan topadi? Oʻzi bir qatra boʻlsa ham, naf i daryocha-ku! Kimki oʻz gunohlariga pushaymon boʻlib, koʻz yoshi toʻksa; uning har qatra koʻz yoshi maqsadiga yetishi uchun gavhardir. Bulutdek hayo bilan koʻz yosh toʻkar ekan, uning har bir qatrasi durning aslidir. Birovni maqtab, majburan tavba qildirilsa, buni tavba deb tushunma: birovning tavba qilishga aqli yetmasa, «Qur’on»ni oʻrtaga qoʻyib, shartlashishni ham; yoki birov mast boʻlib toʻpolon koʻtarganda, qasam ichtirib, uni bu ishdan qaytarishni ham. Bular hammasi taqdir oʻti oldida bir xasdir. Bular tavba hisobida ham emas. Kimki taqdirning qoʻlida beixtiyor tavba qilar ekan, unda ixtiyor bormi! Tavba, bu - oʻz aybidan xabardor boʻlishdir, oldida turgan yoʻlning xavfliligini tushunishdir; yoki yoʻldan adashib qolgan vaqtda, bu ahvolga oʻzining aybdorligidan ogoh boʻlishdir. U, bilsaki, Xudo hamraa vaqt xozir, nima qilsang, hammasiga nozir, uning koʻnglini pushaymonlik oʻti yondirsa, jonini xijolat oʻti kuydirsa, shu xolatda u tafakkur qilib, oʻz qilmishlariga nafrat bildirsa, shunda unga yana Ilohiy lutf etib, bitmas- tuganmas jozibaga erishib, Xudo uni oʻzligidan judo qiladi, oʻz xoliga mutlaq qoʻyib qoʻymaydi. Shunda u «Ilohiy tavba» bilan zafar topsa, bunday tavba haqiqiy tavba hisoblanadi. Xudoning oʻzi shunday karam qilmasa, odam nima qila oladi? Oʻzligi bilan uning qoʻlidan nima keladi? Gʻoyibdan ilxom kelmasa, tavba tavba emas. Kishi oʻz aybidan oʻzi qutula olmaydi. Odam oʻz ixtiyori bilan gunoh qilmaydi. Bu gunohning tavbasi ham unga ma’lum emas. Xudodan amr boʻlib, u tavba qilsa, bu - chindir. Bu tavbani Xudoning oʻzr saqlamasa, bandasi sindirishi ham mumkin. Tavba qilish uchun Xudo kimga tavfiq bergan boʻlsa, uning tavbasi sinmaydigan, haqiqiy tavbadir. Oʻzlik bilan qilingan tavba buzilishi mumkin boʻlgan tavbadir. Ilohiy tavba qilishdan kel, shundan gapir. LI Bani Isroilini Rindning manmanlikdan tavbasi tufayli xonadonning yuksalishi, qasamning qof toshlaridan falakka chiqqani va may seli u binoni yiqitgani 29 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Rindi Bani Isroili degan boʻlib, may deb mayxonalarda tilanchilik qilardi. May uning hayotining ozigʻi boʻlib, xalq orasida Maymana ismi bilan tanilgan edi. Gavdasi koʻzacha yashashga nuqsonsiz boʻlganidek, oʻzining Rind degan ismi mayga berilganligini bildiradi. Mayxonadagi odamlarning ichayotgan idishini tortib olib, tagida qolgan bir qultumini ichib yuborardi. Tagida qolgan may quyqasidan bir yutum tegmay qolsa, oʻsha zahoti musibat yuz berardi. U koʻp tavba qilar, lekin tavbasini sindirar, koʻnglini tavba qilishdan tindirgan ham boʻlardi. Tavba qilishda bunday nuqsonlarga yoi qoʻyishi oshkor boʻlgach esa, endi tavba qilganidan pushaymon boʻlardi.
Bir kuni ertalab (kecha) ichganidan beqaror boʻlib turgan edi, mehribonlik eshigidan kushoyish yuz berdi. Hotif (gʻoyibdan) ovoz qilib: «Ey maxmadona, endi tavba qil, buning vaqti keldi! Sen soʻraganingda bizga (yuqoridan) rizolik boʻlmagan edi. Rozilik boʻlmaganidan soʻng qazo hukmi ham boʻlmaydi. Biz tomonimizdan (yana) talab qoʻyilgan edi. Endi yaqinroq kelki, xursandchilik pallasi yuz berdi». Rind ichiga shavq nuri tushib, tanasiga koʻzyoshlari shavq girdobidek ta’sir koʻrsatdi. Shundan keyin uning ulushi xuzur va safo boʻlib, tavba esa uning koʻngliga nur hamda xursandchilik sola boshladi. Yillar davomida nimalarni tilab, yolborgan boʻlsa, bir damda barchasiga musharraf boʻldi. Tavbaga qarab oʻzi yuz oʻgirgan edi, tavbasi shisha kabi shikast topdi. Shu ravishda Haq uni tavbaga maxram etib, Iskandar devoridek maxkam ham qildi. Tavba oʻzingdan yuzaga kelgan boʻlsa, ancha sust boʻlib, Allohdan kelgan tavba esa shunday mustaxkam boʻlgusidir. Gunohlar Navoiyni ham koʻp qaygʻuga solib, tashvishlantirdi. Ey Xudo, oʻzing tavba qildirib, qabulini ham oʻzing amalga oshirgaysen! Ey soqiy, qadahni keltir-da, tez bizga tut! Ahdning boshini va tavbaning oyogʻini sindir! Uzr aytsam, yiqitib, tomogʻimga quy, lekin quyganda ham koʻkragimning ustiga chiqib turib quy! LII - Oʻn Oltinchi Maqolat Xunasasifat oliftalarning dunyo zeb-ziynati, deb xiylakorlik koʻrsatishlari va jonfido muhabbat egalarining dindan quvvat olib, boshni tik tutib yurishlari; gʻazavot maydonining kengligi vasfidakim, mard bilan nomardning shu yerda bir-biridan farqi koʻrinadi; shahidlik qoni ta’rifidakim, bu gunoh tutunidan yuzi qora boʻlganlarning yuzini qizil qiladi U shundayki, oʻzini juda botir koʻrsatib,’otini shijoat maydonida ilgari suradi, hatto Rustamni ham nazariga ilmaydi. 30 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
U oʻzini shunday katta tutadiki, goʻyo uning boshidan osmongacha boʻlgan masofa toʻrt enlikday. Oti yoʻrgʻalab borarkan, uning gavdasi togʻday boʻlib koʻrinadi; uni minib yoʻl bosayotgan egasi qoplonga oʻxshaydi. Kibr uning xalq bilan muomalasini yuzaki qilib qoʻygan, u zulm choʻqqisida xuddi qoplondek oʻltiradi. Qoplon singari it goʻshti bilan ovqatlanadi; uning takabburligidan kibr shamoli esadi.
U achchigʻi chiqib, qoshini chimirganidan pastkash osmon toqini sindirguday boʻladi. Kibrdan qoshining hamma tomonidan chimirilgan, kallasidan esa boshqacha bir shaytonlik joy olgan. Uning ikki qulogʻida zirak osilib turganday, har bir qoshining uchidagi chimirilishdan uning manmanligi koʻrinib turadi.
Bular hammasi uni hurmat qilishga majbur etadi, lekin - bu hurmat emas, bid’at va haromdir. Halqasi koʻcha iti boʻynidagi tasmani qochiradi; uni xalqa dema, la’nat tavqi de. Zulmda uning Zaxxokka oʻxshashligi bilinib turadi; yelkasida esa ikki ilon xalqa boʻlib yotibdi. U oʻzining shariatga xilofligini koʻrsatib, doim yuzidagi soqolini tarashlab yuradi. U doim bid’at bilan shugʻullangani uchun soqoli ham tagidan qirqib tashlashga loyiq.
U zulm oʻqini uchirganda, oʻqning uchini oʻz yuzi bilan egovlaydi. Ikki moʻylabining qillari har tomonga gʻulu soladi; undan orzu-havas qushlariga tuzoq yasash mumkin. Ogʻzi teskari soʻzdan boshqani demaydi; turgan-bitgani odamlarga ta’na va lofdan iborat. Uning yuzini toʻsib turgan soqoli olingach, basharasi nuqul bujurdan iborat ekani koʻrinib qoladi. Uning boshidagi jigʻasi jilva qilib turarkan, pati uning kallasidan dinni uchirishga xizmat etadi. Bu jigʻa unga la’nati iblisdan qolgan boʻlsa ham uni Jabrail qanoti deb ataydi. Undagi patlar boyqushning boshidan sugʻurib olinganu, nomini «tovusning toji», deb atashadi. Sallasining uchi boʻyniga tegib turibdi; yoʻq, tegib turgani yoʻq, yurgan sari gardaniga urilib turibdi. Boʻrkining uchini ichkarisiga bukib qoʻygan; u hirsu havo qushlariga uyadir. Toʻni ipakdan boʻlmasa,. koʻngli gʻamgin; xitoy matoidan boʻlmasa, qoshl chimirilgan. Yuz dastroʻmolchasining ham zarbofdan boʻlishini istaydi; uning chetlariga tilla suvi bilan xajv bitish kerak. Oddiy ipakdan hatto libos tiktirmaydi; bunday matodan toʻn emas, koʻrpa qildiradi. Orzu-havas deb yupqa boʻzdan koʻylak tiktiradi; yupqaligi pashshaning qanotiga oʻxshaydi. Pashshaning qanoti ham emas, xuddi shabnamday; ich koʻylagi ham yupqa ipdan. Beliga boylangan belbogʻining iplari ham zardan. Chiroyli boʻlsin deb ichidan ham shunaqa belbogʻ boylab olgan. Roʻmoli ham zar tikilgan ipakdan; tikuvchi unga oʻzjonini qoʻshib tikkan. Toʻnining ustidan oltin chiziqlar tortilgan; hatto etigining na’li ham zarxallangan. Otining ustiga
31 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy urgan egari zarlangan; hatto uning yuganiga ham gavharlar qadalgan. Koʻngli yengsiz ajoyib-gʻaroyib chakmon kiyishni istab, rangini qizil qilib, dolu guliga qoʻyib tiktirgan. Shunchadan-shuncha oliftagarchiliklar bilan, oliftagarchilik emas, qabohatlar bilan dev jamolini paridek yasatadi; tikanni yangi ochilgan gulbarglar bilan bezaydi. Goʻzal ra’no kabi jilva qilib, qizil yuzli mahbubadek boda ichadi. Boda miyasiga ta’sir etgandan keyin tinimsiz bema’ni gaplarni gapira boshladi. Uning oldida bir qancha iflos va buzuqlar yuradi. Ularning birontasida na aql bor, na idrok, na xis. Ular gulxan atrofidagi yuzlarcha haromxoʻr zogʻlarga yoki zogʻ atrofidagi oʻlimtikxoʻrlarga oʻxshaydilar. U gapga tushunadigandek, xadeb unga gap uqtirishadi; hisobsiz, oʻlchovsiz xushomadlar qilishadi. U gʻavgʻo qiladi, atrofidagilar baqirib- chaqirishadi, goʻyo oʻzi oʻrtada devu atrofida shayton toʻdasi. Biri uni «Begim!» degan, boshqasi «Mirzo!» degan; xulqini yaxshi deb, husnini chiroyli deb maqtagan. Ularga buncha rasvolik yetmaganday, ichkiliksiz bir nafas ham tura olmaydilar. Ichkilik unga ilonning zahariday zarur; ovqat oʻrniga ilonning goʻshtini ham yeyaberadi. Yeyish- ichishi hammasi harom-harish; shu xil yeyish-ichish bilan oʻzini parvarish qiladi. Ikki piyola mayni toʻlatib ichib olgandan keyin, lof urib, har damda bir dushman safini parchalayotgan boʻladi. U goʻyo togʻu, ayovsiz qilich chopmoqda; qilichi oyning temir qalpogʻiga harn borib tegmoqda; gurzisi Bahromning boshini yanchmoqda; nayzasi uning gavdasiga sanchilmoqda; uning oldida filning pashshacha kuch-qudrati yoʻq. Ajdaho esa uning koʻziga bir ola-bula chilvir. Uning folbinlik kitobi oldida yoʻlbars oddiy bir suv qurti-yu, nahang oddiy bir ilon; momaqaldiroq uning oʻz bazmida chalinayotgan nogʻora ovozi-yu, chaqmoq kabobining oʻtidan sachragan uchqun. Bu zolimning zulm va shafqatsizligi shunchaki, buncha zulm va shafqatsizlikni kishi kofirlarda ham koʻrmagan. U shundogʻki, namozga bosh egmaydi; Xudoga yolborish xayolida ham yoʻq. Unga butun mamlakat, sipoh, hatto podshoh minnatdorchilik bildirishini xohlaydi. U yolgʻiz shohga deb oʻylama, butun borliqqa minnat qiladi. U bechora shohga qancha yolgʻonlarni gapirib, goʻyo unga toju taxtni men olib berganman, demoqchi boʻladi. Menga yuz ming beribdi. Yuz, ikki yuz ming menga loyiqmi? Yuz kishining rashki keladigan askarim, ming yigitim otlanadigan oʻlkalarim boʻlishi kerakmasmi? Agar mening ahvolim shunaqa yomon boʻlaveradigan boʻlsa, bu shoh boʻlmasa, boshqa mamlakat, boshqa shoh topganim boʻlsin! - deb u ta’na ham qiladi. U qancha qichqirib, bexuda gaplarni gapiradi. Odamlari ham har tomonda uni quvvatlab turishadi. Buncha manmanlik, kibr-havo unda sitamgar nafsi tufayli yuz bergan. Uning uchun urush boisa, osmon yuzi qora chang bilan qoplansa, ikki taraf bir-biriga qarshi oʻtkir qilichlarini yalangʻoch-lasa, jahon xalqi orasida gʻavgʻo koʻtarilsa, uning tigʻi odamlarning yuragini yorsa-, dushmanning boshini gurzisiga gʻilof qilsa, yigitlarning ishi oʻz xunarini namoyish qilsa.
