1991-yildan chiqa boshlagan

O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligida 2014-yil 19-dekabrda 0055-raqam bilan qayta ro‘yxatga olingan. 2015-yil. 2-son.

Bosh muharrir: MUNDARIJA DOLZARB MAVZU Bahodir JOVLIYEV Uldona Abdurahmonova. Dunyo bilan bo‘ylashib ...... 3 AMALIYOT SARALAGAN TAKLIF Tahrir hay’ati: Baxtiyor Mengliyev, Bashorat Bahriddinova. Ona tili ta’limi...... 8 DARS – MUQADDAS Baxtiyor DONIYOROV Sanobar Abdurahmonova. Ma’naviy jasorat timsoli ...... 13 Mamatqul JO‘RAYEV Dilrabo Hasanova. Tilshunoslik va uning bo‘limlari ...... 16 ILG‘OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR Shahnoza JO‘RAYEVA Shahlo Asatova. O‘quvchi bilimidagi bo‘shliqlar ...... 18 Islom ZOKIROV Dilorom Rahimova. O‘yinli ta’lim usullari ...... 19 Ulug‘bek INOYATOV Shoira Nasriddinova. «Farhod va Shirin» dostoni ...... 20 Sevara Mahmudova. «So‘z tarkibi» mikroskop ostida ...... 21 Abduhamid MUXTOROV PUNKTUATSIYA QOIDALARI (Bosh muharrir o‘rinbosari) Bashorat Bahriddinova. O‘zbek tilining punktuatsiya qoidalari ...... 22 ADABIYOT QOIDALARI Nizomiddin MAHMUDOV Munisjon Hakimov. Shakl, hayotiylik va obrazlilik ...... 23 Nargiza RAHMONQULOVA TADBIR SSENARIYSI Guljamila A’zamxo‘jayeva. Ayol bilan olam munavvar ...... 26 Hikmatilla RASHIDOV LET’S LEARN ENGLISH Sirojiddin SAYYID Lutfullo Jo‘rayev. Keling, ingliz tilini o‘rganamiz! ...... 30 Ergash UMAROV LEARN ENGLISH English sessions with your child by Opal Dunn ...... 33 How young children learn English by Opal Dunn ...... 34 Jamoatchilik kengashi: Aeroplanes and global warming by Mike Rayner ...... 35 Muhammadjon ALIYEV XORIJIY MUTAXASSIS TAJRIBASI Ergesh ABDUVALITOV Learning styles by Wendy Arnold ...... 36 TAHLIL Manzura DADAXO‘JAYEVA Muborak Abzalova. Alisher Navoiy nasriy asarlarida ilova konstruksiyalar ...... 37 Lutfullо JO‘RAYEV TADQIQOTLAR Ehson TURDIQULOV Bekmurod Yo‘ldoshev. Shoira Zulfi ya ijodi olimlarimiz talqinida ...... 39 Valijon QODIROV G.Hakimova. Frazeologizmlar etimologiyasida milliy-madaniy g‘oyalarning aks etishi ...... 41 Sahifalovchilar: Husnigul Jo‘rayeva. Sharqona odob, do‘stona lutf, samimiy ehtirom namunasi ... 42 Yusupov. Chet til darslarida tarjima muqobilligini Husan SAFARALIYEV yaratish asosida tilni rivojlantirish ...... 45 Gulnoza VALIYEVA Dilrabo Baxronova. Ispan tilidagi “perro” va “mono” zoomorfi zmlarining semantik xususiyatlari va tarjimalariga doir ...... 47 Tahririyat manzili: QO‘SHIMCHA MATERIAL 100129, Toshkent shahri, Navoiy N.A’loyeva. Fransuz tilida to‘ldiruvchi va uning ifodalanishi ...... 50 ko‘chasi, 30-uy. Yorqinjon Odilov. Ona tili – oliy qadriyat ...... 51 Telefon: (8–371) 244-04-18, АКТУАЛЬНОЕ СЛОВО ДНЯ А.Ф.Кошелева, М.М.Туляганова. Оптимизация обучения иноязычной 244-04-15. e-mail: [email protected] деятельности в вузах творческого профиля ...... 53 veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz Методика. Опыт Л.Н.Мельникова. Гуманистические принципы в творчестве Л.Н.Толстого ...55 Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ИЗУЧАЕМ ИНОСТРАННЫЕ ЯЗЫКИ ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart. Н.Р.Кадирова. Коммуникативно-кумулятивные технологии в обучении Jur nalda nashr etilgan maqolalarda mual lifl arning лексике в языковых вузах ...... 58 tahririyat nuqtayi nazariga muvofi q kelmaydigan ЯЗЫКОЗНАНИЕ fi kr-mulohazalari bosilishi mum kin. Е.А.Малиновский. Замечания о первом фразеологическом словаре Tahririyatga kelgan qo‘lyozmalar taqriz qilin- русского языка ...... 62 maydi va muallifga qaytarilmaydi. ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ Э.М.Гиниятова. Цветовая гамма в «Преступлении и наказании» Bosmaxonaga 21.01.2015-yilda topshi ril- Ф.М.Достоевского ...... 66 di. Ofset usulida chop etildi. Qog‘oz bichimi ИЗ ОПЫТА УЧИТЕЛЯ Г.Н.Давлятова. Классика на занятиях русского языка в вузе ...... 68 60x841/ . Shartli bosma tabog‘i 6,0. «Times» 8 НАУЧНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ garniturasi. 10, 11 kegl. «KOLORPAK» MCHJ Д.Н.Низамиддинов. О соотношении древнего и современного bos ma xona sida chop etildi. мифотворчества ...... 70 Manzil: Toshkent sh. Yangi shahar ko‘chasi, А.В.Осипова. Проблема автора и героя в современном рассказе ...... 73 1A. ИСПОЛЬЗУЙТЕ ЭТИ МАТЕРИАЛЫ Buyurtma № Adadi 12874 nusxa. Ю.Ю.Мусурманова, З.Ю.Атаева. Изучение сложного предложения на уроках русского языка ...... 76

www.ziyouz.com kutubxonasi Yangiliklar ULUG‘ AJDODLARGA SO‘NMAS EHTIROM

Prezidentimiz Islom Karimov «Yuksak ma’naviyat – *** yengilmas kuch» kitobida ta’kidlaganidek, «…ma’naviyat Shu kuni poytaxtimizdagi Shoirlar xiyobonida ham buyuk – insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chor- bobokalonimiz tavalludiga bag‘ishlangan mushoira bo‘lib laydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, o‘tdi. Unda yozuvchi va shoirlar, Zulfi ya nomidagi Davlat mu- iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan kofoti sohibalari, talabalar qatnashdi. beqiyos kuch». Alisher Navoiy asarlaridan Bu jihatlar o‘zbek xalqi ma’naviyati namunalar o‘qildi. rivojiga katta hissa qo‘shgan ulug‘ mu- Buyuk shoir tavalludiga ba- tafakkir ajdodlarimiz Alisher Navoiy- g‘ishlangan adabiy-ma’rifi y tad- ning 574 yilligi va Zahiriddin Muham- birlar Qoraqalpog‘iston Respub- mad Bo burning 532 yilligi munosabati likasi va barcha viloyatlarda bilan mamlakatimizda o‘tkazilgan qator bo‘lib o‘tdi. ma’naviy-ma’rifi y tadbirlarda yana bir * * * bor yaqqol namoyon bo‘ldi. O‘zbek Milliy akademik 9-fevral kuni Alisher Navoiy nomida- drama teatrida 14-fevral kuni gi O‘zbekiston Milliy bog‘ida shoir taval- Bobur tavalludining 532 yil- ludining 574 yilligiga bag‘ishlangan tad- ligiga bag‘ishlab «Nafosat bir bo‘lib o‘tdi. Unda Oliy Majlis Senati gulshani» nomli adabiy-badiiy a’zolari, Qonunchilik palatasi deputatlari, kecha o‘tkazildi. Tadbirda davlat mamlakatimizdagi turli vazirlik va idora- va jamoat tashkilotlari vakillari, lar, ijodiy uyushmalar va jamoat tash- yozuvchi va shoirlar, adabiyot- kilotlari mutasaddilari, navoiyshunos shunos olimlar, madaniyat va olimlar, adib va shoirlar, ma’naviyat targ‘ibotchilari, mahalla san’at namoyandalari, adabiyot ixlosmandlari, iqtidorli yoshlar faollari, yoshlar ishtirok etdi. ishtirok etdi. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisi M.Ahmedov, Tadbirda Zahiriddin Muhammad Bobur bitgan o‘lmas navoiyshunos olim O.Davlatov, iste’dodli shoir Shodmonqul asarlarning jahon adabiyotidagi yuksak maqomi, yoshlar Salom va boshqalar Prezidentimiz Islom Karimov rahnamo- tarbiyasidagi beqiyos ahamiyati haqida fi kr yuritildi. Bobur ligida buyuk mutafakkir Alisher Navoiyning boy ma’naviy me- g‘azallaridan namunalar o‘qildi. Shoir she’rlari bilan aytiladi- rosini o‘rganish, uni dunyoda keng targ‘ib etish borasida olib gan mumtoz qo‘shiqlar ijro etildi. borilayotgan ulkan ishlar haqida so‘zladi. Teatr foyesida buyuk shoir hayoti va ijodiga bag‘ishlangan Shoir o‘z asarlarida tarannum etgan insonparvarlik, tasviriy va amaliy san’at namunalari, Bobur asarlari hamda adolat, yurt ravnaqi, komil inson kabi hayotbaxsh g‘oyalar boburshunoslikka oid kitoblar ko‘rgazmasi tashkil etildi. Vatanimizning bugungi taraqqiyot odimlarida, ijtimoiy-iqti- *** sodiy, ma’naviy-ma’rifi y islohotlarda o‘zining yorqin ifodasini Mamlakatimizning umumiy o‘rta ta’lim maktablarida topmoq da. ham bu ulug‘ ajdodlarimiz ijodiga bag‘ishlangan madaniy- Tadbirda Alisher Navoiy asarlaridan namunalar o‘qildi. ma’rifi y kechalar, uchrashuvlar tashkil etildi. Xususan, poy- Ulug‘ mutafakkir ma’naviy merosi, ijodi, faoliyati haqida jahon taxtimizning Chilonzor tumanidagi 179-umumiy o‘rta ta’lim adabiyoti namoyandalarining qimmatli fi krlaridan parchalar maktabida “Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Bobur Toshkent davlat sharqshunoslik instituti talabalari tomonidan g‘azaliyoti muxlisiman” mavzusida tashkil etilgan tadbirda bu o‘zbek, rus, ingliz tillarida ijro etildi. ikki buyuk ijodkor asarlarining milliy adabiyotimizda tutgan O‘zbekiston xalq hofi zi M.Tojiboyev ijrosida Alisher o‘rni, o‘quvchilar ma’naviyatini yuksaltirishdagi ahamiyati xu- Navoiy g‘azallariga bastalangan qo‘shiqlar yangradi. susida fi krlashildi. Tadbir ishtirokchilari Alisher Navoiy haykali poyiga gullar O‘quvchilar shoirlar g‘azallaridan namunalar o‘qib be- qo‘ydi. rishdi, sahna ko‘rinishlari ijro etishdi.

HAMYURTLARIMIZ FRANSIYANING “AKADEMIKLAR ZULFIYA – MILLAT FAXRI PALMASI” MUKOFOTI KAVALERI Bugun yurtimizda shoira Zulfi ya tavalludining 100 Fransiyaning O‘zbekistondagi elchixonasi tavsiya- yilligiga bag‘ishlab o‘tkazilayotgan tadbirlar tinchlik, siga binoan o‘zbekistonlik olti nafar olimlarimizga Fran- do‘stlik, mehr-muhabbat, sadoqat tuyg‘ulari tarannumiga siya hukumati tomonidan “Akademiklar palmasi” faxriy aylanib borayapti. ordeni berildi. Xorazm viloyati axborot-kutubxona markazida Urganch Ular orasida O‘zbekiston Xalq ta’limi vazirligi Umumta’lim davlat universiteti va Ma’mun akademiyasi bilan hamkor- va ixtisoslashtirilgan maktablar boshqarmasi boshlig‘i Ab- likda “O‘zbek she’riyatida Zulfi ya ijodining o‘rni” mavzusiga durahim Nosirov, Samarqand chet tillar instituti fransuz tili bag‘ishlangan davra suhbati o‘tkazildi. Unda professor- o‘qituvchisi Dilfuza Ataullayeva, fransuz tili o‘qituvchisi Dilbar o‘qituvchilar, talabalar va kitobxonlar ishtirok etdi. Ibragimova, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti fran- Anjumanda “Mustaqillik davri adabiyotida Zulfi ya ijodi- suz tili nazariyasi va amaliyoti kafedrasi mudiri, fi lologiya fan- ning ahamiyati”, “Zulfi ya – millat faxri”, “Zulfi ya – vafo va sa- lari doktori Jamoliddin Yoqubov ham bor. doqat kuychisi” kabi mavzularda ma’ruzalar, shoira qalamiga «TA» ma’lumoti: mansub she’rlardan namunalar o‘qildi, sahna ko‘rinishlari “Akademiklar pal’masi” ordeni Fransiya yoki xorijdagi namo yish etilib, insholar tanlovi o‘tkazildi. ta’lim xodimlari va ilmiy-tadqiqotchilarni o‘z sohalaridagi buyuk xizmatlarini taqdirlash uchun beriladigan Fransiya dav- Internet nashrlar materiallari latining faxriy mukofotidir. asosida Uldona ABDURAHMONOVA tayyorladi.

2 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Dolzarb mavzu

ДУНЁ БИЛАН БЎЙЛАШИБ ёхуд «Горохов синдроми»нинг оддий давоси ...Машҳур «Ғаройиб бола» фильмида инглиз тилидан имтиҳон топшира олма- ган талабага ўқитувчи жаҳл қилади: «Одам ҳам шунақа бўладими? Қайси саводсиз дарс берган ўзи?». У эса пинагини ҳам бузмайди: «Сиз, Валентина Николаевна. Қишлоғимиздан кетиб қолганингиздан кейин нимани ҳам ўрганардик». Бу вазиятда аслида талаба эмас, бир пайтлар қишлоқ шароитига чидай олмай шаҳарга кетиб қолган ўқитувчи саволлар қаршисида қолади...

Бу – собиқ тузум давридаги манзара. Чунки ажралмаган ҳолда махсус тайёрланган ўқитувчи- яқин йигирма йил олдин қишлоқ мактабида ўқиган тренерлар устозлигида доимий таълим олишла- ўқувчилар учун инглиз тили фанидан дарслик ту- рини назарда тутади. “Чет тили ўқитувчиларининг гул, ўқитувчи ҳам етишмасди. Бир мутахассис бир касбий маҳоратини ошириш бўйича ҳар ҳафталик неча қишлоқдаги мактабларда дарс беришига тўғри курсларни ўтказиш тўғрисида”ги низом асосида чет келар, ўқувчилар ўқитувчининг йўлига кўз тикиб тили ўқитувчиларининг методик курслари ҳар ойда ўтирарди. уч марта, кунига 6 соатдан, жами 18 соат ҳажмда ўтказилади. Доимий равишда фаолият кўрсатувчи ўқув курс- лари республикамизнинг ҳар бир тумани(шаҳри)да ташкил этиладиган жами 550 та таянч мактаблари негизида фаолият кўрсатмоқда. Тегишли ҳудуддаги умумий ўрта таълим муассасаларининг чет тили ўқитувчилари ўз устида мустақил ишлаши учун аж- ратилган методика кунларида Халқ таълими вазир- лиги тасдиқлаган дастур асосида ташкил этилади- ган ўқув машғулотларида билим, кўникма ва мала- каларини оширишга киришмоқда. Ҳозир эса билим оламан, хорижий тиллар- Мазкур малака ошириш курсларининг мақсади ни ўрганаман, деган ўқувчи учун имкониятлар чет тили ўқитувчиларининг тилни ўқитиш бўйича кенгаймоқда. Президентимизнинг 2012 йил 10 де- амалий кўникмаларини, айниқса, чет тилини бош- кабрдаги “Чет тилларни ўрганиш тизимини янада ланғич синфларда ўқитиш маҳоратини оширишга такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қаратилган. Демак, ўқитувчининг ўз мутахассислиги ПҚ-1875 сонли Қарори бу борадаги ишларни бўйича чуқур билимга эга бўлиши унинг давлатимиз мутлақо янги, юқори босқичга олиб чиқишга хиз- томонидан яратилган имтиёзлардан тўлиқ фойда- мат қилмоқда. Бугун ўқувчилар бошланғич синф- ланиши, яъни ойлик маошларига қўшиладиган уста- лардан бошлабоқ янги давлат таълим стандарт- маларни олишини кафолатлайди. Натижада, чет ти- лари ва ўқув дастурлари асосида инглиз (“Kids’ лини замон талаблари даражасида ўқита оладиган Еnglish”), немис (“Deutsch macht spaB”), француз ўқитувчилар сафи кенгайиб боришига эришилади. (“Hirondelle”) тиллари бўйича дарслик мажмуала- ри билан таъминланмоқда. Улар ўқувчи китоби, *** ўқитувчи учун методик қўлланма ва мультимедиа Чет тили ўқитувчилари малакасини оширишнинг иловалари (DVD-диск)дан иборат. мазкур механизмини жорий этиш учун ўзига хос тайёргарлик ишлари амалга оширилди. А.Авлоний *** номидаги Халқ таълими ходимларини қайта тайёр- Бу жараёнда Халқ таълими вазирлиги томонидан лаш ва малакасини ошириш марказий институти ҳам кенг қамровли ишлар, қатор лойиҳалар изчил ва профессор-ўқитувчилари томонидан Ўзбекистон тизимли амалга оширилмоқда. Хусусан, умумтаълим давлат жаҳон тиллари университети қошидаги Чет мактабларида фаолият кўрсатаётган кўп минг сонли тилларини ўқитишнинг инновацион методикаларини чет тили фани ўқитувчиларининг касб маҳоратини ривожлантириш республика илмий-амалий маркази оширишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Шу ҳамда бошқа ихтисослашган таълим муассасалари мақсадда туман(шаҳар)лардаги таянч мактаблар мутахассислари билан ҳамкорликда мазкур мала- негизида ҳар ҳафталик курслар ташкил этилиб, ка ошириш курсларининг ўқув режа, дастурлари, ўқитувчилар малакасини узлуксиз такомиллашти- ўқитувчилар учун услубий қўлланма, дарс ишлан- риб боришнинг янги механизми жорий этилаётир. малари, дарсларни ўтказиш учун аудио, видео ре- Бу педагог кадрлар малакасини оширишга мутлақо сурслар, тингловчилар билимини синаш учун мате- янги ёндашувни, яъни уларни ўз иш жойларидан риаллар ишлаб чиқилди.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 3

www.ziyouz.com kutubxonasi Dolzarb mavzu

Жорий йилнинг 26 январида умумтаълим муас- сасалари чет тиллари ўқитувчиларининг касбий маҳоратини ошириб бориш бўйича туман(ша- ҳар) лардаги таянч мактаблари тренерларини тайёр лаш мақсадли ўқув курсининг дастлабки босқичи бошланди. Бир ҳафта давомида 36 соатлик ўқув дастури (шундан 20 соати педагогларнинг чет тилига оид билимларини ривожлантириш, 10 соати бошланғич таълим методикасини ўргатиш, 6 соати Давлат тест маркази тест форматларини яратишга ажратилган) асосида тайёргарликдан ўтказилган етти юз нафардан ортиқ тренер-ўқитувчиларга ҳудудлардаги малака ошириш курсларида дарс риш технологияси”, “Инглиз тили грамматикасини машғулотларини олиб бориш ҳуқуқи берилади. Маз- коммуникатив ёндашув орқали ўргатиш”, “Талаф- кур тренерлар ҳудудларига қайтиб борганларидан фузни ўргатишнинг самарали методлари”, “Тил ва сўнг жорий йилнинг 1 мартидан бир вақтнинг ўзида нутқ бирликларини ўргатиш методикаси”, “Тинглаб 21 мингдан зиёд чет тили ўқитувчиларининг мала- тушуниш кўникма ва малакаларини шаклланти- касини доимий тарзда ошириб борувчи курсларда риш методлари”, “Инглиз тилида ўқишни ўргатиш ўқув машғулотларини бошлашади. методикаси”, “Гапириш кўникмасини ривожланти- Махсус курсда тайёргарликдан ўтган тренер- риш методикаси”, “Инглиз тили дарсларида ёзиш ўқитувчиларнинг фаолияти ва натижалар вазир- кўникма ва малакаларини ривожлантириш методи- ликнинг доимий диққат марказида бўлади. Тренер- каси”, “Чет тили дарсларини ташкил этишнинг за- ўқитувчиларга А.Авлоний номидаги марказий ва монавий методлари”, “Дарснинг таркибий қисмлари ҳудудий халқ таълими ходимларини қайта тайёр- ва уларни тақдим этиш методикаси”, “Инглиз тили лаш ва уларнинг малакасини ошириш институтла- дарсларида дидактик материаллардан самарали ри томонидан доимий тарзда зарур методик ёрдам фойдаланиш йўллари”, “Чет тилини ўргатишда она кўрсатиб борилади. тилининг ўрни (интерференция)”, “Тилни ўрганишда “хато” ва уни тузатишнинг самарали йўллари”, “Чет *** тиллари бўйича Халқаро тест тизими”, “Ўзбекистон Марказий институтда тренер-ўқитувчиларни Республикасининг Чет тилларини билиш даражаси- тайёрлаш бўйича мақсадли курслар очилиши- ни аниқлаш бўйича миллий тест тизими” каби мав- га бағишланган ялпи йиғилишда Ўзбекистон халқ зуларда ташкил этилди. таълими вазири Улуғбек Иноятов, Ўзбекистон дав- лат жаҳон тиллари университети ректори Шуҳрат *** Қаюмов, А.Авлоний номидаги халқ таълими ходим- 2 февраль. Соат 10:00. Биринчи соатда Халқ ларини қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш таълими вазирлиги умумтаълим ва ихтисос- марказий институти ректори Мақсуд Юлдашев, Бри- лаштирилган мактаблар бошқармаси бошлиғи тания Кенгашининг Ўзбекистондаги ваколатхонаси Абдураҳим Носиров ва А.Авлоний номидаги директори Марк Кросси ва бошқалар мамлакатимиз Халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш таълим тизимида чет тилларни ўқитишга катта эъ- ва малакасини ошириш марказий институти тибор қаратилаётгани ўзбекистонлик ёшларнинг кафедра мудири Клара Иноғомованинг “Узлук- жаҳонга фаол ва самарали интеграциялашувига сиз таълим тизимида чет тилларининг давлат хизмат қилишини таъкидлашди. Тадбирда ҳафталик таълим стандарти” мавзусидаги маърузалари малака ошириш курсларининг мақсад-вазифалари, тингланди. ўзига хослиги ҳақида маълумотлар берилди. – Халқ таълими вазирлиги томонидан Президен- Бу жараён икки босқичда амалга оширилди. тимизнинг 2012 йил 10 декабрдаги “Чет тилларни Биринчи босқичда Қорақалпоғистон Республика- ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора- си, Хоразм, Бухоро, Навоий, Самарқанд, Тошкент тадбирлари тўғрисида”ги Қарорида белгиланган ва- вилоятлари ва Тошкент шаҳридан келган 344 на- зифалар ижросини таъминлаш мақсадида маҳаллий фар, иккинчи босқичда эса Сурхондарё, Қашқадарё, ҳокимликлар билан ҳамкорликда қўшимча чора-тад- Жиззах, Сирдарё, Андижон, Наманган, Фарғона ви- бирлар дастури тасдиқланиб, ижрога йўналтирилди, лоятларидан келган 388 нафар инглиз тили фани – деди Абдураҳим Носиров. – Шунингдек, чет тили ўқитувчилари малака оширди. Дарсларда Марказий бўйича таянч мактабларда олий таълим муассаса- институтдан ташқари Ўзбекистон давлат жаҳон тил- лари, малака ошириш институтларининг тажрибали лари университети, Тошкентдаги Турин политехника чет тили мутахассислари, тренер-ўқитувчилар иш- университети, Сингапур менежментни ривожланти- тирокида “Маҳорат мактаблари” фаолияти иш олиб риш институти филиаллари ҳамда Тошкент вилояти бормоқда. малака ошириш институти профессор-ўқитувчилари Юртимиздаги 9698 та умумий ўрта таълим мак- иштирок этди. Ўқув курси “Узлуксиз таълим тизими- табининг 1–9-синфларида чет тиллари ўқитилмоқда да чет тилларининг давлат таълим стандарти”, “Чет (айрим мактабларда иккита хорижий тил ўқитилади). тилини ўргатишда коммуникатив ёндашув”, “Инг- Шундан 8643 мактабда инглиз тили, 1589 мактабда лиз тилида сўз ва ибораларни (лексика) тушунти- немис тили, 1076 мактабда француз тили ўқитилади.

4 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Dolzarb mavzu

Бу эса 3,01 миллион (89,2 фоиз) ўқувчи инглиз, 316 лар пайдо бўлганда такроран сўраш, узр сўраш ва минг (16,2 фоиз) ўқувчи немис, 216 минг (11,1 фоиз) ҳоказолар орқали мураккаб вазиятлардан чиқиб ўқувчи француз тилини ўрганаётганидан далолат. кета олиш қобилиятини назарда тутади. Мазкур 2014–2015 ўқув йилида инглиз тили дарслик стандартда дискурс компетенцияси прагматик ком- мажмуалари Буюк Британиялик эксперт Венди Ар- петенция таркибига киритилди. Мазкур компетенция нольд хоним билан ҳамкорликда такомиллашти- оғзаки ёки ёзма нутқда фикрларни тегишли тил во- рилди. 1–4-синфларнинг чет тили кабинетлари учун ситалари орқали ифодалашни, шунингдек, нутқдаги 2013 йилда 2457 тўплам, 2014 йилда 4193 тўплам изчилликни таъминлашда лингвистик сигналларни ахборот-коммуникация, ўқитишнинг техник восита- тушуниш ва интерпретация қилиш кўникмаларини лари ва анжомлари билан таъминланди. назарда тутади. – Маълумки, CEFR асосидаги Давлат таълим стандарти 2013 йил 8 майда қабул қилинган, – дейди А.Авлоний номидаги халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва малакасини оши- риш марказий институти кафед- ра мудири Клара Иноғомова. – Унда 6 та босқич бор: А1, А2, В1, В2, С1, С2. Ўзбекистон таълим тизимининг умумий ўрта таълим мактабларида А1 – чет тилини ўрганишнинг бошланғич даража- си (бошланғич синф битирувчи- лари), А2 – чет тилини эгаллаш- нинг таянч даражаси (9-синф битирувчилари), А2+ – чет ти- лини эгаллашнинг кучайтирил- Чет тиллар бўйича узлуксиз таълим учун ДТС ган таянч даражаси (чет тиллари чуқурлаштириб ўқув фанининг мақсад ва вазифалари, чет тили- ўқитиладиган ихтисослаштирилган мактабларнинг ни ўқитиш ва ўрганишнинг мазмуни, таълимнинг 9-синф битирувчилари), ўрта махсус, касб-ҳунар барча босқичларида таълим муассасалари бити- таълимида В1 – чет тилини эгаллашнинг мустақил рувчиларининг мажбурий тайёргарлик даражала- бошланғич даражаси (чет тилларига ихтисослаш- рига қўйиладиган талабларни белгилаб беради. маган академик лицейлар битирувчилари, касб- Мақсад – тил ўрганувчиларнинг кўп маданиятли ҳунар коллежлари битирувчилари, чет тилларига дунёда кундалик, илмий ва касбга оид соҳаларда ихтисослашган академик лицейлар битирувчила- фаолият олиб бориши учун чет тилидаги комму- ри – 2-чет тили), В1+ – чет тилини эгаллашнинг никатив компетенциясини шакллантиришдан ибо- кучайтирилган мустақил бошланғич даражаси рат. (чет тилларига ихтисослашган академик лицей- Чет тили коммуникатив компетенцияси – лар битирувчилари), олий таълимда В2 – чет ти- ўрганилаётган чет тили бўйича эгалланган билим, лини эгаллашнинг мустақил мулоқот даражаси кўникма ва малакаларни мулоқот жараёнида қўллаш (олий таълим муассасаларининг ихтисослиги чет қобилиятидир. Компетенциялар қуйидагилар: тили бўлмаган факультетлар бакалавриат босқичи Лингвистик компетенция тил материали (фо- битирувчилари, олий таълим муассасаларининг нетика, лексика, грамматика) ҳақида билимлар ва ихтисослиги чет тили бўлган факультетлар бака- нутқ фаолияти турлари (тинглаб тушуниш, гапириш, лавриат босқичи битирувчилари – 2-чет тили), В2+ ўқиш ва ёзиш) бўйича кўникмаларни эгаллашни на- – чет тилини эгаллашнинг кучайтирилган мустақил зарда тутади. мулоқот даражаси (олий таълим муассасалари- Социолингвистик компетенция сўзловчининг нинг ихтисослиги чет тили бўлган факультетлар бирор бир нутқий вазият, коммуникатив мақсад бакалавриат босқичи битирувчилари, олий таълим ва хоҳиш-истагидан келиб чиққан ҳолда керакли муассасаларининг ихтисослиги чет тили бўлмаган лингвистик шакл, ифода усулини танлаш имконини факультетлар магистратура босқичи битирувчила- яратади. Социолингвистик компетенция ижтимо- ри), С1 – Чет тилини эгаллашнинг эркин мулоқот ий-маданий компетенцияни ўз ичига олиб, аутен- даражаси (олий таълим муассасаларининг ихти- тик нутқнинг миллий хусусиятларини: ўзи яшаётган сослиги чет тили бўлган факультетлар магистрату- мамлакатнинг урф-одатлари, қадриятлари, маро- ра босқичи битирувчилари) қабул қилинган бўлиб, симлари ва бошқа миллий-маданий хусусиятларни С2 эса ҳали бизда расман қабул қилинмади. Де- билиш ҳамда тили ўрганилаётган мамлакат билан мак, бизда аввал ҳам давлат таълим стандарти- таққослаган ҳолда тақдим эта олиш қобилиятини миз бор эди, лекин халқ таълимида алоҳида, олий кўзда тутади. таълимда алоҳида бўлган. Олдин халқ таълимида Прагматик компетенция ўрганилаётган чет хорижий тил 5-синфдан ўтилган бўлса, ҳозирги тилида коммуникатив вазиятда тушунмовчилик- давлат таълим стандартига кўра 1-синфдан бош-

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 5

www.ziyouz.com kutubxonasi Dolzarb mavzu

лаб узвийликда магистратура босқичини тугатгунга қадар давом этади.

*** Соат 12:10. Ўзбекистон давлат жаҳон тил- лари университети ўқитувчиси Муқаддас Огайнинг маърузаси тингланди. У чет тилини ўргатишда она тилининг ўрни (интерференция)ни тренер-ўқитувчиларга тушунтираркан, коптокни ўқувчилар бир-бирига узатиш асносида ҳар бир ўқувчи янги сўзни айтиб сўз ўрганиши мумкинли- гини таъкидлади. Инглиз тилини ўрганишда она тилимизнинг ижобий жиҳатларидан бири – икка- ла тилнинг ёзуви ҳам лотин алифбосида эканли- гига эътибор қаратишни, бунда ўзбек тилидаги “х” товуши инглиз тилида “х (икс)” деб талаффуз *** қилиниши сингари жиҳатлар ҳам кўзга ташланиши- 4 февраль. Соат 12:00. Учинчи соатда тренер- ни қайд этди. Хусусан, инглиз тилидаги сўзларни ўқитувчиларга “Чет тили дарсларини ташкил этиш- талаффуз қилишда ўзбек тилидаги товушлардан нинг замонавий методлари” мавзусини Ўзбекистон фойдаланиш, дарс давомида ўқувчиларнинг фик- давлат жаҳон тиллари университети инглиз ри билан қизиқиш дарс самарадорлигини оши- тили фани ўқитувчиси Дилафрўз Абдумажидо- ришга хизмат қилади. ва тушунтириб берди. Дарсда чет тили дарслари- ни ўтишда коммуникатив метод асосида ўқувчилар *** тилини тўрт кўникма – гапириш, тинглаб тушуниш, 3 февраль. Соат 10:30. Иккинчи соатда дарсни ўқиш ва ёзиш орқали ривожлантириш кераклигига Тошкент шаҳар педагог кадрларни қайта тай- алоҳида аҳамият қаратилди. ёрлаш ва малакасини ошириш институти катта – Икки ҳафта давомида курс тингловчилари- ўқитувчиси Дилрабо Юсупова “Тилни ўрганишда га дарс ўтиб келмоқдамиз, – дейди Дилафрўз Аб- “хато” ва уни тузатишнинг самарали йўллари” мав- думажидова. – Умумий ўрта таълим мактабла- зусида дарс ўтди. Дарсдан сўнг муаллиманинг таас- ри ўқитувчилари билан ишлаётганимиз мен учун суротлари билан қизиқдик. алоҳида янгилик бўлди. Чунки аввал олий таълим – Дарс жараёнида шуни англадимки, курсда ўқитувчиларига дарс берганмиз. Кўрдимки, уму- таълим олаётган ўқитувчилар хато турлари деб мий ўрта таълим мактаблари инглиз тили фани фақатгина mistakesни билар экан, ўзи инглиз тили- ўқитувчилари жудаям завққа тўла, интилувчан, да errors ва mistakes хато турлари ҳисобланади, ҳаракатчан экан. Дарс давомида шундай ме- – дейди Д.Юсупова. – Мавзуни тушунтириш да- тодлардан фойдаланяпмизки, улар ҳам ўқувчи, вомида энди улар errors ва mistakesни ажрат- ҳам ўқитувчи бўлиб мавзуни тушунишга ҳаракат ган ҳолда яхши тушуниб олишди. Саволлар бе- қилишяпти. Бу билан биз ўқитувчиларни ўқувчининг ришди, биз жавоб бердик. Ўйлайманки, тренер- руҳиятини ўрганишга ҳам ўргатяпмиз. ўқитувчиларимиз энди жойларда ҳам тилни ўрганишда “хато” ва уни тузатишнинг самарали йўлларини ўрганувчи инглиз тили ўқитувчиларига ҳам тушунтира олади. Бу ҳақда курс тренер-ўқитувчиларининг ҳам фикри билан қизиқдик. – Ўттиз йилдан буён 5–9-синфларга хори- жий тилларни ўргатган бўлсак, икки йилдан буён 1-синфдан бошлаб ўргатяпмиз, – дейди Фарғона вилояти Ёзёвон тумани 26-умумий ўрта таълим мактабининг инглиз тили фани ўқитувчиси Фотимахон Хўжаева. – Ўз-ўзидан маълумки, бошланғич синф ўқувчиси билан юқори синф ўқувчисининг тушуниш даража- си ҳар хил. Бир ҳафталик дарс давомида биз- га ўқитувчилар мана шу томонга ҳам эътибор беришимиз, бола руҳиятидан келиб чиқиб хо- *** рижий тилни ўргатишимиз кераклигини, қайси 5 февраль. Соат 14:20. Тўртинчи соатда Турин методлардан фойдалансак юқори самарага политехника университети ўқитувчиси Дониёр эришишимиз мумкинлигини, тинглаб тушуниш, Алибеков “Талаффузни ўргатишнинг замонавий ўқиш, ёзиш, гапиришга ўқувчиларни қай тарзда методлари” мавзусида тингловчиларга ўқувчилар ўргатса ижобий натижага эришиш мумкинлигини талаффузининг муаммолари, уни қайси йўл билан ўргатишди. бартараф қилиш борасида маъруза қилди.