32 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
U ham bu ishlarga qoʻl urgan boʻladi. Lekin undagi necha ming odamlar ham bir boʻlsa- yu, bu ham bir boʻlsa. Ozu koʻpni beradigan Tangri boʻlgandan keyin, zafarni kimga bersa ham Xudo beradi. Shohning Xudoga niyati toʻgʻri ekan, nega endi u odamlarning va sipohning minnatini koʻtarishi kerak? Xullaski, bir johil, pastkash, yaramas, oʻziga yuqori amal istab, shuncha tirishqoqlik koʻrsatadi. Agar shoh uning minnatiga iltifot koʻrsatsa, Xudoning marhamati haqi, unga yuz ming uyatdir. Bir kishi yuz ming kishilik safda turgan boʻlsa, Rustami Doston boʻlsa ham, u hamma bilan tengdir. Bir odam ikkita Rustamning ishini qilganda ham bir kishi oxir-oqibat bir kishidir. Ey takabburlik natijasida xarob boʻlgan odam, yolgʻon tasavvurlar seni kibr yoʻliga soldi. Gev bilan Rustamni yengsang ham, haqiqiy mardlikni egallagan boʻlsang ham, bunday tasavvur va oʻylarni, nafsu havoga oid nima boʻlsa, hammasini koʻnglung uyidan chiqarib tashla, hatto fano oʻtida kuydirib tashla!.. Shariatga xilof nimaiki boʻlsa, u eng toza sharbat boʻlgan taqdirda ham, uni sen toʻkib tashlamogʻing zarur. Hirs va havas toʻnini yirtib tashlab, tanni Allohga rozilik chashmasida pok etib, egningga dinimiz yoiidagi kiyimni tashlab, ustingga esa jangchilik libosini kiygaysen. Oʻzingni gʻazavot urushiga shay qilib, belingni jangga mustahkam tutmogʻing kerak. Agar sening koʻnglingda himmating boisa, asl zotingda jur’at bilan doʻst boʻlsang, Haq yoiiga boshingni tikib, jon cheksang, imkoning boricha qiyinchilikni torta bilsang, Tangri uchun qoningni toʻka olsang, oʻz joning ustiga Uning minnatini, yaxshiligini qoʻygan boiasan. Ey, bu saodatga yetishgan kimsa, bu xol sendagi shahodatga erishish imkoni demakdir. Tur-da, bu yoini bosib oʻtishda niardonalik koʻrsat! Joning yuzta boiganda ham shukronalik qil! Jisming toʻshi shu yoʻrtishda marraga yetishar ekan, buni sen baxt gulshanining qushi, deb, joningga ajal paykonlarining yogʻilishini esa rahmat bulutidan yogʻgan yogʻin deb bil. U agar seni oidirish uchun tigʻ tortsa, buning mohiyatini karam dengizining mavji deb bil. Agar koʻzingga gʻubor kirsa, unga kechirimlikning surmasi sifatida qara. Oʻlim shamolidan senda qoʻrqinch paydo boisa, uni Iso nafasidan esgan bir shabada deb hisobla. Tanangga tigʻ oiim eshigini ochsa, buni ruhing uchun jannat yoii deb bil. Alloh yoiida toʻkilgan qonning bir qatrasi jannat gulidan dalildir. Din yoiida badan qonga boʻyalgan ekan, bu unga bezakdor gulgun kafan oʻrnidadir. Kimki din yoiida jang qilar ekan, bu yoida yuziga toʻkilgan qizil qoni bunga guvohdir. U qilgan gunohning tutunlari qancha qora boʻlmasin, shahid urgan ohlar, bil, uni qora bulutni bogʻdagi shamol, bulutni toʻfon yeli olib kelgani kabi surib ketadi. - Gunoh kechasi garchi doimiy boʻlsa-da, shahidlik tigʻi uni yoritish uchun Quyosh kabidir. 33 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Lekin mujohidga maqsad boʻlishi kerak - urushishdan maqsad boylikka ega boʻlish boʻlmasligi kerak. Kimki boylik uchun jang qilar ekan, uni jangdan maxrum etish unga yetarli jazodir. Kimki talon qilish uchun jang qilar ekan, kechqurun ogʻiz ocharda turli ne’matlar yeyish uchun roʻza tutadigan odamga oʻxshab qoladi. Kimki gʻazavot jangi maydonida tirik qolar ekan, bu - hayot chashmasida oiish degan gapdir. Kimki din uchun jangda qiynalib-qiynalib oʻlmasa, bu obi hayot ichida tashnalikda oʻlgan kabidir. Kim safda turib, oyogʻini nomiga depsisa, uni masjiddagi imomning riyokorligi deb bil. Safdan orqada qolib ketgan haqida nima deyishim mumkin? Odatda ayollar qibla safidan orqada turishadi. Ulardan kimki oija uchun jasorat koʻrsatar ekan, u pul uchun Qur’on tilovat etgandek bir gapdir. Oʻlimni boʻyniga olmagan gʻarazsiz «gʻolib» haqida u bilan birga oitirish hayf! - degan gap toʻgʻri! Kimki jonini jonondan aziz koʻrar ekan, jonon bunday odamni aziz tutsa - hayf! Kimki gʻazavot ishini oʻziga odat qilgan ekan, shahid baxtiga esa erisha olmasa, shu bilan birga shahid boʻlishdan umidini uzmasa, unga shunday jang ma’rakasining shahidi deb qarash kerak. Kimki nom chiqarish uchun maydon qidirib, ma’rakadan chiqqandan keyin esa lof ura boshlasa, uni mardlikdan nasibasi uzilgan deb, nomard nima desa buning qizigʻi yoʻq! deb qarash lozim. Axir, lochin har kuni turnani ovlar ekan, uning yuztasini ovlaydi, ammo maqtanib biron marta ovozini chiqarmaydi. Erkak quzgʻun modasi bilan yemak qidirar ekan, bitta oʻlimtikni topguncha necha marotaba bir-biri bilan chugʻullashadi. Bir ishni qilib, qilgan ishini gapirish yaxshi emas. Bir ish qilmasdan turib, gap sotadiganlarga ham qara. Kimgaki chin erkaklik belgilari xos boʻlsa, qilgan ishi mingta boʻlsa, bittasini ham aytmaydi. Erkaklik nimaligidan bahramand boʻlib koʻrmagan odam bir ishni ham qilmay turib, yuz xissa baland keladi. Xoʻroz oʻz vaqtida qichqirib, ovoz chiqaradi. Kurk makiyon esa bir lahza ham tinmaydi. Kimning koʻngli gʻazavotdan boshqa narsani istamas ekan, oʻzini kishilar oʻrtasida koʻrganda Alloh bilan koʻrmaydi. Oʻz ishlarining ta’rifida kuy kuylar ekan, buni magʻrurlik va manmanlik deb bilish kerak.
34 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
«Lilloh» esa yaxshi odamlardan chetda boʻlib, Haq oʻzi biladi, xalqning bilmagani yaxshiroq ham.
LIII
Abdulloh Muborakning nikob kiyib, jang maydoniga kirib, zafar jamolidan pardani olgani va Hasan Rabe’ ul husnni koʻrib hayron qolgani Hasan ibni Rabe’ gʻazavot jangidan ushbi ajoyib rivoyatni qilgan: Urush maydonida Katta jang borar ekan, islomiy guruh kofirlar bilan olishayotgan paytda kofirlar qoʻshini safidan bir yuraklisi deyish mumkinki, ajal xanjaridek qotili adovat bilan maydonga otida javlon urib kirib keldi. (Islom) dinining askarlarini oʻldirish bilan tigʻini charxlar, oʻtkirlashtirib, na’ra solardi - dushmanning yangi askarlarini maydonga chiqishga talab qilib. Bu gʻayridin qotil gʻoyatda kuchli boʻlib, har qanday odam uning bir zarbasidan yiqilar edi. Kimki bu maydonga kirib kelar ekan, oʻzidan oʻzi oʻz qoniga belanishga majbur edi. Shu ravishda u bir qancha musulmonlarni shahid qildi. (Islomiy) din qoʻshini umidsizlikka tusha boshladi. Shu damda safning bir uchini surib tashlab, bir dovyurak pahlavon kiyikning payiga tushgan sherdek maydonga kirib keldi. Quyosh koʻkning temir qalqoniga gʻarq boʻlgani kabi u ham tigʻidan chaqmoq chaqqandek nur sochib, yuzini niqob bilan berkitib ishq oʻti oshiqni yashirincha kuydirgandek boʻldi. U qaxr bilan kofirga yetishgan zomoniyoq darxol hamla qilib, shu ondayoq ularni yiqita boshladi. Shu yoʻsinda ularni doʻzaxga joʻnatar ekan, bu qoʻyni soʻyib, oshxonaga yuborayotgandek edi. U kelgan yoʻli bilan qaytib kelar ekan, u xuddi kaklik yurishidek qilib qadam bosib kelardi. Din qoʻshinlari saflarida jonlanish, qaynash boshlanib, har tomondan takbir aytayotganlaming qichqiriqlari eshitila boshlandi. Dushmanning hurmati xorlikka uchrab, kofirlar bayrogʻi quyiga egildi. Gʻolib esa oʻzini ma’lum qilmadi. Shunday boʻlgach, uning kimligini ham hech kim bilolmay qoldi. Meni uni bilishga boʻlgan ishtiyoq qiynab, hamma yoqni aylandim va topdim. Tigʻi ham uning yelkasida osigʻliq, yuzidagi niqobi ham joyida edi. Men unga dedim: «Ey gʻalaba yoʻldoshi boʻlgan gʻoziy! Tigʻingga ham, zarbingga ham ming ofarin! Yuzingni koʻrish przusida oʻlishga tayyorman. Tangrining rizoligi haqi, niqobingni och!» Tangrining otini eshitganidan keyin yuzidan pardani olib tashladi. Izzatu sharaf tojiga munosib uning boshi namoyon boʻldi, bu butun dunyoning xalqining oldi - Ibn Muborak edi.
35 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Otining oyogʻiga peshonamni qoʻyib dedim: «Ey nurli shariatning gʻolibi! Jahon ahli seni koʻrish uchun jonlarini fido qilmoqda. Nima uchun yuzingni berkitmoqdasan? Yopinchiq pardani yuzingdan yoʻqot! Safga suril, oʻzingni elga tanit!» Hasan dedi: — Ortiqcha jiddi jahd qilma! Men Uning ishqida jihod qildim. U barcha ahvolimdan ogoh boʻlib, qanday qadam bossam, U menga hamrohdir. (Siz emas), agar U meni tanisa, mening maqsadim ham shudir. Tanimasa, nima qilgan boʻlsam, olam eli foydasigadir! Har bir odam tilagini yordan tilar ekan, yor raqiblardan mahfiy ravishda ish koʻrishi kerak. Lekin (din uchun) jang vaqtida bu kichik masala boʻlib, nafs bilan jang qilgan ulugʻroqdir. Navoiy nafsining kofiri bilan (din yoʻlida) gʻazavot qilar ekan, Tangri uni mukofotlayajak. Soqiy, menga el jonidek qadahni olib kel, toki men uni dinimiz dushmanining qonidek simiray! (Din yoʻlida) gʻoziy boʻlgan podsho kafidan (xurmodan tayyorlangan) sharobdan ber, uni ichish bilan oʻzimni shahid qilay! LIV - Oʻn Yettinchi Maqolat Bahor yigitligining sofligi haqidakim, nozli rayhonlarini rang-barang ipaklar bilan orasta qiladi; yigitlik bahorining latofati xususidakim, yuzining gulini rayhoniy xatlar bilan gulu rayhonni yondiradigan darajada bezatadi; kuz qariligining sovuqligi toʻgʻrisidakim, gulistondagi daraxtlar bilan qushlar u tufayli ziynatsiz, kuysiz boʻlib qoladi; qarilik xazonining shiddati toʻgʻrisidakim, badan gulistonining toza gullari u tufayli havoga sovuriladi Hamal ayvonini quyosh yorita boshlagach, osmon yer yuziga ham mehr izhor qildi. Mushksepar sahar shabadalari esib, bogʻda oʻz farroshligini koʻrsata boshladi. Yer yuziga shoxlarni kokil qilib osiltirib, hatto.bu kokillardan supurgilar yasadi. Shamol shabadalari farroshlik qilgach, bulut suv tashuvchi boʻlib suv sepa boshladi. Suvning ogʻirligidan uning beli pastga bukilgach, mis rang chaqmoq unga kamar boʻldi. Bogʻ supurilib, suvlar sepilgach, rayhonlarning rivojlanish vaqti boshlandi. Ular bogʻdan sekin-asta bosh chiqarib, bogʻdax emas, qora tuprogʻdan bosh koʻtarib, yulduzlar osmon gulshaniga hujum qilgani singari yer yuziga hujum boshladilar. Ularning har bin sumanboʻylik bir boladay, bola emas, gul yuzli mahbubadek. Husnlari ishvai noz bilan toʻla. Muattar hidlari mushk va anbarning hididay yoqimli.
Koʻkimtir maysalar toʻshak boʻlib, undagi rayhonlargoʻyo behisht hurlaridir.Gul mahbubasining chiroyida yuz goʻzallik, betiga esa gulob bilan shabnam urilgan. Bolalik gʻunchasining ishi oʻzini ovutish, yaxshi koʻrgan oʻyini nuqul bekinmachoq oʻynashdir. Lola oʻynab turib juda qaynab ketdi, yel esa boshidan doʻppisini uchirib yubordi. Bogʻning har tomonida gul bolalari; ular ikki chamanda ikki saf boʻlib turishibdi.
36 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Bolalarning hammasining koʻngli oʻyinda, lekin hammayoqda «gulxocha gul» oʻyini. Yangi oʻsgan oʻtlar bolalarga, belidagi boʻgʻinlari esa ularning kamariga oʻxshaydi. Daraxtlarning boshidagi gullarni oq gullar tutami dema; ular aylanuvchi osmon boʻylab yoyilgan yulduzlarga oʻxshaydi. Bahor bolasi hamma tomonni tomosha qilish uchun daraxtlarning panjarasidan qaradi. Yoʻq, bunday ham emas, bu daraxtlar bamisoli bir toʻda yetilgan qizlardir; egnida esa pokiza pardalar. Ularda oʻz husnini koʻrsatish mayli bor; butun baland joydan Yer yuziga tomosha boʻlishni istaydilar. Daraxtlarning, rayhonlarning, gulzorning ilk jilvasi shunaqa. Kecha va kunduz bir necha kun aylanib bahor husnining navbati ham oʻtadi. Lola va gullar tuproqqa yotib, shoxlarda gul oʻrniga yaproqlarning oʻzi qoladi. Bayroq uchidagi qizil mato pastga tushib, shoxlar hammasi zangor rang bayroqni koʻtaradilar. Oq va qizil toʻn kiygan bogʻ qizil va oq toʻnini yashilga almashtiradi. Toʻnining dur qadaladigan joylariga zumurrad, la’l oʻrniga zabarjad qadaydi. Oq gullardan oina rangini kasb etgan gulshan nam ta’sirida zang bilan qoplana boshlaydi. Daraxt shoxlarining kiyimi koʻm- koʻk. Shu rangdagi kiyim bilan Xizr paygʻambar boʻlgan. Soya qorongʻiligʻi uning zulmati, shabnam esa goʻyo obi hayotidir. Bogʻ shuncha husnu latofat bilan, goʻzal ra’noga xos ofat bilan yashil ipak kiyish odatiga am’al qildi. Mevalar esa uning tugmalari boʻldi. Unda zarrin tugmalar bilan bir qatorda durru gavharlar ham namoyon. Zarrin koʻrinishdagi tugma - bexisi. Durru gavharlari - oq va qizil olmalardir. Oʻrigining shirasi qandnikidan oʻtkir, qovoq nashvatilari nashvati emas, asal qovogʻi. Uzumzor tomondagi har burchakda uzum boshlari la’l va durdek osilib yotibdi. Bogʻ -daraxtlar va mevalar bilan toʻla, yetishgan olimdek fazlu xunari bisyor. Uni hatto jannat gulistoniga, yanada toʻgʻrirogʻi, donishmand odamning joniga taqqoslash mumkin. Bogʻbon uning mevalarini uzgach, bogʻ yulduzsiz osmonga oʻxshab qoladi. Mevasi yoʻq gulistonning saxni gavhari yoʻq sadafning xuddi oʻzidir. Daraxtlar boshidagi tojga dur topa olmaydi, chunki ularning hammasi vaqt taloniga uchragan. Gulshan endi naqd boylikdan, boylik ham emas, jon mevasidan umidini uzadi. Mevadan ajragan shox boʻshashib, koʻngilsiz kishidek juda susayib qoladi. Bunday koʻngilsizlik va zorliklar daraxtlarni bemor xolga keltiradi. Barglarining yuzi sariq kasaliga uchrab, jon tomirlari bilan ularga suv tashiy boshlaydi. Shox gʻamgin oshiqqa oʻxshab, yuzining sarigʻi va dardi bilan jinnini eslatadi. Bunday deyishga asos uning parishonligi, sevgi tufayli oshufta va hayronligidir. Tolga xazon oʻqi uchib kelib, tanasidagi har bir yaproq bir oʻqning uchiga aylanadi. Yaproqlarining rangini sarigʻ deb qarama;, toʻgʻrisi, butun bogʻ gʻam oʻtida kuymoqda. Bu boqqa oʻsha yaproqlardan oʻt tushgan; boʻlmasa, shoxlar nega oʻtindek qorayib ketgan? Bogʻdagi bu gʻavgʻolar yetmaganday, endi ayoz barglarni uchira boshladi. Shoxlarni bargsiz qilib, barglarni har tomonga otdi. Yaprogʻlarda rang va safo qolmadi; ular oʻluklar kabi yerga yotishdi. El askarlari bogʻni talon-toroj etib, uni bargga zor qildi. Har
37 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy tomonda qator-qator mevali daraxtlar; ularning saf-saf boʻlib turib jela tortayotgani hind baliqchilarining saflarini eslatadi. Ularning hammasi yalangʻoch va bir tekisda qora, soy suvidan ularning hammasiga zanjir bogʻlangan. Shamolning qattiqligidan ular yalangʻoch asirlar toʻdasi kabi ingraydilar. Barglar barg emas, yoqish uchun bir toʻplam oʻtin; shoxlarini esa doʻzaxning kundasi desa boʻladi. Jannat gulshaniday bir joy doʻzaxga aylanib, doʻzax uning oldida behishtning bogʻiga oʻxshab qoldi. Umr gulshanida yuz bergan kuz va bahorning ham ana shu gulistondagi ahvol bilan oʻxshashligi bor. Umr quyoshi chiqadigan vaqt boʻlib, inson tanasi hamalga kirib, amal ola boshlagach, gʻuncha oʻzida yoʻq darajada kula boshlaydi; xaddan ortiq koʻp gullar ochiladi. Etilib ochilgan har gul jilva qilib, gʻunchaning begʻamligi ham dilkash koʻrinadi. Bu vaqtda insonning maqsadi oʻynash, yeb-ichishdir. U shu ikki ish bilan shugʻullangani shugʻullangan. Aql sham’i uning miyasini yoritgunga qadar, koʻngliga aqliy sezgi tushgunga qadar, uning yangi nixolday qomati choʻzilib, sodda miyasi aql bilan toʻla boradi. Bora-bora goʻzallarning yuzi gul rangiga oʻxshashini, gʻamzalariqon toʻkishini, koʻzlari naqadar oʻynoqiligini, uning oʻz koʻzlariga noz qiliqlarini oʻrgatganini, qiliqlarni esa unga afsungar oʻrgatganini tushuna boshlaydi. U jafo qilib, odamlarning jonini, qoshini yoy, kiprigini oʻq qilib ovlaydi. Oshiqning koʻzini uyquga rom etgan boʻlib, uning koʻzlariga uyquni harom qiladi. Qadah koʻtarib, yuzini oʻtdek qizartiradi; dini islomdan esa tutun chiqaradi. Bazmda u labini mayga tekkizish bilan jonini, aql-xushini nobud qiladi. May labida yongan oʻtni tezlashtirib, terlab, yuzi qizargandek boʻladi. Bu may oʻtidan ham yonuvchi oʻt bormi? Ularga suv tegishi bilan battar yonadi-ya! Mayin tuklar orasidagi la’li lablari kulib, oʻzining obi hayoti bilan oshiqlarni xalok qiladi. Uning yuzida mayin tuklar safga tizilishi bilan rangidan sabzalik va gullik bartaraf boʻla boshlaydi. Bogʻ endi chechak va gullarni tark etib, navbat barg bilan mevaga keladi. Bu xolatda inson tab’i yengiltaklikdan nafratlanib, odamda vazminlik va idrok paydo boʻla boshlaydi. Jahl va xato xirmoni mingta boʻlsa ham, ilm mash’ali ularni kul qiladi. Inson kabi daraxt ham xashamatli kiyim kiyib, ilmu adab mevasini beradi. Inson ishi doim jununni daf etish, odati barcha fanlarni egallash boʻladi. Birov tafsirlarni oʻqib bahramand boʻlsa, birov hadislarni oʻrganib e’tibor topadi. Birov madrasani oʻziga oromgoh qiladi, birov xonaqohda xilvatga chekinadi.
Yoshlik mahalining mevalari toʻkilib boʻlgach, baqo gulshanining obi-tobi keta boshlaydi. Qomat daraxti gʻam yelidan bukilib, chehra guli xazon bargiga aylanadi. Tan koʻchatida ham barg yozish havasi yoʻqolib, bunday havasni sovuq havo uchirib olib ketadi. Yuz ham xazon bargining rangiga kirib, uning sarigʻligi bolalarga kulgi. Koʻzlar uyning burchagini talashib qisiladi; qoshlar esa bu uyning eshigiga parda osa boshlaydi. Koʻz bu uyning burchagiga kasal boʻlganidan kiradi, qoshlar esa quyosh nurini toʻsish uchun parda tutadi. Tuprogʻda, toʻtiyoda koʻrish qobiliyati qancha boʻlsa tugʻma koʻrda shuncha. Koʻzning koʻrish chirogʻi oʻchgandan keyin, har qanday shisha oynak unga eski
38 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy dogʻday bir gap. Ikki bukilgan qad bilan uzun hassa nima-vu bukilgan osmon biian tik tush chizigʻi nima! Ogʻiz burchaklarida qimmatbaho durlardan qolmay, tishlari, «singa» oʻxshasa ham, tishsiz «sin»ga oʻxshab qoladi . Ogʻiz qutiga oʻxshaydi-yu, lekin ichida bir dona ham dur yoʻq, tishlar «sin»ga oʻxshasa ham dandanasi yoʻq. Yoki tishining tasbehida toshi yoʻq, ogʻzining eshigida ushlagichi yoʻq. Orqa boʻynida tirishlar paydo boʻlib, baqbaqasidagi yunglarda tugunlar yuzaga keladi. Yuz a’zosidan oq tuklar oʻsib chiqib, ular hammasi oq kafan iplarini eslatadi. Boshini quyi solib, .oʻlimni oʻylab, xayrlashish uchun qaddi egila boshlaydi. Bir necha kun u shu xilda qiynalib, qon yutib, maxrumlik nolasini chekib, Xudoning buyrugʻi bilan ajal xabarchisi bundan ham koʻnglini tinchitmagunga qadar ahvol shu. Ey voh, kimki bu bazmga kelgan boʻlsa, navbat bilan bu qadahni ichmay iloji yoʻq. Bu mazasi achchiq qadahdan kim ichgan boʻlsa, mast xolda yoʻqlik koʻchasiga yoʻl oladi. Mast boʻlib, oʻzini bilmay yoʻl yuradi; ketganidan keyin undan hech qanday xabar kelmaydi. Bu maydan odamlar birin-birin yoʻq boʻlishadi. Vaqt oʻtishi bilan bizga ham navbat kelib qoladi. Ey vohki, umr jaholat bilan oʻtti. Oʻlim vaqti yetganda xijolat boʻlib qoldim. Yashab, umrimni nuqul uyquda oʻtkazdim. Endi uygʻonib qarasam, shorn boʻlib qolibdi. Ish qilish kerak boʻlgan vaqtda qilmadim, ish qilib boʻlmaydigan kunlar kelishini tushunmadim. Tiriklikda yiqqarf-terganim ketdi. Endi oʻzimni oʻldirsam ham foydasi yoʻq. Ish qilish kunlarida yoʻldan adashib, ish qoʻlimdan ketgach, ogoh boʻldim. Vaqt kam qoldi, yoʻl uzun, may esa achchiq, juda ham, juda ham qattiq ahvolda qoldim. Agar menga Xudo oʻzi rahm qilmasa, mening ahvolimga voy, yuz marta voy! Xudo oʻzi umrning kunlarini boʻlib qoʻygan; uning har bir fursati bir ishga moʻljallangan. Oʻn yoshgacha odam oyogʻi boyloq, gʻaflatda boʻladi; yigirmagacha umr bilimsizlik, mastlik bilan oʻtadi. Oʻttiz bilan qirqning orasi xursandchilik davridir. Afsuski, menga bu ham harom boʻldi. Ellikka kirganda kishi taraqqiy topmasa, oltmishga yetganda uning ishi tanazzuldan iborat. Etmishgacha kishi oyoq ustida tura bilishi kerak; saksonda esa uning oʻltirishi farzdir. Toʻqsonga kirgandan keyin yiqilishi, yuzga toʻlgandan soʻng jonni tark etishi kerak. Kishining maqsadi tabiiy yashash boʻlsa, istak bildirib, hamma- yoqqa borishi, koʻrishi lozim. Xudo oʻz rahmatiga olib, oʻlmasingdan kushoyish bersa, Navoiy, sen Nux umricha boʻlsa ham tabiiy umrni koʻzlama. Bunday umrdan yiroq boʻlish yaxshi. Bu - umrmi? Undan oʻlim yaxshiroqdir... Umr degani toat-ibodat, Tangri nimani buyurgan boʻlsa, unga boʻysunishi uchun beriladi. Toat va taqvo qancha yaxshi boʻlsa, yigitlik damlari ham shunchalik dilkashdir. Yigit kishi qancha aysh va erkalik qilsa yaxshi koʻrinadi. Boq - u namoz oʻqiyotganda qanday (chiroyli) koʻrinadi!
39 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Agar yer yuzi unga qaddini xam qilib, unga bosh egsa, unga tan bersa, kimning yigitlikda boshi tik ekan, buni koʻrib, unga qancha bosh egsa ozdir. Qari odam-chi, boʻshashib, boshini quyi solar ekan, uni qoʻl bilan tik qilish qiyin. Boshni oʻzi beixtiyor yerga tushar ekan, sajda qilish uning ixtiyoridami? Qarining qaddida bukilish yuz berar ekan, u ruku’ga ketishdan boshqa nima qila olishi mumkin?! Bilki, toat uni yashartirishi mumkin. Notavon qari buni qilolmasa, nima’ qilsin?! Lekin bu muvaffaqiyatga bogʻliq boʻlib, kimgadir haqiqatni aniqlash uchun bir bahonadir. LV Pok imon Zaynul-Obidinning kichik qizining ulugʻlariga xos soʻzlari garchi u kichikligi tufayli begunoh edi
Osmon-falakka ot surgan ulugʻ zot xonadon ahli anjumanining mash’alasi boʻlib, u paygʻambarlik muxrining koʻzidagi nur - valiylik sham’i Ali binni Husayn edi. Ibodatni koʻp qilganidan din arboblari uning otini Zaynul-Obidin der edilar. Kunlarning birida u oʻgiini oldiga chaqirib, mehribon qoʻli bilan uning boshini silay boshladi. Odatda otalikning qonun-qoidasi boʻlganidek, bu odamlarni bolaga nisbatan muhabbatli boʻlishga olib keladi. Uning fe’-atvorida ham mehr belgilari zohir boʻlib, har nafasda oʻz mehr’-muhabbatini izhor etishga urinardi. Uning yagona bir qiz farzandi ham boʻlib, jon va koʻngul iplari unga bogʻlangan edi. U misoli poklik pardasi ichidagi porloq Quyosh boʻlib, umri vaqtidan endi olti yosh oʻtgan edi. (Kunlarning birida) u otasi bu kichkinani sevib erkalashlarini koʻrib, koʻz yoshlarini toʻkib, qoshini uchirib ham qoʻydi. Uning yuzlaridagi koʻz yoshlarini koʻrgan imom qoshiga qarab extirom koʻrsatishni istadi. Yuzidagi koʻz yoshlarini koʻrib, ichida uni kimgadir rashk qilib yigʻlamayotibdimi? deb oʻyladi. Rahmi kelib, ochiq mehr-muhabbat izhor qilib: — U xali onasining suti ogʻzidan ketmagan bola-ku! - dedi. - Beshikdagi kiyimda turgandek uning tani ham zaifona. Men unga rahm qilganimdan mehr koʻrsattim. Uning menga -boʻlgan mehri garchi bu darajada oshkoʻra boʻlsa ham, bu shuning uchunki, u xali yosh! Mexringning tafti ichimni oʻrtagan boʻlsa-da, menga koʻra sen koʻproq mahfiysen. Sen bilan nima yuz bergan boʻlsa, men uzrlimen. Rashk qilish odatini unutishga harakat qil! - dedim. Bu soʻzlarni aytar ekan, uning oʻzi ham xafa boʻlib, pok dur daryo oldida shunday dedi.