6 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Dolzarb mavzu

Шу соатда бошқа гуруҳга дарс ўтаётган ҳудудимизда бизга бирлаштирилган инглиз тили А.Авлоний номидаги халқ таълими ходимлари- ўқитувчиларига ҳам ўргатишга ҳаракат қиламиз. ни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш мар- казий институти ўқитувчиси Махфират Абдул- *** лаеванинг дарсига кирдик. Муаллима “Дарснинг Ниҳоят 6 февраль куни дарслар якунланди. таркибий қисмлари ва уларни тақдим этиш методи- А.Авлоний номидаги халқ таълими ходимларини каси” мавзусини ўзига хос усулда тушунтира бош- қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш марказий лади. Дастлаб тингловчиларга оқ қоғоз тарқатилди. институтидаги якуний ялпи йиғилишда Ўзбекистон Тренер-ўқитувчиларга оқ қоғозни буклаш, бир чети- халқ таълими вазирининг биринчи ўринбосари Бах- ни йиртиш навбатма-навбат айтиб турилди. Кейин тиёр Дониёров мамлакатимизда хорижий тилларни қоғоз очилди ва қор парча шакли пайдо бўлди. Ле- ўргатишга қаратилаётган юксак эътибор, яратилган кин тренер-ўқитувчиларнинг қор парчаси турлича имконият ва шароитлардан унумли фойдаланиш ке- чиқди. раклигини таъкидлади. Бунга Махфират АБДУЛЛАЕВА шундай изоҳ Тадбирда тренер-ўқитувчиларга тренерлик берди: гувоҳномаси, маърузаларнинг электрон варианти – Мен сизларга нима қилиш кераклигини айтиб топширилди. Энди улар ўз ҳудудларига қайтиб, бел- турдим, лекин қоғознинг ўнг четини ёки чап четини гиланган таянч мактабда ўртача 30 нафардан чет йиртинг демадим, аниқ кўрсатма бермадим. Шунинг тили ўқитувчиси иштирокида мунтазам ўқишларини учун ҳам шакллари ҳар хил чиқди. Бу билан ҳамма йўлга қўйишади. Инглиз тили фани ўқитувчилари ўқувчининг тушуниш даражаси, руҳияти ҳар хил- ўзлаштирган билимига кўра турли даражали лигини, кўрсатмани аниқ беришингиз лозимлигини гувоҳномалар олишди. англатмоқчи эдим. – В2 даражали гувоҳномага сазовор бўлдим, Сизлар эртага дарс бераётганингизда бирин- – дейди Сирдарё вилояти Боёвут туманида- чи ўринда ўқувчиларингизнинг чет тилини қабул ги 23-умумий ўрта таълим мактабининг инглиз қила олишга тайёрлаб, кейин ўргатишга киришинг. тили фани ўқитувчиси Тоир Ғаниев. – Бу ерда ол- Масалан, “Family” (оила) мавзуси 1-синф дастури- ган билимларимизни бошқа ўқитувчи ва ўқувчиларга га ҳам, 9-синф дастурига ҳам киритилган. Бунда ўргатишга ҳаракат қиламиз. Бу эса бизни янада ўқувчиларнинг ёшига қараб мавзуни тушунтириши- янги, кучлироқ иштиёқ билан ишлашга ундайди. миз ва улардан талаб қилишимиз керак. Дарс жараёни ҳақида тингловчилардан бир гуруҳининг фикри билан қизиқдик. О.ЭШҚОБИЛОВА, Қашқадарё вилояти Қарши шаҳридаги 22-умумий ўрта таълим мактабининг инглиз тили фани ўқитувчиси: – Бир ҳафта давомида кўплаб устозлар, ҳатто Британия Кенгашининг ўқитувчилари дарс бериш- ди. Дарс жараёнида биз билан индивидуал, жуфт- жуфт, гуруҳ-гуруҳ ва алоҳида тарзда ишланди. Бу бизга ўқувчиларнинг ҳолатини ўргатди, шу дарс давомида ўқувчининг маълум маънода қай шаклда дарсни тушуниши осон бўлишини ҳис қилиш имко- нини берди. Ж.ҚОДИРОВ, Сурхондарё вилояти Термиз шаҳридаги 9-умумий ўрта таълим мактабининг инглиз тили фани ўқитувчиси: – Ўқувчиларга тилни ўргатишда коммуникатив ...Дарвоқе, «Ғаройиб бола» фильмида Петр методдан фойдаланиш усулини қўллаш керакли- Горохов имтиҳондан йиқилиб чиқиб кетар экан, гини англадик. Биз аввал эски методлардан фой- хўрсинади: «Пўстаксан, деб кулишга устасизлар. даланган ҳолда дарс ўтган бўлсак, энди янги ме- Бироқ қишлоққа бориб ишлашдан ҳаммаларинг тодлардан фойдаланишни, инглиз тилида мулоқот қочасизлар». Бугун эса мамлакатимизда шаҳар ва олиб бориш, гапиришга ўргатиш муҳимлигини ту- қишлоқ мактаблари ўртасидаги тафовут қисқариб шундик. бормоқда. Бу айниқса, чет тиллар масаласида яққол Д.ИСРОИЛОВА, Андижон вилояти Асака ту- кўзга ташланмоқда. Чунки бугун барча ҳудуддаги манидаги 57-умумий ўрта таълим мактабининг чет тили ўқитувчилари учун тенг шароит ва имти- инглиз тили фани ўқитувчиси: ёзлар яратилган. Бу эса қуёш тенг нур сочадиган – СEFR, Давлат таълим стандартини биламиз Ўзбекистоннинг ҳар бир ҳудудида ёшлар дунё би- дерканмизу, яхши англамаган эканмиз. Инглиз ти- лан бўйлашиб таълим олиш имконига эга, дейиш лини ўқувчиларга мураккаб йўллар билан ўргатган учун барча асос бор. эканмиз, дарслардан сўнг билдикки, чет тилини ўргатишнинг осон ва содда усуллари ҳам бор экан, Улдона АБДУРАҲМОНОВА, ана шу методлардан қандай қилиб фойдаланиш «Til va adabiyot ta’limi» йўлларини биз нафақат ўқувчиларга, балки ўз журнали мухбири

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 7

www.ziyouz.com kutubxonasi Amaliyot saralagan taklif

Бахтиёр МЕНГЛИЕВ, ЎзМУ профессори, филология фанлари доктори, Башорат БАҲРИДДИНОВА, Қарши ДУ доценти, филология фанлари номзоди

ОНА ТИЛИ ТАЪЛИМИ: узлуксиз таълим босқичларида чалкашликларга учрамаяптими? Бугунги кунда ёш авлодга ҳар томонлама юқори ри хусусида мулоҳаза юритар эканмиз, мақсадимиз савияда таълим ва тарбия бериш узлуксиз таълим – “ўрганувчиларни ўзига жалб қиладиган, ҳатто олдидаги энг долзарб ижтимоий буюртмадир. Бу тажрибасиз ўқитувчининг камчиликларини ҳам вазифанинг аъло даражада амалга оширилишига бартараф қиладиган, нафақат ўқувчи, балки эришиш таълим берувчига ҳам, таълим олувчига ўқитувчининг билимини оширадиган сифат- ҳам, таълим воситасига ҳам янги-янги талабларни ли ўқув адабиётини яратиш”дек эзгу ишдан четда қўймоқда. Фан-техника кескин ривожланаётган, ах- қолмаслик эканини таъкидлаб ўтамиз. Аммо, айтиб борот-коммуникация воситалари ўта шиддат билан ўтиш керакки, ушбу босқичда амалиёт жараёнида тараққий этаётган, ҳаёт суръатлари беқиёс тезлаш- юзага чиқиб қолаётган камчилик, чигалликлар ким- ган айни пайтда таълим олувчи нафақат соат са- гадир ёқмагани учун таҳлил қилинмаса, дарсликнинг йин янгиланиб бораётган билимларни тезлик билан сўнгги нашрида яна ўз ҳолича қолаверса, бартараф ўзлаштириши, балки улар ичидан энг мукаммалини этилмаса, босқичма-босқич ўтиш мезони бузилади. ажратиб ола билиши зарур. Бу эса таълим берувчи- Ҳар қандай дарсликнинг мукаммаллиги таълим дан ўта изланувчан, янгиликни тез ўзлаштириб ола- учун муҳим, бироқ миллий тилни ўргатишга хизмат ётган, аниқ хулосаларгагина ишонадиган ўқувчининг қиладиган она тили дарсликларининг мукаммал талабларига тўла жавоб бера олиши, таълим воси- бўлиши ҳаммасидан ҳам муҳим. Дарслик бир олим тасининг эса ўқувчини ўзига жалб қиладиган, ҳатто ёки муаллифнинг шахсий қарашлари акс этадиган тажрибасиз ўқитувчининг камчиликларини ҳам бар- монография эмас. Унинг мукаммаллиги, тўғрилиги, тараф қиладиган даражада мукаммал бўлишини фикрларнинг узвийлиги учун барча она тили таъ- тақозо этмоқда. лими фидойилари бирдек жавобгар. Унга доир ҳар Маълумки, таълим олувчи умумий ўрта таъ- қандай синчковлик – эътироз, танқид ўрнида қабул лим, ўрта махсус (академик лицей) ёки касб-ҳунар қилинмай, шу фикрлар асосида чалкашликларга таълими (коллеж), олий таълим ва ундан кейинги барҳам бериб борилсагина, мукаммал ўқитиш воси- босқичларни бирин-кетин босиб ўтиш асосида ҳар таларига эга бўламиз. бир фандан етарлича билим ва кўникмаларни эгал- Баркамол авлод, комил инсонни тарбиялашда лайди. “Олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими дарсликларнинг ўрни муҳим. Шу боис ўқув адаби- тизими учун ўқув адабиётларининг янги авлоди- ётини яратишга қўйилаётган талаблар кундан-кун- ни яратиш концепцияси” (ОЎМТВнинг 02.08.2013 га такомиллашиб бормоқда. Қуйида дарсликка даги 278-сонли буйруғи) да таъкидланганидек, бу қўйиладиган талаб ва шу талабларни бажариш жа- босқичларда таълимнинг асосий воситаси бўлган раёнида юзага келаётган муаммолар, уларнинг ке- “ўқув адабиётларини яратишда Кадрлар тайёрлаш либ чиқишига сабаб бўлувчи омиллар ҳамда уларни миллий дастури асосида республикада жорий этил- бартараф этиш йўллари хусусида баҳс юритамиз. ган узлуксиз таълим тизимининг таълим турлари Сўнгги йилларда тур- ўртасидаги узвийлик ва узлуксизликни таъминлаш, кий тиллар гап қурилишида фанларда мавзулар изчиллигига, оддийдан мурак- тутган ўрнидан келиб чиқиб кабга, хусусийдан умумийликка ўтиб боришга ҳамда биргина кесим талқинида юз мавзуларнинг такрорланмаслигига алоҳида эъти- берган ислоҳотларнинг ўзи бор қаратилиши лозим”. узлуксиз таълим бўғинларида Маълумки, миллий тилга эга бўлиш давлат суве- мавзуни ўқитиш билан боғлиқ ренитетининг асосий тамойилларидан ҳисобланади. баъзи муаммоларни юзага Таълим олувчи ана шу тилдан ижтимоий, иқтисодий чиқарди. Жумладан, 8-синф ва маданий ҳаётнинг турли жабҳаларида, мулоқот “Она тили” (57-бет) ва акаде- ва муносабатнинг барча шаклларида эркин, тўғри мик лицейларнинг “Ҳозирги ва самарали фойдалана олиши учун унинг фонети- ўзбек адабий тили” (470-бет каси, орфографияси, лексикаси ва грамматикасига III босқич) дарсликларида ке- доир билимларни пухта ўзлаштирган бўлиши лозим. сим гапнинг марказий бўлаги Узлуксиз таълим бўғинларида ана шу миллий тили- эканлиги ҳамда кесимнинг миз фонетикаси, орфографияси, лексикаси ва грам- шахс-сон, замон, майл, матикасини ўқитиш учун хизмат қилувчи “Она тили” тасдиқ-инкор маъноларини ифода этиши айтилган. (умумий ўрта таълим мактаблари учун), “Ҳозирги Бу таъриф 6-синф “Она тили” дарслигидаги “Феъл- ўзбек адабий тили” (академик лицейларнинг ижти- лар гапда бошқа сўзлар билан боғланиб, кесим, эга, моий гуманитар йўналишлари учун), “Она тили ва тўлдирувчи, ҳол, аниқловчи вазифасида келиши адабиёт” (касб-ҳунар коллежлари учун) дарсликла- мумкин. Бунинг учун феъл махсус шаклларга эга рида учрайдиган айрим камчиликлар, уларнинг ке- бўлади. Турли гап бўлаклари вазифасида келиш либ чиқиш сабаблари ва бартараф этиш масалала- учун хосланган феъл шакллари феълнинг вазифа

8 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Amaliyot saralagan taklif

шакллари саналади. Феълнинг тўрт вазифа шак- даланган кесим бўлиб, кесимни шакллантирувчи во- ли мавжуд: 1) соф феъл шакли (ўқиди); 2) ҳаракат сита фақат кейинги кесим таркибида ифодаланиб, номи шакли (ўқимоқ, ўқиш); 3) сифатдош шак- барчасига алоқадор бўлса, бундай кўп кесимли гап ли (ўқиган, оқар); 4) равишдош шакли (ўқиб, кел- уюшиқ кесимли гап дейилади”. “Шаклланган, яъни гач)”. (6-синф, 46-бет) “Феълнинг замон, майл, кесимлик шакллари (тасдиқ, инкор, замон, шахс-сон шахс-сон қўшимчалари муносабат шаклла- маънолари)га эга бўлган кесим алоҳида бир ҳукмни ри ҳисобланади. Бу шаклларга эга бўлган ҳар ифодалайди, муайян гап марказини ташкил эта қандай феъл гапда кесим вазифасида келади” олади. Шунинг учун икки ва ундан ортиқ шаклланган (6-синф, 79-бет) фикрларини тўлдиради. 8-синф кесимли гаплар (лекин бундай гаплардаги кесим- “Она тили” дарслигининг 54-бетидаги 110-машқда лар уюшиқ бўлаклар тарзида бўлмаса) қўшма гап содда ва қўшма гап жуфтликларини фарқлаш учун саналади” (8-синф, 111-бет) деган қоида берилади берилган “Биз уйга қайтдик ва бирга дарс тайёр- ва мавзуни тушунтириш учун қуйидаги кўринишдаги ладик. – Биз уйга қайтиб, бирга дарс тайёрладик” машқлар бажарилади: Сиз аълочи ва жамоатчисиз. каби мисоллар ҳам мавзу моҳиятига мос. Аммо шу // Сиз аълочисиз ва жамоатчисиз. Дўкондорлар мо- дарсликнинг 59-бетида феъл-кесимнинг ифодала- лини мақтаб ва харидорларни чорлаб туришарди. ниши ҳақида сўз борар экан, соф феъл билан бирга // Дўкондорлар молини мақтаб туришарди ва хари- равишдош ва сифатдош шаклларининг ҳам кесимни дорларни чорлаб туришарди. ифодалаши айтилиши ва унга мисоллар келтириш- Ўқувчи мактабда содда ва қўшма гапларни аж- га уринилиши бир қадар чигалликни келтириб чи қа- ратишда шаклланган (замон, шахс-сон, тасдиқ- ради: “Феъл-кесимлар қуйидаги кўринишларга эга: инкор маъноларига эга бўлган) кесимнинг гапдаги а) соф феъл-кесим: Мен мактабга бораман; сонига таянилишини ўрганди. Таълимнинг кейинги б) равишдош билан ифодаланган кесим: Уй эга- босқичи – академик лицей (АЛ) дарслигига келиб си дастурхон ёзгунча, Фотима ҳам баркашни олиб “Жуда муҳим” эслатмаси остида “Уюшган бўлаклар келди. (С.А.); ўзаро зидлик муносабатида бўлганда, улар ора- с) сифатдош билан ифодаланган кесим: Пўлат сида зидлов боғловчилари қўлланади. Масалан, хатни кеча юборган”. (8-синф, 59-бет) Ҳаммасини тинглардим, аммо ўхшашини топмас- Касб-ҳунар коллежларининг “Она тили ва адаби- дим асло. (Ҳ.О.) (3-курс, 502-бет)” қоидасига кел- ёт” дарслигида ҳам феъл-кесимнинг ифодаланиши тирилган мисолдан сўнг зидлов боғловчиси уюш- қуйидагича қоидалаштирилган: ган бўлакни боғлаяптими, қўшма гап қисмларини 1. Соф-феъл кесим: Шу коллежда ўқийман. боғлаяптими деган муаммога дуч келади. Шу дарс- 2. Равишдош билан ифодаланган кесим: Шамол ликнинг “Уюшган кесимларни аниқланг” топшириғи эсиб, қоғозларни учириб юборди. остида берилган 124-машқида жами 11 та гап (1. Бу 3. Сифатдош билан ифодаланган кесим: Шу ҳу- сафар қизлар узоқ кулишди, чуғурлашди, торти- нарни устозидан ўрганган”. (88-бет) шишди) берилади, аммо уларнинг бирортаси ҳам Равишдошнинг кесим вазифасида келиши уюшган кесим эмас. (3-курс, 83-бет) КҲК дарслигида кейинги тадқиқотларда қатъий инкор қилинди. ҳам уюшган кесим қоидалаштирилган ўринда: “Нутқ Бу эргаш гапли қўшма гаплар таснифида ҳам қудратли куч: у ишонтиради, ундайди, мажбур эта- ўзгаришларни юзага келтирди. -(и)б шаклими, -гун- ди” (90-бет) мисолининг келтирилиши ўқувчининг ча шаклими, барибир, равишдош кесимлик белгиси мактабда 8-синф дарслигидан ўзлаштирган билим- бўлган замон, шахс-сон, майл шакли ва маъносига ларига зид бўлиб чиқади. эга эмас. Сифатдош кесим вазифасида келиши мум- АЛ дарслигининг “Қўшма гап” мавзусига келиб: кин, фақат от-кесим: “Эман дарахтининг эгилгани “190-машқ. Қўшма гап таркибидаги боғловчи воси- – сингани, Онамга ёққани – менга ёққани” каби. таларни алмаштиринг” топшириғи билан берилган Бироқ “Пўлат хатни кеча юборган”, “Шу ҳунарни “1. Зайнаб кўчани чала-ярим супуриб ичкари кирди- устозидан ўрганган” гапларидан шаклан сифат- да, эшикни қулфлади” типида берилган мисоллар- дош бўлган феъл замон ҳосил қилиш учун иштирок ни қандай тушунтириш мумкин. Шу дарсликнинг этяпти, яъни у соф феъл: юборганман, юборгансан, 124-машқида уюшиқ кесимга берилган гаплардан бу юборган. Мазкур феъллар тусланиш парадигмаси- гапнинг қандай фарқи бор? га эга бўлиб, унда ноль кўрсаткичга эга бўлган ўтган Дарсликларнинг яна бир муҳим вазифаси ўқув замон, III шахс бирлик, хабар майли, тасдиқ маъно- материалини лойиҳалаш жараёнида бошқа ўқув си мавжуд. манбаларида келтирилган материалларни ўрганиш, Аслида феъл-кесим фақат соф феъл билан уларнинг орасидаги узвийликни таъминлаш ва ол- ифодаланадими ёки равишдош, сифатдошлар ган билимларини чуқурлаштириш ҳамда амалий билан ҳам ифодаланадими? Агар равишдош би- фаолиятда қўллаш йўлларини топишдан иборат. лан ифодаланса, 8-синф дарслигининг 54-бет Худди шу мавзуга доир чалкашлик КҲК дарслигида 110-машқдаги гап жуфтликларининг ҳар иккиси сифатдош ва равишдош шаклларининг қўшма гап ҳам қўшма гапми? Мавзуни тушунтиришдаги ана қисмларини боғловчи восита сифатида саналиши шу чалкашлик уюшиқ кесимларни тушунишда мисолида ҳам давом эттирилади. (84-бет) ҳам, содда ва қўшма гапларни ажратишда ҳам, Ўтган аср охирларигача тилшуносликда қисм- қўшма гап қисмларини боғловчи воситаларни лари равишдош шакли ёрдамида боғланган деб санашда ҳам бир қатор муаммоларни келтириб қаралган Қўнғироқ чалиниб, дарс бошланди типи- чиқармоқда. даги гаплар шаклланган кесим (бошланди) битта Уюшиқ кесим борасида ҳам баъзи муаммолар бўлганлиги сабабли бугунги нуқтаи назардан сод- бор. Жумладан, 8-синф дарслигида “Гап таркибида да гап. Равишдош, сифатдош шакллари сўзларни икки ёки ундан ортиқ атов бирликлари билан ифо- боғлаши мумкин, аммо гапларни боғлаш хусуси-

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 9

www.ziyouz.com kutubxonasi Amaliyot saralagan taklif

ятига эга эмас. Равишдош қўшма гап қисмларини асосида хулоса қилиш мумкин. Сўз туркумлари- боғлайди, дегани равишдош эргаш гапнинг кесими нинг таснифланиши, дарсликларда ўқитиш тар- деган хулосага олиб келади. тиби масаласида ҳам мулоҳазаталаб ўринлар Шунингдек, “Мураккаб от-кесимнинг тузилиши” учрайди. Маълумки, сўз туркумлари лексик-грам- мавзусида “Билиб олинг” кўрсатмаси остида “Му- матик категория бўлиб, категория аъзолари унинг раккаб от-кесим от+боғлама вазифасида келган таркибида маълум тартибда ўринлашади. Тур- ёрдамчи феъл ёки кўмакчи феъл (?) қўшилувидан кий тиллар гап қурилишида феълларнинг ўрни ҳосил бўлади. ... Кесимни шакллантиришга хизмат муҳимлиги, шунингдек, олмошларнинг аташ маъно- қиладиган бундай боғламалар бўл, қил (?), эди... сига эга эмаслиги, қолаверса, фақат от, сифат, сонга каби ёрдамчилардир” деган қоида келтирилади. эмас, барча мустақил сўзларга ишора қила олиши Қоида таркибидаги қил ёрдамчи феъли дарслик- ҳисобга олиниб, миллий талқинда мустақил сўз нинг кейинги нашрларида олиб ташланди. Бироқ шу туркумлари феъл, от, сифат, сон, равиш, олмош қоидага кўра пастда берилган машқ матнида “127- тартибида гуруҳланди. Мактаб дарсликларида машқ. Қуйидаги бирикмаларни мураккаб от-кесим (6–7-синфлар) мустақил сўзларни ўқитишда шу тар- вазифасида қўллаб гаплар тузинг. ... яхшилик қил, тибга асосланилган. АЛ дарсликларида эса анъ- обод қилди, озод бўлди, хурсанд бўлди...” қўшма анавий тартибда – от, сифат, сон, олмош, феъл, феъллари ҳам аралаштириб юборилади. (8-синф, равиш тарзида берилмоқда. Бизнингча, бу маса- 64-бет) Бу феълларни ўқувчи қандай боғламали от- лада феъл, от, сифат, сон, равиш, олмош тарзида кесим вазифасида қўллаб мисол келтиради? ўқитилиши маъқул. Дарслик ўқувчини фаолликка, танқидий фикр- Сўз ҳар қанча мураккаб табиатли бўлмасин, у би- лашга ундаши, ижодий қобилиятини ривожлан- рор гуруҳга киритилади. Агар масала фанда кескин тириш, мустақил хулоса чиқариш кўникмасини ечилмаган бўлса, мактаб дарсликларида, яхшиси, шакллантириш, янги билимларни излаб топиш ва уни четлаб ўтиш керак деб ўйлаймиз. Баъзан амали- амалиётда қўллашга имкон бериши лозим. Дарс- ётда ўқувчиларнинг “керак, лозим, шарт, муҳим каби ликдан барча зарурий маълумотларни осонгина сўзларни қайси туркумга киритган бўлардингиз?” ўзлаштирган ўқувчида изланиш, мустақил ишлаш, деган саволларига дуч келинади. Шунингдек, бор, баҳс-мунозара қилишга эҳтиёж қолмайди. Шу боис йўқ сўзлари қайси сўз туркумига мансублиги ҳам замонавий таълимда мазмуни ва услубиятида бирор ерда қайд қилинмайди. аввалдан режалаштирилган хатоларни излаш- Аммо синтаксисга келиб, га мўлжалланган, дарс охирида ўқувчилар таш- эга, кесим, тўлдирувчи ёки хиси асосида қилинган хатолар текшириладиган, аниқловчининг ифодалани- ўқувчини берилган маълумотни назорат қилиш, ши ҳақида гап борар экан, эъти борли бўлиш, мустақил фикрлашга ўргатадиган модал сўз билан ифодалана- хатоли дарслар, мақсади ўқувчининг ўқитувчи билан ди деб: “Сиз билан ади-бади биргаликдаги билиш жараёнини илмий изланиш- айтишга вақтим йўқ! (8- га яқинлаштиришга қаратилган муаммоли таълим синф, 59-бет); Бор сўзлайди, усули, баҳс-мунозара методларидан кенг фойдала- йўқ ўйлайди (8-синф, 67- нилади. Аммо бу дарсликда бериладиган хулоса, бет). Айни масала муаммоли қоидалар ҳам мунозара, баҳсталаб бўлиши керак бўлгани учун ҳам сўз туркум- деган хулосага олиб келмаслиги керак. Жорий дарс- лари баҳсида бундай мисол- ликларда қуйидагича “танқидий фикрлашга” ундай- лар четлаб ўтилади. диган ҳолатларнинг юзага келишига, эҳтимол, шу Шунингдек, мактаб ва талаб сабаб бўлгандир? лицей дарсликларида баъзи Шунингдек, “... ғоят қизиқарли, ҳовлининг ўр- сўзларнинг турли масаласи- таси (8-синф, 25-бет); рақсга тушиш (8-синф, 31- да ҳар хиллик бор. Масалан: – худди, гўё, гўёки бет); зангори олов, қора олтин, кумуш тола, оқ ол- сўзлари чоғиштирув боғловчиси (2-курс, 399-бет), тин (8-синф, 34-бет); ҳаёти ачинарли (3-курс, 457- ўхшатиш-қиёслаш юкламасими? (7-синф, 93-бет) бет) каби бирикувларни сўз бирикмасига киритиш – шунинг учун, шу сабабли, шу боис бирикмала- мунозарали эмасми? Аммо уларнинг айримлари ри сабаб (эргаштирув) боғловчиси (2-курс, 399-бет), гап (ҳаёти ачинарли), айримлари тасвирий ифода кўмакчили қурилма? (9-синф, 43-бет) (зангори олов, қора олтин, кумуш тола, оқ олтин), Дарсликда асосий тушунча ва хулосаларнинг айримлари қўшма сўз (рақсга тушиш), айримла- таърифлари ниҳоятда аниқ ва равшан ёзилиши, ата- ри кўмакчили бирикув (ҳовлининг ўртаси, гулзор маларнинг умумийлигига эришилиши шарт. Бироқ бўйлаб), айримлари эса даражаланиш парадигмаси фаннинг энг муҳим атамаларини қўллашда ҳам хил- унсурлари (ғоят қизиқарли)га мисол бўлади. Улар ма-хилликлар мавжуд. Мактаб дарсликларида ха- сўз бирикмасининг мезонларига, ўқувчининг сўз би- бар майли, АЛ ва КҲК дарсликларида аниқлик май- рикмаси ҳақидаги ўзлаштирган билимларига мос ли, ижро майли, аниқ майл ёки аниқ нисбат / бош келмайди. нисбат, белгилаш-жамлаш олмошлари / биргалик- Дарсликда ўқув фани мазмуни тизимлашган ажратиш олмошлари, белгилаш олмоши / ажра- шаклда қатъий кетма-кетликда ва изчилликда од- тиш олмоши, мураккаб кесим / қўшма кесим каби дийдан мураккабга риоя қилинган ҳолда баён бир тушунча турли атамаларда қўлланиладиган қилиниши лозим. Бугунги она тили дарсликлари бу ҳолатлар учрайди. талабга қай даражада жавоб беришини узлуксиз Маълумки, сўз таркибига доир мавзуларни таълим бўғинларида айрим сўзларни туркумларга ўқитиш она тили таълимининг долзарб масалала- ажратиш билан боғлиқ муаммоларни кўриб ўтиш ридан бири. Сўз таркиби (морфемика) мактабда

10 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Amaliyot saralagan taklif