40 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
— Mening tashvishim bu jihatdangina emas edi. Boshqa bir gʻam tufayli ham motamda edim. Soʻz orasida bir kuni eshittimki, oʻz ogʻzing bilan sen bu mojaro haqida: — «Menga Haq (Alloh) boʻlgani yetarlidir, boshqa hech kimga mayl bildirib, uni havas qilmasmen!» - debsen. Bu damda boshqani sevganingni koʻrib qoldim. Bu gʻam mening ruhimni oʻzgartirib yubordi. U begona bilan sheriklik qilganidan soʻng uning rashki jonimga oʻt soldi. Unga sajda qilishning nima keragi bor, qachonki u Haq va butning qoshiga topinsa. Agar sanam (but) qat’iyat bilan jilva qilgan taqdirda ham qibla tomonga qarab namoz oʻqish ravo boʻla oladimi? Bu soʻzlarning hammasini eshitar ekan, imom koʻz yoshlarini toʻxtatolmay qoldi. Allohga shukr qilishni vojib deb bilib, boshini oʻpib, yaxshi niyatlar bildirdi. Bolaga Alloh oʻzi toʻgʻri yoʻlni koʻrsatar ekan, u nima qilsa taqvo va toatga oʻtgusidir. Yigitlikda Navoiy sajdalarni oʻtkazib yubordi. Qariganda endi pushaymon boʻlishdan foyda yoʻq. Soqiy, odamni xarob qiladigan oʻsha may shayxga yigitlik kayfiyatini bagʻishlaydi. Sopol boʻlib, kuchsizlanib qolganmen. Qadah tutib, meni toat-ibodat uchun yigit xoliga keltir! LVI - Oʻn Sakkizinchi Maqolat Falak gʻamxonasi haqidakim, oqibat mazmuni parokandalik belgisidan iborat boʻlib, unda kishi qiynalsa xam oʻzini xursandlikka olib yurishi kerak; jahon vayronasi haqidakim, unda yozigʻlik tilak ham koʻngul uyini obod tutishdir; hayot gulshanidan esgan har nafasning qadrini bilish, umr gulidan chiqqan har bir xush isning shukrini qilish, badanda Xudoning buyrugʻini bajarishga quvvat bor ekan, toat-ibodatni gʻanimat bilish, doʻstlar bilan koʻrishish imkoniyati bor ekan, buni qoʻldan chiqarmay, kishi oʻzini hurram tutishi kerakligi toʻgʻrisida Aqlli odamlarga dunyo zindondir. Unga kim koʻngul qoʻygan boʻlsa nodondir. Oʻz ta’bingni uning zanjiriga bogʻlab qoʻyma; aqlni uning chohida xafa qilib qoʻyma. Bu olamning aylanma zanjiri har qanday kimsani oxiri yer osti shaxriga band etadi. Shunday ekan, nega endi buning tashvishini qilib, inson oʻzini oʻlmasdan burun xalok etishi kerak?! Oʻlish uchun nega muncha motam tutasan? Amma-xolalaring senga motam tutishga ulgurishadi. Boshingga bir gʻam tushsa, joningni ortiqcha qiynama. Bir gʻam yetarli, uni ikkita qilma. Xafa boʻlib, jismingni qiynoqqa solma; shunday qilib bir ranjingni ikkita qilma. Koʻksingda dogʻ boʻlsa ham farogʻat ista; siqilish bilan dogʻ ustiga dogʻ orttirma. Taqdirdan qancha jafo yetsa ham unut. Bu jafolar qancha koʻp boʻlsa ham oʻzingga ogʻir olma. Ishda qancha qiyinchilik yuz bersa ham oʻzingga oson olsang, bajarishing ham oson boʻladi. Agar vataning Shorn boʻlsa ham, Hirot boʻlsa ham oʻylashga arzimaydi. Dunyoda kim tashvish chekmasa, oʻshani shod deb bil. Dunyoning ishlari 41 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy tashvishlanishga arzimaydi. Chunki jahon bogʻi vafosizdir. Unda umr guliga ham baqo yoʻq. Bu bogʻ shunday bogʻki, uning guliga baqo yoʻq, gullari ham shunday gullarki, bogʻiga vafo qilmaydi. Bu bogʻ turib, orom olishga noloyiqdir; u gullardan ham dimogʻ muattar boʻlmaydi. Umrda oʻtgan ishlar oʻtib ketdi. Nimaiki oʻtib ketgan boʻlsa, uni quvib yeta olmaysan. Aqlli odam kelmagan ishlardan soʻzlamaydi. Ma’lum boʻlmagan ishga nima deb baho berish mumkin? Oʻtgan kun oʻtib ketdi, ertagi kun xali kelgani yoʻq. Sening ixtiyoringda shu bugun, balki shu bir dam bor, xolos. Oʻtmishning ham, kelajakning ham ahvoli shu; xoziringning oʻzini ham aniq xayol qilish qiyin. Hoziring bir ondan iborat, vassalom. Shunday boʻlgandan keyin nega xafa boʻlaverasan? Kelmishing ham hisobga kirmaydi, oʻtmishing ham. Hozirgi ahvolingga rahm qil, azob tortaverma. Aysh uchun bir nafas vaqt topsang ham uni gʻanimat bil, boshqa narsaga alishtirma. Har bir nafas vaqting shunday nafis bir javharki, uni sen oʻzingga bir nafaslik doʻst deb hisobla. Shu javharni boshqalari orasida eng qimmatlisi deb bil; quyosh la’lini esa unga qoʻshni deb bil. Lekin quyosh javharidan bu (vaqt) javhari azizroqdir; latiflikda ham u bunga toʻgʻri kelolmaydi. Uning borligini dunyodagi hamma odamlar koʻrib turadi; bu esa latofati tufayli koʻzdan nihon. Uning ishi doim kelish-ketish; bu oʻtib ketgandan keyin esa kishi uning gardiga ham yeta olmaydi. U odamlarni xashakdek kuydiradi. Bu boʻlmasa, inson bir nafas ham yashay olmaydi. Bu nafas emas, (hayot) mohiyatining javhari; javhar ham emas, obi hayotdir. Hamma narsalar shu bilan tirikdir. Shuning uchun buni obi hayot desam, ajablanma. Agar odamlar buni yana ham yaxshiroq tushunsalar, bu nafas Ilohiy nafasdir. Shunday nafas tufayli tanga run kirsa ham, lekin inson badani shu nafas bilan tirikdir. Buni Iso nafasi deb atasalar ham, aslida buning qiymati Iso nafasinikidan ortiqdir. Rux bilan borliq usiz ham bor, lekin busiz hech kim yashay-olmaydi. Shuning uchun buni muqaddas nafaslar deb ata; muqaddas ham emas, eng pok nafas deb ata.
Shunday boylik senga hamnafasdir; usiz sen bir nafas ham yashay olmaysan. Sening hamma yurishing, turishing oʻshandan; yurishing, turishinggina emas, butun hayoting oʻshandan. Sen esa uni gʻamu ranj bilan, yuz alamu motam bilan oʻtkazasan; gʻaflatda uni xor qilib, ortiqcha soʻzlar bilan haromga chiqarasan; bexuda gaplar bilan buzuqqa chiqarib, boʻlmagan fikrlar bilan nobud etasan. Unga endi bu qadar dushman boʻlma, u qadar zulm va qattiqlik ham qilma. Tangri senga shunday ajoyib marhamatlar koʻrsatdi. Uning yuziga boq, boʻlmasam, uning oʻzidan uyal. Kel, jahlni qoʻy, aqlli boʻl, bir nafas boʻlsa ham nasihatga quloq os. Boq, senga Xudo qanday yaxshiliklar koʻrsatyapti; qanchadan-qancha ehsonlar, ne’matlar beryapti. Butun borliqni, pastu balandni yaratgan Tangri seni hayvon yo oʻsimlik, yoki jonsiz bir narsa qilib emas, u lutf koʻrsatib, seni inson qilib yaratdi; din yoʻlida musulmon qilib yaratdi. 42 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Senga u koʻrish uchun koʻz, eshitish uchun quloq, gapirish uchun til, hidlash uchun dimogʻ berdi. Ovqatni ushlashing uchun qoʻl, yurishing uchun oyoq ham berdi. Yuz xil ne’matlarni yeb-ichishing uchun ularning har biriga oʻziga xos ta’m va shakl ato qildi. Bularning hammasini sharxlash, sanashga ojizlik qilib, qalam ularni qisqachagina eslab oʻtmoqda. Senga qanchadan-qancha rang-barang kiyimlar in’om etilgan. Bularning sanogʻini aql sanab biron narsaga taqqoslay olmaydi. Otlar berilganki, togʻu dalalardan oshib ketadi; xayoliy otdek osmondan oʻtib ketishga qodir. Bogʻlar xuddi a’lo jannatdek, suvlari esa xuddi sof oqar suvdek. Undagi kumushtan goʻzallar jilva qilib, jannatdagi xum parilarni eslatadi. Osmondan ham baland qasrlari bor; suv va daraxtlari jannatdagi kavsar xovuzi va toʻbo daraxtlariga oʻxshaydi. Oltinu kumush pullarning hisobi yoʻq, dur va gavharlar ham xaddan ortiq koʻp. Bu in’om va xadyalar hammasi ham bir tomonu, u bergan aql javharlarining oʻzi ham bir tomon. Bu xilda yaltillab turgan gavharni, gavhar emas, porlab turgan durni u vujuding qutisiga nihon qildi. Bu qutini shunday boyliklarning koniga aylantirdi. Mavjud jahonlar ichida seni eng aziz qilib, oʻz sirlarini. bilishga seni musharraf etdi. U - Xudo senga yana bir amonat dur topshirib, saxovat tojini ham senga sovgʻa qildi. Senga shuncha ne’matlarni berib, u: «Shukr qilish bilan ne’matlar orta boradi», deb yozib qoʻydi. U qanchaki ne’matlar dasturxonini ochib qoʻygan boʻlsa, bularning hammasi uchun shukr qilish senga shartdir. Unga shukr aytishning chek-chegarasi yoʻq, shukr aytib tamomlashning imkoni ham yoʻq. Hammasini ham qoʻyu mana bunisini ayt: sen nafas olib turgan ushbu nafasning oʻzining ichingga kirishi gʻanimat bir ne’mat boʻlsa, chiqishi ham xuddi shunday bir ne’matdir. Biri sening hayotingga oziq boʻlsa, ikkinchisi sening borligʻingga quvvatdir. Senga koʻrsatilgan bu ikki ne’mat uchun har biriga alohida shukr qilish oʻrinlidir. Joningni fido qilib yuborgan taqdiringda ham bu ikki nafasning shukrini ado qilishing mumkin emas. Aqlingni ajrim qilsang, Xudo sening nafasingni qanday aziz qilganini tushunib olasan. Xudo uni shunday aziz qilgan ekan, sen uni xor etma; uning faqat shukrini qil. Joning tirik boʻlib, nafas olish imkoning bor ekan, nafasning qadrini bilki, unga teng keladigan narsa yoʻq. Har bir nafasing anvolidan xabardor boʻl, balki unga aql-xush bilan hamroh boʻl. Boshidan-oxirigacha uni Haq yoʻlida sarf qil; Tangri senga yor, oʻqisang, bu senga saboq. Bu ishdan agar bir dam gʻaflatda qolsang, kishiga bu katta motamdir. Oʻzingni gʻofil va parishonxol tutib, har xil ishlar bilan shugʻul-lanar ekansan, bundan Xudoga hech qanday manfaat boʻlmasa ham, harakat qilki, gunoh ham sodir boʻlmasin. Oʻz faoliyatingda birovga yaxshilik qilmasang, hech bir yomonlik ham qilma. Agar doridan joning baxra topmasa, jahl qilib, piyolangga zahar solma. Hamma ishlarning ichida eng yoqimlisi hamda yaxshisi doʻstlarning diydoridir. Birovga ozor berishdan oʻzingni saqla; biron kimsani ranjitishdan ham. Sen tomoningdan odamlar bexavotir boʻlsinlar; oʻzingni xursandchilik bor yerga ol. Kishilarning yeriga, oilasiga naras boʻlsa ham qaygʻusiz boʻlishga harakat qil; yoru doʻstlar bilan xursand boʻl. Bogʻda bir yangi ochilgan gulni koʻrsang, uning atrofida barcha uchun suhbat joyini orasta qil. Suhbatdoshlaringning koʻnglini olib, u yerga chorla, oʻrniga qoʻyib
43 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy doʻstlaringni chaqir. Ularning qadami bilan joningni gulshanga aylantir; koʻzingni ularning chehrasi bilan ravshan qil. Ehson yoʻlini oʻzingga shior et, nimang boʻlsa barini ularga xadya qil. Birodaringning maqsadi agar sening joning boʻlsa, joningni sarf etib, unga minnatdorchilik ham bildir. Hayotingni shunday odamlarning jamiyati bilan shod qil; keyin keladigan parishonliklarni esda tut. Bu ishlar uchun yuksak osmon har yangi oydan oʻch olish uchun tigʻ yasab, ikki oʻrtoqning oʻzaro yaqin boʻlganini, ularning visol uyida aysh qilganini bilsa, oʻsha tigʻ bilan ularning baxt koʻchatini qirqib, ularni bir-biriga bogʻlagan ipni kesib tashlaydi. Ularning birini xijron tomon boshlaydi, ikkinchisini furqat tomon tashlaydi. Charxning ishi oqibatda doim shu boʻlgani ucnun nammaga ham oxirida shu ishni qilar ekan. Shunday ekan, gul bilan tik savsan ham, norvanu sarvu shamshod ham, bu chamanda nimaiki boʻlsa - hammasi bir-biriga mehmondirlar. Kimniki bir doʻsti boʻlsa, kimgaki hamma doʻst boʻlsa, doʻstning visohni orzu qilib, qidirsin, bir nafas oʻz orzusiga erishsa ham, meni yod etsin! Shu eslash bilan ruhimni shod etmasa - mening gunohim uning boʻyniga! Kishi visolga erishib, orzusiga yetsa va buning davom etishini xohlasa, tili bilan Xudoga shukr izhor qilsin, shukr yoʻlini oʻziga shior etsin. Shoyadki, oʻsha shukr bilan loaqal bir necha dam oʻsha visol ichida nafas olib, Xudo uning baxtini davomli qilsa, buning ichida hayotdagi orzulariga ham erishtirsa! LVII Chin oʻtlogʻidagi bir mushkin ohuning sherlarni ovlagani, majruh ovlarning uning tuzogʻiga ilinib, sher panjasidan ajal tuprogʻi bilan barobar boʻlguni Chin mamlakatida bir nozanin bor edi. Uning suratini chizishga Chin rassomi ham ojiz edi. Yuzining gulzori Xoʻtan diyorini eslatardi; koʻzi shu gulzorda yurgan mushkin ohuga oʻxshardi. Nurli yuzi Chinda chizilgan suratdek boʻlib, gajagi Xoʻtan mushkidek xushboʻy edi. Shafqatsiz gʻamzalari jonlarni asir qilar, hatto unga Xitoy mamlakatining xonlari ham asir edi. Gʻamzasining oʻgʻrincha harakatlaridan Chin xatarda; sochi zunnoridan din ziyon topardi. Dunyodagi odamlar uning husniga oshiqu hayron; zamon shohi ham uning zulfiga giriftor edi. Bir nafas usiz nafas olmas edilar; u boʻlmasa jonsiz boʻlib qolib, nafas olish mumkin boʻlmay qolardi. U gul yuz maydonga chiqqanda goʻy va chavgon oʻynashga berilar edi. Xon oʻzi unga hamroh boʻla olmagani uchun bir necha soqchilarni unga qoʻshib yuborar edi. Biron kishi unga koʻz olaytirsa yoki uning haqida bir narsa desa, maxsus noyiblar uning aybini xonga aytar edilar; xon hukmi bilan undan qasos olinar edi. Biron kun yoʻq ediki, qanchadan- qancha oshiqlar shu xildagi balodan xalokat topmagan boʻlsin.
Kunlarning birida uning qiliqlarini sevib qolgan bir oshiq ishq-muhabbat yoʻlida sodiqlik koʻrsatib, uning dardu xasratidan yillar davomida qon yutib, qon ham emas, xijron 44 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy mayini ichib, oshiq xasday bir goʻshada yotganida, yonidan sevgilisi ot oʻynatib oʻtib qoldi. Visol kayfi - kuchli, oshiq - zaif edi. Chidayolmay xushidan ketib yiqildi. Tayinlangan odamlar birinchi boʻlib oshiqni, qolabersa boshqalarni xonning oldiga olib kelishdi. Xon bu bechora mazlum asirlarni koʻrib oʻldirish haqidagi hukm bilan ularga gʻazab qildi: — Bularning hammasini yer bilan teng eting, paxsaning orasiga olib, ulardan devor qiling, yuzlari devordan tashqariga chiqib tursin; hamma tomondan xalq ularni koʻrib, ibrat olsin. Bu qaxrdan odamlar hisob olib, ular koʻp azob chekib oʻlsin. Jazolovchilar bu buyruqni bilib, hukm qanaqa boʻlsa, oʻshanday bajardilar. Zarrin ohu togʻ orasiga yashiringach, yengil shabada xoʻtan mushki ni socha boshladi. Dasht yerda bazm qurgan xon otlanib shahar tomon yoʻl oldi. May boshini, ishq oʻti badanini qizdirar edi. Shaharning nozanini ham yonida edi. Ularning yoʻli xaligi paxsaning oldidan oʻtdi. Har tomondan yuz xil nola va faryod eshitilar edi. Xusumatkor shoh odamlarini qoldirib, oʻsha tomonga bordi. U jazoga buyurilganlarning ishq yoʻlida qanchalik mustaxkam tura olishlarini bilmoqchi boʻldi. Paxsaning orasida bir toʻda tutqunlar koʻrindi. Ularning har biri oʻz ahvoliga yigʻlar edi. Ularning hammalari pushaymon boʻlib turgan edilar. Faqat bir oʻsha sof koʻngil oshiq ishqning bu balolariga yaxshi qarab, yuzi kasalmand, sargʻaygan, yomon bir ahvolda, devor orasida bir somon kabi turar edi. Har lahza Tangriga sano aytib, shukr qilishni joyiga qoʻyardi: — Shu fursatda mening jonim chiqayapti. Yorning gʻami esa buni osonlashtiradi,- derdi u. Umridan ikki-uch nafas qolganda ham u yor soʻzini soʻzlardi, xolos. Tilida ham yor edi, soʻzida ham, ogʻzida ham yor edi, koʻzida ham. Zolim hukmdor uni koʻrib, koʻngliga ishq oʻti ta’sir qildi; uni oʻlimdan xalos etib, yorning haramiga xos maxram qildi. Ishq balolariga shukr qilgani uchun, boq, u qanday ulugʻ, yuksak martabaga erishdi. Bu nafasni, Navoiy, gʻanimat bilib saqla, lekin har nafasda shukr ham qil. Soqiy, alvon may yoʻlida oʻldim; may demagin, chinlik bir sanam uchun oʻldim. Chiniy qadahlar tutib, meni mast et; Chin odamlari kabi bodaparast qil. LVIII - Oʻn Toʻqqizinchi Maqolat Xurosonninng misli yoʻq viloyati bayonida... xususan saltanat uyi boʻlmish osoyish joyi - Hirot tavsifida; garchi (oʻtmishda) bogʻ boʻlsa ham, ammo qurib qolgan edi, lekin shoh oqizgan soyning adolati uni oliy jannatning rashki keladigan yerga aylantirdi, agarchi (bir vaqtlar) obod boʻlgan boʻlsa ham, biroq buzilib ketgan edi; shaxanshohning quruvchilik ehsonidan Chin rasmxonasining ham rashki keladigan joyga aylandi Hamma narsalarni yaratuvchi Xudo jahonni bino qilganda, osmonning bir qismini koʻzga koʻrinadigan, ikkinchi bir qismini koʻzga koʻrinmaydigan qilib yaratdi. Etti osmonni doira shaklida qurib, ularning har bittasini bitta sham’ bilan yoriydigan qildi. Bu sham’larning oltitasi tovlanib tursa, bittasi mash’al boʻlib porlab turadi. Ularning uchtasi quyiga, uchtasi yuqoriga intilsa, mash’al kabi porlab turgani osmonning toʻrtinchi uyiga nur sochadi. U sham’lar sham’ emas, tafakkur kechasi oʻsha mash’aldan sachragan
45 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy uchqunlardir. U mash’alni esa mash’al emas, oʻzidan nur sochuvchi dur desa boʻladi; dur ham emas, porlagan quyosh deyish kerak. Koʻkning yetti iqlimida u sulton, qolgan hammasi tan boʻlsa, bu hatto ulargajondir. U oʻrtadagi osmonda har tomonga nur sochib, «Hamma ishning oʻrtachasi yaxshi» degan hikmatni isbotlab turadi. Yulduzlar yetti qismga taqsimlangani singari, bilki, jahon ham yetti iqlimga boʻlingan. Ularning hammasi bir-biridan quvvat oladi; har biri ikkinchisidan tarbiya. Quyosh qolgan oltitasidan ustun boʻlgani uchun u joylashgan iqlim ham unga loyiqdir. Qaerda quyosh nur sochib turgan boʻlsa, yulduzlar koʻzga koʻrina olmaydi-ku! Uning oʻrnashgan joyi toʻrtinchi osmondir. Ham oʻzi shu iqlimning tarbiyachisidir. Yer yuzida ham shu iqlim eng yaxshisi boʻlib, koʻkdagi quyosh uyi kabi benazirdir. Yerni oʻlchash fani yoʻlga qoʻyilgandan keyin bu joyni toʻrtinchi iqlim deb atay boshlashdi. Goʻzallikda u jannat bogʻlariga oʻxshaydi; bu bogʻ emas, Xuroson mamlakatidir. Satxi toʻrtinchi osmondgu ham keng, martabasi yettinchi osmondan ham baland. Uning ichidagi shaharlarning soni nihoyatda koʻp. Ularning har birining goʻzalligi xaddan ortiqdir. Shaharlari latofatda oliy bir jannatning oʻzi. Yaxshi odamlari oʻsha jannatning oq yuzli qizlariga monand. Togʻlarining oldida falak oddiy bir dasht. Uning choʻqqilarida har kim aylanib, tomosha qilishi mumkin. Bu togʻlarning har binning bagʻrida yuz xil konlar bor. Bu konlarni ajoyib javharlar oʻziga makon etgan. Oqib kelayotgan suvlar oddiy chashmalardan emas; ular konlardan oqib kelayotgan javhar suvlaridir. Dashtlarining satxi oinaning satxiga oʻxshaydi. Oʻsib yotgan oʻtlar bu oinaning yashil rang zangini tashkil etadi. Uning sabzazorlari osmon gulshanida rashk uygʻotadi. Tuprogʻiga esa har qanday toza anbar havas qiladi. U yetti osmon boyliklarini oʻziga sigʻdira olishi mumkin. Etti iqlim tan boʻlsa, bu - siynadir. Uni jahonning koʻksi deb ta’riflash kerak. Undagi yurak esa goʻzal Hirot oʻlkasidir. Kimki koʻngulni maqtab, asoslay olgan boʻlsa, uni badan mamlakafining sultoni degan. Oʻzini bilgan odam buni ham ta’riflab, butun jahon mamlakatlarining podshosi deydi. Uni «koʻngul» emas, «shoh» desa ham ajablanish kerak emas, chunki shohning joyi ham oʻrtada boʻladi-ku! U koʻnguldan joy olgani uchun odam ham undan koʻngul uza olmaydi. U koʻngullarga yoqib qolgan ekan, bu - ayb emas. Koʻngullardan ham bir-biriga yoʻl ochildi. Ziynati xuddi inson badanining shaklidek, kengligi koʻngul kishvarining kengligidek. Uni kishvar dema, bogʻi Eram deb ata; Eram ham emas, Baytulharam deb ata.
Uning tevarak-atrofi shu qadar kengki, xayol elchisi uning hammasini yuz yilda ham aylanib chiqa olmaydi. Uning satxiga egilgari osmon oʻzi tartib bergan; quyosh soqqasi bilan tekislangan; uning tuprogʻini mushkka aylantirgan; koʻrinishini behishtning rashki keladigan qilgan. Qoʻrgʻonning devorlari ham shu qadar mustaxkamki, baland osmon qal’asi undan uyaladi. Uning atrofidagi burjlari shunday koʻtarilganki, osmon uning ostida qolganday. Arki ham toʻqqiz osmondan buyuk, yer yuzidan osmon koʻtarilib turganday, devorlarning kunguralari quyosh kabi tovlanib turadi. Ular malaklar toʻdasiga
46 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy mehrob boʻlib xizmat qiladilar. Ulardagi lavhalar koshin bilan ziynatlangan; koshinlari uni yuzta loiuvard osmonday bezatgan Darvozasiga osmonning fili ham sigʻib ketadi; toqi osmon toqidan andoza olgan. Xandaqi yerning tagiga kirib ketgan, chuqur; qal’ani yer soqqasidan alohida ayirib turadi. Qal’a ichidagi qoʻrgʻon osmondek yuksak. Shaharda yulduzlarcha askarlarning gʻavgʻosi. Toʻrt tomon ketgan yoʻl uning bozorlari; u yerda kim boʻlsa, hamma biron narsaga xaridor. Xaridor qanday narsani olishni oʻyla’masin, sotuvchilar undan yuz xissa ortigʻini muhayyo qiladilar. Turlicha mollarining qiymati bilan har bir doʻkon har qanday dengiz va kon qiymatiga tenglasha oladi. Bazzozlar rang-barang kiyim-kechaklarni taxlab qoʻyishgan; ular osmon atlaslari kabi qatma-qat turibdi. Qutichalardagi gavharlar va javharlar osmon va undagi yulduzlarni eslatadi. Bu bozorga kirib qolgan kishi chiqishga yoʻl topa olmay qoladi; aylana berib, kishi butunlay aqlidan adashadi. Uning Masjidi Jomei yana bir olam; uning toqi alohida bir katta osmon. Shahar oʻzi bir jahon boʻlsa, unda bu ham bir jahon: ikki jahon biri birining ichida nihon. Uning minbari osmonga zina boʻla oladi; bu zinaning poyalari Mushtariy sayyorasigacha yetadi. Oy unga jahonni yorituvchi qandilday; osmon kamalagining koʻrinishi unga mehrobday. Shaharda bu xil binolar behisob; shahar devoridan chetdagilar bu hisobga kirmaydi. Qayoqqa koʻz tushmasin, devor bilan toʻsilgan. Hammayoqda obodonlik, odamlar oʻltirishi mumkin boʻlgan joy bor. Maxallalar tayinli boʻlishi uchun mahalla ahllari shahar-shaharga boʻlingan. Bu mahallalarga shaharlarning oti berilgan; shuning uchun Hirotda yuzta shaharning nomi bor. Hay, hay! Bu Hirot qanaqa shahar boʻldi?! Uning bir qismi ikkinchi qismidan ajoyib! Ikki turgʻun osmondan belgi boʻlgan uning ikki xiyoboni Somonchining yoʻliga oʻxshaydi. Unda mavjud xonaqohlarning hammasi obod; kishi uning yoniga borishga hayiqadi. Unda ushalgan nonning har biri quyoshning gardishi, qaddi xam, osmon esa unga tilanchidir. Bundagi zikr ovozalari falakdan, falak emas, malaklar toʻdasidan ham oshib ketadi. Madrasalarning har bittasi alohida oʻz qadriga ega; ulugʻvorlikda koʻk madrasasidan ham baland. Ularning nusxasini binokor quruvchilarning yaratuvchi qoʻllari chizgan. U yerdagi mudarrislarning dili ravshan, ruhi pok. Shogirdlari har varaqni ochganda foyda oladilar; ular Atorudga ham saboq bera oladilar. Madrasa toqlarining kengligiga chegara yoʻq. Ularning gumbazi osmon gumbazini eslatadi. Gumbazining har koshinida quyosh aksi tovlanib; koʻk gumbazi ichida quyosh yurgandek boʻladi. Har tomondagi minoralari shunday balandki, ularni tutam-tutam guldasta deb oʻylash mumkin. Ularning qubbalariga oʻxshaydilar. Bu qubbalar ularga muqaddas taxt boʻlib, egilgan osmon ularning qafasidir. Qubbalarning choʻziq va yassi koʻrinishi ularning Ilohiy taxtga ham ustun boʻla olishiga dalildir. Qubbaning uchi va undagi yarim oy oʻz bayrogʻini koʻtarib, Ilohiy taxta va qalamning ma’nosini zohir etib turadi. Har kecha muazzin pastni sham’ bilan yoritadi; yulduzlar sham’ini esa falak yoritadi. Osmonning aylanishi va sustlashishidan qubba etagida kesishuv chizigʻi paydo boʻlgan.
47 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Har tomoniga oliy darajada masjid qurilgan; uning ziynatini aql hech narsaga taqqoslay olmaydi. Uning buyukligi baland osmonnikicha, osmon emas, Masjidi Aqsonikicha . Uning shamdonlari kaptarlarga xilvat uya; kaptarlar unda Jabraildek oʻtiradilar. Bu masjidlarga toat-ibodat qiluvchilar toʻplanishgan; bujamoat malaklar toʻdasini eslatadi. Bunda har kun besh marta cheksiz gʻulgʻula yuz beradi. Bu - gʻulgʻula emas, Muhammad paygʻambarning dabdabasidir. Bogʻlarining har biri jannatmisol, har burchagi jannat bogʻiga tanbex beradi. Uning biron manzili boshqasiga oʻxshamaydi; har manzili ayshu tarab manzilidir. Hamma chamanlar gulu gulzorlik; har chamanning yoii boʻgʻin-boʻgʻin. Har boʻgʻinida yana gulu gulshanlar bor, ular olti burchakligina emas, sakkiz burchakli ham. Gullarning navlarini nima dey? Shuncha gulki, shuncha gul boiganda ham sanaganingcha bor. Dehqon koʻchatlarni parvarish qilar ekan, shoxiga yuz xil mevani payvand etadi. Har daraxtning yuz xil guli va xususiyati bor; qizigʻi shundaki, mevasi ham yuz xil. Saxnidagi bir daraxt yuz xil gul chiqarish bilan birga uning gulining hidi oʻn ikki chaqirimga boradi. Qushlari ham yuz xil, kuylashi yoqimli; sabza va gullar ustida yurgani yurgan. Oqar suvlari kuylagandek ovoz beradi, goʻyo may idishidan qult-qult may quyilayotganday. U ovoz odamlarni xuddi xursandlikka targʻib qilayotganday. Bu sadodan bogʻning dimogʻi xoʻllangan boʻladi. Qasrlarining barchasi keng va mustaxkam. Ularga naqsh berishda Chin naqqoshlari qalamlarini sindirgan. Ziynati Chin shoyisining ziynatidek. Naqshini taqdir naqqoshi naqshlagan. Toqiga osmon zinasi narvon. Aylanma kungurasida Zuxal sayyorasi posbonlik qiladi. Janubiy chegarasida ajoyib bir daryo bor, uni daryo emas, koʻk osmon dengizi desa boʻladi. U osmon emas, uning har bir koʻprigi ham firuza gumbazlardan boshqacha koʻrinishga ega. Shimoliy chegarasiga qarab ikki soy oqadi. U ikkisidan shahar xurram va serob. Ikkisi ham hayot suvining ta’mini beradi. Jannatdagi toʻrt ariq uning oldida uyatda. Bu suvlarning tiniqligi Xizr suvidek. Engil shamoli Isoning (hayotbaxsh) nutqiga oʻxshaydi. Unga tutash katta yerlar boʻlib, undagi har burchak oʻzi bir viloyatga teng. Misr va Samarqand unga monand kelolmaydi; har viloyatining oʻzi ichiga yuzta Misr va Samarqandni sigʻdira oladi. Uni Xudo oʻzi ofatlardan asrasin; barcha balolardan omon saqlasin!
U shubhasiz bunday emas edi. Oldin xozir bor narsalarning oʻndan biri ham yoʻq edi. Buncha sharafni u shoh insofidan topdi; uning vasfiga aql loldir. Bu gʻolib podshoh aqli tiniq, tinib-tinchimas podshohdir. Adolatni oʻrganishda Anushirvon unga shogirddir. Anushirvon unga shogird boʻlishni havas qilib, uning yuz ishidan bittasini oʻrgandi, xolos. Adolat yoʻliga qadam qoʻygan xolda u adolat bilan islomni oʻrganmagan edi . Mamlakatni boshqarishda u yuzta yaxshi qoidaga amal qilgan. Bu qoidalarning hammasi
48 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy podshohlik ishida kerakdir. Lekin hammasi qolib, u bitta adolati bilan mangulik topdi va qiyomatga qadar yaxshi ot qoldirdi.