6-синфда, академик лицей- Она тили дарсликларидаги мулоҳазаталаб ма- ларда 1-курсда ўқитилади. салалардан яна бири амалий машқлар билан боғлиқ. Қўшимчалар таснифида Машқ учун танланган мисолларнинг мақсадга мос- ўзбек тилининг миллий таби- лиги мавзуни осон тушуниш, ўқувчи ва ўқитувчининг атидан келиб чиқиб, баъзи ҳамкорликдаги фаолиятида ғоят муҳим. Шунинг ўзгаришлар рўй берди. Жум- учун машқлар берилган топшириқ шартларига мос ладан, олдин шакл ясовчи си- бўлиши, ўтилаётган мавзу моҳиятини тўла акс этти- расига киритилган замон ва риши зарур. Фикримизни асослаш учун айрим ми- майл шакллари гап кесимини солларни келтирамиз: шакллантиришда шахс-сон – “75-машқ. Синекдоха ёки вазифадошлик усу- билан бир хил вазифа бажар- ли билан сўз маъноси кўчирилган ўринларни то- гани боис замон, шахс-сон, пиб, изоҳланг. 1. Ҳозирги ёшларга кўз тегмасин, майл, тасдиқ-инкор шакллари улар биздан кўра ақллироқ, билимдонроқ бўлиб кесимлик шакллари остида ўсишяпти. 2. Олимпиадада биринчиликни бу гал бирлаштирилмоқда. 6-синф Бухоро олиб кетди.” (2-курс, 200-бет) Берилган гап- она тили дарслигида шакл ясовчи қўшимчалар ларда ном кўчиши синекдоха ёки вазифадошлик луғавий ва синтактик шакл ясовчиларга ажратилиб, асосида юз беряптими ёҳуд бошқа усулдами? синтактик шакл ясовчилар муносабат шакллари ҳам – “154-машқ. Мақолларнинг маъносини изоҳланг деб юритилиши айтилади. Феъл мавзуси ўқитилар топшириғи остида Ўйла, изла, топ ўйини” (2-курс, экан, замон, шахс-сон, майл шакллари феълни ке- 241-бет) мисолини мақол деб берилиши тўғри эмас. сим вазифасига хослаши ҳамда эга билан боғлаш Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, дарсликда берилган вазифасини бажариши таъкидланиб, феълнинг му- таърифга кўра, мақол ва матални ажратишнинг ўзи носабат шакллари сифатида берилади. (6-синф, 79- мушкул. Аммо ҳар иккисига бир хил мисол берил- бет) Бундан замон, шахс-сон, майл шакллари ҳам ган бўлса-чи?: Аҳмоқнинг ақли тўпиғида. Мақол. синтактик шакл ясовчи деган хулоса келиб чиқади. (2- курс, 241-бет) Аҳмоқнинг ақли – тўпиғида. Ма- Бироқ 6-синф дарслигида ҳам (6-синф, 23-бет), ли- тал. (2-курс, 244-бет) цей дарслигида ҳам (1-курс, 120-бет), коллеж дарс- – “322-машқ. Нуқталар ўрнига феъл ясовчилар ни лигида ҳам (84-бет) “синтактик шакл ясовчиларга қўйинг. 2. Яхши билан сирдош бўлсанг, яхшилик би- эгалик, келишик ва шахс-сон шакллари киради” лан ун...сан.. Чин дўст борингни оширар, йўғингни тарзидаги қоида берилади. Нафақат ўқувчи, ҳатто яш...ар”. (2-курс, 372-бет) Нуқталар ўрнига қўйилиши ўқитувчиларда замон ва майл шакллари луғавий назарда тутилаётган -ар, -ир қўшимчалари бу ерда шаклми, синтактик шак- феъл ясовчи эмас, балки луғавий шакл ясовчи лми деган савол юзага қўшимчалардир. келди. “Ушбу гапда жами 5. 334-машқ. -лаб, -ча, -ларча қўшимчаларининг нечта қўшимча бор, шун- омонимлиги аниқ, лекин -дан, -лар қўшимчаларининг дан нечтаси луғавий шакл омонимлиги тушунарсиз. Бу шакллар равиш тарки- ясовчи, нечтаси синтактик бида яхлитланиб қолганда келишик ва кўплик шакл- шакл ясовчи” типидаги лари билан шаклдош бўла олмайди. (2-курс, 386-бет) саволларга жавоб бериш- Дарсликлар замонавий педагогик ва ахбо- да ўқувчи аниқ хулосага рот технологияларни қўллашга имкон бериш- келишга қийналади. га мослаштирилиши керак. Шунда ўқувчининг Она тили таълими- мустақил хулосалар қабул қилиши, ўз фикрини да грамматик шакллар- амалиётда қўллай олиши, аниқроғи, кузатишдан нинг туркона табиати ва татбиқ қилишгача бўлган жараённи мустақил бо- ўқувчиларнинг ёш хусу- сиб ўтишига имкон берувчи интерактив услублар- сиятидан келиб чиқиб, ни татбиқ қилишда кўмак беради. Бироқ дарсликни сўз ўзгартирувчи ва замонавий педагогик технологияларни қўллашга шакл ясовчи терминла- мослаштириш жараёнида, асосий эътибор техноло- ри ўрнига луғавий шакл гияга қаратилиб, илмий жиҳатдан хатоликлар келиб ясовчи ва синтактик шакл чиқишига йўл қўймаслик керак. Масалан, академик ясовчи терминлари- лицей 2-курс дарслигида сўз туркумлари охирида нинг қўлланилаётганига анча йиллар бўлди. Бунда шеърий грамматик топишмоқлар берилади. Аммо фақат термин янгиланмади, уларнинг тавсифи ва уларнинг аксарияти бадиий жиҳатдан ҳам, илмий таснифида ҳам сезиларли ўзгаришлар бўлди. Бироқ жиҳатдан ҳам хатоликлардан ҳоли эмас. ҳали ҳам 3-синф “Она тили” дарслигида улар “сўз 1. Сифат мавзусида: ўзгартирувчи қўшимчалар” номи билан ўқитилиши 6. “Поёнсиз, чексиз, тузсиз, эсиз, уйқусиз, бор- (3-синф, 63-бет), АЛ дарслигида “сўз ўзгартирувчи” сиз. Олти сўзда олти -сиз сифатларни топинг сиз? терминининг луғавий ва синтактик шакл ясовчи- Жавоб: поёнсиз, чексиз сўзларидаги -сиз”. (2-курс, ларнинг синоними сифатида ишлатилиши (1-курс, 317-бет) Фақат поёнсиз, чексиз эмас, тузсиз, уйқусиз 136-бет) изчилликка путур етказмоқда. Умуман, сўзлари ҳам -сиз сифат ясовчиси билан ясалган. бошланғич синфданоқ грамматик қўшимчаларни 2. Феъл мавзусида: ўқитиш, от ясалиши, сифат ясалиши, феъл яса- “7. Ишла, ўйла ҳам ялла, сайла, бола ҳам алла. лиши, бош бўлаклар, иккинчи даражали бўлаклар Олти сўзда олти -ла, феъл ясовчи қайси -ла? Жа- каби мавзуларни дарсликка киритилиши шартми!? воб: ишла, ўйла, Сайла сўзларидаги -ла”. (2-курс, 366- Бу ҳақда ҳам ўйлаб кўриш керак. бет) Сайла сўзи -ла феъл ясовчиси билан ясалмаган.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 11

www.ziyouz.com kutubxonasi Amaliyot saralagan taklif

3. Равиш мавзусида: ётларда от ва сифат ясалишига турлича боғлашлар 8.“Яхши ювгин, яхши егин, яхши деган, яхши мавжудлигидан хабардор. Аммо ўқувчи “Ушбу гапда бола. Яхши сўзин фарқин дегин? Жавоб: биринчи ва нечта сифат ясовчи ёки шахс оти мавжуд” каби са- учинчи яхши – равиш, тўртинчи, бешинчи яхши – си- волларга жавоб бераётганда, масалан, тошкент- фат”. (2-курс, 389-бет) Яхши егин – равиш (?), яхши лик сўзини шахс отига киритадими ёки сифатгами?2 бола – сифат (?) Яхши сўзининг қайси туркум экан- Морфологик таҳлил билан синтактик таҳлилнинг ёки лиги боғланаётган сўзига қараб белгиланадими?1 морфемик таҳлилнинг ўз мақсади бор. Дарслик юқори даражада умумлаштирилган Илмий жиҳатдан ёндашилганда сўз бирикмаси ва замонавий илмий билимларга асосланган ва қўшма сўзлар орасида ҳам, туб сўз ва ясама сўз маълумотлар – қоидалар, ҳукмлар, таснифлар- орасида ҳам, қўшма гап ва содда гаплар орасида дан ташкил топиши лозим. ҳам, айрим сўз туркумлари орасида ҳам ҳар икки- Жорий дарсликларда қоида ва ҳукмлар “Жуда сига хос хусусиятни ўзида мужассамлаштирадиган, муҳим”, “Билиб олинг”, “Эсда тутинг”, “Эслаб қолинг” аммо айрим белгиларига кўра икки гуруҳга ҳам ки- тарзидаги диққатни тортувчи кўрсатмалар шаклида ритиб бўлмайдиган “оралиқ учинчи”лар мавжуд. берилади. Бу яхши, аммо “Жуда муҳим” деб берил- Улар таълимнинг кейинги босқичи – олий филоло- ган ҳукмларнинг айримларининг ўзи “жуда тушунар- гик таълимда ўқувчига аниқлашиб боради. Мактаб сиз” бўлса-чи?! дарсликларида таълим мазмунига доир материал- 1. КҲК дарслигида уюшиқ бўлаклар тушун- ларни беришда, иложи борича, уларни четлаб ўтиш, тирилган қоидага “Уюшиқ ҳол: Устозингдан тилшуносликда ҳали кескин ечилмаган, мунозарали ёки дўстингдан кўрмаган яхшиликни китобдан фикрлардан қочиш керак. кўришинг мумкин” мисоли келтирилади. (90-бет) Дарсликлар, ҳар қанча ҳаракат қилинмасин, Аслида, ажратиб кўрсатилган устозингдан ва грамматикалашиш асоратидан халос бўла олма- дўстингдан сўзлари ҳол эмас. япти. Ҳатто бошланғич синф она тили дарслик- 2. “...Ҳол равиш, келишик ёки кўмакчили отлар, си- ларида сон-саноқсиз грамматик қоидалар, фақат фат, сон, тақлид сўз ва ундовлар (?), феълнинг хослан- иқтидорли ўқувчиларгина англай оладиган мурак- ган шакллари билан ифодаланади”. (8-синф, 82-бет) каб топшириқларнинг берилиши мақсадга мувофиқ Ҳолнинг ундов сўз билан ифодаланиши мунозарали. эмас. 1–2-синф она тили дарсликлари тўғри ёзув 3. “Ҳоллар содда (бир сўздан иборат) ва мурак- ва тўғри талаффузни ўргатиш учун (орфогра- каб (икки ва ундан ортиқ сўздан иборат) тузилишга фия, орфоэпия), 3–4-синф она тили дарсликлари эга бўлади. ...Мураккаб ҳолларнинг ифодаланиши: ўқувчининг нутқий бойлигини ошириш, сўз маъно- такрор сўзлар (?), сўз бирикмаси, иборалар (?), кен- ларини фарқлаш, улардан амалда ўринли фойда- гайган бирикмалар”. (8-синф, 83-бет) Такрор сўзлар ланишга доир кўникмаларни шакллантириш учун ҳам жуфт ва қўшма сўзлар каби, ибора бир сўзга (лексикология) хизмат қилиши лозим. Шунда ҳам тенг қурилма бўлгани сабабли содда гап бўлаги таълим самардорлиги ошади, ҳам она тили таъли- бўлмайдими? ми олдига қўйилган асосий вазифани бажариш учун 4. “Эганинг ифодаланиши: ... Отлашганда: ... пойдевор қўйилган бўлади, деб ҳисоблаймиз. сон билан: ..., сифат билан..., ҳаракат номи билан Олий таълим дарсликларида мунозарали ўрин- (?) ...” (8-синф, 67-бет) Ҳаракат номининг отлашиши ларнинг мавжуд бўлиши катта муаммо эмас. Нега- ҳақидаги фикр тўғрими? ки бу пайтда ҳар бир фан учун 5–6 та асосий ада- 5. “Сўзларни такрорлаш ва жуфтлаш билан ра- биёт, йигирмадан ортиқ қўшимча адабиёт тавсия виш ясаш: 4. Олмош-равиш (олдинма-кейин, нари- қилинади. Талаба улар орасидан тўғрисини топиб бери)”. (2-курс, 421-бет) Олдинма-кейин, нари-бери олаверади. Аммо мактаб, академик лицей ва касб- мисоллари равиш-равиш эмасми? ҳунар таълимида дарсликдан фойдаланилади. 6. “ўртача” сўзининг мақсад равишига мисол Майли, узлуксиз таълим бўғинлари она тили дарс- қилиб келтирилиши тушунарсиз. (2-курс, 383-бет) ликларининг муаллифлари, ўқув дастурлари бошқа- Ёшлик – от, сирдарёлик – сифатми? (9-синф, бошқа бўлсин, мактаб ўқитувчиси лицей дарслиги- 130-бет) -лик қўшимчаси мураккаб табиатли қўшимча даги, лицей ўқитувчиси мактаб дарслигидаги мате- бўлиб, мавжуд грамматикаларда унинг бир неча маъ- риаллардан бехабар бўлсин, аммо ундан асосий ноли от ясаши санаб ўтилади. Жумладан, 6-синф фойдаланувчи битта-ку! дарслигида (116-бет) ўрин-жой билдирувчи турдош Такрор бўлса-да, айтамизки, мақсад танқид ва атоқли отларга қўшилиб, шахснинг шу ҳудудга қилиш эмас. Узлуксиз таълимда миллий тилимизни мансублигини билдирувчи от ясаши, бундай пайтда ўқитиш билан боғлиқ чалкашликларни имкон қадар -лик қўшимчаси атоқли отни турдош отга айланти- бартараф қилиш. Дарсликни ким, қайси муаллиф риши ва кичик ҳарф билан ёзилиши тўғри таъкид- ёзганда ҳам камчиликлар қайта-қайта нашрлар жа- ланади. Тилшунос ушбу қўшимчанинг турли адаби- раёнида барҳам топиб бориши ҳақиқат.

1Таҳририят муносабати: муаллифлар бу ўринда яхши сўзининг равиш вазифасида келаётганига диққат қаратганлар. Масалани бу тарзда қўймаслик керак, чунки равиш вазифасида келади дегани, равиш дегани эмас. Агар сўзнинг туркумлиги бу билан ўзгариб кетганда ёки ўқувчилар шундай тушуниб қолганида эди, тил деб аталмиш синоат ғоят ғариб ҳолатга тушиб қолган бўлар эди. 2Таҳририят муносабати: мақола муаллифининг бу фикрига тушуниш қийин, чунки морфологик ёки синтактик таҳлилнинг ўз мақсади бўлади. Масалан, тошкентлик сўзини морфологик таҳлил нуқтаи назаридан от деб белгиланиши табиий. Бу ҳолатда мазкур сўзнинг туркумлик белгиси ўзи бирикиб келаётган сўз билан бўлган муносабатидан келиб чиқиб баҳоланмайди. Қолаверса, дарслик тестга қараб яратилмайди, балки тестлар дарслик асосида тузилади.

12 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Dars – muqaddas Dars – muqaddas

Sanobar ABDURAHMONOVA, Namangan viloyati Mingbuloq tumanidagi 13-sonli davlat ixtisoslashtirilgan maktab-internati ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi

MA’NAVIY JASORAT TIMSOLI

Zulfi ya hayoti va ijodi (6-sinf, III chorak) Dars maqsadi: a) ta’limiy maqsad: o‘quvchilarga Zulfi ya hayoti va ijodi haqida bilim berish, shoira qalamiga mansub she’rlarni tahlil qilish malakalarini shakllantirish; b) tarbiyaviy maqsad: o‘smirlarda Vatanga, oila- ga va yorga sadoqat, vafodorlik, o‘zaro hamkorlik tuyg‘ularini shakllantirish, ularni mustahkam irodali, qat’iyatli, samimiy, Vatan ravnaqi yo‘lida xizmat qiladi- 4. “Nasihatlar” asari nechta bo‘limdan iborat? (44 gan inson sifatida tarbiyalash; bo‘limdan) d) rivojlantiruvchi maqsad: og‘zaki nutq malaka- “Tarjimon” guruhiga: larini rivojlantirish, mantiqiy fi krlash doirasini kengay- 1. Abay kimni ko‘lankaga o‘xshatadi? (37-so‘zda tirish, mustaqil fi krlashga o‘rgatish, o‘quvchi shaxsi- yomon do‘stni) yatida she’riyatga, Vatanga va oilaga muhabbat hissini 2. Abayning fi kricha, umidsizlik – bu…(g‘ayrat- kuchaytirish. sizlikdir) Dars turi: yangi bilim beruvchi. 3. G‘ayrat, Aql, Yurakning tortishuvlari haqida ne- Shakllantiruvchi kompetensiyalar: chanchi so‘zda bahs bo‘lib o‘tadi? (17-so‘zda) Kommunikativ va badiiy asarni o‘qish, tushu- 4. Abay 31-so‘zda aql bilan ilmga putur yetkazadi- nish va tushuntirish hamda badiiy asarni tahlil gan omillar deb nimalarni aytadi? (beg‘amlik, beparvo- (analiz, sintez) qilish kompetensiyalari: shoira lik, o‘yin-kulgiga ixlos qo‘yishni) she’rlarida yashagan umridan va qilgan mehnatidan if- “Muhabbat” guruhiga: tixor tuyg‘usiga to‘lgan kishi ruhiy olamining, hayotga, 1. 37-so‘zda Ilm qaysi qahramonga qarata ushbu yashashga bo‘lgan zavqning turli shakllarda ifodala- fi krni aytadi? Sening qo‘lingdan ko‘p narsalar keladi, nishini bilish, tushuntira olish, tahlil qilish, ularga baho turli amal, hiyla-nayranglarning bari sendan chiqadi. berish. (Aqlga) Kommunikativ va adabiy bilimlarni amaliyotda 2. Ilmni ko‘proq o‘rganish uchun odamga ikki narsa qo‘llash kompetensiyalari: o‘rganilgan mavzular kerak. Bular… (mulohaza yuritish va muhofaza qilish) bo‘yicha fi krini og‘zaki va yozma bayon qilish. 3. Ishning omadi nima? (o‘z vaqti) Amalga oshirish usuli: “Aqliy hujum”, “Chalkash 4. Shoir nimani “bu ham ilm o‘rganishning bir yo‘li, ma’lumotlar”, Zulfi ya hayoti va ijodiga oid slaydlar na- biroq unga ortiqcha hirs qo‘yish yaramaydi” deb aytadi? moyishi. She’rlar matni ustida ishlash, ifodali o‘qish, (bahsni) suhbat. III. Yangi mavzu bayoni. Foydalanilgan saytlar: http://www.adiblar.uz/ “Aqliy hujum” «Nafaqat she’rlari, balki butun ha- http://www.edunet.uz/ (www.ziyouz.com) yoti bilan o‘zbek ayolining ma’naviy qiyofasini namoyon Dars shiori: Seni seva-seva men boyib ketdim, etgan atoqli shoiramiz Zulfi yaxonimni ham men ana Dunyo ichra topgan dunyomsan, xalqim! shunday fi doyi insonlar qatoriga qo‘shgan bo‘lardim. (Zulfi ya) Uning jahon minbaridan yangragan she’rlari Sharq ayo- Darsning borishi: lining aql-u zakosi, fazl-u kamolining yorqin ifodasi sifa- I. Tashkiliy qism: tida millionlab she’riyat muxlislariga odamiylik, muhab- – salomlashish, davomatni aniq lash; bat va sadoqatdan saboq bergan, desak, mubolag‘a – siyosiy va ma’naviy daqiqa tashkil etish; bo‘lmaydi”. – o‘quvchilarni guruhlarga ajratish. – Aziz o‘quvchilar, ushbu fi krlar muallifi kim ekan- Guruhlarni Zul fi ya xonimga xos fazilatlardan kelib ligini bilasizmi? chiqqan holda quyidagicha nomlash mumkin: “Sado- – Ustoz, bu fi krlar muhtaram Yurtboshimiz Islom qat”, “Tarjimon”, “Muhabbat” kabi. Abdug‘aniyevich Karimovning “Yuksak ma’naviyat – II. O‘tilgan mavzuni so‘rash. Abay hayoti va yengilmas kuch” asaridan olingan. ijodi, “Nasihatlar” asari yuzasidan tezkor savollar – Zulfi ya nomidagi Davlat mukofoti qachon ta’sis beriladi: etilgan? “Sadoqat” guruhiga: – Zulfi ya nomidagi Davlat mukofotiga kimlar 1. Abayning asl ismi nima? (Ibrohim) sazovor bo‘ladi? 2. Abay dostonlarini o‘zbek tiliga kim tajima qilgan? O‘quvchilarning javoblari tinglanadi. (Mirtemir va Uyg‘un) O‘quvchilarga atoqli shoiramiz Zulfi yaxonim haqida 3. “Naqliya so‘zlar” asarini kim tarjima qilgan? taniqli adiblar bildirgan quyidagi fi krlarni qo‘shimcha (Nosir Fozilov) ma’lumot tarzida slayd orqali berish mumkin: veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 13

www.ziyouz.com kutubxonasi Dars – muqaddas

1-slayd 8-slayd Agar Zulfi ya Armanistonda Shoira Zulfi yaning adabiyot olami- tug‘ilganda – Silva, Lenin gradda tug‘ilganda mizdagi ovozini birinchi eshitganimda, birinchi – Bergolst, Bolgariyada – Bagrya na, Yu- she’rlarini o‘qiganimda ilhomining tozaligi, his- goslaviyada tug‘ilganda Desanka Maksi- larining nafi sligi, she’rlarining samimiyligidan movichdek mashhur shoira bo‘la olar edi... suyungan edim. Shoira ijodiyot mashaqqa- (Rasul Hamzatov) tidan zavq, nash’a tuyib, xalq ila birga xalq yuragidan kuylab yashaydi. (Oybek) 2-slayd 9-slayd Zulfi yaning she’rlarini ona tilim – boshqird O‘zbek poeziyasida Zulfi ya degan tiliga o‘girarkanman, ulardan olgan zavq meni nomning chaqnab paydo bo‘lishi – tong yul- lol qoldirgan. Umuman aytganda, Zulfi ya, uning duzining tug‘ilishiga teng voqea bo‘lgani ha- ijodi, she’riyati ma’naviy turmushimizning, milliy nuz esimda, o‘sha tongning o‘ziday rost va madaniyatimizning bir qismiga aylanib ketgan. yorqin bir haqiqat bu o‘zi! Chigilliklar, torti- Biz shunday deb hisoblaymiz va bu bilan faxr- shuvlar, izla nishlar to‘liq bir pallada yangi va lanamiz. (Mustay Karim) umid baxsh bir sado, yo qimli bir soz jaranglab ketgan edi-da. (Mirtemir) 3-slayd (Izoh: Ushbu ma’lumotlar “Ehtirom” kitobidan olindi. Men shoira poeziyasida dilbarlik, donolik, T.: “O‘zbekiston”, 1995). bu – ulkan madaniyatning qo‘lga kiritgan ul- So‘ngra o‘qituvchi Zulfi yaning quyidagi she’ri bilan kan yutug‘i ekanligini ham ta’kidlamoqchiman. Chunki Zulfi ya faqat o‘z she’rlarida gavdalan- yangi mavzuni davom ettiradi: gan to‘la-to‘kis ayol timsoligina emas, balki Tavsifi ngiz oltin kitob qilsam kam, u mukammal shaxs hamdir. Go‘zal zamo- Kamtarin, baxtiyor, mehnatkash xalqim. namizda shakllanib, kamolga yetgan shaxs. Sizga xirmoncha she’r yozmasam ham, (Chingiz Aytmatov) Baxt haqqi, qalbimdan qilaman ta’zim. (Zulfi ya) O‘qituvchi darslikda berilgan ma’lumotlarni yuqo- 4-slayd rida ajratilgan guruhlarga uch qismga bo‘lib beradi, ya’ni Sizning misralaringizni kuychi bul- “Mozaika” usuli yordamida yangi mavzu o‘zlashtiriladi: bullarimiz shunday kuylaydilarki, ularni “Sadoqat” guruhiga: Moskvada turib ham eshitish mumkin. Sizning Zulfi ya Isroilova – xalqimizning atoqli va ardoqli ovozingiz hamisha tetik. U kishiga quvonch bag‘ishlaydi, uni go‘zal hissiyotlar bilan to‘la vakili. U 1915-yilning 1-martida Toshkent shahrining dunyo sari chorlaydi. Natijada hayot to‘kislik qadimiy Degrez mahallasida tavallud topgan. Avval va aniqlik kasb etadi. (Nikolay Tixonov) boshlang‘ich maktabda, so‘ng xotin-qizlar bilim yurtida tahsil olgan. 1935–1938-yillarda O‘zbekiston Fanlar 5-slayd akademiyasining Til va adabiyot instituti aspirantu- Men o‘z vaqtida Zulfi yaning she’rlarini rasida o‘qigan. Shundan keyin turli nashriyotlarda ish- sevib, quvonch bilan tarjima qilganman, zero, lagan. 1953-yildan 1980-yilgacha, qariyb o‘ttiz yilga bu she’rlar muhabbat, beqiyos otashin mu- yaqin “Saodat” nomli xotin-qizlar jurnalida Bosh muhar- habbat haqidagi she’rlardir. Mening nazarim- da, Zulfi ya o‘zining butun ayollik latofati va rir bo‘lgan. nafi sligi bilan birga mana shunday barkamol U atoqli o‘zbek shoiri Hamid Olimjon bilan oila qur- inson, baquvvat va mustahkam irodali shoir- gan. Biroq ular orzularga to‘la hayot kechirayotgan pal- dir. (Konstantin Simonov) lada – 1944-yilda avtohalokat tufayli turmush o‘rtog‘idan ayriladi. Shundan so‘ng umr bo‘yi o‘z muhabbatiga so- 6-slayd diq qolib, Hamid Olimjonning ishlarini sabot bilan davom Zulfi yaning hayot jasorati qancha- ettirdi. Uning “Semurg‘”, “Zaynab va Omon” dostonlari dan qancha qalamkashlar uchun go‘zal va asosida pyesa va opera librettolarini yaratgan. afsonaviy ijodiy mavzu bo‘lib kelayotir. Bu guruhiga: mavzuda ko‘plab she’rlar, dostonlar, hatto “Tarjimon” sahna asarlari ham yaratilgan. Adabiyot va- Zulfi yaning dastlabki she’rlari “Hayot varaqlari” killariga xalqning bu qadar e’zoz-e’tibori bejiz nomi bilan 1932-yilda bosilib chiqqan. Shundan so‘ng emas. Munis, mehnatkash, mushfi q xalqimiz shoiraning “She’rlar” va “Qizlar qo‘shig‘i” (1938), “Uni o‘zining iste’dodli shoira qizini, hayoti sadoqat Farhod der edilar” (1943), “Hijron kunlarida” (1944), va vafo bilan yo‘g‘rilgan farzandini, albatta, ardoqlaydi-da. Zulfi ya opamiz mana shu “Dalada bir kun” (1948), “Tong qo‘shig‘i” (1953), hurmat-e’zozlarga tamomila munosibdirlar. “Yuragimga yaqin kishilar” (1958), “Kuylarim sizga” (Abdulla Oripov) (1965), “O‘ylar”, “Shalola” kabi o‘nlab she’riy to‘plamlari chop etildi. “Quyoshli qalam”, “Mushoira”, “Xotira si- 7-slayd niqlari” kabi poemalar yaratdi. Rus, ukrain, ozarbayjon, Zulfi ya va uning poeziyasini ayol- hind shoiralarning she’rlarini o‘zbek tiliga tarjima qildi. lar dunyosidan ajratib bo‘lmaydi... Axir xal- Zulfi ya keng tanilgan jamoat arbobi edi. U Osiyo, qimizning faxri bo‘lgan Zulfi yaning o‘zi ham, Afrika va Yevropaning o‘nlab davlatlarida bo‘lib, xalqaro Vatanimizda birinchi va yagona qah ramon shoira Zulfi yaning o‘zi ham ayol qalbi ning xotin-qizlar hamda adabiyot namoyandalarining hara- mo‘jizasi emasmi! (Asqad Muxtor) katlarida faol ishtirok etardi. Ma’lumki, Zulfi ya Pushkin, Nekrasov, L. Ukrainka she’rlarini rus tilidan o‘zbek tiliga

14 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Dars – muqaddas o‘girgan. Shoiraning she’rlari ingliz, nemis, rus, bolgar, Nevara xitoy, hind, yapon, arab, fors, vyetnam kabi juda ko‘p Ulug‘bekka xorijiy tillarga tarjima qilingan edi. Nevaram quyunday otilib kirib, “Muhabbat” guruhiga: Qalamim tagidan qog‘ozni yular. Mukofotlari: Damda varrak yasab ko‘kka uchirib, – Hamza nomidagi Davlat mukofoti – “O‘ylar”, Izidan qop-qora ko‘zlari yurar. “Shalola” she’riy majmualari uchun; Varrak tortar shekil, murg‘akni kuch-la – Javoharlal Neru nomidagi Hindiston sovrini – hind Oyoq tirab siltar dakani kibor. mavzusidagi she’rlari uchun; Ayrilib qog‘ozdan, she’rdan va hushdan – “Nilufar” mukofoti – tinchlik va do‘stlikni taran- Boqaman varrakboz jonga baxtiyor. num etuvchi asarlari va taraqqiyparvar Osiyo va Afrika Naq bobosi siyoq zehnday tiyrak, yozuv chilari harakatidagi faol ishtiroki uchun; Ko‘kish alangada yonar soch-u qosh. – Bolgariya Xalq Respublikasining 1-darajali “Kirill Borlig‘i ezgu bir o‘t bo‘lsa kerak, va Mefodiy” ordeni; Tomirlarda qonmas, kezadi quyosh. – Xalqlar do‘stligi ordeni – 1975-yil 60 yoshga Daka varrak tiniq zangori fazo to‘lishi munosabati bilan; Tubiga intilar, sho‘ng‘ir naq xayol – O‘zbekiston xalq shoiri. Talpingan ko‘ksingda, bolakay, ne bor, Zulfi ya nafaqat shoira, balki tarjimon, pedagog, jur- Sen iqbolga, senga ne tutar iqbol? nalist, davlat arbobi ham bo‘lgan. Uning mana shunday Nevara bo‘lmasa, odamzod, albat, komilligi uchun O‘zbekiston Respublikasida 1999-yil O‘zi kashf etardi, kashf etganday baxt. 10-iyunda yosh iste’dodli qizlar uchun Zulfi ya nomidagi Mustahkamlash uchun savollar: Davlat mukofoti ta’sis etildi. 1. “Nevara” she’rida shoiraga ta’sir ko‘rsatgan ho- Shoira 1996-yil 81 yoshida vafot etgan. lat nima edi? (Nevarasining she’r bitilayotgan qog‘ozni VI. Yangi mavzuni mustahkamlash. olib, varrak yasagani) “Chalkash ma’lumotlar” usuliga ko‘ra o‘quv- 2. “Nevara” she’ri qaysi turkumga kiritilgan? (“Aziz chilar slayd orqali berilgan jadvalni to‘g‘rilab to‘l- tuyg‘ular”) diradilar: 3. Shoira nevarasining shamollardan cho‘chimay, varragini balandroq uchirishni istayotganidan qanday Chalkash ma’lumotlar xulosa chiqaradi? (Nevaraning kelajakka dadil qadam tashlayotgani va uning avlodni davom ettiruvchi su- yanch ekanligini ta’kidlaydi) 1915-yil 1. 1-mart 1. Zulfi ya vafot etgan 4. Bu she’r orqali shoira inson uchun eng aziz tuyg‘ulardan deb nimani aytadi? (Insonlik baxti va bo- “Uni Farhod der edilar” to‘plami 2. 1932-yil 2. chop etildi bo-buvilik baxti) Oldindan yozib olingan videorolikni, ya’ni Zulfi yaning Zulfi ya nomidagi Davlat mukofoti 3. 1996-yil 3. ta’sis etildi o‘zi o‘qigan she’rlaridan namunalarni televizor yoki kompyuterda namoyish etish mumkin. 4. 1935-yil 4. Ardoqli shoira tavallud topgan O‘qituvchi xulosasi: O‘zbek she’riyatining yorqin O‘zFA ning Til va adabiyot instituti yulduzi Zulfi yaxonim nomini biz hamisha yuksak ehtirom 5. 1944-yil 5. aspiranturasiga kirdi ila tilga olamiz. U vafo hamda muhabbatni tarannum 1953–1980- etuvchi yetuk shoiradir. Uning hayot yo‘li va ijodi bilan 6. yillar 6. Ilk kitobi nashrdan chiqdi yaqindan tanishar ekanmiz, shoiraning, haqiqatan ham Hamid Olimjon avtohalokatga komil inson darajasiga yetganining shohidi bo‘lamiz. Biz 7. 1953-yil 7. uchradi shoiraning hayot yo‘li orqali har qanday vaziyatda ham 2001-yil 10- “Saodat” jurnalida muharrir inson o‘zini qo‘lga ola bilishi zarurligi, kelajakka umid va 8. iyun 8. vazifasida ishladi ishonch bilan intilmoq darkorligi, o‘z umrini faqat ezgu ishlar uchun baxshida qilishi zarurligi, shundagina u ar- “Tong qo‘shig‘i” to‘plami nashrdan 9. 1965-yil 9. chiqdi doqli shoiramiz kabi el-u yurt orasida hurmat va e’zoz topishiga amin bo‘ldik. Zulfi yaxonim o‘z she’rlari orqali 10. 1943-yil 10. “Kuylarim sizga” to‘plami o‘quvchini hamisha samimiy, irodali bo‘lishga, hayotni chop etildi va aziz yurtini ardoqlashga, istiqlolning qadriga yetib, O‘qituvchi o‘quvchilarga ma’lumotlarning javoblari yurt ravnaqi yo‘lida xizmat qilish oliy fazilat ekanligini raqamlar asosida belgilanishini tushuntiradi va javob- anglab yashashga chorlaydi. larni belgilash uchun maxsus kichik qog‘ozlar tarqatadi. V. Baholash va rag‘batlantirish. Darsda faol Javoblar slayd orqali beriladi: ishtirok etgan o‘quvchilar baholanadi, g‘olib guruh aniq- lanadi va rag‘batlantiriladi. 1–4, 2–6, 3–1, 4–5, 5–7, 6–8, 7–9, 8–3, 9–10, VI. Uyga vazifa: 10–2. 1. Zulfi ya hayoti va ijodiga oid qo‘shimcha Javoblar yig‘ib olingach, guruhlar o‘zaro bir-birlari- ma’lumotlar yozib kelish. ning javoblarini tekshiradilar va baholaydilar. 2. Shoira she’rlaridan birini yod olish. So‘ng shoiraning “Nevara” she’ri o‘quvchilarga ra- 3. Zulfi ya she’rlari asosida rasmlar chizish (iqtidorli von va ifodali tarzda o‘qitiladi. o‘quvchilarga).

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 15

www.ziyouz.com kutubxonasi Dars – muqaddas

Dilrabo HASANOVA, Farg‘ona viloyati Marg‘ilon shahridagi 17-umumiy o‘rta ta’lim maktabining ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi

TILSHUNOSLIK VA UNING BO‘LIMLARI (5-sinf, III chorak)

Darsning maqsadi: Namuna: – o‘quvchilarga tilning ichki tuzilishi, fonetika, lek- Yozamiz-u ko‘ramiz, sikologiya, morfologiya va sintaksis bo‘limlari haqida Aytamiz, eshitamiz? ma’lumot berish; – o‘quvchilar onggiga milliy qadriyatlar, yaxshilik fazilatlarini singdirish; Bordir olti xil tovush, – o‘quvchilarning lingvistik layoqatlari, og‘zaki va Ular cho‘zib aytilar. yozma nutq malakalarini rivojlantirish. So‘z tuzilmas ularsiz Darsning uslubi: suhbat, ta’limiy o‘yin (grammatik O‘ylang, balkim toparsiz? topishmoq), kichik guruhlarda ishlash, “Tushunchalar tahlili” metodi. Darsning jihozi: darslik, videolavha, slayd. Nutqimizda qo‘llanar, Darsning borishi: O‘quvchilarning yozma sa- Bir ma’noni bildirar? vodxonligini (o‘quvchilarning bilimlarida aniqlangan bo‘shliqlarni to‘ldirish maqsadida bunday nazorat turi o‘tkazilsa, maqsadga muvofi q bo‘ladi) oshirish maqsa- Ma’nosida narsa nomi, dida qisqa izohli diktant o‘tkaziladi. Diktant matni Har kim? nima? so‘rog‘i. o‘quvchilar tomonidan yozib bo‘lingach, ularga xatolar- ni tuzatish uchun slayd orqali izohli diktantning matni Topishmoq javoblari tinglanadi. ko‘rsatiladi. So‘ng audiomatn orqali Zahiriddin Muhammad Bobur ruboiysi (shoh va shoir Boburning hayoti va El-yurt, mehr-shafqat, qovun-tarvuz, omon- ijodiga ishlangan videolavha ham ko‘rsatiladi) va she’r eson, kecha-kunduz, yozin-qishin, asta-sekin, matni eshittiriladi hamda o‘quvchilarga quyidagi top- uch-to‘rt, kiyim-kechak, ikir-chikir, duk-duk, ich- shiriqlar beriladi. i chidan. Namuna: Har kimki, vafo qilsa – vafo topqusidur! Har kimki, jafo qilsa – jafo topqusidur! Uy vazifasini so‘rash: O‘quvchilar adabiyot dar- Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonlik hargiz, sida o‘qilgan badiiy asardan yordamchi so‘zlar ishtirok Har kimki, yomon bo‘lsa – jazo topqusidur! etgan gaplardan yozgan 4–5 ta gapni o‘qiydi va tahlil (Z.M.Bobur) qilib beradi. Namuna: Vatanni sevish lozim, chunki u bizning Qalin og‘ayni nomusimiz, orimiz. Podsho hammadan ham kenja Eson va Omon. kuyovini yaxshi ko‘rardi, chunki u podshoni ilonning hu- Bir xil yoshdadir jumidan saqlab qolgan edi. Bizga yaqinlashmadi, lekin Omon va Eson. nariroqda turib ish o‘rgatib turdi. Ulg‘ayishmoqda O‘quvchilarning javoblari tinglangach, o‘qituvchi omon va eson. o‘tilgan mavzuni umumlashtirib, yangi mavzuni bosh- Doim bo‘lishsin laydi. eson va omon. Yаngi mavzu bayoni: O‘qituvchi yangi mavzuni (Jurnaldan) bayon etishda o‘quvchilarga amaliy topshiriqlar beradi va ularning xulosalarini tinglaydi. 1-topshiriq. Ruboiy misralaridagi unli va undosh O‘quvchilar diqqatiga grammatik topishmoq (slayd tovushlarni ayting. orqali ko‘rsatiladi yoki o‘qituvchi og‘zaki ifodali o‘qib be- 2-topshiriq. She’rda tagiga chizilgan so‘zlar qan- radi) havola etiladi. day ma’no anglatayotganini ayting.