Adolat hamma narsadan yuqori boʻlib, dindagi yuz qoidadan ham yuksakdir. Butun odamzod orasida dunyoda buning oti ham unikidan yuz xissa ortiq qolsa ajab emas. Odamzod bor ekan, olam bor ekan, olam ichida odamzod yashar ekan, adolat bilan olam yuzini obod qil, yaxshi xulq bilan dunyodagi odamlarni shod qil. Butun odam va odamzod, yoʻq, bu ikki olamgina emas, yana bir olam ham sening hukmingda-ku! LIX Bahromning may ta’siridan baxtining koʻzi uyquga ketib, mamlakatining binosi bu seldan yiqilgani va mazlumlar faryodidan uygʻonib, buning chorasini koʻrgani Yazdijird jahon mulkini tark etgach, Bahrom maishatga berilib ketdi. Gʻaflat bodasi uni mast qilib, mastgina emas, bodaparast qilib qoʻydi. Shoh mayni ichib, mastlik uyqusiga ketishi bilan boshqa mastlar uning mamlakatini xarob etishga boshladi. Koʻngli xastalarning koʻnglini ovlashni oʻylamay, ishlari faqat dashtda ov qilish edi. Ichkilik ichib, yomonlik qiluvchilar uning mamlakatini yer bilan yakson qilishdi. Bahrom ov qilib yurib, bir kun adashib qoldi. Shunda u birovning chaylasiga kirib, mehmon boʻldi. U chayla emas, xijronning qora kechasidek qorongʻi, zulm-sitam qushlarining tuzogʻiga oʻxshagan, oshiqlarning koʻngul uyidek buzuq, yogʻochlari oʻqqa oʻxshab har tomondan chiqib turgan joy edi. Bu chaylani zulm oʻqlari teshgani koʻrinib turar; bir necha mazlumlar u yerdan boshpana topgan edi. Zamona zulmidan ularning hammasi yalangʻoch, zulm qoʻlining shapalogʻidan hammasining qaddi bukilgan edi. Bitta qotgan non bilan suv olib kelib, uy egasi ularga xizmat qila boshladi. Shoh ahvolni koʻrib, nima gapligini soʻradi. U: — Axvol mana shu koʻrib turganingday, - deb javob berdi. Shoh dedi: — Bu faqirlik, ojizlik, muhtojlik nimadan? Buning hamma sirlarini roʻyi rost ayt? U dedi: — Burun ahvolimiz yaxshi edi. Bizning ahvolimizni zulm xarob qildi. Shoh xalqning ahvolidan xabardor emas. Unga may va kuydan boshqa narsa kerak emas. Uning odamlari tama’ ogʻzini keng ochib, mamlakatni yer bilan teng qilishdi. Shohning koʻziga roʻpara bir koshona koʻrindi, lekin uning har xonasi vayrona edi. Shoh soʻradi: — Bu vayrona ilgari nima edi? U javob berdi: — Saroy edi. Atrofi esa bogʻ edi. Unda eskidan-eski daraxtlar, yangi chiqqan gullar oʻsar edi. Ikki tegirmon koriz suvi ham bor edi. Bu ajoyib suv dehqonchilik daromadlari bilan shu joyni kent, hatto shahar qilib yuborgan edi. Endi korizga qarashga kuch 49 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy qolmadi. Taqdirning unga koʻzi tegib, koʻr boʻlib qoldi. Suv qurigandan keyin bogʻ ham quridi; gul ham qolmadi: gul u yoqda tursin, uning yafrogʻi ham. Binoni suvash, tuzatishga ham kuch yoʻq; bu ishlarni bajaradigan odamlarning oʻzi ham qolmadi. Bogʻ va saroy - hammasi yer bilan yakson boʻldi, zulm, tama’ esa birga yuz boʻldi. Zamona zulmi mollarni olgandan keyin, shu yomon ojizlik, shunday bir ahvolga tushib qoldik. Shoh shu pardaning oʻzidagi oʻrish-arqoqdan ahvolni tushunib, joni oʻrtandi, boshidan tutun koʻtarildi. Gʻam qilichi bagʻrini chok-chok qilib, gʻussadan oʻlishiga sal qoldi. Mastlik gʻaflatidan uygʻonib, joni xumor oʻti bilan yona boshladi. Ayshu ishratdan, xursand-chilikdan koʻngli sovib, hamma qilayotganlari xato ekanini tushundi. Zolimlarni yoʻqotishni fikr qilib, adolat qilishni koʻnglidan oʻtkaza boshladi. Xudoning nomi bilan shu niyatni qilgan edi, shu paytda bir odam xushxabar keltirdi. U dedi: — Korizni teshib, obi hayotdek pok va sof suv chiqib ketdi. Uy egasi Tangriga shukr qilib, dedi: — Ayshga berilgan shoh zulmni qoʻyib, adolatni niyat qilgan edi, bundan darxol yaxshi xosiyatlar koʻrina boshladi. Shohga bu soʻz ham tanbex boʻldi; uzr aytish bilan uni boy qildi-da, u bilan xayrlashdi. Mamlakatga qaytib, adolat koʻrsatdi; gʻam bilan ezilgan xalqni shod qildi; gʻam bilan ezilgan xalq shod, bu xol mamlakatiga ham tez ta’sir etdi. Gʻoziy podshohimiz , bir nafas yoʻqki, mamlakat va xalq gʻamini yemasin. Shunday ekan, uning mamlakati obod boʻlsa, ne ajab! Xalqi ham shod ekan, bunga hayron boʻlmaslik kerak. To abad uning orzulari ushala borsin! Shu xol xasta Navoiyda ham yuz bersin. Soqiy, yoqimli qadahni olib kel, shohni baland ovoz bilan duo qilib, uni menga tut. Jonim qiynalyapti, birpas uni shod etay, tan uyini shu suv bilan obod etay! LX - Yigirmanchi Maqolat Maqsadning oʻtalgani haqida; agarchi bu latif soʻzlar majmuasi shunday bir toʻplamki, nozik ma’noli soʻzlardan iborat tuhfalar bilan toʻla va nozik ma’noli soʻzlar toʻplami shunday kemaki, foydali injular unda xilma-xildir; lekin tab’ daryosidan soxilga eng oldin kelgani narsalarning eng qimmatlilari boʻladi va zexn shabistonidan xam eng oldin jilva zuhur etgan kelinchaklar boʻladi, shunga koʻra bu toʻplamni saltanat bogʻchasining oldingi guli va xalifalik chamanining qad koʻtargan nozli sarvi boʻlmish sulton Badiuzzamon bahodir, hayoti davomli boʻlsin, oyogʻiga nisor qilindi hamda unga nikoxlab berildi, toki bu nasixatlar uning dilida oʻrnashib qolsin va bu javharlarni qulogʻiga ossin
Olamda nimaiki mavjud boʻlsa, hammasining siri ichida, oʻrtasidadir. Qaerda ularning har birining mohiyati zohir boʻlsa, uning aslida unga xos xususiyatlar ham yashiringan 50 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy boʻladi. Quyoshning xosiyati nur berish, qizdirishdir; durning yaxshilari bulutning urugʻlaridir. Yagona gavhar ham konning farzandidir; anbarning eng sofi esa dengizning farzandidir. Inson oʻrnini bosadigan insondir; shohniki shoh, xonniki xondir. Sof koʻngul shohni kondek koʻrgan odam shahzodani bu konning gavhari deb bilsin. Garchi bu konning ichida shohona durlar koʻp boʻlsa ham, hammasini parvardigor oʻzi martabada toj egasi qilsin: ularning har biri misoli bir quyosh boʻlib, osmonni toʻn oʻrnida kiyib yursin. Lekin ularning ichida yagona bir gavhar bor. U martabada hammasidan yuqoridir. Balki, u xavf-xatarsizlikning sababchisi Jamshiddek qadrli hukmdor Badiuzzamondir. Tabiatining pokizaligi bilan u farishtaning oʻzi. Bu qadar pok sifatlarga ega boʻlgan odam boshqa yoʻq. Uning asli inson boʻlsa ham sifatlari farishtaniki; hatto aslini, ham, sifatini ham farishta deyish mumkin. U sof latofatning oʻzidan yaratilgan boʻlib, turish-turmushi jahon xalqiga Xudoning rahmini namoyish qilishdir. Sening toʻgʻringda soʻzlash, maqtash qiyin. Har qanday notiq ham vasfingda gung va lol. Senda shuncha yumshoqlik va ulugʻvorlik borki, menday odamning madhidan orqilishing mumkin. Quyosh odamlarning har qanday vasfidan yuqoridir. Uning nurini inson nima deb maqtashi mumkin?! «Obi hayot odamlarga jon beradi» - deyish obi hayot uchun yetarli ta’rif emas. Oyni yorugʻ, osmonni baland deyish tab’i baland odamlarga yoqadigan gap emas. Madx bilan seni maqtash mumkin boʻlmagandan keyin, men boshqa tomondan xizmatingni qilayin. Xabaring borki, hukmdor shohga koʻp mahfiy narsalar yaxshi ma’lumdir. Dunyoda ertaga nima ishlar boʻlsa, u oʻz fikr qudrati bilan bugun bilib turadi. Ertaga emas, indinga boʻladigan ishlar daftarini ham bir-bir oʻqib, u uzoqni, hamma kunlarni biladi. Uning sirli xayolotidagi yuz ming suratlar xotira koʻzgusida jilva koʻrsatadi. Shuncha yetukligi bilan u: — Koʻnglingga qanday yaxshi ish kelsa, oldimga kelib, birma-bir ayt, yaxshi eshitmagan boʻlsam, boshqatdan ayt! - degan menga. Shohgaki soʻzimning e’tibori bor ekan, scnga ham nasihat qilsam oʻrinlidir. Shuni bilginki, umr vafosizdir, davlat va martaba ham baqosiz. Dunyoda baxt va baxtsizlik tushday bir narsadir. Koʻzni yumib ochguncha hammasi oʻtib ketadi. Bu dunyoning binosini xarob deb tushiin; unda nima koʻrinsa, sarob bil. Jumla jahon mutlaq foniydir; mutlaq doimiysini istasang, u Xudoning oʻzidir. Inson jismi uyining birinchi nusxasini chizgan oʻsha; unga ruh berib, oluvchi ham oʻsha. Olamda inson tirik ekan, unga munosib ish - Xudo bilan boʻlishdir. Kimki Xudoni eslashdan ogoh emas ekan, bilki, u shoh boʻlsa ham gadodan pas.dir. Birov gado boʻlsa ham, lekin Tangrini unutmagan boʻlsa, ikki janon podshohligi unikidir. Bu sahifada nimaiki yozilayotgan boʻlsa, hammasini taqdirning qalami yozmoqda. Oldingda koʻngilsiz ko p ishlar yuz bersa, nolish qilma, bu Xudodandir. Gʻalaba qozonsang, buni bilagixg kuchidan deb bilma; bu gʻalabani gʻalaba beruvchidan deb bil. 51 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Shohligingga e’tibor qilma; Xudoning gʻazabiga, Iutfiga e’tibor qil. Koʻrgin, fil mingan qoʻshin bir lahzada qaldirgʻochlar hujumi bilan qirilib ketgan . Koshona manzillar yoʻq boʻldi, ularning har birini bitta qush buzdi. Yoki, esla, Zaxxok qanday azoblarni tortdi! Boylikni esa xudo Faridunga nasib etdi. Zaxxokning qaxridan yirtqich sher ham qoʻrqardi. Lekin uning boshini sigir sutini ichgan bola oldi . Xalqingga jism va ruhni sen bermagansan. Ularga zafar aql va imon eshigidan keladi. Ularga ajoyib bu ne’matlar Xudodan boʻladi. Ularning rizqlariga u seni sababchi qilgan. U seni sababchi qilish bilan baxtiyor etti. Aks xolda odamlarga ulush berishga senga qaerdan ixtiyor boʻlardi. Shunday ekan - ba’zi nodonlar sening farmoningga boʻysunmas ekanlar, bunga boshliq boʻlishning qonuni boʻlib, hammasiga (oʻsha boʻyincha) jazo xavfi bor. Senga Xudo toju taxtni marhamat qildi, koʻp baxt va iqbol baxsh etdi. Olamni hukmingga boʻysundirib, xalq qaddini amringga egdi. Sen agar uning shuncha yaxshiligiga shukr qilmasang, Xudo nima amr etgan boʻlsa, uni bajarmasang, gʻaflat va magʻrurlik koʻrsatib, buyrugʻiga dastyorlik etmasang, uning qaxri kelishi mumkinmi yo yoʻqmi? - Ayt! Men bunga javob berguncha, oʻzing javob berib qoʻya qol. Uning gʻazabining qattiq shamoli kelsa, nima qilasan? Mamlakat uning mamlakatidir. Sen qayoqqa ketasan? Unga qarshi buzgʻunchilik qilib, isyon koʻtarmoqchi boʻlsang koʻtar, agar buni undan yashira olsang. U xolda xalq oldida xijolatlik yuz beradi. Yaratuvchi buni koʻrsa, qanday boʻlarkan? Oʻz ishlaringdaki xalqdan uyalar ekansan, bu Xudoga ma’lum boʻlsa, u vaqtda nima boʻladi? Asl maqsadni koʻzlamoqchi boʻlsang, Muhammadning shariati yoʻlini tut. Shoh najot uyidan panoh istar ekan, ushbu yoʻl u uyga olib boruvchi asosiy yoʻldir. Agar qalamning qadami satr yoʻlidan chetga chiqib ketsa, xat ham egri voziladi. Shariar yoʻlini oʻzingga shior qil, adolat bilan mamlakatingga quvvat ber. Shoh ishini adolat bilan yurgizsa, adolat uning vayrona mamlakatini ham obod qilib yuboradi. Ba’zan dinsiz odil podshohlar uni obod qiladi-yu, zolim musulmon uni barbod etadi. Shoh adolat bilan davron sursa, uning (u dunyoda) sirot koʻprigidan oʻtishi oson boʻladi. Kim ipning ustida yurishni orzu qilsa, adolati toʻgʻri boʻlsa, yuradi. Maqsadga yetish uchun toʻgʻri boʻl, adolat bilan ish tut. Oʻqda ham toʻgʻrilik boʻlmasa, ucha olmaydi. «Adl» soʻzi uch harf bilan yoziladi. Lekin uning har bittasi oʻzgacha mazmunga ega. Uning «ayn»i yondiruvchi quyosh boʻlib, zulmning qora shomini pok qiladi. «Dol»i esa davlat va dinning toji boʻlib, din va davlat ahllari doim unga muhtojdirlar. Oxiridagi «lom»ini hurlarning sochi deb bil; izzat va sharaf qushlariga esa uni tuzoq deb bil. Tojni kiy, quyosh bilan koʻzingni yorit, oxiridagi maxkam ipni qoʻlingga tut. Mazlumning shikoyat soʻzlari har qancha choʻzilsa ham uzoq umr koʻrishni istasang, malol kelmasdan eshit. Adolat istovchi zulm oʻtidan figʻon qilsa, adolating soyasidan unga panoh ber. U soyada uni qaygʻuda qoʻyma; sham’ning tagini unga qorongʻi qilma. Mazlumning soʻzi toʻgʻri boʻlib chiqdimi, endi zolim oʻzingga tegishli odam boʻlsa ham, yuziga borma. Uning nafsi davomli ayshni istadimi, demak, u senga gunoh orttirib, oʻz maqsadini xosil etmoqchi boʻlgan. U xazina ustida yotib, ilonning baxralanishini istaydi. Vaholanki 52 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy undan zahardan boshqa «baxralanish»ni kutish mumkin emas. Uning orzusini oʻylab, oʻzing azob chekma. Tavba qildirib, uni tekshirib tur.