16 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Dars – muqaddas

– O‘quvchilar tomonidan topishmoq va topshiriqlar 3-guruhga: Ajratilgan so‘zlarning unli va undosh to- bajarib bo‘lingandan so‘ng o‘qituvchining yangi lingvis- vushlarini belgilash. tik bilimlar haqidagi umumlashtirilgan fi krlari quyidagi Topshiriqni tez va to‘g‘ri bajargan guruh g‘olib hisob- slayd orqali namoyish etiladi: lanadi. O‘quvchilarning mavzu bo‘yicha egallagan ko‘nikma Bilib oling! Tilshunoslik fani bir necha va malakalari tushunchalar tahlili metodi orqali aniqlab bo‘ limlarga ajratiladi. Tilning tovush tuzilishi fo- olinadi. netika bo‘limida, harfl ar grafi ka bo‘limida, so‘z Har bir guruh a’zolariga quyidagi jadval tarqatiladi: va uning ma’nolari leksikologiya bo‘limida, so‘z turkumlari morfologiya bo‘limida, gap va gap- Tushunchalar Tahlil va izoh da so‘zlarning bog‘lanishi sintaksis bo‘limida Tilshunoslik bo‘limlari o‘rganiladi. Fonetika Yangi mavzuni mustahkamlash bosqichida dars- Leksikologiya lik bilan ishlanadi. 335-mashq talabiga binoan barcha Morfologiya o‘quvchilarga xandalar ifodali o‘qitiladi. Ifodali o‘qish Sintaksis qoidalariga qat’iy rioya qilib o‘qigan o‘quvchilardan Tilshunoslik bo‘limlarining 1-guruh, qisman amal qilgan o‘quvchilardan 2-guruh, uzviy bog‘liqligi o‘qishda talablarga passiv javob bergan o‘quvchilardan 3-guruh tuziladi. Uchala guruh a’zolariga mashq aso- Bu topshiriqni ham to‘g‘ri bajargan guruh g‘oliblikni sida quyidagicha topshiriqlar beriladi: qo‘lga kiritadi. 1-guruhga: Xandada berilgan 2 ta gapni bo‘laklarga Dars so‘nggida g‘olib guruh aniqlanadi va faol ajratish. o‘quvchilar baholanadi. 2-guruhga: O‘qilgan xandalardagi so‘zlarni turkum- 336-mashq. larga ajratish. Uyga topshiriq:

TAQRIZ YANGI IZOHLI LUG‘AT Ilm-fannning barcha sohalari yangiliklarini to‘liq va darsliklar yaratildi. Jumladan, ona tili darsliklari- qamrab olgan terminologik lug‘atlarni yaratish til- ning yangi avlodi yuzaga keldi. shunoslikning dolzarb masalalaridan biridir. Chunki Umumta’lim maktablari, akademik litsey hamda lug‘at fandagi bir tu shunchaning turli ma’noda kasb-hunar kollejlarining ona tili darsliklari bo‘yicha ifodalanishiga chek qo‘yib, ilmning aniqligini davr talablariga javob beradigan terminologik ta’minlashga xizmat qiladi. Biroq bu jarayon niho- lug‘atlarni yaratish ham hozirgi kunning dolzarb ma- yatda murakkab, chuqur bilim va katta kuch talab salalaridan biriga aylandi. Shu bois N.Mahkamov qiladi. va I.Ermatov tomonidan “Tilshunoslik terminlarining Zero, ilm-fanning bugungi jadal sur’ati termi- izohli lug‘ati” yaratildi. nologik lug‘at, ayniqsa, izohli terminologik lug‘atlarda Ushbu lug‘at tilshunoslik terminlarini to‘la qamrab aks etishi uning muvaffaqiyatini belgilaydi. Bunda olgan. Har bir terminga berilgan izoh hodisaning mo- har bir terminning o‘zi atayotgan maxsus tushun- hiyatini to‘g‘ri, to‘la va aniq aks ettirgan. chaning mohiyatini to‘g‘ri, aniq va to‘liq ifodalashiga Mazkur lug‘atning oldingi izohli lug‘atlardan farqi, erishish lozim. birinchidan, umumta’lim maktablari, akademik litsey Xuddi shu maqsadda akademik A.Hojiyev to- hamda kasb-hunar kollejlarining o‘quvchilari uchun monidan tuzilgan “Lingvistik terminlarining izohli yaratilganligida bo‘lsa, ikkinchidan, izohlar amalda lug‘ati” yagona va eng muhim manba sifatida bo‘lgan ona tili darsliklari asosida berilgan. salkam o‘ttiz yildan buyon uzluksiz ta’lim tizimida Izohli lug‘atga XX asr boshlarida qo‘llanilgan ona foydalanib kelinmoqda. O‘zbek tiliga davlat tili tili darsliklaridagi terminlardan hozirgi kunda amalda maqomi berilishi munosabati bilan lug‘at qayta nashr bo‘lgan darsliklardagi terminlar kiritilgan. etildi. (A.Hojiyev. “Tilshunoslik terminlarining izohli O‘tmishda yaratilgan, lekin hozirgi davr darslikla- lug‘ati”, “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” nashriyo- rida qo‘llanilmagan terminlarning ham lug‘atga kiritili- ti, Toshkent, 2002). shi va izoh berilishi o‘quvchini faqat darslik doirasida Mustaqillik davrida o‘zbek tili taraqqiyoti uchun chegaralanib qolmasdan, ona tili fanidan bilimlarini keng imkoniyatlar yaratildi. Ayniqsa, “Ta’lim to‘g‘- yanada chuqurlashtirishga ham yordam beradi. Bir risida”gi Qonunning qabul qilinishi munosabati bilan so‘z bilan aytganda, muallifl ar o‘z oldiga qo‘ygan o‘qish va o‘qitish ishlariga alohida e’tibor qaratildi. maqsadga erisha olgan. Davlat ta’lim standartlari ishlab chiqildi, yangi dastur Sh.Jo‘rayeva

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 17

www.ziyouz.com kutubxonasi Ilg‘or pedagogik texnologiyalar

Shahlo ASATOVA, Navoiy shahar 17-umumiy o‘rta ta’lim maktabining ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi O‘QUVCHI BILIMIDAGI BO‘SHLIQLAR uni aniqlash va to‘ldirish usullarini bilasizmi?

O‘quvchilarda bugungi kun talabidan kelib chiqqan kechadi. holda bilim, ko‘nikma va malakalar hosil qilishda “So‘z sehri” usuli. Bu usuldan o‘tilgan mavzuni o‘qituvchi interfaol usullardan, turli didaktik mashqlar- so‘rashda yoki yangi mavzuni mustahkamlashda foy- dan foydalanmog‘i talab etiladi. Bunday darsda dalanish mumkin. Masalan, 6-sinfda “Fe’l” mavzusini o‘quvchilarning mavzuni tushunishi oson bo‘ladi va o‘rganishda Zulfi yaning “Xalqimga aytar so‘zlarim” yengil o‘zlashtiradi. Bu jarayonda hatto bo‘sh o‘zlash- she’ridan foydalaniladi. Buning uchun she’r monitorda tiruvchi o‘quvchilar ham faol bo‘lishga intiladi. ko‘rsatiladi. O‘quvchilar she’rdagi fe’l va uning shaklla- Darsda psixologik muhit yaratish uchun “Ifodali rini aniqlashadi: o‘qish” usulidan foydalanish mumkin. Bunda har dars- O‘zing tashna etding, o‘zing suv tutding, da 1 yoki 2 o‘quvchi yangi she’r yod olib keladi. She’rlar Qalbimdagi sahrom, daryomsan, xalqim. qanday mavzuda bo‘lishidan qat’i nazar, o‘quvchi yo- Seni seva-seva men boyib ketdim, shiga mos bo‘lishi talab etiladi. Ushbu usuldan har Dunyo ichra topgan dunyomsan, xalqim. darsda muntazam ravishda foydalanish va sinfdagi Yoki o‘quvchilar e’tiboriga hadislar havola qilinadi barcha o‘quvchilarni jalb etish mumkin. va undagi qo‘shimchalar aniqlanadi: Bu usulni qo‘llashdan kutiladigan natija: “Ilm egallang! Ilm sahroda do‘st, hayot yo‘llarida ta- – har bir o‘quvchi navbati bilan yangi she’r yod olib yanch, yolg‘izlik damlarida yo‘ldosh, baxtiyor daqiqa larda keladi; rahbar, qayg‘uli onlarda madadkor, odamlar orasida – o‘quvchilarda ifodali o‘qish ko‘nikmasi shakllanadi; zeb-u ziynat, dushmanlarga qarshi kurashda quroldir”. – o‘quvchilar she’rning muallifi va unda ilgari suril- Bu usulni qo‘llashdan kutiladigan natija: gan g‘oyani aniqlashni o‘rganadi; – o‘quvchilarga axloqiy tarbiya beriladi; – o‘quvchilarning badiiy adabiyotlarga bo‘lgan – ifodali o‘qish ko‘nikmasi shakllantiriladi; qiziqishi oshadi. – o‘quvchilarning mavzuga doir bilim, ko‘nikma, Ona tili darslarida o‘tilgan mavzuni so‘rash bos- malakasi boyiydi. qichida “Qoidalar” usulidan foydalanish ham yaxshi “So‘z ko‘rki – maqol” usuli. Bu usulda maqol- samara beradi. Bu usulni darslarda muntazam qo‘llash lar monitor orqali ko‘rsatiladi yoki yozuv taxtasida mumkin. Bunda o‘quvchilar guruhlarga bo‘lingan holda yozilgan bo‘lib, har bir guruh ishtirokchisi o‘ziga beril- darsda o‘tilgan qoidalarni aytishi, o‘zidan oldingi aytil- gan maqollardan mavzuga doir topshiriqni bajara- gan qoidalarni takrorlamasligi talab etiladi. Qoida aniq, di. Maqollarning qaysi mavzularda ekanligi topiladi. ravon, tez aytiladi va o‘qituvchi tomonidan nazorat Masalan, “Maqollardan fe’lning vazifa shaklini aniqlang qilinib, baholanib boriladi. va izohlang” topshirig‘i beriladi. Bu usulni qo‘llashdan kutiladigan natija: I guruhga: – sinfdagi barcha o‘quvchi ishtirok etadi va bahola- 1. Aybsiz do‘st izlagan do‘stsiz qolar. nadi; 2. O‘zga yurtda sulton bo‘lguncha, – o‘quvchilar bilimidagi bo‘shliqlarni to‘ldiradi, o‘z yurtingda ulton bo‘l. tashabbuskorlikni oshiradi; II guruhga: – mavzu va qoidani tez o‘zlashtirishga yordam be- 1. El boshiga tushgani – er boshiga tushgani. radi; 2. Yomonning ishi buzmoq. – o‘quvchilar faolligini oshiradi. III guruhga: “Grammatik topishmoq” mashqi. 1. Til – aql o‘lchovi. Urg‘u, bo‘g‘in mavzulari o‘rganilgach, bu mashqdan 2. Tortishmagan topmaydi. foydalaniladi. Bu usulni qo‘llashdan kutiladigan natija: 1. Soni unli tovushlar soniga teng, – o‘quvchilar tezkorlikka o‘rganadi; So‘zda qancha unli bo‘lsa, shuncha deng. (Bo‘g‘in) – o‘quvchilarga axloqiy tarbiya beriladi; 2. Biram kattakon o‘zi, – mavzuga doir bilimlar mustahkamlanadi; Go‘yo nuqtaning yarmi. – darsda barcha o‘quvchilarning ishtiroki ta’min lanadi. Unli ustida turar, O‘quvchilarning og‘zaki nutqini rivojlantirish ham- Uni baland ayttirar. (Urg‘u) da topqirlikka undash uchun “Maqolni davom ettir” “Qisqa savolga tez javob” usuli. Bu usulda har usulidan foydalanish mumkin. Guruhlarga navbat bi- bir o‘quvchiga o‘qituvchi tomonidan tezkor savol berila- lan maqollar aytiladi va o‘quvchi uni to‘g‘ri davom et- di va o‘quvchi aniq, lo‘nda va tez javob berishi talab eti- tirishi hamda mavzuga doir topshiriqni topishi lozim. ladi hamda baholanib boriladi. Bu usul bilan o‘quvchilar Masalan: bilimidagi bo‘shliqlarni aniqlash va bartaraf etish oson 1. Boshingga qilich kelsa ham... (rost gapir).

18 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Ilg‘or pedagogik texnologiyalar

2. Betga aytganning... (zahri yo‘q). O‘qi, o‘qituvchi, o‘quvchi, o‘qish, o‘qigan, o‘qiydi, ... 3. Yolg‘on uyaltirar, rost... (suyuntirar). Bu usulda tayanch so‘zlar berilishi yoki rasmlardan 4. To‘g‘ri so‘zning boshi qattiq bo‘lsa ham... (oxiri foydalanish mumkin. So‘ng so‘zlar ishtirokida gap yoki totlik bo‘lar). matn tuzish topshirig‘i beriladi. Eng mantiqli va maz- “Kim topqir” usuli. Bu usul o‘quvchilar bilimidagi munga boy gaplar yoki matn tuzgan guruh aniqlanadi bo‘shliqlarni to‘ldirishda juda qo‘l keladi. Bunda o‘quvchilar va rag‘batlantiriladi. 3 guruhga bo‘linadi. Masalan, 6-sinfda “Qo‘shimchalar” Bu usulni qo‘llashdan kutiladigan natija: mavzusini o‘rganishda mazkur usuldan foydalanish – o‘quvchining yozma nutqini rivojlantiradi; mumkin. Guruhlarga bosh so‘z beriladi. O‘quvchilar – uslubiy xatolar qilmaslikka undaydi; so‘zga qo‘shimchalar qo‘shishlari kerak bo‘ladi. – o‘quvchining fi krlash qobiliyatini o‘stiradi; I guruhga: – chiroyli va bexato yozish ko‘nikmasini shakllan- Gap, gapdon, gaplash, gapir, gapni, sergap, ... tiradi. Aql, aqlli, aqlsiz, aqldan, aqlga, aqlni, beaql, ... Faollikka undovchi, mavzuga qiziqtiruvchi maz- II guruhga: kur usullardan dars mavzusiga mosini tanlab qo‘llash Xabar, xabardor, xabarchi, bexabar, xabarsiz, maqsadga muvofi q. Bu usullar o‘quvchilar bilimidagi xabarni, ... bo‘shliqlarini to‘ldirishga samarali xizmat qiladi. Dars Ilm, ilmli, ilmparvar, ilmsiz, ilmiy, beilm, ilmdan, ... davomida to‘plangan ballar hisoblanib, o‘quvchilar ba- III guruhga: holanadi va eng faol guruh, eng faol o‘quvchi aniqlanib, Ulug‘, ulug‘vor, ulug‘lik, ulug‘la, ulug‘likni, ... rag‘batlantiriladi.

O‘YINLI TA’LIM USULLARI o‘quvchilarning darsga qiziqishini kuchaytirib, faolligini oshiradi

Darslarni samarali tashkil etish – murakkab jara- “Qora quti” tanlovida ichiga o‘quvchilarga yon. Buning uchun o‘qituvchi turli zamonaviy peda- noma’lum narsa solingan “qora quti” ko‘rsatiladi. gogik texnologiyalardan unumli va o‘z o‘rnida foy- O‘quvchilar bu narsaning nimaligini topishlari va o‘z dalanishi darkor. Bunday texnologiyalar yordamida javoblarini batafsil asoslab berishlari kerak. Qisqa- tashkil etilgan mashg‘ulotlarda o‘quvchilarning cha izoh ishtirokchilar diqqatiga havola qilinadi. mustaqil fi krlashi, mavzuni o‘rganishda mavjud Masalan, bu buyum taxminan XIII asrlarda paydo manbalardan to‘g‘ri foydalanishi va erkin mulohaza bo‘lgan, dastlab shox va baliq suyaklaridan yasal- yuritishiga imkoniyat yaratiladi. Quyida o‘yinli ta’lim gan. Qadimgi Misr vayronalaridan hatto toshdan usullaridan ayrimlarini Sizning hukmingizga havola yasalganlari ham topilgan. So‘ngra u temir, bron- etmoqchimiz. zadan yasalgan. Keyinchalik po‘latdan tayyorlan- “Chalkashgan mantiqiy zanjir” usulida gan. Po‘latdan ilk bor Germaniyaning Nyurnberg o‘quv chilar e’tiboriga o‘rganilayotgan faktlar shahrida yasalgan. Davrlar osha takomillashib, (jarayonlar, hodisalar) to‘plami sabab, natija hozirgi kunga kelib, yuqori navli po‘latdan turli yoki xronologik tartibi buzilgan holda beriladi. o‘lchamlarda ishlab chiqarilmoqda. 1 dan 12 ga- O‘quvchilarning vazifasi – faktlarni tartib bilan cha nomerlari bor. Sirti silliq, uchi nayzali o‘tkir, joylashtirish. Faktlarni o‘zaro bog‘lash uchun ko‘zi ovalsimon teshikli. Mazkur buyum bo‘lmasa, ular qo‘shimcha so‘zlarni qo‘llashi, matn ham tu- tikuvchi detallarni biriktirish, ko‘klash, kashta ishla- zishlari mumkin. Masalan: qaviq, teshiklar, igna, rini bajara olmaydi. Qora qutida igna bo‘ladi. Ko‘rib gazlama, baxya. Gazlamada igna hosil qilgan turganingizdek, ushbu o‘yin orqali o‘quvchilar o‘zi qo‘shni teshiklar orasida iplar chalishuvining bit- ishlatayotgan asbob-uskunalar ning tarixini ham ta tugallangan davri qo‘lda bajariladigan bo‘lsa, o‘rganishadi. qaviq deyiladi, mashinada bajarilgani esa baxya deyiladi. (Davomi 25-betda)

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 19

www.ziyouz.com kutubxonasi Ilg‘or pedagogik texnologiyalar

Shoira NASRIDDINOVA, Farg‘ona viloyat pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti katta o‘qituvchisi, Xalq ta’limi a’lochisi

«FARHOD VA SHIRIN» DOSTONI yangi pedagogik texnologiyalar obyektivida

9-sinf adabiyot darsida Alisher Navoiyning «Farhod – UMUMLASHTIRING. va Shirin» dostonini o‘rganishda «Bumerang» Mavzu umumlashtiriladi. Dars yakunlanadi. texnologiyasini qo‘llash yaxshi natija beradi. Mavzu Keyingi darsda Farhod timsoliga tavsif berish uchun e’lon qilingach, sinf o‘quvchilari to‘rt guruhga bo‘linadi. «SWOT» – universal tahlilni tanlash mumkin. Bunda Darslikda berilgan «Farhod va Shirin» dostoni matni ada biyot daftarining varag‘i 4 qismga bo‘linadi. 1-qismga ham to‘rt qismga bo‘linadi. Har bir guruhga o‘ziga te- Farhodning kuchli tomonlari, 2-qismga uning zaif tomon- gishli qismni diqqat bilan o‘qib, o‘rganib chiqish top- lari, 3-qismga uning imkoniyatlari va 4-qismga Farhodga shiriladi. Guruh a’zolari belgilangan vaqt davomida tahdid soluvchi xavf-xatarlar yoziladi. o‘ziga ajratilgan qismni o‘qiydilar. Matn o‘rganilgach, yangi guruhlar hosil qilinadi va Farhod timsoliga tavsif berish ular o‘z guruhida o‘rgangan matnini yangi guruhdosh- lariga o‘rgatadilar. Reglament belgilanadi. Shu tarzda Kuchli tomonlari Zaif tomonlari barcha guruhdoshlar bir-birlariga o‘z matnlari maz- Ishonuvchan, sodda, dush- O‘qimishli, iqtidorli, munini o‘rgatadi, natijada matnning bir parchasinigina man bilan yuzma-yuz iste’dodli, hunarning o‘qigan o‘quvchi to‘liq matnni o‘rganib oladi. turganda ham qadriga yetuvchi, barcha Endi o‘quvchilar dastlabki guruhlariga qaytib, bel- uning makri haqida hunarlarni egallagan gilangan vaqt ichida o‘zlari o‘rgangan matn parchasi o‘ylamaydi bo‘yicha savol tuzadilar. Unga tahdid 1-guruh: Imkoniyatlari 1. Farhodning iste’dodi, tug‘ma qobiliyatiga ta’rif be- soluvchi xavf-xatar ring. 2. «Yuzinda ishq asrori yozilg‘on, Ichinda dard Mashaqqatlardan ta’vizi qozilg‘on» baytida Farhodga xos bo‘lgan qaysi qo‘rqmaydigan, mustaqil jihatlar ifodalangan? fi krli, dovyurak, rostgo‘y, Xusravning makkorligi 2-guruh: muhabbatni qadrlovchi, 1. Farhoddagi g‘amginlikning sababini izohlang. elparvar 2. Dostonda Farhodning xalqparvarligi qanday tas- virlangan? Yozish uchun ajratilgan vaqt nihoyasiga yetgach, 3-guruh: o‘quvchilar tomonidan yozilgan fi krlar o‘qitib tekshirila- 1. Shirinning qaysi so‘zlarida Farhodning ayriliqdagi di. Qolgan vaqt davomida Farhod va Xusrav timsollari ruhiy holati bayon etilgan? bo‘yicha «Venn diagrammasi»ni to‘ldirish mumkin. 2. Farhod Xusravga qanday tanbeh berdi? 4-guruh: Farhod Xusrav 1. Asarda Vatanga bo‘lgan mehr, sog‘inch haqida nima deyiladi? 2. Farhod o‘zidan ayrilgan onasining holatini qan- Farqli to- day tasavvur qiladi? monlari: Farqli O‘xshash Savollar tayyor bo‘lgach, 1-guruh savol berish mehnatkash, tomonlari: oqko‘ngil, sof navbatini boshlaydi, qaysi guruh birinchi bo‘lib qo‘l tomonlari: ayyor, makkor, muhabbat ega- ikkalasi ham ko‘tarsa, shu guruh javob beradi. Javoblar to‘ldirilishi zolim, si, ishqni qadr- aslzoda, mumkin. shafqatsiz, Savol va javoblar nihoyasiga yetgach, dars laydi, elparvar, hukmdorlar FSMU xudbin usuli bilan yakunlanadi: mard, jasur, oilasidan – Bugungi darsda o‘rgangan mavzumiz haqida haqiqatgo‘y shaxs FIKR bildiring (o‘quvchilar o‘z fi krlarini bayon etishadi). yigit – Nima uchun shunday fi krga keldingiz, SABABini ayting (o‘quvchilar darslikdagi faktlarni keltirib, o‘z fi kr- larini asoslab berishadi). Adabiyot darslarini shu tarzda tashkil qilish o‘quv- – MISOLlar keltiring (o‘quvchilar darslikda berilgan chilarning darsga qiziqishlarini o‘stiradi va dars sama- matnga tayanib misollar keltirishadi). radorligini oshiradi.

20 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Ilg‘or pedagogik texnologiyalar

Sevara MAHMUDOVA, O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti dotsenti, fi lologiya fanlari nomzodi “SO‘Z TARKIBI” MIKROSKOP OSTIDA Sir emaski, ona tilini o‘qitish va o‘rgatishning o‘quvchilarning bilim darajasiga moslab topshiriqlarni barkamol avlod tarbiyasidagi o‘rni beqiyos. Biroq o‘z o‘zgartirishi ham mumkin. Bolaga lug‘aviy ma’nosini tilida savodli yozib, erkin fi krlay olish, uning har bir un- tushuntirish qiyin bo‘lgan so‘zlarni, ayniqsa, mavhum surini ongli ravishda idrok etib, jozibasini to‘la his qi- tushunchalar nomlarini tavsiya etmagan ma’qul. lish ko‘nikmasini o‘stirish, nutq madaniyatini to‘laqonli Masalan, diyonat, ezgulik, iroda, xuruj, manzur, shakllantirishda “Morfologiya” bo‘limi uchun ajratilgan mulozim kabi so‘zlarni tushunish o‘quvchilarga biroz har bir soatdan samarali foydalanish ham maqsadga qiyinchilik tug‘diradi, natijada ularning fanga qiziqishi muvofi qdir. Shu bois ushbu bo‘limdagi mavzularning susayadi (Qarang: 14-darsning 48-mashqi, 15-darsning o‘quvchilar tomonidan qiziqib, mukammal va ijodiy 51-mashqi). Ko‘proq “Gulxan”, “G‘uncha” jurnallari, o‘zlashtirilishida o‘qituvchi shaxsan ahamiyat berishi “Tong yulduzi” gazetasi yoki bolalar adabiyotidan lozim bo‘lgan holatlar borki, shular xususida ba’zi mulo- misollar keltirish maqsadga muvofi q. hazalarni bildirmoqchimiz. Tilshunoslikka oid manbalarning birida “So‘zning 6-sinfda so‘z va so‘z shakllarini o‘rgatishda ona orfografi yasini bilish uchun uning biografi yasini bilmoq tilidagi u yoki bu so‘zga muqobil bo‘lgan, boshqa tillarga kerak”, degan asosli e’tirof bor. “Morfologiya” bo‘limining mansub, lekin o‘quvchilarga tanish so‘z va so‘zlar asl mohiyati ham so‘zga, uning har bir shakliga diqqatni tarkibini chog‘ishtirib berish yoki bir asosdan hosil qilin- jalb qilib, o‘quvchini savodli yozishga o‘rgatishdan gan so‘z va so‘z shakllarini andozaga solib, tizim sifatida iborat. Darslikdagi 19-dars mavzusi masalan, qiyoslab ko‘rsatish o‘rinli. Bunday qiyosiy jadval tavsiya 69–70-mashq topshiriqlari shu maqsadga yo‘naltirilgan. etilgach, ona tilining lug‘aviy boyligini ta’kidlagan holda Biroq bu matnlardagi yigit+cha, bog‘+ga, boylik(g)+ing, uning boshqa biror tildan kam emasligi, balki tarkibiy so‘ylayvering kabi so‘zlarning yozilishi bilan talaffuzini qismlarga ajralishdagi ustuvorligi, ya’ni osonligi, oddiyligi qiyoslab, chuqurroq tushuntirib berish kerak, chunki tushuntirilishi kerak. Shu maqsadda o‘quv chilarni ijodiy ularning tarkibi boshqa so‘zlardan farq qiladi. Xuddi shu fi krlashga tortish uchun bitta asosdan hosil qilingan kabi holatlarda o‘qituvchining ilmiy salohiyati, o‘quvchida so‘zlar tizimini tavsiya etish maqsadga muvofi q. Masalan, ona tiliga bo‘lgan munosabatni tarbiyalashdagi xizmati “gul” asosidan hosil qilingan so‘z va so‘z shakllarining sezilishi kerak. Demak, o‘qituvchi darslikda berilgan tarkiblanishini quyidagicha qiyoslash mumkin: tayyor materiallardan foydalanibgina qolmay, balki o‘z 1-slayd bilimi bilan ularni to‘ldirishi, o‘quvchini ijodiy fi krlashga T/r O‘zbek tilida Rus tilida Ingliz tilida o‘rgatish uchun badiiy so‘zlar olamiga yetaklashi ham kerak. Masalan, xalq og‘zaki ijodi namunalaridan mat- 1. gul цветок fl ower niy parchalar tavsiya etish, ularda ishlatilgan so‘z va 2. gul+chi цветовод fl ower-grower, fl orist so‘z shakllarini aniqlab, shu o‘rindagi qo‘llanishni 3. gul+zor цветник fl ower bed tushuntirib bera olish lozim. цветочный Misollar: 4. gul+don горшок, ваза fl owerpot 1) Bekorchiga kerakmas 2) Tikuvchimas, цвето- fl ower-growing, Ishlaganga bilinmas. Bichuvchimas, 5. gul+chilik водство fl oriculture O‘zi qo‘lsiz-oyoqsiz, Ignasi ancha ekan цветущый Qarasangiz, ko‘rinmas. Yoviga sanchar ekan. 6. gul+iston край fl orishing city 3) Quyon dedi: – Tulporjon, Olib keting bedamni 2-slayd. “Gul” so‘zining yasalish andozalarini ko‘r- – Oyoq og‘ir quyonjon, satish. Chorlang biror odamni (Vali Ahmadjon). A. Sodda yasama so‘zlar: gul+chi, gul+zor, gul+don, O‘quvchining ma’naviyatiga ijobiy ta’sir etuvchi, gul+chilik, gul+iston, gul+li, gul+gun. qadriyatlarimiz aks etgan quyidagi kabi uyadosh so‘zlar B. Qo‘shma yasama so‘zlar: gul+dasta, gul+bog‘, qatorini tavsiya etish ham yaxshi samara beradi: gul+safsar\safsargul, gul+toji+xo‘roz, gul+g‘uncha, a) o‘zbek, o‘zbeklar, o‘zbekcha, o‘zbekchilik, gul+i+beor. o‘zbegim; O‘zbekxon, O‘zbekoyim, ...; O‘zbekiston, ...; V. “Gul” so‘zining shakl yasalish andozalarini qiyos lang: b) bola, bolam, bolalik, bolajon, bolaparvar, serbola, gul+i / gul+lar+im / gul+lar+ni ko‘p bolali, ...; “Bolajon” telekanali, ...; gul+ga / gul+ing+lar / gul+im, v) vatan, vatandosh, vatanparvar, vatangado, gul+lar / gul+lar+ing / gul+ingiz vatan furush, ...; ona-Vatan, Vatanim – onam, ... 3-slayd. “Gul” tarkibli so‘zlarning mavzuiy guruh- Bolalar adabiyotida uchraydigan noodatiy yasa- lanishi. lishlarni, o‘xshash so‘z shakllarini, takrorlarni toptirish, A. Shaxs otlari: a) kasb-kor: gul+chi; ularning qo‘llanishini tushuntirish ham o‘quvchida so‘z b) kishi otlari – ismlar: Gulchiroy, Gulruxsor,... va so‘z tarkibiga qiziqishni uyg‘otadi. Ayrim misollar: B. O‘rin-joy otlari: Guliston, gulzor, Gulobod. ...Yozda changiston-u qishda Balchig‘iston ko‘chamen. V. Narsa-jihoz otlari: gul+don. (E.Vohidov) Gul bo‘lib, gulgul yonib, Gulshan aro G. O‘simlik (gul) nomlari: gulsafsar, gultojixo‘roz,... Gulchehralar... (E.Vohidov) “Gulxumor ning gulbog‘i”. Maktab o‘quvchilari uchun tavsiya etilgan lug‘at- (Vali Ahmadjon) lardan foydalanib, yuqoridagi mavzuiy guruhlarni to‘l- Demak, o‘quvchilarga so‘z tarkibini yuqoridagi dirib kelish uy vazifasi sifatida topshirilishi mumkin. kabi o‘rgatish ularning tilga bo‘lgan qiziqishini oshiradi O‘qituvchi darslikda tavsiya etilgan har bir qoida, hamda og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishga xizmat mashq topshiriqlariga ijodiy yondashishi, o‘rni kelganda qiladi.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 21

www.ziyouz.com kutubxonasi Tahlil Punktuatsiya qoidalari

Bashorat BAHRIDDINOVA, fi lologiya fanlari nomzodi, dotsent (Davomi. Boshi o‘tgan sonda.) O‘ZBEK TILINING PUNKTUATSIYA QOIDALARI

So‘roq belgisining ishlatilish o‘rinlari 7. Ritorik so‘roq gaplar his-hayajon bilan aytilganda: 1. So‘roq gaplarning oxirida: Kimdir seni kutsa, kimnidir sen ham sog‘insang, qanday Qachongacha qorning o‘ylab o‘tadirsan? baxt bu! (O‘.Hoshimov) Qachongacha ko‘kdan chalpak kutadirsan? Axir Vatan bitta, sen ham bittadirsan, Qavsning ishlatilish o‘rinlari Aytgil, do‘stim, nima qildik Vatan uchun? (Iqbol Mirzo) 1. Kiritma gap qo‘llanganda: Ayni shu ichkilik (uni Ertaga Samarqandga ketyapman. – Samarqandga? “chog‘ir” deb ataganlar) umidli va suyukli nabira Mo‘min 2. Gap yoki matn ichidagi birorta so‘z yoki jumla muj- Mirzoning boshini uzgan. (Oybek) mal, noaniq, tushunarsiz bo‘lsa, undan so‘ng qavs ichi- 2. Remarkalarda: ga so‘roq belgisi qo‘yiladi: Abdulla Qodiriyning “O‘tkan Mavlono (eshikka qarab). G‘ulom Nabi! G‘ulom Nabi! kunlar” qissasida (?) o‘zbek xalqining yaqin o‘tmishi G‘ulom Nabi (kelib). Labbay! haqida hikoya qilinadi. Ovqatga tajovuz (?) qilingandan Mavlono. Bizning bir ishimiz bor. Ichkariga kishi so‘ng mehmonlar qo‘llarini dasturxonga (?!) artdilar. qo‘yma! G‘ulom Nabi. Xo‘p. (Chiqar) (A. Fitrat) Undov belgisining ishlatilish o‘rinlari 3. Olingan misollar yoki gaplar manbaida: Tangrim, meni do‘stlardan panohingda saqla, dushmanlarni 1. Kuchli his-hayajon bilan aytilgan gaplardan so‘ng: o‘zim eplayman. (Volter. “Haqiqat manzaralari”dan) Sen beshik emassan, dorsan, tabiat, Odam mevaga, ota-ona daraxtga o‘xshaydi. Daraxtni Sen ona emassan, jallodsan, dunyo! (A.Oripov) yaxshi parvarish qilsang, mevasi yaxshi va shirin 2. Buyurish, yalinish, istak, xohish va shu kabi bo‘ladi. (“Qobusnoma”dan) Jannat onalar oyog‘i osti- ma’nolarni ifodalovchi gaplarning oxirida: Siz ham dadur. (“Hadis”dan) oyoq ni ishlating! – deb buyurdi. – Suv ostida o‘pqonlar 4. Ajratilgan bo‘lakni chegaralashda: Bir kun noyib ko‘p. Tortib ketmasin! (P.Qodirov) to‘ranikida (uyezd hokimining o‘rinbosarinikida) ich- 3. Gap boshida kelib, kuchli his-hayajon bilan ay- kilik qilib o‘tirishgan edilar, ichkilik quyilmasdan ol- tilgan undalmalardan so‘ng: Urush! Noming o‘chsin dinroq noyibning onasi o‘z nevarasini olib kirib qoldi. jahondan. (Zulfi ya) (Cho‘lpon) 1925-yilda texnikumni tugatgan Oybek O‘rta 4. Ha, yo‘q, xo‘p, uzr, mayli, balli, xayr, salom kabi Osiyo davlat universitetiga (hozirgi O‘zMUga) o‘qishga so‘z-gaplar his-hayajon bilan aytilganda: – Balli-balli! kirdi. Demokratiya yunoncha so‘z bo‘lib, tarjimada xalq – dedi Rahim va Sharifga qarab im qoqdi. (A.Qodiriy) – hokimiyati (demos – xalq, kratos – hokimiyat) ma’nosini Yo‘q! Borolmayman, – dedi qayrilib. bildiradi. (Darslikdan) 5. Ilmiy-ommabop uslubda matn ichida alohida Eslatma: ta’kidlangan, mantiqiy urg‘u tushgan so‘zdan so‘ng qavs Ilmiy uslubda, o‘rta qavs (burchakli qavs)ning ([]) ichida undov belgisi qo‘yilishi kuzatiladi: Kun, izidan tun ham ishlatilishi uchraydi. Xususan, kimyo, matema- o‘tdi. Yana kun, yana tun... Yana... “Seni eslamayman!” tika, geometriya kabi fanlarda formulalarni, ona tilida degan gap biror daqiqa (!) xayolimdan yiroqlashgani mashqlarni berishda o‘rta qavsdan foydalaniladi: Egalik yo‘q... (X.Do‘stmuhammad) “Boburnoma”da tarix, et- qo‘shimchasi qo‘shilganda shah[a]ri, o‘r[i]ni, sing[i]lisi nografi ya, til, adabiyot, geografi ya, biologiya, botanika, so‘zlaridagi “a”, “i” tovushlari qoidaga ko‘ra tushiriladi. hatto tabobatga (!) oid g‘oyat qimmatli ma’lumotlarni Ba’zan, qavsning bu ikki turini qo‘llashda o‘ziga xoslik uchratish mumkin. kuzatilishi ham mumkin. Ilmiy matnlarda kiritmalarni 6. O‘ta kuchli his-hayajon bilan aytilgan gaplar- oddiy qavslar bilan, havola keltirilganda manbaning dan so‘ng ketma-ket uchta undov belgisi qo‘yiladi: adabiyotlar ro‘yxatidagi raqamini o‘rta qavs bilan, til- Charos kafti bilan yuzini to‘sgancha o‘zini orqaga shunoslikda nutqiy birliklar – so‘zlarni oddiy qavs bilan, tashladi. lisoniy birliklar – leksemalarni, lisoniy qoliplarni o‘rta A-a-a!!! – dedi chinqirib. (O‘. Hoshimov) qavs bilan berish va hk.: [Yuz], [bet], [bashara], [cheh- – Chiqar buni jallod!!! Jallodlar harakatlandilar. ra], [oraz] leksemalari bitta tushunchani ifodalaydi, lekin – Hanjarimiz qonsirag‘on! (A.Qodiriy) ularning ma’nolari o‘zaro farqlanadi. (Davomi bor.)

22 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Adabiyot qoidalari

Munisjon HAKIMOV, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti ilmiy xodimi SHAKL, HAYOTIYLIK VA OBRAZLILIK adabiyotning boshqa fanlar bilan aloqasi nimada?

Adabiyot barcha sohalar bilan aloqador. Aytaylik, portretini so‘z vositasida shu qadar mahorat bilan chiz- badiiy asar obyekti etib mexanizator hayoti olinganda ganki, ko‘z o‘ngimizda soch, yuz, lab tasvirlari uyg‘unligi unda texnikaga oid tushunchalar kiritilishi mumkin. bilan chizilgan go‘zal yor qiyofasini gavdalantira olgan. Demak, adabiyot texnika sohalari bilan ham bog‘liq. Rassom qanday san’at asarini yaratishi mumkin bo‘lsa, Lekin adabiyot ma’naviyat, nafosat, san’at, tarix so- shoir ham zavq berishda undan kam bo‘lmagan san’at halari bilan yaqindan aloqada. Ma’naviyat (arabcha asarini yaratgan. «axloqiy holat», «barcha axloqiy narsalar») – millat- Adabiyot tarix bilan yonma-yon yuradi. Tarix nima ning qiyofasi. U insonni komillikka yo‘naltiradi, ruhini bo‘lganligini aytsa, adabiyot qanday bo‘lganligini tas- poklaydi. Prezidentimiz I. Karimovning «Adabiyotning virlaydi. Mana, temuriyzoda shoh Umarshayx Mirzo in son shunoslik deb, shoir va yozuvchilarning esa in- vafotiga bag‘ishlangan quyidagi ikki parchani qiyoslab son ruhining muhandislari, deb ta’rifl anishi bejiz emas, ko‘raylik: albatta»1, – degan fi kridan kelib chiqilsa, ma’naviyatni I. «Ushbu tarixda (1493-yil – H.M.) dushanba kuni yuksaltiradigan vositalardan biri adabiyot ekanligini ramazon oyining to‘rtida Umarshayx Mirzo jardin kabu- anglab olish qiyin emas. Qaysi adabiyot inson qalbini, tar va kabutarxona bila uchub, shunqor bo‘ldi».4 vijdonini, ruhini poklik va halollikka undasa, shu adabi- II. «Umarshayx Mirzo qal’aning bir chetida, daryo- yot mangu yashashga haqli. Chunki u o‘zida yuksak ning baland qirg‘og‘i ustida, jar labida turgan kabutar- ma’naviyatni aks ettiradi. Masalan, «Alpomish» dostoni xonaga qarab yo‘l oldi. Otliq choparlar dom-daraksiz o‘zida o‘zbek millatining yuksak ma’naviyatini mujas- ketganliklari uchun Mirzo endi qanotlik «chopar»larini sam etgan. Uni o‘qiganimizda mardlik, halollik, mehri- ishga solmoqchi edi... bonlik, eng muhimi, Vatanga muhabbat hissi qonimizda Marg‘ilon va Qo‘qonga uchadigan maxsus kabu- yanada shiddatliroq jo‘sh uradi. tarlar keltirildi. Naycha qilingan qisqa xatlar ularning «O‘tkan kunlar» asaridagi Yusufbek hoji va qanotlari tagiga mahkamlandi. Umarshayx Mirzo ka- Kumushbibining ko‘rishish holati tasvirlangan quyidagi butarlarni o‘z qo‘li bilan uchirishni yaxshi ko‘rar edi. U lavhaga e’tibor bering: havorang chiniy kabutarni qo‘liga olib, yog‘och zina bi- – Qani, bek otasi, ko‘rmanani bering-chi! – dedi lan kabutarxonaning tomiga chiqdi. O‘zbek oyim Kumushni imlab. Tomdan atrof juda yaxshi ko‘rinar edi. Uzoqdagi Kumush uyalib zo‘rg‘ag‘ina salom berdi va Yusufbek tog‘ ortidan quyosh jimgina ko‘tarilib kelar, pastda sho- hojining yaqinig‘a kelib bo‘yin egdi. Hoji qo‘li bilan vullayotgan daryoning to‘lqinlari nafi s jilolanib turar, Kumushning yelkasiga qoqib suydi va Kumushning g‘ir-g‘ir esayotgan ertalabki shabada ipakday mayin manglayig‘a tegizib olg‘an o‘z qo‘lini o‘pdi...2 tuyular edi. Umarshayx Mirzo tom tepasida turib, o‘zi Qaynata va kelinning sharqona ko‘rishishida mu- mustahkamlagan va poytaxtga aylantirgan Axsiga ko‘z allif yuksak nafosatni (estetikani) qo‘llagan. Mana yugurtirib chiqdi. Qo‘rg‘onning qo‘l yetmas balandlikka shu ko‘rishishning o‘ziyoq Yusufbek hojining yuksak qurilganidan alohida bir mamnuniyat sezdi. «Hali bu jar- ma’naviyat va keng fe’l egasi ekanligining uzundan larga qanchadan qancha yog‘iylarim qulagay», – degan uzoq tasvirini ifoda eta oladi. Bu holat, albatta, adabi- o‘y ko‘nglini shod qildi. yotning nafosat bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Biroq bu bahaybat o‘ngirlar oyoq ostidagi zaminni Adabiyotning san’at bilan bog‘liqligi shundaki, u ichdan hilviratib qo‘yganini, kabutarxona ortidagi jar- o‘zining birgina quroli – SO‘Z orqali o‘quvchida olam- ning tagini suv o‘yib ketganini, yer o‘pirilgudek bo‘lib olam taassurot va zavq uyg‘otadi. Alisher Navoiyning turganini Mirzo ham, uning atrofi dagi mulozimlar ham quyidagi ikki baytiga diqqat qiling: mutlaqo sezmas edilar. Tuprog‘i to‘kilib, qulashga ba- Husni ortar yuzda zulfi n anbarafshon aylagach, hona topolmay turgan jarning qa’rida xatarli bir sharpa Sham’ ravshanroq bo‘lur torin parishon aylagach. borligini hozir faqat kabutarlar sezayotgan bo‘lsa, eh- timol. Chiroyli to‘rlar va ozoda kataklar ichida o‘tirgan Yuzni gullardin bezabmu bizni qurbon aylading, bu jonivorlar bugun kechasi negadir juda bezovtalanib, Yo yuzungga tegdi qonlar bizni qurbon aylagach?3 patir-patir qilib chiqishdi. Hozir ham ular don-suvga Ya’ni: “Quyosh nurlarini sochganda yorishgani kabi qaramay, nuqul tashqariga intilishar, katak chiviqlarini yor yuzda zulfi ni yoygach, husni ortadi. Gulga o‘xshash asabiy cho‘qishar edi. Kabutarbonlar buning sababini labing yuzingni bezab meni qurbon qildimi yoki meni tushunmay hayron edilar. ishqing o‘tida qurbon qilgandan so‘ng yuzingga qoni Faqat Umarshayx Mirzoning qo‘lidagi chiniy kabu- sachradimi?” – demoqchi shoir. tar katakdagi xatardan qutulganday osoyishta bo‘lib O‘xshatishlar va go‘zal yolg‘on tufayli ijodkor ushbu qolgan edi. Hozir butun olam Umarshayx Mirzoga ka- baytlarni san’at darajasiga aylantirgan. Shoir yorning butarday ma’sum va osuda tuyuldi. U tom o‘rtasiga

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 23

www.ziyouz.com kutubxonasi Adabiyot qoidalari borib, kabutarning mayin qanotini yuziga bosdi. Uni G‘afur G‘ulom badiiy tafakkurining mahsuli bo‘lganligi uchirishdan oldin: uchun nisbiy tushuncha bo‘lib qolaveradi; – Marg‘ilonga uch, qanotli choparim! – deb shivir- – og‘zaki adabiyot og‘zaki tarzda ijro etiladi, har ladi. bir avlod unga o‘zining ma’naviy saviyasi va holatidan Tagidan nurab turgan jar shu asnoda birdan o‘pirildi. kelib chiqib qo‘shimcha kiritadi. U og‘zaki yashaganligi Kabutarlar qo‘nadigan ayri yog‘och shaq etib pastga uchun tez ommalashadi. Yozma adabiyotda bunday uchib ketdi. Odamlar nima bo‘layotganini tushunib ul- holatlar kuzatilmaydi; gurmaslaridan kabutarxonaning narigi devori jar bilan – Og‘zaki adabiyot jamoaviy tarzda ijro etiladi. birga o‘ngirga qulab, tomni ham tortib ketdi. Tomning Uning namunalarini sayllarda va marosimlarda kuza- o‘rtasida turgan Umarshayx Mirzo chang-to‘zon ichida tamiz. Yozma adabiyotni faqatgina kitobxon o‘qiydi. qattiq bir chayqaldi-yu, gandiraklab yiqildi. Uning jon achchig‘i bilan qichqirgani vahimali qarsillash va gur- Adabiyot – hayotning in’ikosidir sillashlarga qo‘shilib eshitildi. U yiqilib tushayotganda Ijodkor o‘z asarini yaratishda hayotdan zavq oladi, qo‘lidagi kabutarni qo‘yib yuborgan edi. Chiniy kabutar ta’sirlanadi. Asar qanchalik hayot mantig‘iga asoslan- chang-to‘zon orasidan yulqinib chiqib, osmonga qa- gan bo‘lsa, shuncha ko‘p o‘quvchisiga ega bo‘ladi. rab otildi. Mirzoning o‘zi esa tom yog‘ochlariga, somon Adabiyot o‘zining barcha materiallarini hayotdan oladi: suvoqlariga, jar tuproqlariga aralashib, uch terak bo‘yi voqelikni badiiy tarzda ifoda etadi. Ya’ni adabiyot ha- pastga qulab ketdi. yotning aksi (in’ikosi), lekin aynan o‘zi emas. Chunki Mirzoning ketidan tomga endi chiqqan kabutarbon hayot adabiyotga emas, adabiyot hayotga asoslanadi. o‘zini zinapoyadan yerga otdi. Mulozimlar va qo‘rchilar Xayolot va yuksak hissiyotga yo‘g‘rilgan asar ham ha- kutilmagan falokatdan vahimaga tushib orqaga qoch- yotiy mantiq ustida quriladi. Negaki, xayolot va hissiyot- dilar. Otlar hurkib, no‘xtalarini uzgudek siltanishar va ning o‘zi hayotiy tushuncha. «Voqelikning kishi ongida- kishnashardi»5. gi in’ikosi – anglanilgan, ma’noli in’ikosdir. Adabiyotda Garchi bir mavzuda fi kr yuritilsa-da, birinchi matnni hayot jo‘ngina aks etmaydi. Hayotning adabiyotdagi o‘qiganimizda tarixiy ma’lumotdan xabardor bo‘lamiz. in’ikosi – bilingan, anglanilgan, ma’noli in’ikosdir»11. Ikkinchi matnni o‘qiganimizda esa ma’lumotdan xabar- Ijodkor hayotni kuzatib umumlashma xulosalarga keladi dor bo‘lishimizdan tashqari voqea tasviri bizni hayajon- va shu xulosalarini o‘z asarida akslantiradi – voqelik us- ga soladi. Demak, adabiyot tarixdan faktlarni olib, uni tidan hukm qiladi. o‘quvchiga qiziqarli va ta’sirli qilib yetkazadi. Obrazlilik – badiiylik asosi Adabiyotning shakllari San’at asarlarining barchasida bo‘lgani kabi ada- Adabiyot (so‘z san’ati) nutqning badiiy ko‘rinishidir. biyotda ham obrazlilik muhim vosita. Obraz (ruscha Shuning uchun ham nutqda bo‘lgani kabi adabiyoti- «umuman olingan tasvir») borliqdagi voqelikning ijod- ning ham ikki xil ko‘rinishi mavjud: og‘zaki adabiyot va kor badiiy tafakkurida aks etishidir. Masalan, gul – ko‘zni yozma adabiyot. Adabiyotning bu ikki xil shakli voqe- yashnatadigan, hidli yoki hidsiz o‘simlik, lekin shoirona likni badiiy ifoda etishi bilan birlashib tursa-da, quyidagi nigohda u go‘zal yor qiyofasida gavdalanadi. Ya’ni gul farqlanuvchi jihatlarga ega: shoir poetik tafakkurida yor obrazida gavdalangan. – og‘zaki adabiyot yozma adabiyotdan oldin paydo Yoki Mirtemirning quyidagi satrlariga e’tibor bering: bo‘lgan. Yozma adabiyot yozuv paydo bo‘lgandan ke- G‘o‘za yaproqlarida, yin shakllangan, og‘zaki adabiyotning xususiyatlari va Ko‘katlarning bargida, an’analarini o‘zida aks ettiradi; Chechaklarning bag‘rida – og‘zaki adabiyotning aniq muallifi yo‘q (anonim). Yaltirar lak-lak inju. U og‘izdan og‘izga, ajdoddan avlodga o‘tib kelaveradi. Sho‘x soy qirg‘oqlarida, Shuning uchun u «xalq og‘zaki ijodi», xalqaro atama Nihollar kurtagida, bilan «folklor» (inglizcha «folk» – «xalq» va «lore» – Sal epkinda simobday «donolik» so‘zlaridan olinib, «xalq donoligi», «xalq Qaltirar lak-lak inju. donishmandligi» ma’nolarini anglatadi) deb yuritiladi6. Yaltirar suyri tepa, Yozma adabiyot aniq muallif (yakka shaxs) tomonidan Yaltirar qir uzunchoq, yaratiladi. Umuman, yozma adabiyotda ham muallifi Kelinlar taqinchog‘i, noma’lum asarlar bor, lekin bu shartli holat bo‘lib, tad- Uzuk ko‘zlarimi yo? qiqotlar natijasida bu muallifl ar aniqlanadi. Bu adabiyot Chor atrof sabzalarda «Individual adabiyot» deb ham yuritiladi; Jimir-jimir ko‘zmunchoq, – og‘zaki adabiyotda variant7 va versiyalilik8 mav- Bo‘y-bo‘y dilrabolarning jud. Masalan, «Alpomish» dostonining turli ijrochilar to- Suzuk ko‘zlarimi yo? monidan aytilganligi sababli qirqqa yaqin varianti, har Yo‘q, bu giryon ko‘zlarning xil elatlarda yaratilganligi tufayli to‘rtta versiyasi mav- Yarqiroq zamzamasi. jud9. Yozma adabiyot yagona muallif tomonidan yara- Kechasi Onam tag‘in tilganligi uchun variant va versiyaga ega emas. G‘afur Yig‘labdi-da, chamasi... G‘ulomning «Shum bola» asari 1936-yilda e’lon qilingan Satrlarda shoir badiiy tafakkuri, garchi «shudring» bo‘lsa-da10, adib bu asarini umrining oxirigacha (o‘ttiz so‘zini ishlatmasa ham, tabiatning turli holatlaridan yilga yaqin vaqt) yana qayta ishladi. Natijada asar ning umumlashma o‘xshatishlar yasab ko‘z o‘ngimizda bir nechta varianti hosil bo‘gan, lekin ular faqatgina uning obrazini chiza olgan.

24 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Adabiyot qoidalari

Obraz turli yo‘llar bilan hosil qilinadi: Obraz tur va janrlariga ko‘ra bir-biridan farqlanadi: 1. Jamlash yo‘li bilan. Ijodkor o‘z kuzatishlari a) epik obrazlar – Alpomish, Barchin («Alpomish»), asosida borliqning eng muhim jihatlarini obrazda bir- Qobil bobo («O‘g‘ri»); lashtiradi. «O‘tkan kunlar» romanida muallif barka- b) lirik obrazlar – oshiq, yor, raqib; mol yigitlarda mavjud bo‘lgan barcha yaxshi xu- d) dramatik obrazlar – Qo‘chqor, Alomat («Temir xo- susiyatlarni Otabek obrazida birlashtirsa, tuban va tin»), Otello, Dezdemona («Otello»); g‘arazgo‘y shaxslar xususiyatlarini Homid obrazida e) xayoliy-fantastik obrazlar – dev, ajina, yalmog‘iz; jamlagan. f) afsonaviy obrazlar – Go‘ro‘g‘li («Chambil qama- 2. Prototip asosida. Prototip (yunoncha «dastlabki li»), Arjun («Mahobhorat»); nishona») – badiiy asar obrazining hayotdagi asosi. g) mifologik obrazlar – Xizr, Ayoz bobo, Axuramazda; Ijodkor hayotiy shaxsni asarga olib kiradi va u bilan h) majoziy obrazlar – tulki (ayyor kishi), bo‘ri (laqma bog‘liq hayotiy voqea va badiiy to‘qimalar12 asosida kishi), ayiq (qo‘pol kishi); asar yaratadi. «Mehrobdan chayon»da Xudoyorxon, i) kinoyaviy (allegorik) obrazlar – tuya, bo‘taloq «O‘tkan kunlar»da Musulmonqul, «Navoiy» roma- («Zarbulmasal»); nida Navoiy, Husayn Boyqaro, Majididdin, «Yulduzli j) satirik va yumoristik obrazlar – Kalvak mahzum tunlar»da Bobur, Ahmad tanbal kabilar ana shunday («Kalvak mahzumning xotira daftaridan»), Nasriddin obrazlardan hisoblanadi. afandi, Qurbonboy («Qoplon», Said Ahmad).

1I.A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: Ma’naviyat, 2008. 136-bet. 2A. Qodiriy. O‘tkan kunlar. Mehrobdan chayon. T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1992. 251-bet. 3A. Navoiy. To‘la asarlar to‘plami. X jildlik. I jild. T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 119-bet. 4Z.M. Bobur. Boburnoma. T.: Yulduzcha, 1989. 9-bet. 5P. Qodirov. Yulduzli tunlar. T.: Sharq, 2004. 31–32-betlar. 6Angliya, AQSH va ingliz tilida so‘zlashuvchi boshqa joylarda folklor keng ma’noda – xalq san’atining barcha sohalari (xalq og‘zaki ijodi, musiqasi, raqsi, rassomlik, o‘ymakorlik, diniy e’tiqod va odatlari)ga nisbatan qo‘llaniladi. Boshqa xalqlarda so‘z san’atini ifoda etadi. (Bu haqda qarang: O. Safarov. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. T.: Musiqa. 2010. 5–6-betlar.) 7Variant (lot. «varians» – «almashinuvchi») – bir asarning turli nusxalari. 8Versiya (lot. «versio» – «burilish», «ko‘rinishni o‘zgartirish») – yaratilishi jihatidan bir, ammo voqealari turli xil bo‘lgan asar nusxalari. 9Bu haqda qarang: O.Safarov. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. T.: Musiqa, 2010. 257-bet. 10O‘shanda asar «Dovdirash» nomi bilan e’lon qilingan. 11I. Sulton. Adabiyot nazariyasi. T.: O‘qituvchi, 1980. 63-bet. 12Badiiy to‘qima – ijodkor tomonidan o‘quvchiga biror voqeani qiziqarli qilib tushuntirib berish uchun o‘ylab topilgan uydirma.

(Davomi. Boshi 19-betda) O‘YINLI TA’LIM USULLARI o‘quvchilarning darsga qiziqishini kuchaytirib, faolligini oshiradi “Domino” o‘yini esa undan ham qiziqroq. Lekin va ko‘p ball oladi. Agar savollarga to‘g‘ri javob beril- pedagogdan katta tayyorgarlik talab etadi. O‘yin masa, unda to‘rtburchak shakli hosil bo‘lmaydi. Bu jarayoniga asossiz aralashuv o‘yin sur’atini susay- o‘yinning ta’limiy maqsadi o‘quvchilarga darslar- tiradi. da olgan bilimlarini tez va ongli ravishda amalda To‘g‘ri to‘rtburchak qog‘ozga dominodek chiziq qo‘llay olish ni o‘rgatishdir. tortib, chap tarafi ga savol, o‘ng tarafi ga umuman Albatta, bu o‘yinlar orqali boshqa savolning javobi yoziladi. Ana shunday o‘quvchilarning darsga qizi- dominolardan 10–12 ta tayyorlanadi. qishi kuchayib, faolligi osha- O‘yinning kechishi: xohlagan guruh sardori di. O‘zlashtirish jarayonida bitta dominoni qo‘yadi. Chap tarafi dagi savolga darsdan chalg‘i magan holda kimda javob bo‘lsa, o‘sha o‘quvchi o‘zidagi domi- dam olish sharoiti yaratiladi. noni qo‘yadi. Bu dominoning ham chap tarafi dagi savolga keyingi o‘quvchi yoki kimda javob bo‘lsa, shu o‘quvchi javob qo‘yadi. Dominolar to‘rtburchak shaklda terilib, oxirgi dominoning savoliga birinchi Dilorom RAHIMOVA, qo‘yilgan dominoning javobi to‘g‘ri kelishi kerak. Qorako‘l maishiy xizmat kasb-hunar Kimda dominolar tez tugasa, o‘yindan tez chiqadi kolleji maxsus fan o‘qituvchisi

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 25

www.ziyouz.com kutubxonasi Tadbir ssenariysi

Guljamila A’ZAMXO‘JAYEVA, Toshkent shahridagi 105-umumiy o‘rta ta’lim maktabining oliy toifali o‘qituvchisi AYOL BILAN OLAM MUNAVVAR 8-mart – Xalqaro xotin-qizlar kuni bayramiga bag‘ishlangan tadbir ssenariysi Maktab zali va sahnasi bahoriy ko‘rinishda: gullar, sharlar, allomalar va adiblarning ayol haqidagi hikmatli so‘zlari, maqollar, shuningdek, o‘quvchilarning onajonlar kuniga bag‘ishlab tayyorlagan devoriy gazetalari bilan bayramona bezatilgan. Zal bo‘ylab sayroqi qushlarning yoqimli navosi taraladi. Sahnaga tadbir rahbari va boshlovchilar chiqishadi.

Ustoz: Ey, go‘zallar, chaman yurtim gul yuzlari siz, muomala qilardi. U o‘zining «Boburnoma» asarida Chaman emas, osmon desa, yulduzlari siz. shunday hikoya qiladi: «... Barcha begimlar mirzoning Tabriklaydi bugun sizni har so‘z, har yurak, maqbarasida edilarkim, borib ko‘rdim. Avval Poyanda Bayramingiz qutlug‘ bo‘lsin, qutlug‘, muborak! Sultonbegim bila yukunub ko‘rushtum, andin so‘ng (Mamarasul Boboyev) Ofoqbegim bila yukunmay ko‘rushtum, andin keyin 1-boshlovchi: Bukun o‘zgachadir jilvai olam, Xadichabegim bila yukunub ko‘rushtum». Bukun o‘zgachadir borliqda xanda. Demak, Bobur yoshi ulug‘lar qarshisida bosh egib, Bukun ko‘zlarimga go‘yo quyosh ham ehtirom ko‘rsatgan. Shuningdek, Bobur Mirzo safardan Shafaq gulxanida tarang chirmanda. qaytayotgan chog‘ida, uni kutib olish uchun chiqqan 2-boshlovchi: Bukun ayyomingiz muborak qilib, yaqin ayollarini uzoqdan ko‘rishi bilan ayollarga hurmat Zumrad sepini yoyibdi bahor. yuzasidan otdan tushib, piyoda ular tomon yurib Bahoriy qizlarning husniday bo‘lib kelardi. Mohim begimning Hindistonga kelayotganini Olam go‘zalligi bo‘lsin barqaror. eshitgach, uni kutib olish uchun chiqib, umr yo‘ldoshini (Erkin Vohidov) otidan tushirmay, o‘zi esa piyoda uning oti jilovidan tutib Ustoz: Assalomu alaykum, qadrli mehmonlar, saroyga kelganligi haqida ham tarixdan bilamiz. Bu hamkasblar va o‘quvchilar! barchamizga ibratdir. Mana bir necha kundirki, o‘lkamizga fasllar Ayni shu vaqtda proyektor orqali ekranda kelinchagi – so‘lim bahor o‘zining boychechag-u respublikamizdagi tarixiy me’moriy yodgorliklar aks binafshalari, sayroqi qushlari va mayin shabadalari etgan hujjatli fi lm namoyish etib turiladi. bilan tashrif buyurdi. Bahorning ilk shodiyonasi – 2-boshlovchi: Ha, ota-bobolarimiz tomonidan mo‘tabar ayollar bayrami an’anaga ko‘ra har yili butun ayollarga shunday ehtirom ko‘rsatilganki, hatto mas- o‘lkamiz bo‘ylab keng nishonlanadi. Ushbu bayram, jidlar, madrasalar, bog‘-u rog‘lar va maqbaralar ular- ya’ni 8-mart – Xalqaro xotin-qizlar kuni – go‘zallik va ning muborak nomlari bilan atalgan. Samarqanddagi nafosat bayrami bilan aziz ayollarimizni muborakbod «Bibixonim» jome masjidi, maqbarasi va Shirinbeka etamiz. og‘o maqbarasi; Buxorodagi «Qizbibi» majmuasi va 1-boshlovchi: Bahor – yasharish, yashnash fasli. «Modarixon» madrasasi; Surxondaryo viloyatidagi Shu ma’noda Ayol ham borliqning yashnatuvchisi. «Qirqqiz» qal’asi me’moriy yodgorligi; Xorazmdagi Ayollar bayrami aynan bahorda nishonlanishi ham «Bibihojar ona», Toshkent viloyatidagi «Anbar bibi» bu ikki mo‘jizakor kuchning hamisha bir-biri bilan («Qambar ona») maqbarasi kabi tarixiy obidalar shular bog‘liqligidan dalolatdir. jumlasidandir. 2-boshlovchi: O‘tli mehringizdan yaralar hayot, 1-boshlovchi: Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra Sharqda, Gulgun chehrangizdan yorishar olam. shuningdek, O‘rta Osiyoda ayollar davlat ishlarida ham Madhingiz ulug‘lab, taralar bayot, faol bo‘lgan. (Ayni shu paytda proyektor orqali jahonga Shonli bayramingiz qutlaydi O‘lkam. mashhur bo‘lgan ayollar portretlari ekranda ko‘rsatilib (Normurod Narzullayev) turiladi). Jumladan, To‘maris (mil. av. VI asr) – Turon xalqining ahamoniylar bosqiniga qarshi kurashga Yong‘in Mirzo so‘zi, xalq kuyi asosida yaratilgan rahbarlik qilgan jasur sarkarda, qahramon ayol. Qutlug‘ «Onam derman» qo‘shig‘ini musiqa jo‘rligida bir o‘quvchi Turkon og‘o Amir Temurning opasi. Sohibqiron barpo bola ijro etadi. Sahnada qizlar raqsga tushadilar. etgan ko‘p binolar uning maslahati bilan qurilgan. Amir Ayni shu damda o‘quvchilar zaldagi ayollarga gullar Temurning sevimli xotini Saroymulk xonim (Bibixonim), berishadi. Qutlug‘ Nigorxonim Boburning onasi, Turkon xotun Ustoz: She’riyat mulkining sultoni Hazrat Alisher (Terkan) Alouddin Muhammad Xorazmshohning onasi, Navoiyning ayollarga hurmati baland bo‘lgan: Amir Umarxonning rafi qasi, Muhammad Alixonning Onalarning oyog‘i ostidadir onasi Nodirabegim kabilar ham davlat boshqaruviga Ravzai jannat-u jinon bog‘i. oid maslahatlar berishgan. Ravza bog‘i visolin istar esang, 2-boshlovchi: Bo‘l onaning oyog‘in tufrog‘i. Boburshohning qizi Gulbadanbegim – O‘rta asr Buyuk shoir va hukmdor Zahiriddin Muhammad Sharqida birinchi tarixchi ayol. U «Humoyunnoma» Bobur ham ayollarga hamisha muloyimlik bilan esdalik asarini yozgan.