Gunohning xirmoni qancha katta boʻlmasin, ohu pushaymon uni shamolga uchirib yuboradi. Gunoh oʻti qancha qattiq yonmasin, uzr koʻz yoshlarining suvi uni oʻchirmay qoʻymaydi. Lutfu karam qancha yoqimli boʻlmasin, qaxru siyosatning ham oʻz oʻrni bor. Olamdagi hamma odam birday yaxshi emas; har kimning hamma ishi ma’qul boʻla bermaydi. Yaxshi bilan yomonga barobar yaxshilik qilish yomonga koʻp, yaxshiga kam yaxshilik qilish demakdir. Lutfmg shabadasi bilan odamni xursand et. Shu bilan birga jazo tigʻini ham oʻtkir tut. Qanchadan-qancha kasallar qand bilan tuzaladi, lekin bir qanchalariga zahargina foyda qiladi. Malham bilan madda ochilmasa, nishtar bilan undagi yiring olib tashlanadi. Zirapcha barmoqning uchi bilan chiqmasa, badan igna vositasida undan qutuladi. Shuning uchun zamon shohi fikr qilib, yaxshiga yaxshi, yomonga yomon boʻlishi kerak. Bu ikkalasini u bir xilda baholasa, mamlakatining ichida qoʻzgʻolon koʻtariladi. Birovni tezda koʻtarib yuborma hamda ozgina aybi uchun pastlatib ham qoʻyma. Kim gumbazning uchiga chiqmoqchi boʻlsa, chiqish va tushish uchun maxsus zina bor. Kimki zinadan tashqariga qadam qoʻysa, unga yiqilish, ranj, alam xavfi bor. Bola savod chiqarishda xijoga qaramay oʻqiydi. Sen uning zeru zabarga e’tibor berishini kuzat. Har kimni odam desang, odam boʻlib chiqa bermaydi; koʻrinishda bir xil boʻlsa ham, fe’lda bir xil emas. Sham’ bilan muz sumalagi xuddi koʻchatga oʻxshaydi; aslida buning boshogʻi oʻt, uniki suvdir. Kimni oʻzingga maxram qilmoqchi boʻlsang, yaxshi sinamasdan uni oʻzingga hamdam qilma. Bilmasdan uni yaxshi koʻrib, yaxshi gapirma; bilganingdan keyin esa pushaymon yeb qolma. Tushingda senga pariga oʻxshab, hurlardan ortiq boʻlib koʻringan odam oʻngingda, faxm etsang, shayton boʻlib chiqishi mumkin. Ozgina ayb uchun qattiq azob berma; oʻldirish va jazolashda tezlik qilma. Qatl etish bir oz kechikib boʻlsa, hechqisi yoʻq, oʻlgandan keyin esa uni soʻz bilan tiriltira olmaysan. Suv yuzidagi pufak puflasang yoriladi; shunday ekan, pufak yasash bilan shugʻullanish kerakmi? Jazolash vaqtida afv etish yaxshi boʻlsa ham, lekin bu ishda farosat ham kerak. Guvohlar bir odamning gunohini isbotlagan esa-da, shariatda yolgʻon guvohlik berganlar oz boʻlganmi? Yolgʻon gapirishga oʻrgangan odam rost gapirsa ham, unga ishonma. Rostgoʻy odam hech qachon yolgʻon gapirishga intilmaydi; yolgʻonga odatlangan qancha urinmasin, rost gapira olmaydi. Tun bilan tong oʻzaro mutanosibdir. Tongning boshlanishi yolgʻon boʻlsa ham, oxiri toʻgʻridir. Kin va adovat yoʻlini tutib, birovning aybi uchun boshqani gunohkor etma. Qoʻychibon boʻlsang, bu nafasda e’tiborli boʻl; har qoʻyni oʻz oyogʻidan os. Xayolingga yaxshi bir buyruq kelsa, uni maslaxatsiz amalga oshirishga oshiqma. Ta’bingdagi zavqing sogʻlom ekan, odamlarning gapining tagidagi fasodini bilishga harakat qil. Oʻz fikringga koʻp ishona berma. Ishonchli kishilar fikridan foydalan. Shoh oʻz aytganini qila bersa, fikrli kishilarning ogʻziga qulf solgan boʻladi. 53 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Tavakkal qilmasa yurish sust boʻlsa ham, maslaxatsiz, dabdurustdan tavakkal qilma. Kengash vaqtida baxs yuz bersa, xafa boʻlma. Shu bilan birga juda uzun kengashning ham keragi yoʻq. Moʻljallangan ishingga kuching yetsa, uni bir nafas ham vaqtidan oʻtkazma. Bogʻdagi gulning jilvasi sahar vaqtidadir; kech qolsang, uni bolalar terib olgan boʻladi.
Oʻz ishingga qancha berilmagin, uni Tangri ishi bilan qoʻshib olib bor. Odil nasihatchi begʻaraz boʻladi; bilib qoʻy, bunday odamning bahosi yoʻq. U xato qilsa, uni doʻstlik bilan tuzat. Xato qilmaslik Tangrigagina xos. Urush kuni dushmanga yuzlanganda qoida bilan oldin saflarni tuz. Jangda xatosiz, aniq hujum qil; bilki, kishining oʻlimi taqdiriga bogʻliq. Ajal shomida kishi uyida yotmaydi; umri boʻlsa goʻrga tushib oʻltirmaydi. Alam qilib turganda ikki qadam orqaga yurguncha, harakat qil, olgʻa qarab bir qadam bos. Garchi zafar Xudoning marhamatidan boʻlsa ham, harakatni buning moʻtabar sabablaridan deb bil. Sen sipoh tortib, shunday harakat qilki- xalqning duosi seni oʻz panohiga olsin. Shunga intilki, jang yuz berganda xalqning oh shabadasi koʻzingga changni urmasin. Oʻchli dushmanning mingta oʻqi xalqning bir oh oʻqichalik yarador qilolmaydi. Jangda begona odamlarni yengsang, buning shukronasiga ularni oʻldirishga harakat qilma. Bu nomada men nimalarni yozgan boʻlsam, hammasiga shoh ning ishlari men uchun qoʻllanma boʻldi. Agar ishda shohga oʻxshash boʻlsang, «Bola otaning koʻrinishidir»,- degani boʻladi. Uning qadami boʻyicha qadam bossang, yoʻlda koʻp ranju pushaymonlik koʻrmaysan. Bolani murid, otani esa pir deb bil; har ishida uning buyrugʻining ta’siri boʻladi. Baxt va qarib yurishni istasang, bu pir oldida hech ayb ish qilma. LXI Xoja Muhammad Porsodan haj ahli duo qilishni soʻragani va oʻgʻli Xoja Abu Nasr (otasi) Xoja Muhammad Porsoning iltimosi bilan duo qilgani Pok Xoja janoblari Alloh yoʻlida «Qudsiya» va «Fasl ul-xitob» degan asarlarini yozganlar. Osmon monand gumbazda u kishining kavushlarining izlari qolgan boʻlib u kishining laqabi «Porso» ekanligi bejiz emas. Garchi oʻzlari asr yagonasi boʻlsalar u kishining oʻgʻli kimsan - Xoja Abu Nasr edi. Tasavvuf yoʻli - faqrda otasi poklarning podshosi - pokiza tabiati boʻlsa, bu pokiza tabiat podshoning oʻgʻli edi. Kunlarning birida Muhammad Porso Makkaga boradigan boʻlib qoldi. Xoja Abu Nasr ham shu ishga jazm qildi. Otasi yoʻlboshchilik taraddudida boʻlsa oʻgʻli unga eng yaqin sirdosh maxram boʻldi. U choʻlda ketayotib, bir qadam bossa, bu ham unga ergashib, izma-iz, qadam-baqadam borardi. Bir necha kun davomida ular choini bosib oʻtib, (nihoyat) maqsad manziliga ham yetib bordilar.
54 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Kelgan xalq xaj qilishning asosiy qoidalarini toʻla bajarib, tavof qilish orqali yaxshi- yomon murshid soliklar, hatto kelolmaganlar oʻrnida farishtalar ham oliy maqomlarga erishdilar. (Tasavvuf yoʻlini tutgan) foniylar ham, qolgan amaldorlar ham oʻz tilaklarini bildirishib, Alloh qoshida ularning barcha tilaklari mustajob boʻldi.
Xalqning (koʻnglidagi) iltijolarini ado etish va barcha kelganlarni duo qilishlik uchun shuncha odamlarning ichidan munosib bir kishini izlashar ekan, Xoja Porsoga yozma ishora boʻldi. Bu vazifani bajarish Xoja Porso ustida toʻxtar ekan, u esa Xoja Abu Nasrga murojaat qildi va dedi: — U mendan ustun! Bu yuqori vazifaga menga qaraganda u loyiqroqdir! (Haj) yoʻlida kimning biron raxbari boʻlmas ekan, har (xil) qoʻlga qarab adashish mumkin. Bu safarda menga biron raxnamo yoʻq edi. Tangri uni menga raxnamo qildi. Oldin mening ishim uni parvarish qilish boʻlgan edi. Mening tarbiyamga qarab ish tutadigan boʻldi. Yoʻl mashaqqatlari meni vaximaga solgan edi. Yoʻl qiyinchiligini (Alloh) unga oson qildi. Yoʻldagi notinchliklar menga zarar keltirsa, unga bu tariqat yoʻlida rohat va xuzur bagʻishladi. Men (yoʻl-yoʻlakay) oʻzim uchun, uning uchun tashvish chekkan boʻlsam, u oʻzini ham, meni ham Allohga topshirib, barcha tashvishlardan xoli boʻldi. U shunday deb, oʻgʻlini koʻrsatar ekan, unga qarshi uzr aytishga imkoniyat qolmagan edi. Otasi sham’ singari koʻzidan yoshlar toʻkib, ichidan yonayotgan (qari) chinordek duoga qoʻlini ochdi, rahmat aytib, odatga koʻra kechirishlariga istak bildirdi. Xoja esa koʻzida yosh bilan omin qildi. Uning soʻnggi duosi shunday boʻldi: — Ey Xudo, seni panoh qilib, uyatga qolgan xolda deyman: «Men qanday tilak bildirish rasmini oʻrniga qoʻya olmagan boʻlsam, uning qilgan ominini zoe’ etmasang boʻlgani!» Ota deyishga loyiq kishining sa’y-harakati bilan oʻgʻlining ishi shu darajaga yetdi. Ey Xudo, oʻsha qilgan omin va duolaring hurmati hamda Ota va Oʻgʻilning hurmati! Sen bu ota bilan oʻgʻilni doim davlat va din taxtida uzoq tutgaysen! Uning boshqa oʻgʻillarini, uning oʻgʻillari buning inilarini ham hurmatga sazovor etgaysen! Butun olam ularning ixtiyorida boʻlib, olam xalqi ichida shayxu shaxriyor ham shulardir. Shohni duo qilish bilan soʻz ham tugadi. Endi Navoiyning tilagi sharobdir. Soqiy, qadahda bodani olib kel, uni menga xoh shoh tutsin, xoh shahzoda, farqi yoʻq. Ertayu kech mast boʻlay. Qachongacha riyo bilan porso boʻlaman! LXII Ojizlik va siniqlik tuprogʻlarining sariq rang somoniga peshona terini toʻkib, somonli loy tayyorlab, bu faqirlik kulbasini yuz oh va oʻrtanish bilan suvab tamomlamoq; kiprikning siniq ignasiga koʻz yoshining uzun ipini oʻtkazib, yuz teshik va tikik bilan yamashni tugallamoq; bunday tuzatuvchilikdan xijolat boʻlib, uzr hujrasiga kirmoq, bu tikuvchilik uchun uzr soʻrab, xijolat yoqasiga yashirinmoq, Tangrining obodonlik ehsonidan afv maskanini tilamoq va marhamati xazinasidan muruvvat sarposini istamoq 55 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Mendek oshuftahol, shaydoyi odam bu orzuni xayolimga keltirganimda, bir necha kun yashirin ranj chekdim; obi hayot istab, jonimni qiynadim. Kitob yozish uchun qalam yoʻnib, qalam uchun qogʻozlarni tayyorladim. Sahifa boʻylab qalamim naqshlar chizib, ovozini nay ovozidek baland etdi. Nay kuylab qanday avjga chiqsa, mening qalamim oʻz kuyini undan ham oshirib yubordi. Nay ovozini eshitib, soʻfiylar toʻdasi zikrga tushib ketganlari singari, bu qamish qalamim ovozi kesak uylarga, hatto toʻqqiz osmon gumbaziga ham yetib bordi, odamzod orasiga gʻavgʻolar soldi. Malaklar orasida ham shovqinlar koʻtarildi. Odamzod eshitib, dardi oshib, dard bilan yoqasini chok-chok qildi. Malaklar eshitgach, jonsiz boʻlib, yarador boʻlgan qush kabi qanotlari osilib qoldi. Uning kuyidan xush boʻlsa ham, noxush boʻlsa ham, baribir, mamlakat ham, malaklar ham xayajondadir. Endi zebo yuzli bir gulrux xat va xol bilan naqshlangan va suratlangan ekan, osmon pardozchisi oʻz ishini tamomlagach, u oʻn toʻrt kunlik oydek toʻlaligi ila namoyon boʻldi. Shu’lasidan sharqu gʻarb yorishib, yeru koʻkka yana toʻpolon tushdi. Charx kotibining qalami sinib, uni siyoxdonning ostiga tashlab qoʻydi. Osmon xazinachisi oldimga kelib, quyosh bilan birga boshimdan aylana boshladi. Boshimdan sochish uchun joni bilan birga toʻqqiz dasturxon yulduzni naqd keltirdi. Malaklar ustidan pullar, naqd durru gavharlarni sochdi. Mening hurmatimni qilib u gard singari yerdan koʻtarildi, boshimdan aylanib, oyogʻimni oʻpdi. Oldimga yuzlab boylikni qator qilib, hammasini oyogʻim ostiga sochqi etdi. Boshim ustidan konidan keltirgan la’llarni sochdi; oldimga Ummonidan durlarni toʻkdi. Bu hayratda men fikrlab qoldim; hatto bu fikrlashda hayron boʻlib qoldim. Ushbu varaqlarni mening qalamim (peshonamdagi) yozigʻlar kabi qoraytirgan ekan, ular bu qadar izzatga arzimaydilar, balki bu izzatning mingdan biriga loyiq emas. Ular, u aytganday, yomon ham emas. Yaxshidirlar, lekin maqtagunday emas. Ma’nosi yaxshi boʻlsa, tarkibi yoʻq; koʻrinishi yoqimli boʻlsa, tartibi yoʻq. Ularni yozishga koʻngul ketgandan keyin oʻn bayt ham yozmay, koʻngul qorongʻilashdi. Chunki boshimda qiladigan ishim koʻp edi. Bosh qashishga ham vaqtim yoʻq edi. Osmon varagʻi tun qorasini zirnix bilan yuvgan vaqtdan boshlab, har tomonga tong nur sochib, toza supurgi bilan kecha qorongʻiligini supura boshladi. Tun oʻzining anbar sepilgan lattasini yashirarkan, tong oʻzining zarli bayrogʻini tikdi. Bu bayroq endi oʻzini yoʻqlik mamlakatining bayrogʻi deb e’lon qilgunga qadar, shorn qoraga qizil rangni qoʻshib, nur harflarini qoraytirgunga qadar, osmon yulduzlarini zohir etib, qora choyshabini durlar bilan bezagunga qadar men shu orada ezilib, xalqning jabru jafosiga giriftor boʻlaman. Xalqning yetkazgan azobidan bir dam menga tinchlik yoʻq; odamlarning jabridan bir nafas oromim yoʻq. Bu xastaning gʻamli uyiga (arz bilan) kelgan odamning ketish yodidan butunlay koʻtarilib qoladi. Bir guruhi ketib ulgurmasdan, albatta boshqa ikki guruhi kirib keladi. Ular buzilgan koʻnglimga oʻt yoqib, ertalabdan-kechgacha jonimni oladilar.