26 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Tadbir ssenariysi

Zebunnisobegim – boburiylar sulolasi Avrang- zebshohning qizi, shoira, ma’rifatparvar. Zebun- nisobegim otasi hukmronlik bilan qozona olmagan shuhratni ilm va odob bilan qozongan. Uvaysiy, Mahzuna va Nodirabegimlar shoira, ma’ri fat parvarligi, oqila va hozirjavobligi bilan ko‘plab mu shoiralarda qatnashib kishini lol qoldirganlar. O‘tmishda mana shunday ayollarimiz yashab, faoli yat ko‘rsatganligi bilan g‘ururlanamiz. Lutfi y so‘zi, Orifjon Hotamov musiqasi asosida yaratilgan «Ayol dilbar» qo‘shig‘ini musiqa jo‘rligida bir o‘quvchi bola ijro etadi. Ustoz: Ayol – onalarimiz haqida jahon xalqlari ajoyib maqol, hikmatlar yaratishgan. Keling, ularni tinglaymiz. O‘quvchilar sahnada navbatma-navbat maqollardan namunalar aytishadi. Xotin-qizlar qo‘mitasi raisi: Istiqlolimizning 1-o‘quvchi: Kecha-kunduz tinmay mehnat qil- dastlabki yilidan boshlab Prezidentimiz rahbarligida ganingda ham onang haqini o‘tay olmaysan. (Lak xalq mamlakatimizda xotin-qizlarning haq-huquqlari, man- maqoli) faatlarini ta’minlash, hayotini yaxshilash hamda turmush 2-o‘quvchi: Yaxshi xotin – uyning guli. (O‘zbek xalq darajasini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. maqoli) Qabul qilinayotgan Farmon va qarorlarning aksa- 3-o‘quvchi: Dunyoda shunday bir ulug‘ inson borki, riyatida ayolning og‘irini yengillashtirish, buning uchun biz undan hamisha qarzdormiz. Bu zot – onadir. (Rus zarur bo‘lgan barcha shart-sharoitlarni yaratish borasida xalq maqoli) keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilayotgani, shuningdek, 4-o‘quvchi: Ona mehri toshni ham eritadi. (Osetin Davlatimiz rahbarining «2014–2018-yillarda O‘zbe- xalq maqoli) kistonda aholining reproduktiv salomatligini yanada 5-o‘quvchi: Singlingni kaftingda tutsang, onangni mustahkamlash, onalar, bolalar va o‘smirlar sog‘lig‘ini boshingda tut. (O‘zbek xalq maqoli) muhofaza qilish borasidagi Davlat dasturi to‘g‘risida» 6-o‘quvchi: Ayolning sarishtasi – ro‘zg‘orning qabul qilingan qarorlari, ayni paytda «Sog‘lom ona – farishtasi. (O‘zbek xalq maqoli) sog‘lom bola» loyihasi asosida bajarilayotgan ulkan 7-o‘quvchi: Ona – hayotning guli, bola – uning ishlar buning amaldagi yorqin ifodasidir. bulbuli. (O‘zbek xalq maqoli) Bugun yurtimizning har bir dadil odimida, 8-o‘quvchi: Ona sabri cheksizdir. (Ozarbayjon xalq erishayotgan yutuqlarida xotin-qizlarning munosib maqoli) hissasi bor. Axir dono xalqimizning: «Onaning bir qo‘li Ustoz: Barakalla. Anchagina maqollarni bilar beshikni, bir qo‘li dunyoni tebratadi», – degan hikmati ekansiz. Juda to‘g‘ri aytdingiz. bejizga aytilmagan... 1-boshlovchi: Aql-zakovat, ilm, san’at va mada- Qadrli onaxonlar, ustozlar, Sizlarni bahor va ayollar niyat bobida ham dunyoda o‘zbek ayollariga teng bayrami bilan tabriklayman! Siz hamisha hurmatda, keladiganini topish qiyin. Mo‘tabar ayollarimiz turli e’zozdasiz. Doimo sog‘ bo‘ling! kasb egasi bo‘lib, jamiyatda Vatan ravnaqi, xalq Xotin-qizlar qo‘mitasi raisiga o‘quvchilar guldasta farovonligi, yurt tinchligi yo‘lida samarali xizmat qilib berishadi. kelmoqda (Ayni shu pallada proyektor orqali mam- 2-boshlovchi: Prezidentimiz tashabbusi va taklifi ga lakatimiz taraqqiyoti ga o‘z hissalarini qo‘shgan va binoan har bir yilga nom berilishida ham chuqur qo‘shayotgan O‘zbekiston Qahramoni unvoni va ma’no-mazmun bor. Ushbu yillarning ko‘pchilik nomi boshqa yuksak mukofotlarga sazovor mashhur ayollar ayollar bilan uzviy bog‘liq. Jumladan, 1997-yil – Inson portretlari ko‘rsatilib turiladi). manfaatlari yili, 1998-yil – Oila yili, 1999-yil – Ayollar 2-boshlovchi: Ana shunday ayollar orasida yili, 2000-yil – Sog‘lom avlod yili, 2001-yil – Onalar va bizga ta’lim-tarbiya berayotgan mehribon, fi doyi bolalar yili, 2002-yil – Qariyalarni qadrlash yili, 2005- muallimalarimiz ham bor. yil – Sihat-salomatlik yili, 2012-yil – Mustahkam oila yili, Aziz ustozlar! Doimo farzandlaringiz va 2013-yil – Obod turmush yili, 2014-yil – Sog‘lom bola shogirdlaringiz baxtiga sog‘ bo‘ling! Navbatdagi she’r, yili va 2015-yil mamlakatimizda «Keksalarni e’zozlash qo‘shiq va raqslarimiz Sizlar uchun. Bayramingiz yili» deb e’lon qilindi. muborak bo‘lsin! Mazkur nomlarning berilishi xalqimizga, xotin- Barcha kunduzlaring quyoshli bo‘lsin, qizlarga cheksiz hurmat va kelajakka g‘amxo‘rlikning Barcha oqshomlaring sof yulduziston. yorqin ifodasidir. Sen yurgan yo‘llarga chechaklar to‘lsin, 1-boshlovchi: Keksalarga, o‘zidan kattalarga Mening ayol otliq azizim, Inson! hurmatda bo‘lish ajdodlarimizdan bizga meros bo‘lib, (Jumaniyoz Jabborov) bugungi kunda ma’naviy hayotimizning ajralmas bir E’tibor Oxunova so‘zi, Abdulhoshim Ismoilov musi- qismiga aylangan. Chunki qariyalar xonadonimizning qasi asosida yaratilgan «Ayol qalbi» qo‘shig‘i musiqa nuri. Shu bois dono xalqimiz: «Qarisi bor uyning parisi jo‘rligida ijro etiladi. bor», – deydi. Bunda juda katta ma’no bor. Chunki Ustoz: Bizni tabriklash uchun bugungi tadbirimizga keksalar o‘zlarining pand-nasihatlari bilan bizni to‘g‘ri xotin-qizlar qo‘mitasi raisi ham tashrif buyurgan. yo‘lga undaydilar. Keksalarni e’zozlash, ardoqlash har Marhamat, so‘z sizga! birimiz uchun ham qarz, ham farz.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 27

www.ziyouz.com kutubxonasi Tadbir ssenariysi

Sahna ko‘rinishi. Parda ochiladi. Darhaqiqat, dunyoda eng katta baxt – bu onalik Shogird: Ey sohibi aql, ayting-chi, dunyoda baxti, onalik martabasi. Bu esa onaga nasib etgan eng jasur inson kim? Yaratganning in’omi va mo‘jizasidir. Donishmand: Farzandi himoyasiga otlangan ayol. 2-boshlovchi: Ona – barchamizni dunyoga keltirgan Shogird: Eng tashvishmand zot kim? ulug‘ zot. Ona mehr bilan aytgan allasi va bizga bergan Donishmand: Farzandi kelajagi uchun oq suti orqali Vatanimizga muhabbatni, xalqimizga kuyib-pishgan ayol. sadoqatni jajji yuragimizga singdirib boradi. Shogird: Eng go‘zal mavjudot kim? Zabon baxsh etganga ehtirom saqlab, Donishmand: Bolasini bag‘riga bosib turgan ayol. Ona, deb atabdi ilk bor tilini. Shogird: Yorug‘ dunyoni tutib turgan omil nima? Darhaqiqat, tilimizning chiqishi ham “ona” so‘zi bilan Donishmand: Ayol qalbi. boshlanadi. Shu boisdan ona tilim – onajonim tili, deya Shogird: Dunyoda nima qattiq? uni e’zozlaymiz. Donishmand: Ona qahridan qattiq narsa yo‘q. Ona farzandini oq yuvib, oq tarab, o‘zi kiymay kiydirib, Shogird: Dunyoda nima yumshoq? yemay yedirib, uni ulg‘aytiradi, kamolga yetkazadi. Donishmand: Ona mehri. Bu yorug‘ olamda Vatan bittadir, Parda yopiladi. Bittadir dunyoda Ona degan nom! Ustoz: Sharqona hayo, ibo, farosat, nazokat, (Abdulla Oripov) zakovat, axloq-odob kabi olijanob insoniy fazilatlar Biz Vatanimizni onaga qiyoslab ona-Vatan deymiz, o‘zbek ayoliga xos xususiyatdir. chunki ona Vatan kabi muqaddasdir. O‘tkir Rashid so‘zi, Muhammadjon Mirzayev musi- 1-boshlovchi: Sahnaga boshlang‘ich sinf qasi asosida yaratilgan «Onalar» qo‘shig‘ini musiqa o‘quvchilarini taklif etamiz. Ular onajonlarimiz haqida jo‘rligida bir o‘quvchi bola ijro etadi. Qizlar raqsga she’rlar aytishadi. tushadilar. Ayni paytda proyektor orqali ekranda o‘quvchilarning 2-boshlovchi: Muhtarama ayol va onalarimiz onajonlari bilan tushgan suratlari ko‘rsatilib turiladi. shunday e’zozga sazovorki, ular haqida jahon fozillari, Zal bo‘ylab shodon kuy taraladi. mutafakkirlari, yozuvchi-shoirlari dono fi krlar aytishgan. 1-o‘quvchi: Onamiz olqishlaymiz, O‘quvchilar sahnaga chiqib, birin-ketin donish mand- Ko‘ngillarin xushlaymiz. larning qimmatli fi krlarini aytishadi: Ona – uy quyoshimiz, 1-o‘quvchi: Millat kelajagi – onalar qo‘lida. (Onore Mehribon ko‘z-qoshimiz. de Balzak) Oppog‘im deysiz bizni, 2-o‘quvchi: Go‘dakda axloqiy tuyg‘ular yuksalishi Oftobim deysiz bizni. uchun, eng avvalo, ona tarbiyasi zarur. (Gegel Georg Erkalab hammamizni, Fridrix) Ertalab hammamizni 3-o‘quvchi: Onaning qo‘llari – farishtaning qo‘llari. Kiyintirib chinnidek, Shuning uchun ham bola bu nafi s panohda shirin Bezab ochilgan guldek uxlaydi. (Gyugo Viktor Mari) Maktabga kuzatasiz, 4-o‘quvchi: Ona nasihatin quyvolsin quloq, Darrov ishga ketasiz. Dunyoda yomonlik istama mutloq. Shuning uchun onamga, Bag‘rida o‘stirmish jonidan aziz, Fidokor parvonamga Joningdan aziz tut kecha-yu kunduz. Jon-dilim bag‘ishlayman, (Abulqosim Firdavsiy) Ko‘ngillarin xushlayman, 5-o‘quvchi: Har bir xalqning ma’naviyati uning Xizmatin olqishlayman. ayol – qizlarga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq. (Vilgelm (Quddus Muhammadiy) Gumbold) 2-o‘quvchi: Qarang, bunchalar go‘zal, 6-o‘quvchi: Iboli ayollar – xazina. Ular iboli Gulbahordir har dami. bo‘lganliklari uchun ham shunday sharafga erishganlar. Sakkizinchi mart bugun, (Fransua Laroshfuko) Onajonlar bayrami. 7-o‘quvchi: Eng yaxshi ona – bolalariga otalik ham Boshingizdan dastalab, qila olgan onadir. (Iogann Volfgang Gyote) Chechaklarni sochamiz, 8-o‘quvchi: Yaxshi xotin – umringni uzaytiradi. Bayram bilan biz qutlab, (Qobus ibn Vushmagir) Bag‘rimizni ochamiz! 9-o‘quvchi: Hammadan balanddir ona mansabi. (Normurod Narzullayev) (Abdurahmon Jomiy) Ustoz: Sahnaga o‘quvchilarni taklif qilamiz, mar- 10-o‘quvchi: Onang pandlarig‘a sen qilg‘il amal, hamat. Yurarsan baxtiyor bo‘lib har mahal. Aziz o‘quvchilar, ko‘rib turganingizdek, sahnada Onangni, otangni sevintir tamom, oldindan bir nechta stol, uning ustida gullar, kerakli Bu xizmat yetkurgay tilakka mudom. materiallar va ishlatish uchun asboblar tayyorlab (Yusuf Xos Hojib) qo‘yilgan. Siz hozir stol ustidagi gullardan buvijoningizga To‘g‘ri va ko‘p aytib, faol qatnashgan o‘quvchilar va oyijoningizga chiroyli kompozitsiya, ya’ni guldasta rag‘batlantiriladi. yasashingiz kerak. Ushbu ishni bajarishingiz uchun Zal bo‘ylab ohanrabo musiqa taraladi. o‘n daqiqa vaqt beriladi. Belgilangan vaqt tugagach, 1-boshlovchi: Onani quyoshga eturman qiyos, vazifani bajarish to‘xtatiladi. Ammo ona mehri undan ziyoddir. O‘quvchilar guldastani tayyorlash jarayonida Oftob-ku olamni yoritgani rost, Ma’rif Qoriyev so‘zi, Yunus Rajabiy musiqasi asosida Ona – bu odamni yaratgan zotdir. yaratilgan «Onajon» qo‘shig‘ini musiqa jo‘rligida ijro (Jumaniyoz Jabborov) etiladi.

28 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Tadbir ssenariysi

Ayni shu damda o‘quvchilar o‘zlari tayyorlagan Baxtiyor ona haykali poyiga o‘quvchilarim bilan sovg‘alari va guldastalarini onajonlariga berishadi. guldasta qo‘yib, unga quvonch bilan boqar ekanman, Sahnada o‘quvchilar topshiriqni bajarib bo‘lish- Baxtiyor ona timsolida men istiqlol tufayli yuzida gach, hakamlar hay’ati tomonidan yasalgan gul- shukronalik balqib turgan butun O‘zbekistonning dastalar baholanadi va yaxshilari rag‘batlantiriladi. barcha baxtli onalarini, ularning qatorida o‘zimni ham Tayyorlangan guldastalar ham buvijon-oyijonlarga ko‘raman. Albatta, men bundan cheksiz faxrlanaman. sovg‘a qilinadi. Muhtaram Prezidentimiz: «Ayolni ulug‘lamoq – Sportchi qiz: Prezidentimiz rahnamoligida mamla- oilani, Vatanni, hayotni ulug‘lamoq demakdir», – deb katimizda yoshlarni, ayniqsa, qizlarni sportga keng jalb ta’kidlaganlaridek, Mustaqillik maydonida Ona va etish borasida ham ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. bolaga qo‘yilgan obida – «Baxtiyor ona» siymosi Biz, yoshlarning sport bilan shug‘ullanishimiz uchun davlatimizning ayollarga nisbatan beqiyos hurmat va barcha shart-sharoitlar yaratilgan. Shuningdek, butun ehtiromi ramzidir. respublikamiz bo‘ylab sport bilan shug‘ullanayotgan 1-boshlovchi: Onani gulga, bahorga qiyoslaymiz. o‘quvchi-qizlarga, ular qatorida menga ham tantanali Mehrini quyosh taftidek issiq, qalbini esa buloq suvidek ravishda Prezidentimiz sovg‘asi – sport kiyimlari toza, deya ta’rifl aymiz. topshirildi. Men bundan juda xursand bo‘ldim va sportga Ayollar bor ekan, quyoshday kulib, qiziqishim yanada oshdi. Davlatimiz rahbarining biz Oy kabi toblanib go‘zaldir dunyo! yoshlarga g‘amxo‘rliklari uchun Prezidentimizga chek- Butun tabiatni guldasta qilib, siz minnatdorchiligimizni bildiramiz. Tutsak ham uzilmas qarzimiz aslo! 1999-yil 10-iyunda Prezidentimiz Farmoni bilan 2-boshlovchi: O‘zbek ayoli har qanday hurmatga, Zulfi ya nomidagi Davlat mukofoti ta’sis etildi. Bu esa olqishga munosibdir. Aziz do‘stlar, jannati Ayollar – Davlatimiz tomonidan yoshlarning jamiyat hayotidagi Onajonlarimizni doimo asrab-avaylaylik. Mana shunday faolligini yanada oshirish, yosh iqtidor egalarini qo‘llab- buyuk zot – Ayol qarshisida boshimizni egib, ularga quvvatlash borasida ularga ko‘rsatilayotgan e’tiborning hamisha ta’zim qilaylik. (O‘quvchilar ayollarga ta’zim yorqin namunasidir. bajo aylashadi) Har yili bayram arafasida Yurtboshimizning navbat- Onalik baxti-yu, ayollik taxti dagi qaroriga binoan ushbu mukofotga tavsiya etilgan Yarashar sadoqat koshonasiga. qizlarga Zulfi ya nomidagi Davlat mukofoti tantanali Ko‘mib to‘lin Oyni baxtday abadiy, topshiriladi. O‘sha paytda men ularga havas bilan Bosh urib yashaylik ostonasiga. qarayman. Menga ham kelajakda mazkur Davlat muko- Ustoz: Bahor o‘zining turfa gullari bilan butun foti nasib etsin, deyman. Buning uchun muntazam sport borliqni yashnatsa, ayol esa o‘zining vafosi, hayosi, bilan shug‘ullanib, o‘qib, malakamni oshirib, yuqori mar- zakovati, sadoqati, latofati va cheksiz mehri bilan ralar sari intilishim lozim. hayotimizni charog‘on qiladi va olamni nurga to‘ldirib Mening birdan bir orzuim kelajakda «O‘zbekiston munavvar aylaydi. iftixori», jahon chempioni bo‘lib, yurtimiz bayrog‘ini Ona – bizning baxtimiz, quvonchimiz, bebaho yuqori ko‘tarish va Vatanimni dunyoga tanitish, uning boyligimiz va hayotimizdir. rivojiga o‘z hissamni qo‘shishdir. Onalar, opalar, singillar, qizlar, 2-boshlovchi: Ajoyib bir xalqning lobar qizisiz. Yurak olqishlari sizlarga bo‘lsin. Sizdan maqtanchoqlik, mag‘rurlik yiroq. Umrimiz gulshani bog‘boni Sizlar, Yangi-yangi tuzgan rejalaringiz Qo‘yningiz anvoyi gullarga to‘lsin. Sizni olg‘a tomon undaydi bu choq. (Normurod Narzullayev) (Zulfi ya) Azizlar, Sizlarga bag‘ishlangan bayram tadbirimiz Oxunjon Hakimov so‘zi, xalq kuyi asosida yaratilgan nihoyasiga yetdi. «Qizlarjon» qo‘shig‘i musiqa jo‘rligida ijro etiladi. Qadrli buvijonlar, onaxonlar, opa-singillar, yana bir Ayni shu pallada proyektor orqali ekranda Mustaqillik bor bayramingiz qutlug‘ bo‘lsin! maydonida o‘rnatilgan «Baxtiyor ona» haykali, Mo‘tabar buvijonlarimizga, munis onajonlarimizga, o‘quvchilar va ustozlar birgalikda tushgan suratlar dilbar opa-singillarimizga hamda lobar qizlarimizga ko‘rsatib turiladi. bahoriy kayfi yat hamisha hamroh bo‘lsin! Quchog‘ingiz Ustoz: Toshkent shahridagi Mustaqillik maydonida doimo gullarga to‘lsin! Bahor quyoshi qalbingizni Prezidentimiz g‘oyalari asosida 2005-yil 28-dekabrda nurafshon aylasin! bunyod etilgan me’moriy-badiiy majmua – farzandini Barcha tadbir ishtirokchilari qo‘llarida sharlar, gullar bag‘riga bosib turgan munis o‘zbek ayoli siymosi – bilan sahnaga chiqib, Haydar Yahyoyev so‘zi, xalq kuyi Baxtiyor ona haykali (haykaltarosh Ilhom Jabborov) asosida yaratilgan «Ona madhi» qo‘shig‘ini musiqa o‘rnatildi. jo‘rligida ijro etishadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 12 jildli. T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2000 – 2005. 2. Zulfi ya. Lobar qizlarga. Kuylarim Sizga. T., 1965. 3. Quddus Muhammadiy. Ona-bola mehri. T., 1963. 4. Mamarasul Boboyev. Ayollar. Shabada va yaproqlar. T.: G‘afur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1969. 5. Jumaniyoz Jabborov. Ayol. Ayol qalbi haqida. Ajab dunyo – sevgi dunyosi. T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1996. 6. Normurod Narzullayev. Saylanma. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 7. Abdulla Oripov. Saylanma. T.: Sharq, 1996. 8. Erkin Vohidov. Muhabbatnoma. T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1986. 9. Ayol – muqaddassan. T.: Yozuvchi, 1999.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 29

www.ziyouz.com kutubxonasi Let’s Learn English

Лутфулло ЖЎРАЕВ КЕЛИНГ, ИНГЛИЗ ТИЛИНИ ЎРГАНАМИЗ!

Lesson 31 Let’s talk about rare animals! 3b Write a description of an animal. Then read your (Келинг, камёб ҳайвонлар ҳақида гаплашамиз!) description to your partner. He/She guesses the animal. Эслатма: Ҳурматли журналхонлар! Журнали- мизнинг аввалги сонларида инглиз тилини ўрганиш 4a Read the grammar rules with your partner. юзасидан Сизнинг эътиборингизга ҳавола этган дарс- ларимиз давомида муҳим грамматик маълумотлар Грамматик маълумотлар ҳақида сўз юритган эдик. Қуйида келтирилаётган Object pronouns — объект келишигидаги материалларни тушуниш ҳамда янги грамматик маъ- олмошлар лумотларни изчил ўрганиб бориш учун уларни яна 6–11 дарсларда олмошлар, хусусан, кишилик бир марта такрорлаб олишингизни, шунингдек, айрим олмошлари (subject pronouns: I, you, he, she, it, we, you, нотаниш сўзларнинг маъносини билиб олиш учун they), сўроқ олмошлари (who, what, where, how old) ва ёнингизда бирор луғат бўлишини тавсия этамиз. эгалик сифатлари (possessive adjectives: my, your, his, her, its, our, your, their), уларнинг гапдаги вазифалари 1 Which of these animals are now very rare? camels, ҳақида билиб олган эдингиз. Мазкур дарсда эса eagles, kangaroos, pandas, penguins, tigers олмошларнинг яна бир тури — объект келишигидаги олмошлар ҳақида сўз юритамиз. Объект келишигидаги 2a Look, read and say the words in Uzbek. олмошлар (object pronouns: me, you, him, her, it, us, you, them) кимни?, нимани?, кимга?, нимага?, предлоглар билан ишлатилганда эса ким билан?, нима билан?, head  ear  кимдан?, нимадан?, ким учун?, нима учун? ва ш.к. саволларга жавоб бўлади. Кишилик олмошлари eye  beak  гапда эга вазифасини, эгалик сифатлари аниқловчи neck  вазифасини бажарса, объект келишигидаги олмошлар эса гапда ҳар доим тўлдирувчи вазифасини бажариб body  келади. wing  м-н. I see him every morning. (Мен уни ҳар куни эрталаб кўраман.) I give him sweets. (Мен унга ширинликлар бераман.) tail  leg  4b Look at the examples with your partner. Listen and repeat. owl  Subject Pronouns Object pronouns 2b Listen and repeat the words in 2a. Кишилик олмошлари Объект келишигидаги 3a Match the descriptions and the pictures. Then write олмошлар the names of the animals. I don’t know. Give me the pen. 1) It hasn’t got wings. It’s got small eyes. It’s got a very big Have you got a brother? They’re looking at you. body. It’s got huge ears, It’s from Africa. He’s small. Look at him. 2) It’s grey. It lives in Africa. It can swim. It’s got a huge She’s got a computer. Look at her. body. It’s got small eyes and ears. 3) It’s got a long body and a small head. It hasn’t got legs. It’s It’s got big eyes. Look at it. very intelligent and friendly. It can swim brilliantly. We haven’t got animals. Tell us about them. 4) It’s black and white. It lives in Africa. It’s got a tail. It can They live in Tashkent. Look at them! run fast. 5) It eats leaves. It’s got a very long neck and four long legs. 5 Complete the sentences with object pronouns. It can run fast. a) I don’t know that word. Give ...... a dictionary, please. b) My brother knows about animals. Ask ...... c) Where’s my sister? Tell ...... the bus is ready to go. d) Those birds are lovely. Look at ...... e) Our teacher gives ...... tests every week. f) Look at ...... Your clothes are black. a b c 6 Circle the correct word. We’ve got two cats and a dog at home. My/Me mum and dad love their/them. My favourite is the dog - Olapar. I take him/ he out in the evenings. The cats sleep in ту/me bedroom and they/them go out at night. Olapar doesn’t like they/them. In the garden, we’ve got a rabbit. The cats and Olapar want to d e eat it/its, but it just looks at they/them!

30 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Let’s Learn English

7 Re-write the text. Replace the underlined words with 9b Translate the text in 9a. pronouns and possessive adjectives. Example: 10a Write a text about an animal like in 9a. Umid and I study German. Our teacher is very good. 10b Work in pairs. Ask and answer the questions about Umid and I study German. Umid’s and my teacher is very your animals. good. The teacher gives Umid and me homework every day. Umid and I like German but German is diffi cult. Umid What do they eat? likes reading easy books in German. The teacher gives easy Where are they from? books in German to Umid. The teacher is from Urgench and How many babies do they have? the teacher’s name is Karima. The teacher’s daughter is in Where do they live? Umid’s and my class. The teacher’s daughter is very good Are they common? at German. Umid and I ask the teacher’s daughter questions. Are they big or small? The teacher’s daughter helps Umid and I with Umid’s and What’s their name? my homework. 10c Describe your partner’s animal. 8а Read the dialogue. Look at the underlined pronouns. Example: What animal or person are they about? It’s a bear. It lives in ... . Dilrabo: Look at that animal. Look at it. It’s got a huge body and a big head. What is it? Қўшимча грамматик машқлар Anvar: That’s a bison . Bison are interesting 1 Complete the table. animals. Bobur: We haven’t got them in Uzbekistan. Tell us about them. Subject pronouns Object pronouns Anvar: Well, in Europe, they’re very, very rare. They live I me in forests in Poland. In America there are thirty you thousand American bison. Dilrabo: And what are those birds? he Nasiba: I don’t know. Eagles, I think. Give me the brochure. her Bobur: Yes, eagles. They’re very, very rare. They live in it Turkey, Greece and Spain. Anvar: Look at that eagle! we Bobur: Yes, she’s lovely. Look at her. them Nasiba: How do you know it’s a ‘she’, Bobur? Bobur: Well, she’s very big. She’s got very big wings. That 2 Complete the sentences with object pronouns. eagle there is a male. Look at him. He’s small. 1) My brother is doing his homework. I’m helping him. Nasiba: Oh. 2) Dogs are horrible. I don’t like ...... Bobur: And look at their eyes. Do you know? Eagles can 3) I want to call my friend. Pass ...... the phone, please. see very well. 4) Mum is making lunch. You must help ...... Nasiba: Yes, those eagles are looking at you, Anvar. I think 5) My grandfather knows about other countries. Ask they’re hungry! ...... about Australia. Anvar: Ha, ha! 6) You are very nice. I like ...... Dilrabo: I think they’re lovely. Bobur, have you got your 7) Our teacher gives ...... homework every day. camera? Take a photo! 8) The cat is hungry. You must feed ...... 9) You are a very interesting person. We like ...... 8b Translate the dialogue in 8a. 10) My brother is an actor. Do you know ...... ? 11) We don’t understand. Please help ...... 9a Read and look at the underlined pronouns. What 12) I’ve got a guitar but I can’t play ...... very well. animal are they about? 13) She loves her grandparents. She visits ...... every week. 14) That panda is a female. Look at ...... The Puma by Dilrabo Oripova 15) I love your letters. Please write to ...... soon. Pumas (or cougars) are 16) Where are my books? Can you give ...... to from North and South ...... , please? America. They live in 17) Look at ...... She’s wearing a huge red hat! forests and mountains. 18) Can you take a photo of ...... , please? Here’s They are big cats (1.80 our camera. m long/90 kg). They have 19) Look at the story on page 98. Read ...... for got small heads and small your homework. ears. They are brown or 20) Who’s that boy in the photo? Do you know ...... ? yellow. They have got long legs and саn jump 10 3 Circle the correct word. metres. Pumas live to 12 1) Give I/me your phone number. years old in the wild but they live to 19 years old in zoos. 2) That house is fantastic. Look at it/him! Pumas eat big animals (e.g. sheep). They hunt them in the 3) I’ve got two cats. They/Them are lovely. day or night. Female pumas have one to fi ve babies. They live 4) Tell we/us about those animals. with their mother for two years. Now pumas are very rare in 5) My sister is twelve. Her/She likes animals. many areas of America (e.g. Florida in the United States). 6) Pass he/him the guidebook, please.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 31

www.ziyouz.com kutubxonasi Let’s Learn English

7) We/Us want to go to the wildlife park. 9 Link the sentences with but or then. 8) These books are new. Put they/them on the shelf. 1) European bison can’t run fast. They can jump. European bison can’t run fast but they can jump. 4 Write sentences. Add the correct object pronoun. 2) They feed every day. They sleep or play. Example: They feed every day. Then they sleep or play. History is interesting. I like it. 3) Finish your description. Check it. 1) history - interesting. I/like 4) It’s a small animal. It’s very strong. 2) computers - great. I/love 5) Look at the birds. Don’t touch them. 3) football - boring. I/hate 6) You must fi nish the test. Give it to your teacher. 4) exams - terrible. I/hate 5) swimming - fantastic. I/love 10 Complete the sentences with must or mustn’t. 6) zoos - boring. I/not like 1) I’m studying. You ...... play music. 2) It’s very late. You ...... go to bed. 5 Use the adjectives in the box and write a sentence 3) People are watching a fi lm. You ...... use your about the things with like/don’t like and an object mobile phone. pronoun. 4) The baby is sleeping. You ...... touch her. 5) Today is a schoolday. You ...... get up early. 6) This is a test. You ...... copy. great, interesting, boring, horrible 7) It’s very cold. You ...... wear a jumper. 8) The dog is hungry. You ...... feed it. 1) geography 9) You ...... speak English in class. Geography is interesting. I like it. 10) You ...... come to class late. 2) dogs 11) You ...... do your homework. Dogs are horrible. I don’t like them. 12) You ...... come to class with your dictionary. 3) jeans 4) art 11 Write the words in the correct list. 5) action movies wolf, rаrе, tiger, ear, wing, eye, huge, friendly, leg, lion, 6) literature head, eagle, koala, interesting, body, lovely, foot, panda, 7) museums beak, neck 6 Circle the correct word. Subject/object pronoun or Animals: possessive adjective? Parts of animals: Adjectives: I/My/Me name’s Leo and I love animals. I think them/they/ their are very interesting. My favourite animals are tigers. 12 Circle the correct word. I love them/they/their colours. They/Them/Their are very Zarina: What are you do/doing? rare now but there are some tigers in the wildlife park near Sanjar: I is/am looking at this/these pandas. They’re/Their my town. I like visiting them/they/their every week. My from China. favourite is the baby. It/Its/It’s is about two years old and its/ Zarina: Are they/them rare? it’s/it eyes are lovely. My girlfriend likes animals, too. Her/ Sanjar: Yes. There isn’t/aren’t many pandas in the wild now. She/His favourite animals are dolphins. She loves their/them/ Zarina: Look at that/those koala. It is/are eating leaves. I they - and she loves me/I/my, too! think it’s hungry. Give it/it’s a sandwich. Sanjar: No! You must/mustn’t feed the animals. 7 Write pronouns and possessive adjectives instead of Zarina: OK. I’m sorry. Are there some/any birds in this park? the underlined words. Sanjar: Yes. There is a/an eagle next/next to the ostriches. Example: Zarina: Oh, yes, I can see it. It’s fantastic. It’s opening its/it’s My brother, Tот, and I are doing a project. Our dad is wings. Look at they/them. They’re huge. helping us. 13a Read the words with the main stress. My brother, Tоm, and I are doing a project. Tom’s and my dad is helping Tom and me. The project is about animals sight seeing cathedral chimpanzee and the project is very interesting. Tom and I like animals and Tom and I don’t know very much about animals. Dad 13b Work in pairs. Mark the main stress and read the is a teacher and Dad knows about rare animals. Tom and I words aloud. ask Dad questions and Dad gives Tom and me information. kangaroo, excursion, athletics, collection, fantastic, animal, Dad, Tom and I make notes and then write descriptions of family, tomato, Egyptian, museum, beautiful, historic, piano, the animals. Jenny, Tom’s and my sister, likes art and we put afternoon, computer, grandmother Jenny’s drawings with Tom’s and my descriptions. 14 Complete the sentences with the prepositions. 8 Put the words in the correct order to make questions. 1) pumas/do/what/eat in, at, near, next What do pumas eat? 1) I’m ...... London. I’m standing ...... Hyde Park. 2) Africa/tigers/live/in/do 2) The dolphins are ...... to the penguins. 3) do/where/from/come/eagles 3) My sister is ...... home now. 4) park/the/you/are/to/going/wildlife 4) My dad is ...... the UK. 5) go/often/how/you/zoo/do/the/to 5) Pete is standing ...... me. 6) animal/are/what/you/at/looking 6) Are you ...... school?

32 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Xorijiy mutaxassis tajribasi Wendy Arnold is a teacher, and a teacher and trainer trainer with LEARNING STYLES BY 20 years of classroom experience teaching WENDY ARNOLD young learners aged 6 to 12 years old. Wendy What do you know about learning styles? Do you know has written coursebooks for children learning your own? It’s really interesting to know your own. English in Hong Kong, Palestine and Saudi Why don’t you go to this website and complete the Arabia. She specializes in children whose fi rst questionnaire online (there is also a Russian version): language does not use the alphabet, as well as early literacy strategies. She is now a consultant http://www.vark-learn.com/english/page. to Ministries of Education. asp?p=questionnaire Website: www.elt-consultants.com You will get scores for each learning style and an explanation of the best way for you to learn and understand better. Visuals can be simple pictures you/children have drawn (on the board or paper) or cut from magazines. They can Another reason why you should know your learning style also be word cards, but need to be visible to everyone is that you might well be teaching to that learning style. in the classroom (including those at the back). That could be a problem for the students in your class who are not strong in that learning style. For example, if Visual activities include matching fl ashcards (pictures) you are a strong auditory learner, you like hearing your and word cards. own voice and also listening to explanations.

There are many theories about learning styles and AUDITORY (using your ears/hearing) learning intelligences, e.g. Howard Gardner’s theory of – listening to instructions, explanations, multiple intelligences. language being spoken BUT more importantly hearing their own voices.

Auditory activities include listening to a CD/audio but more importantly when learning a language you are SELF WORD SMART SMART hearing your own voice using the language. Drilling (whole class, 50:50), pairwork and groupwork all give PEOPLE LOGIC your learners chances to hear their own voices! SMART SMART KINESTHETIC (using your hands/touch) MUSIC PICTURE – things to do or make, exchanging SMART SMART information using classroom items. BODY SMART

Kinesthetic activities include drawing, colouring, using your body to make shapes, following instructions and doing what you are told, e.g. Teacher says game. But a simple way of meeting the vast majority of your By the way, learning styles is not just for learning learners’ needs is to ensure that each lesson has a English! It will help all the subjects taught in school. combination of VAK (visual, auditory and kinesthetic) or multi-sensory activities. More to come on: activities for learning styles, setting up drilling activities for effective pairwork and teaching VISUAL (using your eyes/sight) – things for successful early literacy. If there is anything you to look at, e.g. other people doing things, would like to know more about, please, let the editors pictures, objects to look at. know!

36 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Tahlil

Муборак АБЗАЛОВА, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети ўқитувчиси АЛИШЕР НАВОИЙ НАСРИЙ АСАРЛАРИДА ИЛОВА КОНСТРУКЦИЯЛАР

Илова иборалар гапдаги маълум бир гап бў- лагининг маъносини ойдинлаштириш, унга қўшимча маълумот бериш каби семантик вазифаларни ба- жаради ва кўпроқ гапнинг орт мавқеида келади. Арабизмлар гап бўлакларидан бирига семантик жиҳатдан боғланган бўлади, лекин гапнинг узвий бўлаги бўла олмайди. Алишер Навоийнинг “Насойим ул-муҳаббат” асарида қўлланган арабизмлар шакл ва маъно жиҳатдан туркий (ўзбекча) илова конструкциялар- нинг арабий такрори бўлиб, иборалардаги маъно- вий мослик, қўшимча фикр ифодалаш, гап мазму- нини бойитиш ёки бошқа мазмуний муносабатлар- ни ифодалайди. Уларни қуйидагича тасниф қилиш мумкин: 1. Арабий илова конструкциялар гапнинг эга бў лагини қўшимча маълумот билан бойитади: Абу Жаъфар Хаффор Жунайднинг асҳобидиндур ва кана карибу-с-синни минҳу ва кана-н-насу йаъдунаҳу мин акранани-л-жунайдва кана йаъ удду нафсаҳу мин асҳабиҳи3. Бу гапда арабий илова конструкция орқали Абу Жаъфар ҳақидаги қўшимча маълумот Мураккаблашган гаплар ўзига хос синтак- баён қилинган, яъни Жунайд Абу Жаъфарнинг ав- тик ҳодиса сифатида ўзбек тилшунослигида кенг лодидан эканлиги маълум қилинади. ўрганилган. Мураккаблашган содда гапларни ву- 2. Гап кесимига семантик жиҳатдан боғ ланади ва жудга келтирувчи компонентлар ҳақида фикр юри- унинг маъносини ойдинлаштиришга хизмат қилади: тилганда кўпроқ ундалма, кириш сўз, киритма гап- Абу Бакр Ҳамадоний дедиким: дарвишлик уч ни- лар, ажратилган гап бўлаклари ва уюшиқ бўлаклар мадур: тарқу-т-тамъи, вал манъи вал жамъи4. Бу тилга олинади. Биз қуйида содда ва қўшма гаплар- гапда арабий конструкция орқали дарвишликнинг уч нинг таркибини мураккаблаштирувчи воситалар- хусусияти ҳақида қўшимча фикр билдирилган, яъни дан бири – илова конструкциялар хусусида фикр гапда кесим мавқеида келган уч нимадур бирикма- юритмоқчимиз. сининг мазмунини арабий конструкция ойдинлашти- Илова деб аталаётган конструкциялар киритма ришга хизмат қилган. конструкцияларнинг бир тури бўлиб, кўпроқ эски Қуйидаги мисолда ҳам арабий конструкция ўзбек тили ёзма ёдгорликларида учрайди. Илмий атоқли от билан ифодаланган мураккаб от-кесим, адабиётларда, хусусан, ўзбек тилининг тарихий син- яъни шахсга хос бўлган хусусиятлар қўшимча таксисига бағишланган асарларда бу ҳодиса ҳақида тарзда баён қилинган ва бу билан ўқувчи шахс фикрлар билдирилган1 бўлса-да, айнан илова конс- ҳақидаги кенгроқ тавсифий маълумотга эга бўлади: трукцияларнинг арабий кўринишли турларига муно- Оти Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Исмоил ибн сабат билдирилмайди. Тадқиқотларда ҳозирги ўзбек Самъундур: ва кана йулаққибу бин натиқи би-л тилидаги киритма конструкцияларга ўхшаш турлари ҳикмати. киритма ибора ва изоҳ ибора номи остида иккига 3. Арабий конструкция гапдаги бирикмали тўл- ажратиб ўрганилган2. дирувчининг маъносини изоҳлайди: Ва ҳамул Биз таҳлилга тортган Алишер Навоийнинг дебдурки, ҳар ким бу йўлға кирар тўрт ўлимни “Насойим ул-муҳаббат” асарида арабий конструкция- тутмоқ керак: мавтун абйаду ва ул қорин оч- лар кўп қўлланган бўлиб, уларнинг аксарияти илова лигидур, ва мавтун асваду ва ул халқ изосиға гап шаклида. Ушбу мақолада содда гап таркибини сабр қилмоқдур, ва мавтун аҳмару ва ул нафс мураккаблаштирувчи арабизмлар (арабий конструк- муҳолифатидур, ва мавтун ахдару ва ул хирқаға циялар) ва уларнинг гап мундарижасида тутган ўрни йурунлар тиламоқдур. (25-бет) Мисолдаги ара- ҳақида сўз юритилади. бий бирикмалар: мавтун абяду, мавтун асваду,

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 37

www.ziyouz.com kutubxonasi Tahlil

мавтун аҳмару, мавтун ахдару жумла таркиби- қилинган фикрнинг ишончлилигини таъминлаш даги тўрт ўлимни – тўлдирувчи гап бўлагининг мақсадида арабий конструкция қўлланган. изоҳидир. Жумлада қўлланган синтактик арабизм- Юқоридаги мисоллардан маълум бўладики, лар Алишер Навоий томонидан таржима қилинган арабий конструкцияларнинг илова мақомида экан- ва изоҳланган, агар арабий бирикмаларни сўзма- лиги унинг гап орт мавқесида келиб, унинг таркиби- сўз эркин таржима қилинса, кўз ўнгимизда қуйидаги даги бирор бир гап бўлаги ёки яхлит гапнинг маъно- манзара ҳосил бўлади: мавтун абяду – оқ ўлим, сини янада тўлдиришга, мазмунан бойитишга хиз- мавтун асваду – қора ўлим, мавтун ахмару – қизил мат қилишидадир. Бундай арабий конструкциялар ўлим, мавтун ахтару – яшил ўлим каби. Демак, баъзан асосий гапга аниқлов сўзи яъни ёрдамчиси қорин очлиги – оқ ўлим, азобларга сабр – қора билан боғланган: Ҳамул айтди буъд йироқликдур, ўлим, нафс мухолифати – қизил ўлим, ҳирқаға яъни иннал-л-ҳаққи ақраба ила-л-абди манъан йу- юрунлар тиламоқ – яшил ўлим тушунчаларига шара илаҳи фий жиҳатин. ўзаро синонимдир. Арабий конструкциялар гап таркибида синтактик Изоҳ конструкциялар гапда қўлланган белгисиз жиҳатдан ортиқча саналса ҳам, яхлит гап ёки унинг тўлдирувчининг маъносини изоҳлайди. Масалан: Ва таркибидаги синтактик шакллар билан зич мазму- Шиблий била қавм масойилида сўз айтишиб эрди: ний муносабатда бўлади. Арабизмларнинг тарки- ва ҳува мин аълами машайиҳи билъулми тавҳид. Бу бий тузилиши ҳам турлича шаклланган. Улар сўз арабий конструкция содда гап таркибидаги сўз ка- бирикмаси, содда гап, баъзан қўшма гап қолипида лимаси билан ифодаланган белгисиз тўдирувчининг шаклланган бўлиши мумкин. мазмунини ойдинлаштириб келган. а) сўз бирикмаси қолипида: тарку-т-тамъи 4. Атов гап мақомидаги синтактик категория- вал-л жамъи. Бу конструкция аниқланмиш- нинг маъносини ойдинлаштиришга хизмат қилади: аниқловчидан иборат бўлиб, бирикманинг аниқловчи Шайх Ҳаммадий Даббос. Ул шайх Абдулқодирнинг компоненти уюшиб келган. машойихидур: Кана умайан ва футиҳа алайҳи б) бир бош бўлакли содда гап қолипида: Ва бабу-л-маърифи вал асрари ва сара қувватин лил анинг тасонифи бор, муомалотда ва сурати офа- машайих-л-кибар. Арабий конструкцияда Шайх тида ва руббама йатакалламу фий шайъи мин Ҳаммадий Даббос тўғрисида фикр юритилмоқда, улуми-л-маорифи ва-л-ҳукми. лекин айни ўринда арабий ибора атов гапнинг в) икки бош бўлакли содда гап қолипида: Ва мазмунини тўлдиришга хизмат қилса-да, кейинги Шиблий била қавм масойилида сўз айтишиб эрди гап эгаси ул сўзининг маъноси билан боғлиқ деб ва ҳува мин аълами машаиҳи вақтиҳи би улуми қарашга ҳам асос бор. Лекин, бизнингча, илова ибо- тавҳид. ранинг мантиқан атов гап билан алоқаси муҳимдир. г) қўшма гап қолипида: Абу Жафар Ҳаффор (Атов гап сифатида тилга олинган бу каби шахс Жунайдийнинг ашобидиндур ва кана қирийбу-с- номларининг алоҳида мустақил гапга ўхшаш ҳолда сини минҳу ва кана-н-насу яъудунаҳу мин акрани-л- қўлланиши “Насойим ул-муҳаббат” асари тилигаги- жунайд ва кан яъуду нафсаҳу мин ашабиҳи. на хос.) Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, Алишер 5. Арабий конструкция тўлиғича асосий гап- Навоийнинг “Насойим ул муҳаббат” асарида араб нинг мазмунини тўлдиришга хизмат қилади: тилига хос гап турлари кенг қўлланган ва улар- Ноумидлиғнинг куфр сари эшиги бор ва тенгри дан анъанага мувофиқ асар мазмунини бойитиш таолодин ноумидлиқ куфрдур:ла йайас мин руҳи- мақсадида фойдаланилган. Бундай конструкциялар л-ллаҳи илла-л-қавма-л-куфувруна ва ла тақнуту тарихий шахсларнинг, шунингдек, асарда қўлланган мин раҳмати- л-ллаҳи. Бу гапда арабий конструкци- баъзи тасаввуфий тушунчаларни изоҳлаш, маъ- ядаги мазмун асосий матнда акс этган бўлса-да, ле- носини аниқлаштириш ва тилга олинган факт- кин ўқувчига яна ишончлироқ бўлишини таъминлаш ларни асослаш, маъносини ойдинлаштириш, мақсадида унга арабча конструкция илова қилинган. ўқувчига ишончли манбалар асосида фикрни баён Бу ҳолатни қуйидаги гапда ҳам кўриш мумкин: Ва қилинаётганлигини исботлаш мақсадини кўзлаган. дебдурки, қирқ йилдурки бир вақтда мен ва тенг- Бу эса, ўз навбатида, гапнинг таркибини ҳам мазму- ри кўнглимга боқар ва ўзидан ўзга кўрмас: ма нан, ҳам синтактик жиҳатдан мураккаблаштирган. бақийа фийа лиғайри-л-ллаҳи шайун ва ла садри Илова деб аталган арабизмлар синтактик шакллар, ли ғайриҳи қарарун. Кўринадики, бу гапда асосий яъни гап бўлаклари, сўз бирикмаларига ёхуд гап- мазмун туркий жумлада берилган, лекин баён ларга оҳанг ва боғловчилар ёрдамида боғланади.

1С. Аширбоев. Алишер Навоийнинг насрий асарларидаги содда гапларнинг таркибий ва маъно хусусиятлари: Филол.ф.д. дис. Т., 1990. 2Юқоридаги манба; М.Раҳматов. Алишер Навоийнинг насрий асарларида эргаштирувчи боғловчиларнинг синтак- тик-семантик хусусиятлари: Филол.ф.н. дис. Т., 2008. 3Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. 17-том. Насойим ул-муҳаббат. Т., 2001. 87-бет. 4Юқоридаги манба, ўша бет.

38 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Бекмурод ЙЎЛДОШЕВ, филология фанлари доктори, Tadqiqotlar Самарқанд давлат университети профессори ШОИРА ЗУЛФИЯ ИЖОДИ ОЛИМЛАРИМИЗ ТАЛҚИНИДА

Аннотация. Мақолада Зулфия Аннотация. В статье рассма- Annotation. The article researches ижодининг ўрганилиш тарихи кўздан тривается история исследования the history of Zulfi ya Israilova's creative кечирилади, бунда адабиётшунос ва творчества поэтессы Зульфии Ис- works. The role of literary critics and тилшунос олимларнинг шоира асар- раиловой, определяется роль уче- linguists is defi ned in studying Zulfi ya's ларига оид ишлари таҳлил этилади. ных-литературоведов и языковедов poetic legacy. в исследовании творческого насле- Калит сўзлар: адабий портрет, дия Зульфии. Key words: literary portrait, lyrical лирик қаҳрамон, таржима, рамзий Ключевые слова: литератур- hero, translation, symbolic poem, pub- шеър, публицистик поэзия, поэзия- ный портрет, лирический герой, пе- licistic poetry, the language of Zulfi ya's нинг тили, конкорданс луғат. ревод, символическое стихотворе- poetry, dictionary concordance. ние, публицистическая поэзия, язык поэзии Зульфии, словарь конкорданс.

Чинакам сўз санъаткорлари, шоир ва ёзув- Зулфия ижодини ўрганишга профессор Н. Шукуров чилар ўз халқининг тимсоли саналади. Ўзбек ҳам салмоқли ҳисса қўшган. Н.Шукуров Зулфиянинг халқининг тимсоли даражасига кўтарилган Зулфия бир қанча шеърий тўпламларига тақризлар ёзди, Исроилова (1915–1996) ижодини ўрганиш бўйича матбуотда мақолалар эълон қилди. Шунингдек, олим адабиётшуносликда кўпгина ишлар амалга оширил- “Ҳозирги ўзбек шеъриятида метод бирлиги ва услублар ган. Бу ўринда А.Олимжоновнинг “Шоира Зулфия” ҳамда жанрлар ранг-баранглиги” номли докторлик дис- (1952), Ғ.Мусинанинг “Зулфия ижодий йўли” (1961), сертациясида, қатор дарслик ва ўқув қўлланмаларида М.Султонованинг “Шоира Зулфия” (1965), “Бахтли Зулфиянинг шеърларини таҳлил қилган эди. Масалан, замон куйчилари” (1970), А.Акбаровнинг “Қалб куй- у шоиранинг севги, айрилиқ, жудолик ҳақидаги лирик чиси”, Л.Қаюмовнинг “Зулфия ижоди” (1965; 1975), шеърларини таҳлил этар экан, “Юлдуз” сарлавҳали С.Мамажоновнинг “Зулфия” (1990; 1999) сингари шеъри ҳақида шундай ёзади: “Бу саккиз мисралик қатор рисолаларини, адабий портрет характеридаги шеърда қайғу-ҳасрат кучли, чуқур, ишончли ва реал. ишларини алоҳида таъкидлаш лозим. Бу асарларда Бироқ қайғу-ҳасратдан кўра муҳаббат кучли. Чунки шоира Зулфия шеъриятининг ғоявий-бадиий фазилат- севимли, азиз ёри лирик қаҳрамон қалбидан ҳеч қачон лари таҳлил этилган, шоира ижодининг ХХ аср ўзбек ўчмайди, бир умр порлаб туради. Шеърдаги қайғу- адабиётида тутган ўрни кўрсатишга ҳаракат қилинган. ҳасрат туйғусининг, поэтик фикрнинг бу тарзда Масалан, академик С.Мамажоновнинг “ХХ аср ўзбек якунланиши муҳаббатнинг буюк кучини таъкидлаб адабиёти тарихи” дарслигига киритилган “Зулфия” кўрсатишга хизмат қилган”2. номли адабий портретида тўғри таъкидланганидек, Профессор Н.Шукуров Зулфия шеъриятида “Зулфия – ХХ аср ўзбек шеъриятининг йирик вакилла- бўртиб кўзга ташланувчи лирик қаҳрамон образини ридан бири. У ўзининг теран фалсафий, ҳассос, фо- қуйидагича талқин этади: “У (Зулфия лирик қаҳра- жиавий ва ҳаётбахш реалистик ижоди билан ҳозирги мони – Б.Й.) висол ва ҳижрон ҳақидаги шеърлари- замон ўзбек шеъриятидан янги саҳифа очди”1. да тавоф қилишга арзигулик муҳаббат маъбудаси, Шоира Зулфия ижодини ўрганиш, унинг асарлари- вафо ва садоқат рамзи бўлиб гавдаланади. Шунинг ни кенг ўқувчилар оммасига тарғиб-ташвиқ қилишда учун унинг нола-фарёдлари ҳам асосли ва табаррук. адабиётшунос ва тилшунос олимлар шоира ижодига Лекин бу лирик қаҳрамоннинг бор бисоти ана шундан доир тадқиқотлар, рисолалар, илмий мақолалар ярат- иборат эмас, у “ўзбек қизи овози”ни дунёга эшит- дилар. тирди. “Саодатнинг америкалик хонимга жавоби”ни Адабиётшунос О.Икромов Зулфия ижоди ҳақида ёзади, Осиё ва Африка шоирларининг тинчликни та- ўтган асрнинг 50-йиларидаёқ “Зулфия ижоди” номли лаб қилиб ўтказган “Мушоира”сини оламга достон портрет характеридаги тадқиқот яратган эди. Олим қилади, “Салом сизга эркпарвар эллар” деб хорижий бу ишда Зулфия ижодини таҳлил этар экан, унинг мамлакатларга кириб боради, “Ўғлим, сира бўлмайди эволюциясини, униб-ўсишини, шеърларини қайта иш- уруш” деб болалари қошида парвона бўлади”3. Олим лашга, сайқаллаштиришга алоҳида эътибор берганли- Зулфиянинг “Сирень”, “Дарахт”, “Кўзгу” каби бир қатор гини кўрсатишга эришади. Жумладан, бу тадқиқотда рамзий шеърларининг ғоявий-бадиий жиҳатдан ишонч- “Саодатнинг бир чет эл олимасига жавоби” шеъри ли ва асосли таҳлилини ўзбек адабиётшунослигида қайта ишланиб, “Саодатнинг америкалик хонимлар- илк бор амалга оширган. га жавоби” номи билан тўпламларга киритилганлиги Адабиётшунос С.Мирзаев Зулфия ижодини асосли ёритиб берилган. Н.Бобохўжаев “Зулфиянинг монографик планда ўрганиш, уни дарслик ва ўқув поэтик маҳорати” мавзуида номзодлик диссертацияси- қўлланмаларида талабаларга содда ва ихчам тарзда ни ҳимоя қилган эди (1967). тушунтиришга интилиб келган олимлардан бири эди.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 39

www.ziyouz.com kutubxonasi Tadqiqotlar

С.Мирзаев Зулфия ижодини адабий портрет характе- Г. Умурова Зулфиянинг рус адабиётидан амалга рида ўрганишга кенг ўрин ажратган4. оширган таржималари тадқиқига доир бир қатор Олима Ҳ.Ҳасанова “Аёл қалбининг куйчиси” (1975), мақолалар эълон қилди7, кейинчалик “Зулфия ижоди “Нозик қалблар эҳтироси” (1981) номли монографик ва рус адабиёти” мавзуида номзодлик ишини ҳимоя тадқиқотларида Зулфия ижоди, айниқса, унда хотин- қилди8. қизлар образи талқинига алоҳида эътибор қаратган. У Зулфия асарлари фақат адабиётшунос олимлар 1991 йилда “Мактабда Зулфия ижодини ўрганиш” ном- томонидангина эмас, балки тилшунослар томонидан ли асарини нашр эттирган. ҳам кенг ўрганилмоқда. Профессор Р. Қўнғуров “Ўзбек Адабиётшунос Ҳ. Умуровнинг Зулфия ижоди тилининг тасвирий воситалари” (1977), “Нутқ мадания- тадқиқига бағишланган “Қўшиққа айланган гўзал лик куй- ти ва услубият асослари” (1992) номли асарларида ме- чиси”, “Шеъриятимиз маликаси” номли мақолаларида тафора, метонимия, синекдоха, ўхшатиш, сифатлаш, шоира лирикасининг асосий хусусиятлари ёритиб бе- муболаға, ирония каби тасвирий воситалар ҳақида сўз рилган. Олим Зулфия ҳақида “Шеърият маликаси би- юритар экан, Зулфиянинг кўпгина шеърий асарлари- лан ғойибона суҳбатлар” номли эссе китобчасини ҳам га ҳақли равишда мурожаат этган, улардан характер- эълон қилди5. Унинг “Самимий муҳаббатдан туғилган ли мисоллар келтирган эди. Профессор С. Каримов фарзанд” номли мақоласи эса Зулфиянинг таржи- “Зулфия поэзиясининг тили ва услуби” мавзусида монлик маҳорати таҳлилига бағишланган. Мақолада номзодлик ишини ҳимоя қилди9. Тилшунос олимлар Н.А. Некрасовнинг “Рус аёллари” поэмасининг сеҳри Р. Қўнғуров ва С.Каримов “Зулфия поэзияси тилининг ва жозибаси, гўзаллиги ва яхлитлигининг Зулфия луғати (конкорданс)” асарини яратдилар10. Ҳозирда бу таржимасида қай даражада сақланганлиги таҳлил асардан бадиий асар тилини ўрганишнинг, ижодкор қилинган. поэ тик маҳоратини, услубини аниқ тил фактлари асо- Ҳ. Умуров Ҳамид Олимжон ва Зулфия ижодий сида далиллашнинг ўзига хос калити сифатида ўқув ҳамкорлиги таҳлилига самарали меҳнат сарфлаб жараёнида кенг фойдаланилмоқда. келмоқда. Тадқиқотчининг “Қўшқанот сеҳри” (1982), Зулфия асарлари тили – ҳозирги замон ўзбек “Бадиий ижод мўъжизалари” (1992) деб номланувчи адабий тили, хусусан, бадиий тили тарихида муҳим китоблари ана шу мавзуни ҳар томонлама ёритишга ҳодиса саналади. Шоиранинг бадиий тафаккур ола- бағишланган. Масалан, олим “Менинг ҳамма шеър- мини, асарларидаги поэтик нафосат ва ифодадаги ларим юракдан келади” номли мақоласида шоира гўзалликни бутун бўй-басти билан тасаввур қилиш Зулфия ижодхонасига чуқур кириб боради6. учун унинг луғат бойлиги манзараси ҳам кўз олди- Профессор А. Абдураҳмонов “Шеърият бонги” мизда яққол намоён бўлиши лозим. Ана шу талабдан (1980), “Ҳозирги ўзбек поэзиясида гуманизм қир- келиб чиқиб, бир гуруҳ тилшунос олимлар Зулфия ралари” (1982), “Поэзияда инсон тасвири” (1985) асарлари тилининг изоҳли луғатини яратиш устида иш номли қатор тадқиқотларида Зулфиянинг “Далада олиб бормоқдалар11. бир кун”, “Она”, “Паранжисини ташламаган хотин”, Кўринадики, олимларимиз “Ҳозирги замон ўзбек “Ўзбек қизи овози”, “Зоотехник қиз”, “Бизнинг оналар”, поэ зиясининг энг мафтункор зарварағи” (Ч. Айтматов) “Учрашув”, “Ўғлим, сира бўлмайди уруш”, “Таҳсину ҳи собланган Зулфия ижодини ўрганиш соҳасида таъзим” сингари шеър лари хотин-қизларнинг ижти- салмоқли ишларни амалга оширганлар. Эндиги вази- моий-сиёсий ҳаётдаги фаолиятини кучайтиришга фа эришилган ана шу ютуқларни янада мустаҳкамлаш, қаратилган публицистик поэзиянинг энг яхши намуна- Зулфия асарларини мустақил мамлакатимизда шакл- лари сифатида ўрганилган. ланаётган миллий истиқлол мафкурасининг таркибий Кейинги йилларда Зулфия ижоди ёш тад- қисми сифатида янада чуқурроқ таҳлил этишдан ибо- қиқотчилар диққатини ҳам ўзига тортмоқда. Масалан, ратдир.

1С. Мамажонов. Зулфия // Н. Каримов, С. Мамажонов, Б. Назаров, У. Норматов, О. Шарафиддинов. ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи. Т.: Ўқитувчи, 1999. 349-бет. 2Н. Шукуров. Услублар ва жанрлар. Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1973. 116-бет. 3Н. Шукуров. Сўз сеҳри, шеър меҳри. Адабий-танқидий мақолалар. Самарқанд, 1992. 87–88-бетлар. 4С. Мирзаев, С. Шермуҳамедов. Ҳозирги замон ўзбек адабиёти тарихи. Т.: Ўқитувчи, 1993. 335–349-бетлар. 5Ҳ. Умуров. Шеърият маликаси билан ғойибона суҳбатлар. Эссе. Самарқанд, 2004. 64 бет.; Ҳ. Умуров. Шеърият маликаси билан ғойибона суҳбатлар // Ҳ. Умуров. Меҳр боқийдир, боқий... Т.: Муҳаррир, 2011. 97–127-бетлар. 6Ҳ. Умуров. “Менинг ҳамма шеърларим юракдан келади” (Зулфия ижодхонасига бир назар) // Ҳ. Умуров. Таҳлил чизгилари. Т.: Муҳаррир, 2013. 146-бет. 7Г. Умурова. “Княгина Трубецкая” Зулфия таржимасида // Бадиий таржима ва ўзбек адабиётининг халқаро алоқалари (илмий анжуман материаллари). Самарқанд, 1996. 24-27-бетлар; Г.Умурова. Шеърий таржима мурак- кабликлари // Ўзбек тили ва адабиёти, 2003. 1-сон. 56–57-бетлар. 8Г. Умурова. Зулфия ижоди ва рус адабиёти (таржима, танқид, англаш). Филол. фанлари номзоди... дисс. авто- реф. Самарқанд, 2004. 22-бет. 9С. Каримов. Язык и стиль произведений Зульфии (на материале поэзии). Автореф. дис... канд. филол. наук. 1982. 17-стр. 10Р. Қўнғуров, С. Каримов. Зулфия поэзияси тилининг луғати (конкорданс). Т.: Ўқитувчи, 1981. 274-бет. 11Бу ҳақда қаранг: С. Каримов, З. Ашурова. Зулфия асарлари тили луғатини тузиш ҳақида // Ўзбек тили ва адаби- ёти, 2007. 6-сон. 71–76-бетлар.

40 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Tadqiqotlar

Г. ҲАКИМОВА, Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети катта илмий ходим изланувчиси, филология фанлари номзоди, доцент ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР ЭТИМОЛОГИЯСИДА МИЛЛИЙ- МАДАНИЙ ҒОЯЛАРНИНГ АКС ЭТИШИ (инглиз ва ўзбек тили мисолида) Аннотация. Мақолада фразео- Аннотация. В статье рассма- Annotation. The article deals with логик бирликларнинг миллий-мада- тривается национально-культур- national and cultural principles of phra- ний ғоялари ҳақида сўз юритилган. ные принципы фразеологических seological units. The author analyses Муаллиф ўзбек ва инглиз тиллари- единиц, также автор анализирует the phraseological units in the Uzbek даги фразеологизмларни мисоллар фразеологические единицы на узбек- and English languages through exam- ёрдамида таҳлил қилган. ском и английском языках с помощью ples. Калит сўзлар: фразеология, примеров. Key words: phraseology, compo- компонент, маданий, контекстуал, Ключевые слова: фразеология, nent, cultural, соntextual, cognitive lin- когнитив тилшунослик, коммуника- компонент, культурный, контексту- guistics, communicative approach. тив ёндашув. альный, когнитивная лингвистика, коммуникативный подход. Турли тилларда зооним сўзларни ўрганиш, уларни Олима рус ва болгар тилларидаги фразеологик қиёслашдан бошланган тадқиқотлар кейинчалик фра- бирлик ларни қиёслашда алоҳида «полиэталон» сифа- зеологияга ҳам кўчди. Натижада таркибида ҳайвон тида ғоз, қўй, сигир, товуқ, от, мушук, бўри, айиқ, паш- номлари бўлган фразеологизмларнинг структурал- ша, ит ва ҳоказоларни кўрсатади ва уларни уч гуруҳга семантик ва грамматик жиҳатлари алоҳида ўрганила ажратади. бошланди. Фразеологик бирликларни қиёслашда Биринчи гуруҳга у қуйидаги каби синонимик Ў. Юсупов таклиф этган метод ва тамойиллар назарий қиёсий фразеологик бирликларни киритади: тихий ва амалий аҳамиятга эгадир. Унинг фикрича, аввал как мыш – сичқондек беозор; затаился как мыш в тўғри келадиган (эквивалент) ва тўғри келмайдиган (эк- норе – гунг бўлиб қолмоқ, оғзига толқон солмоқ; вивалент бўлмаган, муқобил) фразеологик бирликлар притих как мыш под метлой – сичқоннинг ини минг аниқлаб олинади. Сўнгра она тили ва чет тилида экви- танга бўлмоқ. валент бўлган фразеологизмлар алоҳида ажратилиб, Иккинчи гуруҳдаги фразеологизмлар таркиби, асо- улар қуйидаги тамойилларга кўра қиёсланади: сан, уй ҳайвонларининг номларидан тузилган зооним- а) семантикаси, образлилиги (метафоризацияси); лар бўлиб, уларнинг айрим хусусиятлари ҳар доим б) маъноларини қайта аниқлаш даражаси; уларга қарайдиган (парваришлайдиган) инсонларга в) компонентлари сони; қиёсланади. Масалан: работать как ломовая лошадь; г) компонентларининг жойланиш тартиби; дышать как лошадь. д) синтактик алоқани ифодалаш усули; Полиэталонларнинг учинчи гуруҳига рус ва бол- е) компонентларининг морфологик сўз туркумлари; гар тилларидаги «собака» зооними киритилади ва ё) компонентларининг кичик гуруҳларга кириши; уларнинг фразеологизмларда маъно кучайтирувчи сўз ж) компонентлари сўзларнинг мавзусига тегишли бўлиб хизмат қилиши кўрсатилади. Бундай қиёсий тус- бўлиши; даги фразеологизмларда зооним компонентнинг асл з) вариантлилиги; маъноси йўқолади ва у фақат белги ёки ҳаракатни ку- и) қанча учраши (ишлатилиш частотаси). чайтирувчи элемент вазифасида келади: Юқорида кўрсатилган фразеологизмларни Голодный как собака – жуда ҳам оч; злой как соба- қиёслаш аслида учта катта тамойилга асосланган: ка – жуда ёвуз, устать как собака – қаттиқ чарчаган; 1) лексик, семантик ва стилистик жиҳати; избить как собаку – ёмон дўппосламоқ. 2) грамматик жиҳати, яъни морфологик структура- Таҳлил натижалари шуни кўрсатадики, турли тил- си (компонентлари қайси сўз туркумига тегишлилиги) ларда образ-эталонлар ҳар хил сифат ва хусусиятлар- ва синтактик алоқага киришиши; га эга. Айнан бир зооним икки тилда ҳам бир хил маъно 3) ўзаро бир-бирига муносабати, полисемик, сино- вазифасида қатнашмаслиги мумкин. Зоонимик компо- нимлик, антонимлик, вариантлик алоқалари ва оз ёки нентли фразеологизмлар қандай тилда бўлмасин, ўша кўп қўлланилиши. тилнинг ва ўша халқнинг ўзига хос менталитетини акс Ушбу мақолада бу тамойилларга асосланиб, улар- эттиради. ни инглиз ва ўзбек тиллардаги зоонимик компонентли Юқоридагилардан маълум бўладики, зоонимик фразеологизмларни қиёслашда анча қулай эканлиги лексика қардош бўлмаган тиллардагина эмас, бал- ҳақида сўз юритилади. ки бир-бирига яқин бўлган тилларда ҳам ўрганилган. Зоонимик компонентли фразеологизмлар кўп ўрга- Бизнинг таҳлилимиз зоонимик лексиканинг кўп нилмаган бўлса-да, улар ўзининг асл маъноси би- қатламлилигини ва кенг қўлланилишини исботлайди. лан эътиборни тортади. Бундай фразеологизмларга Бироқ шуни таъкидлаш лозимки, инглиз тилидаги зо- бағишланган ишлардан бири Т.В. Шмелева томонидан онимик компонентли фразеологизмларнинг семантик ёзилган бўлиб, рус ва болгар тилларидаги зоонимик ва структуравий хусусиятлари алоҳида ва монографик компонентли фразеологик бирликларнинг таҳлилига аспектда ўрганилмаган. бағишланган. Унда зоонимик фразеологик бирликлар- Зоонимик компонентли фразеологизмлар фра- нинг турли хил хусусиятлари илмий тадқиқ қилинган. зеологизмлар орасида муҳим аҳамият касб этади ва

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 41

www.ziyouz.com kutubxonasi Tadqiqotlar

улар фразеологик бирликларнинг структурасида кат- фразеологик бирликлар кишиларнинг бирор воқеа- та ўрин эгаллайди. Фразеологизмлар таркибида зо- ҳодисага нисбатан ҳолатини белгилайди. онимлар билан ифодаланувчи лексемаларнинг бор- By cock! – Худо ҳаққи! лиги муайян фразеологизмнинг уларга муносабатини Has the cat got your tongue? – Мум тишлаганми- ифодалашини кўрсатади. Одатда, ҳар бир ҳайвон, сан? Нега гапирмайсан? ҳашарот ёки парранда айрим ўзига хос хусусиятлари Donald and Felicity stood there paralyzed. “Come on” билан ажралиб туради. Масалан, чумоли ва асалари said Miss Hand Porth, “Has the cat got your tongue? What меҳнатсеварлик рамзи бўлса, шер довюраклик, қуён have you two been up there, may I ask?” [Murdock] эса эҳтиёткорликни англатади. What dog is hanging? – Ўзи нима гап? Масалан: Айрим зоонимик компонентли фразеологизмлар a gay cat – тажрибасиз, ёш ниҳол ўз синонимлари ва антонимларига эгадир. Масалан, Somewhat from the thickly strewn hazards, but green инглиз тилидаги “old bird” – «тажрибали киши», “spring hoboes “gay cats” walked into these dangers blindly and chicken” эса «тажрибасиз киши» маъносини англатади. were moved down in hundreds. [Porter] Бу ўринда “оld bird” D “spring chicken” бир-бирига қарши Like a cat in a strange garret – ноқулай вазиятда фразеологик антонимлар ҳисобланади. When he arrived in Boston, he felt like a cat in a Инглиз тилига доир изоҳли луғатларда “a cat” (му- strange garret. шук), “a dog” (ит) зоонимлари қатнашган фразеоло- a tame cat – бўшанг, (лапашанг) одам гизмларнинг ёзилишида фарқланишлар мавжуд: cat And remember. I don’t want a fortune for this thing and dog, cat-and-dog, dog’s violet, dog-violet, dog violet only a good price. There’s a lot of tame cats who mightn’t кабилар. Уебстер луғатида “a cat” зооними қатнашган follow the new man around. [Cronin] фразеологизмлар берилмаган. Бошқа инглиз тили as weak as a cat – жуда беҳол изоҳли луғатларида “a dog” зооними қатнашган ибора- “There isn’t much fear of my getting up, dog” answered ларнинг баъзилари тушиб қолган. the captain, “I feel as weak as a cat”. [Maugham] Инглиз тилидаги зоонимик компонентли фразе- A wild cat – фойдасиз иш ологизмларнинг фонетик жиҳати, хусусан, акцент Mr. Norbelt Keeman, in the Legislative Assembly, структураси ўзига хослиги билан ажралиб туради. had drawn attention to the recent epidemic of “Wild cats”. Зоонимик компонентли фразеологизмларда кўпинча [Prichard] ҳар бир мустақил сўзнинг биринчи бўғинига урғу ту- Юқоридаги мисоллардан кўриниб турибдики, ин- шади, лекин сўзларни боғлашга хизмат қилувчи пред- глиз тилидаги a cat – мушук зооними, асосан, салбий логлар ҳамда сўзларга тегишли артикллар урғу ол- маънодаги фразеологик бирликларда ишлатилади ва майди: у кўпинча “тажрибасиз”, “фойдасиз иш”, “бўшанг одам” to ‘teach an ‘old ‘dog ‘new ‘tricks – билимдонга иш каби маъноларни англатади. ўргатмоқ; Масалан, инглиз тилидаги “spring chicken” – «таж- to ‘put the ‘cat ‘among the ‘pigeons – бир-бирига рибасиз киши» маъносини англатса, ўзбек тилидаги душман қилиб қўймоқ. «аммамнинг бузоғи» фразеологизми худди шу мазмун- Хуллас, фразеологизмлар қанчалик кўп ўрганилса, ни беради. Бу ўринда, инглиз тилида “chicken” ўзбек таҳлил ва тасниф қилинса, ундаги янги қирраларнинг тилида «бузоқ» зоонимидан фойдаланилган. Айрим очилишига шунчалик имкон туғилади. Фойдаланилган адабиётлар: У. Юсупов. Теоретические основы сопоставительной лингвистики. Т.: Фан, 2007. С. 125. М.И. Умарходжаев. Принципы составления многоязычного фразеологического словаря (на материале немецкого, узбекского и русского языков). Автореф. дис... канд. филол. наук. М., 1972. С. 27. http://www.tsu.tmn.ru/ Т.М. Шмелева. Существительные полиэталоны в английских устойчивых сравнениях // Акту- альные проблемы психолингвистики. Тверь, 1996.