56 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy
Menga ular shunday ishlarni buyurishadiki, bajarish oson emas; uni bajarishning sira imkoni yoʻq. Uzr aytsam, hammalariga qattiq botadi; yaxshi gapirsam, achchiqlari keladi. Ularga osmonlarcha xayru ehson koʻrsatsang ham, har osmonni ular bir xashakcha koʻrishadi. Kimning koʻzini tamagirlik katta qilib ochgan boʻlsa, bir qatra ham, butun bir daryo ham unga bari birdir. Berganingni olib, yana norozilik ham izhor qiladi. Koʻp bergan boʻlsang ham oz deydi. Har biri oʻzicha soʻz soʻzlash ishtiyoqida; oʻzicha soʻz soʻzlash bilan birga yuzta niyati bor. Birovning Rustamcha kuchi, Hotami Toyicha himmati, qoʻlida Qorunning boyligicha boyligi boʻlsa ham ularni rozi qilish qiyin. Menda bu narsalarning birontasi yoʻq. Zaiflik uyida dard bilan hamnafasman. Shuncha gʻamu mehnatim boʻla turib, men ularga extiyot bilan savol-javob qilaman. Tabiiy kasalligimning oʻzi ham bir sari, ular bilan muomala qilish ham bir sari boʻlib, kuni bilan tomogʻim qurigani qurigan. Kechasi esa uyqum qochib, farogʻatsizman. Kunduzi boʻlsa yana ahvol shu; kech kirdi deguncha, yana oʻsha xol. Kimningki vaqti shu xilda tang boʻlgach, yaxshi she’r yozishga uning qachon imkoni boʻladi? Bu yaratgan nazmim eng sof dur darajasida boʻlmasa, men bu yozganim uchun kechirim soʻrashga haqliman. Vaqtimning iplari qisqa boʻlib, men uni koʻnglim xohlagandek uza olmadim. U shu xilda yaratilgandan keyin unga ortiqcha martabajperdan boʻladi. U qanday qilib el orasiga xoy-xuy soladi-yu, qanday qilib hamma tomonga uzundan-uzoq dovrugʻi ketadi! Menga yetarli imkon boʻlganda, bir kecha-kunduz davomida bir-ikki nafas mehnatdan qutulib, dam olib, koʻnglimdagidek osoyish topganimda, xilvat bir goʻshada oʻltirib, ta’bim faqat fikrlash bilan band boʻlganda, durdona nazm yaratish bilangina shugʻullanib, xayol dengizida gʻavvoslik qilganimda, unda yurganimcha yurib, u dengizdan xohlaganimcha olganimda edi, bu sohani tushungan odamlar undan nazm degani qanday boʻlishi kerakligini bilib olgan boʻlishardi. Hayotda eng muxim bir narsadan-ku, choʻntak quruq qolgan edi; ijod sohasidagi orzu amalga oshmasa, aybi yoʻq. Shu xilda men bu navoni kuylab turarkanman, bir pok fikrli oqil nogah menga dedi: — Ey qalami ojizlik siyoxiga botirilib, insof xatiga boshini qoʻygan odam! Sening zaifligingga Xudoning oʻzi quvvat beradi. Insofing koʻrinishlariga yuz ofarinlar boʻlsin. Sen bayon qilib bitgan narsa shuni koʻrsatadiki, sen bundan ham yaxshi yoza olasan. Oʻzing aytgandek yuqori qilib, istaganingdek yoqimli etib yozganingda, unga bozor bundan ham katta, butun olam unga xaridor boʻlgan boʻlur edi! Shunday boʻlsa ham, u jahon boʻylab savdoda; ovozasi butun borliqni toʻldirgan. Bu jahonning bezagi undan, dengiz va kondagi gavharlar ziynati ham undan. Shohning otidan u sharofat topdi; chunki saxovat quyoshi ham Xudoning soyasi boʻlmish podshoh oti tufayli yuz beradi. Uning asl zoti sharofat dengizini tashkil etgan boʻlib, bu dengizdagi gavhar esa uning nomidir. — Ey nomiga adolat tangasi zarb qilingan, zotiga hukmdorlik xutbasi oʻqilgan shoh! Sendan uyalib, osmon xalqa shakliga kirdi; sening noming quyoshning uzugiga bitilgan. Sening madxingni yozish uchun men kimman?! Bu - bir zarra osmondan joy olgani bilan tengdir. Qatra oʻzining qatralik darajasini bilishi kerak. U oʻz borligini dengiz bilan teng
57 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy tutmasligi lozim. Biror ishni bajarish kimningdir taqdirida bor ekan, unga kirishmasdan boshqa iloji yoʻq. Oʻtga parvona oʻzini devonavor urmasdan tura olmaydi-ku! Telbaning ham bolalar otgan toshdan yarador boʻlmasligining chorasi yoʻq-ku. Mening hissamga she’r yozish tushgandan buyon jonim oʻsha oʻt, oʻsha toshdan qiynalganday qiynaladi. Men u bilan shugʻullanib, na foyda koʻraman, na uni tark eta olaman. Goho xayolimga shunday fikr keladi: umrni qiynovchi bu bir qancha dagʻdagʻa she’r deb atalib, uni yozishdan foyda yoʻqdir: uni koʻp yozish - ziyondan boshqa narsa emas. Kimki birgʻazalni chiroyli qilib yozsa, uni yortushunadi, ta’b egasi tushunadi, xolos. She’rdagi chin boshdan-oyoq bema’nilik boʻlib, qizigʻi shuki, uning yaxshisi yolgʻon hisoblanadi. Kimga umrida u bilan shugʻullanish yuz bergan boʻlsa, u ming yil yashagan esa-da, umri zoe ketgan boʻladi. Juda soz boʻlardiki, faqirlik qadamini bosib, fano koʻchasida faqirlik jomini koʻtarib ichib, bu dunyo ishlariga oz mayl qilsam, u dunyoning uzun yoʻlini yaxshi tutsam. U yoʻlda sharbat ichishni istarkanman, yuragimning qoni menga sharbat boʻlsa, farogʻat topishim uchun pul kerak ekan, tanimdagi yara-chaqalar tanga boʻlsa; ustimdagi changlar baxtiyorlik kiyimi, ikki oyogʻim sayr etishim uchun yoʻlovchi boʻlsa; soya uchun chodir qidirib oʻltirmasam, otimni hech qaerga bogʻlamay yoʻrgʻalatib ketaversam; bu sayrda har bir qadamim yuz yogʻochga teng boʻlsa, boshimdagi toʻzgʻigan sochlarim menga sharaf toji boʻlsa; yalang oyogʻim ostidagi tikonlar faqirlik zanjirimga mix boʻlib xizmat qilsa; boshimga tekkan har toshdan yoriqlar paydo boʻlib, xursandchiligim boshimning oʻsha joyidan chiqib tursa; qonli koʻz yoshlarimning shohona durlari barcha fano qushlariga don boʻlsa; u qushlar shu don bilan aylanishib, jismidagi ipdan unga ilinsa; gʻam xanjari koʻksimni yorib, jismim uyidan dard ahliga muqaddas joy tayyorlasa; yurgan sari oyoqlarim qabarib, qadamimga bu qabariqlardan yuzlab tiniq gavharlar sochilsa; yoki yoʻl boʻylab toʻkilgan koʻz yoshlarim qonli oyogʻimning tagiga dur boʻlib yopishsa; yaralarimdan oqqan qonlar qatra-qatra boʻlib, dard va balo dashtlarini lolazor qilsa; ohim oʻtining uchqunlari charx urib, yaprogʻini yel sovurgan lolalarning yaprogʻi oʻrniga har uchquni yaprogʻ, oʻchgan qurumlari esa unga dogʻ boʻlsa; azob-uqubatdan jismim charchab, yoʻlda bir nafas dam olishni istab qolsam, y’l ustidagi biton togʻ etagini topib, ustimga osmon etagini yopsam-da, uyquga bosh qoʻymoqchi boʻlganimda biron qoya tosh menga qattiq bolish boʻlsa-da, yer yuzidagi tuprogʻ toʻshagim boʻlib, gavdam unga soyadek choʻzilsa; yurishdan tolgan ikkita oyogʻimni Farhod bilan Majnun qoʻyniga olsa, chunki qalbimda ularning ishqining yuztasi; buzilgan koʻnglumda ularnikidan ming xissa ortiq dard boʻlsa ham, men birovga buni fosh etmadim, nola chekib, visol talashmadim; ikkalasi ham bu xolimni koʻrib hayron qolishsa: oʻzlarining ishqidan esa xijolat boʻlishsa; ishqda ustun ekanimni tushunib, unisi ham, bunisi ham menga tan berishsa; ishq mening martabamni shunday yuksak, ishqning dardi koʻnglumni shu qadar keng qilib, yer bilan osmon menga barobar boʻlib, osmonning ochiq gulshani esa zindon boʻlib qolsa; himmatim shunday avjga chiqqanda, etagimni qoqsam: uning changlarini malaklar koʻzlariga surtishsa; (orzu qilganimni) koʻz bilan koʻra olish kechasi kelganda, malaklar qushlarga aylanib qolsa; qushlar ham emas, har tomonda uchgan koʻrshapalaklarga aylansa; yulduzlar va osmon esa (oddiy) koʻknori va uning urugʻlariga
58 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy oʻxshab qolsa, dedim-da, ibrat koʻzini keng ochdim: bor ham bir, yoʻq ham; boru yoʻqni teng koʻrdim. Borlik va yoʻqlikdan men xuddi Sayyid Hasan Ardasherdek oʻtishni istadim. Koʻnglim shunday yuksak maqomni orzu qildi. Lekin nafsga esa (bu dunyo) lazzatlari orzu boʻldi. Himmat shodlik yeri -jannatga qarab uchib ketdi; nafs esa meni jaxannam chohiga sudradi. Nafsning yuzi malaknikiga oʻxshasa ham, oʻzi yashirin; unda dev bilan shayton ikkalasi birlashib, juft boʻlgan. Ikkalasi juft boʻlib qoʻya qolmasdan, har nafasda oʻzlaridaqalarning yuztasini tugʻdirib turadi. Kimki ichdan pishgan boʻlsa, dev bilan shayton jahon ichida jahon turgandek boʻladi. Ichida yuz makr va xiyla boshlansa, shuncha shayton va devi fitna koʻtaradi. Ular menga qancha istaklarni ravo koʻrishmasin, qizigʻi shuki, hammasi oʻzimda bor.
Xudo haqi, ey koʻngul, insof qil; dindan faqat nafsgina chiqarishi mumkin. Bu nafsning qoʻlida men afgorman, shuncha balolarga giriftorman. Zohiran vaqtimning oʻtishi yomondan-yomon; ichki ahvolim esa undan ham battar. Qaygʻuli dilimni eslab yigʻlar ekanman, koʻnglumning oʻzi ham faryodimdan xabar olmaydi. Faraz qilaylik, koʻz yoshimdan sof dengiz yasab, koʻksimni teshib undan kema qilsam ham, gavdam kemadek suza olmaydi. Chunki mening langarim gunoh togʻidandir. Tashqi koʻrinishimdan odamga oʻxshayman; jismimning surati ham inson sifatida. Mazmunga kelganda odamgarchilikdan yiroqman. Odamgarchilik bilan mening oʻrtamda ming yillik xijron bor. Lekin sofdil odamlar bir yerga yigʻilganda esa oʻzimni sham’dek ravshan va toʻgʻri koʻrsataman. Koʻnglumda yuzta ilon bir-biriga chirmashib yotibdi; notinchlik shamolidan qoʻzgʻolon koʻtarishyapti. Men shundaymanki, «Men!» demaganim yaxshiroq; yaxshilar men -yomondan uzoq boʻlsani durust. Ichim-n tashim zulmatda; qiziqki, koʻnglum ham shuni tilaydi. Shunday ekan, odamlardan kim meni avliyo deb, toat va ibodatga berilgan deb tushunardi? Hammalari meni gʻamgin oshiq deb, koʻngli, koʻzi esa pok deb ataydilar. Qattiq harakat qilib, yigʻidan koʻzimni tiya olaman. Ammo ish koʻngulni qoʻlga olishga kelganda nima qilishim mumkin? Xudo oʻzi karam qilib, bu ishlarda qoʻlimdan ushlamasa, oh, mening xolimga yuz marta oh! Hayotim davrini eslar ekanman, uyatga qolmaydigan bir ish qilganimni eslolmayman. Barcha ishim qalamni qora qilish, uchi bilan xat yozish boʻldi. Qalam tilimdan ham xiraroq boʻlib, yozgan xatlarim yuzimdan ham qoraroq boʻldi. Ikkisi ham Xudoning rahmat dengiziga tushmasa, boshqa qaerda ularning qorasi ketishi mumkin? Ey Tangri, agar soʻzim choʻzilgan boʻlsa, qilgan gunohim bundan ham koʻpdir. Bu yozganim yaxshi boʻlsa, soʻroq vaqtida rahm et; yomon boʻlsa, demak, oʻzimning ham boshdan-oyogʻim yomon. Yomon narsamni, rahm etib, yaxshi qil, yaxshi boʻlsa uni qabul ayla. Unga boqqan el koʻziga ham jilva berib, uni yaxshi koʻrsat; xalqning koʻngliga uni yoqimli et. Gunohim har qancha qavatma-qavat boʻlsa ham, sening
59 http://ziyonet.uz/
Hayrat ul-Abror (III- qism)
Alisher Navoiy rahmating oldida ular yoʻqdaydir. Yaxshiligim kamligidan men qancha qoʻrqsam, sen karam qilgin, chunki sen saxiysan. LXIII Oyogʻi-toyib ketib kosadagi oshni shohning kosadek boshiga toʻkib yuborgan va olijanob shoh oldida oʻz oshini pishirgan bir qul hikoyasi Saxiy bir podshoh bor edi. Saxiyligidan xalqi uni hurmat qilar edi. Uning bir quli bor edi, xizmat darajasi bakovullik edi. Kunlardan bir kuni uning bazmida ovqat vaqtida, podshohning ham ishtaxasi yaxshi boʻlib turganda, falokat bosib, falokat uning oyogʻiga tosh urdi: issiq oshni podshohning boshiga toʻkib yubordi. Odamlar: — Podshoh endi uni oʻldiradi. Gunohiga loyiq jazo shudir! - deyishdi. Shoh esa qulning xafaligini koʻrib, kechirdi ham ozod qilib yubordi. Vazir dedi: — Ey saxiylikda begʻaraz shoh, unga tigʻdan boshqa narsa loyiq emas edi-ku? Shoh esa zavq qilib, lutf bilan dedi: — Xijolat oʻzi uni oʻldirib boʻldi. Hech kim oʻlgan oʻlikni boshqatdan oʻldirmagan; boshiga esajazo tigʻin tortmagan. Xalq ichida kim eng gunohkor boʻlsa, oʻsha afv va inoya’tga eng koʻp sazovordir. Ey Xudo, shunday saxiy shohlarning yuz mingi eshiging yoʻlagining tuprogʻidirlar. Mening. gunohim har qancha koʻp boʻlganda ham, shukrki, sendek mening Xudoyim bor. Xijolat torta berib, jonim qolmadi. Menga ehson qilsang oʻrinlidir. Men garchi lutfu karamingga loyiq boʻlmasam ham, lekin ulardan butunlay noumid ham emasman.
Menga sendan ehson soʻrashni kim qoʻyibdi? Yehsoning bir dengiz boʻlsa, uning bir qatrasi menga yetarli. Shukrki, ehsoning madadkor boʻlib, daftarim oʻzining oxirgi varaqlarini ham topdi. Aslida yaxshilarning hayratlanganini koʻrib, nomini «Hayrat ul-abror» deb qoʻydim. Yozilish tarixining ma’nosi chiroyli boʻlib, u sakkiz yuz sakson sakkizinchi yil edi . Kim oʻqisa yoki koʻchirib yozsa, duo bilan ruhimni shod qilsa, Tangri ishini murod- maqsadiga olib borib, ruhini jannatda shod etsin! Endi, Navoiy, shukrona mayini ich; qancha toʻla boʻlsa, hammasini ich!
60 http://ziyonet.uz/