Ҳуснигул ЖЎРАЕВА, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети ўқитувчиси ШАРҚОНА ОДОБ, ДЎСТОНА ЛУТФ, САМИМИЙ ЭҲТИРОМ НАМУНАСИ Аннотация. Мақолада Али- Аннотация. На основании новых Annotation. Alisher Navoi and шер Навоий ва Ҳусайн Бойқа- данных представлены сведения о друж- Hussein Baykara were close friends and ронинг ибратли дўстлиги янги бе двух великих людей и близких друзей together ruled the state of Khorasan далиллар асосида ёритилган. – Алишере Навои и Хусейне Байкара, а socio-politically and economically. Калит сўзлар: рисола, қўл- также социально-политическое и эко- Based on new facts the article illustrates ёзма, тимсол, мунаққид, шеършу- номическое состояние государства Хо- the exemplary friendship of these two нос. расан в период их правления. great people. Ключевые слова: брошюра, рукопи- Key words: pamphlet, manuscript, си, образ, критик, стиховед. symbol, critic, poetry critic. Буюк мутафаккир Алишер Навоий билан шоҳ ва дўстнинг қайси мадрасада таҳсил кўрганликлари, шоир Ҳусайн Бойқаронинг дўстлиги деярли қирқ йил қандай буюк зотлардан сабоқ олганликлари ҳақида давом этган. Қадимий сарчашмаларда уларнинг асл- қўлёзма манбаларда маълумот мавжуд эмас. зодалар фарзандлари сифатида бирга ўсганликлари, Алишер Навоий “Ҳилолия” қасидаси, “Девони Фо- мактабдош эканликлари зикр этилган. Афсуски, икки ний” каби асарларида Ҳусайн Бойқаронинг шахсияти,

42 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Tadqiqotlar

ҳукмдорлик фаолияти, адабиётшунос ва шоир сифати- ҳазрат ўқуғондин сўнгра дебтурларки, иккинчи байт даги маҳоратини таҳлил қилган. Бу асарларда Навоий анинг назмининг ранги эмас, хаёлға андоқ келур- ва Ҳусайнийнинг ўзаро маслакдош, елкадош, мушта- ким, фалон муни анинг бу шеърида айтмиш бўлғай. рак фикрли бўлганлиги ўз ифодасини топган. Фақирни тилаб бу бобда такаллум қилдиларки, бу “Хазойин ул-маоний” дебочасида Ҳусайн Бой- байтни оё улму ойтиб эркин, бировму анинг учун қаронинг Навоий ижодига муносабати, алоҳида эъти- деб эркин? Фақир таажжуб қилдим, аммо лутфи йўқ бори хусусида қуйидаги маълумотлар келтирилади: эрдики, ул ғариб йигитким, бу шеърни ўткариб эрди, “Сабт бўлған ашъор барча заройифшиорким, эллик, дегайменким, – бу байтни мен айтибмен. Чун иқрор олтмиш ва юз ғазалга яқин йиғилса эрди, ҳазрат қилмадим. Муболаға била сўрулди; ул ҳазратқа чун Султони Соҳибқироннинг фирдавсосо суҳбатидаву равшан бўлуб эрди, инкор қила олмадим. Дедимким: сипеҳрфарсо ҳазратида ҳозир қилиб арзға еткурур “Муборак хотирғаким, мавриди фуюзи ғайбийдур, чун эрдим ва ул ҳазрат аларға шафқат юзидин боқиб, зоҳирдур, не навъ тонғаймен?” қайси маъно шўхинингким, таркиби хилъатида ва Бағоят мунбасит бўлуб, ҳукм бўлдиким, Қабулийни алфози кисватида бетакаллуфлуқ кўрса, ўз ган- топиб келтурсунларким, бу бобда анинг била му- жинайи замири хазинасидин муносиб алфоз била ул тояба қилоли. Филҳол ани топиб, олий мажлисда либосларға тағйир бериб ва ул алфоз кисватида са- ҳозир қилдилар. Ҳазрат жулус ҳукми буюруб, илти- нойиъ жавоҳиридин номуносиблиғ маълум қилса, ўз фот зоҳир қилиб, шеърини таҳсин қилдилар. Фақир хизонайи хотири ганжхонасидин ёқуту лаъли рангин мутараддидким, таъриф бунёд бўлди, анга ажаб ва гавҳару дурри самин била ул зебу зийнатқа таб- шармандалиғ бўлғусидур ва фақирға андин ортуғроқ. дил еткуруб, ҳар ғазални тартиб юзидин ўз ўрниға Ул бобда ҳеч сўз демадилар. Муддате ўлтурди ва сўз рақам қилур эрди”1. ўзга тарафлар тушти, то улки, мажлис ниҳоятқа Устоз Абдурашид Абдуғафуров “Хазойин ул- етти ва эл тарқалдилар. Оз киши маҳрамлардин маоний жумбоқлари” номли мақоласида: “Гарчи Наво- қолди. Наввобдин бири арз қилдиким: “Қабулийни кел- ийнинг ўзи гувоҳлик берган бўлса-да, Ҳусайн Бойқаро турдилар ва ул байт бобида анинг била мутояба унинг назмини қусурли ва таҳрирга муҳтож деб қилмадилар, ҳамоноки унутулди”. Ҳазрат буюрди- ҳисобламаган, “ислоҳ” этмаган, қалам чекиб “тағйир” ларким: “Унутулмади, аммо ул сўз зикрида анга уят киритмаган, ана шу боис улуғ шоир шеъриятидаги бўлур эрди, тиламадукки, ғариб йигит мажлисда эл “зебу зийнатлар”га унинг ҳеч қандай алоқаси йўқ”, – аросида уятлиғ бўлғай, ул сабабдан анинг шеъри ва дея Алишер Навоийнинг “ўз эътирофларини” шарқона ул байт бобида сўз дейилмади”2. одоб, дўстона лутф, самимий эҳтиром ҳамда аркони Бу мулоҳазалар уч жиҳатдан қимматли: давлат томонидан сарой муҳитида ўрнатилган анъана- Биринчидан, Алишер Навоийнинг ҳар қандай ёш лар ва муомала меъёрлари, жумладан, тахт соҳибини ижодкорга бевосита мураббийлик, устозлик қилганлиги ҳар жиҳатдан қобилиятли ва истеъдодли, ҳар бир аниқ кўриниб турибди. Ҳатто у ёш шоирнинг суст соҳага раҳнамо ва ҳомий кўрсатиш расмининг таъси- ғазалини таҳрир қилиб, тўғрилаб берган, ўзи бир байт ри эканлиги билан баҳолайди. Олимнинг хулосаси, қўшган, унга йўналиш кўрсатган. мулоҳазаси ўринли. Лекин айни пайтда унга ижодий Иккинчидан эса, Ҳусайн Бойқаронинг Навоий ёндашиш ҳам муҳимдек туюлади. Навоий “Мажолис ижодини мукаммал билиши, адибнинг ҳатто алоҳида ун-нафоис”да шундай далилларни келтирганки, бу байтлари ҳам унинг ёдида қолганлиги тасдиқланмоқда. маълумотлар Ҳусайнийнинг бадиий ижодда, шеърият- Демак, Ҳусайний Навоий ижодининг биринчи ўқувчиси, да Навоий даҳосига бўлган муносабатини очиқ-ойдин кузатувчиси ва мунаққиди ҳам бўлган. Матндан равшанлаштиради. Ҳусайнийнинг ўта зукко шеършунос эканлиги кўзга “Мавлоно Қабулий деган кичик ёшлиғ йигит ташланиб туради. Қундуз ва Ҳисор тарафидин келиб эрди, табъи тур- Учинчидан, Ҳусайн Бойқаро ёш ижодкорлар кий ва форсий назмға мулойим эрди. Олий мажлисқа тақдири ҳақида, уларнинг иззат-нафсини эҳтиёт мушарраф бўлуб, подшоҳона таҳсин ва эҳсонға ҳам қилиш борасида ҳамиша ғамхўрлик қилиб келган шоҳ сарафроз бўлуб эрди. Бир кун бир туркий ғазалки, экан. Чунки бу байт “сизники эмас” деб ёш ижодкор- матлаи будурким: ни уялтиришни ва айни пайтда Навоийни хижолатда Наъл кестим дарди афзун бўлдию кам бўлмади, қолдиришни истамаган. Доғ қўйдум сўзи кам бўлғай дебон, ҳам бўлмади, – Навоий тафсилот сўнгида ўз ҳаяжонини, таҳсинини айтиб келиб эрдиким, юқори арз қилғай. Фақирға бер- яшириб ўтирмайди: “Субҳоноллоҳ! Офарин ул диким, теграсида эврулгаймен ва хотирға келганни сонеъғаким, бир соҳиб давлатқа мунча ҳусни хулқ ва анга айтқаймен. Чун ўқудум ҳам бўлмади. Қофиясини камоли фазл ва баланд идрок ва табъ ва зеҳни пок яхши айтмайдур эрди. Дедимки, яхши қофияси будур, каромат қилибдурки, бу афсоналарни ясаб, биров- мундин яхшироқ боғласанг бўлур эрди. Ул дедиким, га боғласалар, эшитган киши инона олмағай, бал- мен хейли ташвиш торттим, яхши боғлай олма- ки жаълийдур деб, айтқучининг такаллумига қулоқ дим, албатта, бу қофияни сиз боғланг. Чун муболаға солмағай ”. қилди, фақир ул қофияни боғладим, бу навъким: Улуғ шоирнинг “биров эшитса ишонмайдиган”, ай- Сарв мойил бўлдиким, ўпкай аёғинг туфроғин, нан шоҳ Ҳусайн Бойқарога хос бўлган нозиктаъблик, Йўқса ҳар соат сабо таҳрикидин хам бўлмади. санъатни юксак қадрлаш, Навоий ижодининг ҳаттоки Алқисса, Қабулий бу шеърни битиб, наввобдин би- байтларигача ёддан билиш, ҳар қандай жараёнда, му- рининг воситаси била олий мажлисқа еткурубтур. Ул шоираю мусоҳабада дўстининг шеърларини саралаб,

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 43

www.ziyouz.com kutubxonasi Tadqiqotlar

сайлаб олиш. Бу чин маънодаги камоли фазл ва ба- сак баҳолайди: “То бу фархунда замон ва хужаста ланд идрокнинг ҳусайнийвор кўринишидир. давронким бу нотавоннинг бойри эл кунумдин ва у чо- “Хазойин ул-маоний”да шундай байтлар учрайди- дирий киши қорамдин қуллуқ силкидин кўкалтошлиқ ки, муаллиф ўз шеърларининг ислоҳ этилиши, таҳрир поясиға етган ва мулозамат тариқидин мусоҳабат қилиниши лозимлигини ва фақат Ҳусайн Бойқарогина сармоясин касб этган ҳарам кабутаридек парда- бу ишнинг уддасидан чиқа олишини таъкидлайди: сарои хилватида маҳрам ва суроҳий батидек ша- Эй Навоий, хўрдаи назмингға ислоҳ истасанг, бистон суҳбатида ҳамдам, ҳақ сўз адосинда далир, Шоҳи Ғозийдан жаҳонда хўрдадонроқ йўқ киши. яъни Мир Алишер “аслаҳаллоҳу шонаҳу”ким тахаллу- Ҳусайний Алишер Навоий шеърларини таҳрир си “Навоий”ға машҳурдурур ва ашъорида бу тахаллус қилган, камолга етказган, деган хулосадан йироқмиз. мастур. Турк тилининг ўлған жасадиға Масиҳ анфоси Лекин ҳомий ҳукмдор, нозиктабъ шоир сифатида ел- била руҳ киюрди ва ул руҳ топқанларға туркийойин ал- кадош дўстининг ижодини синчковлик билан жид- фоз тору пудидин тўқулған хулла ва ҳарир кийдурди”4. дий кузатиб борган, кўздан кечирган ва ўз фикр- Айни пайтда Ҳусайний Навоий сиймосига ҳеч ким мулоҳазаларини билдирган. Унинг эътибори, лутфу бера олмаган таърифни қўллайди: марҳамати Навоийни янада илҳомлантирган, улуғ иш- Эрур сўз мулкининг кишварситони, лар қилишга ундаган. Қаю кишварситон хисрав нишони. Навоий лирик меросидаги далиллардан шу нар- Дема хисравнишонким, қаҳрамони са маълум бўладики, шоир махсус бағишлов ёки Эрур гар чин десанг соҳибқирони5. қасидаларидагина эмас, ғазалларида ҳам Ҳусайний Ҳусайн Бойқаро узлуксиз равишда Навоий ижоди- мадҳига, унинг сиймосига муайян чизгилар яратиш- ни кузатиб борган. Ундан илҳомланган, ғазалларига га алоҳида эътибор берган. Ҳусайн Бойқаро обра- татаббуъ, ўхшатмалар ёзган. зи Навоий ғазалларида буюк давлат арбоби, илм- Ҳусайний девонида Алишер Навоийга бағишланган маърифат ҳомийси, сиёсий ва маънавий ҳаётда мас- автобиографик характердаги “келгуси” радифли ғазал лакдош, содиқ дўст, ўз ижодининг самимий ўқувчиси, бор. Шеърда Ҳусайний ва Навоий ўртасидаги самимий кузатувчиси, бир мунаққиди сифатида гавдаланади. Ўз дўстлик, меҳр-муҳаббат, ҳурмат ва садоқат тараннум ўрнида Алишер Навоий Ҳусайний шеъриятини юксак этилган. Шоҳ ва шоир Ҳусайн Бойқаро улуғ ижодкор, даражада ардоқлаган ва кўп ҳолларда унга татаббуъ буюк инсон Алишер Навоийни ўзига йўлбошчи деб ва ўхшатмалар ёзган. Шоирнинг айрим байтлари На- билади, раҳнамо деб эътироф этади, кулбасига унинг воийнинг баъзи ғазаллари яратилишига ҳам туртки қадам ранжида қилишидан умидвор бўлади: бўлган. Жумладан, Ҳусайнийнинг “Ул қуёшким, чарх Ғам ема маҳзун кўнгулким, дилрабойинг келгуси, аро ошуфта парчамдур букун”, “Бир қуёш ҳажрида чек- Базми айшинг тузгучи ишратфизойинг келгуси. тим ўтлуқ афғон кеча”, “Оразинг меҳрин очиб, жисмим Айлағил парвоз, эй шаҳбози ҳимматким, букун. аро жон ўртама”, “Ўтға ёққил сарвни ул қадди раъно Тойири қудс ошиёнинда ҳумойинг келгуси. бўлмаса” деб бошланувчи ғазалларига Навоий татаб- Тийра шомин ҳажрида кўб қолма тонгким, буълар боғлаган. меҳр ила Иззат Султон ва Уйғун томонидан ёзилган “Алишер Субҳи давлатдек чиқиб тобанда ойинг келгуси. Навоий” драмасида Ҳусайн Бойқаро ва Алишер На- Ғам ема, лаб ташна ҳижрон даштида воий муносабатлари бузиб кўрсатилганлиги, Ҳусайн ҳайрон қолиб, Мирзо образи тарихий ҳақиқатга тўғри келмаганлиги Ким, зулоли васл ичарға раҳнамойинг келгуси. сир эмас. Асар муаллифи Иззат Султон кейинчалик Эй Ҳусайний, қилмағил ишрат навосинким, букун, бир суҳбатда Ҳусайн Бойқарога бўлган муносабатнинг Ким, гулистони нишотингда Навоийинг келгуси6. нохолис эканлигини эътироф этади: “Ҳусайн Бойқаро Кўриниб турибдики, ғазал ёзилган пайтда Ҳусай- ҳам гуманистик йўлдан бориб, Алишер Навоийни ту- нийнинг дўсти, маслакдоши, зийнатмажлиси Мир Али- шуниш даражасига етган шоҳ ва шоир. Лекин пьеса шер Навоий саройдан, Ҳиротдан анча йироқда бўлган. ёзилаётган пайтда Ҳусайн Бойқаронинг “Рисолаи Болаликдан ҳамиша, ҳатто кечалари ҳам ҳамнафас, Ҳусайний” асари бизга номаълум эди. Бу асар, ора- ҳамфикр, ҳамруҳ бўлган Навоийнинг соғинчи шоир дан йигирма йиллар ўтгач, озарбайжон адабиётшу- қалбини туғёнга келтирган ва оқибатда мазкур мис- носи Ҳамид Орасли томонидан эълон қилинди. Ана ралар қоғозга тушган. Зероки, улар ҳамиша юрт фа- шу асар билан танишгач, Ҳусайн Бойқаронинг шоҳ ровонлиги, эл осойишталигини ўйлаб умргузаронлик ва шоир сифатидаги қадрини билдик”3. қилган бедор қалб эгалари бўлган. Ҳусайн Бойқаро болалигидан то умрининг охири- Юқоридаги далиллардан Ҳусайн Бойқаро ва Наво- гача ҳамиша ҳамроз, ҳамфикр, ҳамдард, маслаҳатгўй ий шахсияти, фаолияти ҳақида қуйидагича хулосалар бўлган дўсти Алишер Навоийни ўта қадрлаган. Ҳам чиқариш мумкин: сиёсий, ҳам иқтисодий, ҳам маънавий масалаларда 1. Юртни, мамлакатни бошқаришда икки ҳамкор, унинг фикрига қулоқ солган, маслаҳатини жону дили маслакдош инсон. билан қабул қилган. Шу боис “Рисолаи Ҳусайн Бойқаро” 2. Маънавий-маданий, илмий, маърифий ишларда асарида Алишер Навоий сиймосини бир томондан, энг ҳамкор, ҳамроз икки дўст. яқин маслаҳатгўй, сирдош, тиниб-тинчимас давлат ар- 3. Бадиий ижодда, шеъриятда ҳамруҳ, қўшқанот, боби сифатида эъзозлайди. Иккинчи томондан эса ўз муштарак қалб соҳиблари. асарлари билан бутун турк дунёсини забт этган, ўлик Ҳусайн Бойқаро ва Алишер Навоий ўртасидаги турк тилига жон бағишлаган санъаткор сифатида юк- дўстлик икки жиҳатдан давр учун жуда зарур бўлган:

44 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Tadqiqotlar

Биринчидан, Хуросон давлатининг мустақиллиги, Иккинчи томондан, бу икки дўст бир-бирининг ижо- бутунлигини, юрт тинчлиги, эл фаровонлигини ас- дини кузатиб борган, уни холис баҳолаб, илмий, ада- раш учун улар кечани кеча, кундузни кундуз де- бий жараёндаги мавқеларини эътироф этишган. Бу май ҳамкорлик, жамиятнинг барча жабҳаларида эса халқимиз тарихидаги жуда камёб ҳодиса бўлиб, ҳамжиҳатлик билан бир тан, бир жон бўлиб фидойилик авлодлар учун буюк ибрат намунаси сифатида хизмат кўрсатган. қилади.

1Алишер Навоий. Хазойин ул-маоний. Биринчи девон. Ғаройиб ус-сиғар. Т.: Тамаддун, 2011. 14–15-бетлар. 2Алишер Навоий. Мажолис ун-нафоис. Илмий-танқидий матн. Тайёрловчи: С.Ғаниева. Т., 1961. 254–255-бетлар. 3Нўъмон Раҳимжонов. Бадиий асар библиографияси. Т.: Фан, 2008. 95-бет. 4Шоҳ ва шоир. Ҳусайн Бойқаро. Рисола. Девон. Нашрга тайёрловчи: А.Эркинов. Т.: Шарқ, 1995. 12-бет. 5Ўша асар, 14-бет. 6Ўша асар, 150-бет.

Ойбек ЮСУПОВ, Тошкент давлат педагогика университети катта илмий ходим-изланувчиси ЧЕТ ТИЛ ДАРСЛАРИДА ТАРЖИМА МУҚОБИЛЛИГИНИ ЯРАТИШ АСОСИДА ТИЛНИ РИВОЖЛАНТИРИШ (инглиз тили мисолида)

Аннотация. Мазкур мақолада Аннотация. В статье рассма- Annotation. This article researches чет тил дарсларида таржима тривается проблема развития язы- the problems of developing language on муқобиллигини яратиш асосида ка на основе создания альтернатив- the basis of doing alternative translation тилни ривожлантириш масаласи ного перевода на уроках иностран- in foreign language lessons. ёритилган. ного языка. Key words: foreign language, Калит сўзлар: чет тил, тар- Ключевые слова: иностранный translation, cognitive linguistics, con- жима, когнитив тилшунослик, кон- язык, перевод, когнитивная лингви- cept, understanding, meaning. цепт, тушунча, маъно. стика, концепция, понятие, значе- ние. Кейинги йилларда мамлакатимизда бошқа соҳалар усул ва ҳ.к.лар анча мулоҳазаталаб таржимани талаб қатори илм-фан, жумладан, чет тилларнинг ривожлани- қилади2. шига доир талай ижобий ишлар амалга оширилмоқда. Полисемантик, яъни кўп маъноли сўзлар матн Бунинг исботи сифатида Ўзбекистон Республикаси моҳиятини тўғри илғаб олишда қатор муаммолар кел- Президенти томонидан 2012 йил 10 декабрда қабул тириб чиқаради. Бундай сўзларни матн мазмунидан қилинган “Чет тилларни ўрганиш тизимини янада келиб чиқиб таржима қилиш лозим, акс ҳолда ноаниқ, такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги мужмал таржима келиб чиқиши мумкин. Масалан, Қарорни яққол мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Бугун- “smoke” сўзининг бирламчи маънолари “тутун”, “че- ги кунда мазкур Қарор ижросини таъминлаш борасида киш” бўлса, қолганлари “туман”, “уят” маъноларини мактаб, лицей, коллеж ва олий ўқув юрти профессор- англатади: “Why are you smoking now?” – “Нима учун ўқитувчилари томонидан замонавий талабларга жавоб ҳозир уялиб кетдинг?” Агар бу савол бирламчи маъно- берадиган турли дарсликлар, ўқув қўлланмалар ва да таржима қилинадиган бўлса, “Нима учун ҳозир чек- мультимедиа ресурслари ишлаб чиқилмоқда. япсан?” деган маъно англашилади. Шу сабабдан мант Тажрибалар шуни кўрсатдики, адабиётга мазмунидан келиб чиққан ҳолда сўз таржимасининг қизиқадиган, кўп ўқийдиган ўқувчи-талабаларда бади- мос шаклини танлаш мақсадга мувофиқ бўлади. ий таржимага қизиқиш катта бўлади. Улар мураккаб Шундай экан ўқувчи-талабаларга дарс жараёнида матнларни таржима қилишга ҳаракат қилишади, услу- сўзнинг бирламчи маъноси билан бир қаторда унинг бий хатоларга кам йўл қўйишади, маънодош сўзлардан бошқа маънолари ўргатилса, матн мазмуни ёки тар- кенг фойдаланишади, сўзларни ўз ўрнида, матн маз- жима ўқувчи-талабаларга тўғри етиб боради. Бунда мунига мос ҳолда қўллашга уринишади1. ўқитувчининг керак пайтда берган маслаҳати ўқувчи- Матн таҳлилида ўқувчи-талабаларнинг сўзлар талабаларнинг чет тилдаги тушуниш қийин бўлган ус- маъносини яхши ўзлаштирганлиги муҳим аҳамият лубий вазиятларни тезда илғаб олишига ва аслиятга касб этади. Улар сўзларнинг мавҳумлик даражаси, мос таржима қилишига албатта ёрдам беради3. тўғри ва кўчма маъноларда берилганлигига, улар- Ўқувчи-талабаларнинг когнитив тилшуносликдан нинг ўзаро боғланиш қоидаларига алоҳида эътибор ҳам хабардор бўлиши мақсадга мувофиқдир. Когнитив қаратиб матн таҳлилига киришишлари керак. Матнда тилшуносликнинг вазифалари қуйидагилардан иборат: учрайдиган турли нотаниш сўзлар, жумладан, фра- 1) инсондаги билимларнинг пайдо бўлишида тил- зеологик бирикма, мақол, матал, идиома, стилистик нинг ролини аниқлаш;

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 45

www.ziyouz.com kutubxonasi Tadqiqotlar

2) олам ва ундаги мавжуд нарсаларни тоифаларга Бунинг учун ўқувчи-талабалар ўртасида турли ажратиш (турларга бўлиш), концептуаллаштириш (кон- таржима танловлари ўтказиш ва энг мукаммал таржи- цептлар ҳосил қилиш) ва аташ; мани юқори рейтинг баллари билан рағбатлантириш, 3) концептуал система билан тил системаси “Моҳир таржимон” тўгаракларини ташкил этиб, уларда ўртасидаги муносабатни аниқлаш; таржималарни муҳокама қилиш, маъқул деб топилган 4) оламнинг лисоний ва когнитив (концептуал) таржималарни газета-журналларда босиб чиқаришга тушунчалари билан боғлиқ бўлган масалаларни ҳал тавсия этиш, қалами ўткир, эл орасида танилган тар- қилиш. жимонлар билан учрашувлар уюштириш, уларнинг Концепт – ташқи ёки ички дунёдаги бирор нар- ижод намуналари, сўз ва матн устида ишлаш усулла- са ёки ҳодиса ҳақида онгимизда мавжуд билимлар ри билан таништириш ва ҳ.к.ларни ташкиллаштириш мажмуаси, у ҳақидаги тасаввурлар ва унга нисбатан мақсадга мувофиқ. Мақоллар ёки умуман таржималар ижобий, салбий ёки нейтрал муносабатдир. Масалан, устида ишлаш ўқувчи-талабаларнинг бадиий таржима- ўзбек халқининг “она” концепти мазмуни қисқача ва га бўлган қизиқишини янада ошириши шубҳасиз. лўнда қилиб баён қилинадиган бўлса, у фарзандли аёл Махсус таржима дарсларида бадиий матнни лек- тушунчасидан ташқари онанинг бизга маълум бўлган сик-грамматик жиҳатдан айнан таржима қилиш мум- барча белги-хусусиятлари, вазифалари, оила ва жами- кин эмаслиги, ҳар бир тил ўзига хос хусусиятга эга ятдаги ўрни ва ҳ.к.ларни ўз ичига олади. Бу концептда бўлганлиги туфайли матн она тили ёки, аксинча, хо- ўхшатишлар талайгина. Шулардан бири киши туғилиб рижий тил қонун-қоидаларига риоя қилинган ҳолда ўсган, унинг учун муқаддас саналган мамлакатнинг ўгирилиши кераклиги, бунда нафақат жумланинг онага ўхшатилиши (метофоризация) Она Ватан, она тўғри тузилиши, сўз ва ибораларнинг тўғри таржима юрт, она замин, она тупроқ, она ер каби сўз бирикма- қилиниши, балки ҳар бир тиниш белгисининг катта ларида ифодаланган. Концептда онага бўлган муноса- аҳамиятга эга эканлиги турли машқ ва машғулотлар батнинг ижобий эканлигини қуйидаги мақолларда ҳам орқали ўқувчи-талабаларга етказилиши лозим. Таржи- кўриш мумкин: Она – меҳрибон, ота ғамгузор (Ўзбек манинг муваффақиятли чиқиши учун фақатгина икки халқ мақоллари. 1980, 278 бет); Ота – билак, она – тилни билишнинг ўзи кифоя қилмайди. Ўқитувчи, ав- юрак. (Ўзбек халқ мақоллари. 1980, 257 бет) Иккинчи вало, ўз ўқувчи-талабаларига бадиийликни ҳис этиш, мақолда ҳам ўхшатишни, ҳам ижобий муносабатни адабиётни севиш, кўп ўқиб ўрганиш, сўзга бой бўлиш кўришимиз мумкин. Айтиш лозимки, ўхшатиш ва му- кераклигини мунтазам уқтириб бориши лозим. носабат ҳамма концептларда ҳам учрайвермайди. Яна шуни таъкидлаш жоизки, ўқув материалини Масалан, улар аниқ фанлардаги концептларда деярли онгли равишда ўзлаштиришга тиллараро интерферен- учрамайди. ция ҳодисаси салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Маъ- Концепт тўғрисида гапирар эканмиз, маъно-тушун- лумки, она тилидан орттирилган кўникма ва малакалар ча-концепт муносабатлари ҳақида гапирмасликнинг таржима жараёнида сўзларни ўзаро боғлаш, гаплар иложи йўқ. Аввал маъно ва тушунча муносабатлари тузиш, замонлардан фойдаланишни автоматик тарзда ҳақида сўзлайдиган бўлсак, фанда улар юзасидан амалга оширишга ёрдам беради. Чет тилида гап, сўз уч хил фикр мавжуд. Биринчи фикрга кўра, маъно ва ясашга киришганимизда беихтиёр она тилидан орттир- тушунча бир нарсадир: маъно атамаси тилда, тушун- ган шу малакаларимизга таянамиз5. Аммо, бу баъзан ча атамаси эса тафаккурда, мантиқда ишлатилади. ижобий, баъзан эса салбий натижага олиб келиши мум- (Г. В. Колшанский. 1967, 195, 206 бет) Иккинчи фикрга кин. Масалан, таржима жараёнида сўз тартиби худди кўра, тушунча ва маъно иккита бошқа-бошқа нарсалар- ўзбек тилидагидек тузиладиган бўлса, нотўғри натижа- дир. (В.А. Звегинцев. 1968, 61) Учинчиси эса муросага га олиб бориши эҳтимолдан холи эмас, чунки ўзбек ва асосланган фикр бўлиб, унга кўра, тушунча расмий ва чет тилларида сўз тартиби турлича бўлиши мумкин. мазмунли бўлади, яъни сўз маъноси расмий тушунча- Демак, чет тил ўқитиш давомида, ўқитувчи ўзбек га тўғри келади4. ва чет тиллари ўртасидаги лексик, фонетик, грамма- Ўқувчи-талабалар билан дарс жараёнида матн тик мутаносиблик ва номутаносибликларни аввалдан устида ишлаганда, мукаммал таржимани амалга оши- кўра билган ҳолда, ўқувчи-талабалар учун уларни риш учун турли-туман усуллардан фойдаланиш мум- онгли ўзлаштиришга ёрдам берувчи метод ва восита- кин. Чунончи, чет тилда берилган мақолларни таржима лардан фойдаланиши лозим. Ўқитишнинг фаоллик, қилиш учун, албатта, унинг она тилида муқобилини то- онглилик принциплари назария билан амалиёт бирли- пиш зарур. Масалан: Rome is not built in one day. (Рим гининг амалга ошиши билан боғлиқ. Чет тил ўқитишда бир кунда қурилган эмас) – Мусулмончилик секинлик бошланғич этапда амалиётдан назарияга, яъни оғзаки билан. Speech is silver, but silenсе is golden. (Сўзлаш нутқни ўзлаштириб, кейин қоидани ўргатиш, ўрта ва кумуш, сукут сақлаш олтин) – Оз сўзла, оз сўзласанг юқори босқичларда эса аввал қоида, кейин нутқни ҳам соз сўзла. шакллантириш кўзда тутилади.

1 A.B. Фёдоров. Основы общей теории перевода. М.: Филология, 2002. 370 с. 2http//:www.wikipipedia.org 3 А.К. Кўчибоев. Хорижий тилларни ўргатишнинг коммуникатив асослари. С.: 2007. 60 бет. 4 Ў.Қ. Юсупов. Когнитив лингвистика ҳақида.//Айюб Ғуломов ва ўзбек тилшунослиги масалалари. (Илмий мақолалар тўплами) Т.: 2007. 21–27 бет. 5 У.К. Юсупов. Теоретические основы сопоставительной лингвистики. Т.: Фан, 2007.

46 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Tadqiqotlar

Dilrabo BAXRONOVA, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti katta ilmiy xodim-izlanuvchisi ISPAN TILIDAGI “PERRO” VA “MONO” ZOOMORFIZMLARINING SEMANTIK XUSUSIYATLARI VA TARJIMALARIGA DOIR

Annotatsiya. Ushbu maqolada Аннотация. В данной статье Annotation. In this article the au- mual lif ispan tili materiali asosida “per- автор исследует зооморфизмы thor explores the zoomorphisms «perro» ro” va “mono” zoomorfi zmlarini tadqiq «perro» и «mono» на основе матери- and «mono» based on the material of qilgan. Zoomorfi zmlar har bir millat ti- ала испанского языка. Зооморфизмы the Spanish language. Zoomorphisms lida, lug‘at boyligida o‘ziga xos qatlamni занимают достойное место в сло- occupy a worthy place in the dictionary tashkil qilib, muayyan tildagi milliy ruhi- варе каждого языка и служат для for each language, and serve to explain yatni, milliy koloritni, jamiyatning nuq- раскрытия национального духа, ко- the national spirit, national colour, social son va fazilatlarini o‘quvchiga aniqroq лорита, общественных недостат- disadvantages and advantages. Consis- ochib berishga xizmat qiladi. Qolaversa, ков и достоинств. Автор также tently, the author also seeks to familiar- maqolada nazarda tutilayotgan xara- стремится ознакомить читателя ize the reader with the laws of similarity kter va tegishli zoomorfi zm o‘rtasidagi с закономерностями схожести и не- and dissimilarity kind of human charac- o‘xshashlik va noo‘xshashlik me’yori xu- схожести вида человеческого харак- ter and zoomorphism which describes susida ham izlanish olib borilgan. тера и зооморфизма при помощи ко- the character. Kalit so‘zlar: zoomorfi zm, zoonim, торого описывается характер. Key words: zoomorphism, zoonim, perro, mono, leksik-semantik guruh, Ключевые слова: зооморфизм, perro (dog), mono (monkey), lexical- xarakter, pozitiv, negativ. зооним, perro (собака), mono (обезья- semantic groups, character, positive, на), лексико-семантические группы, negative. характер, позитив, негатив.

Ispan millati barcha xalqlar kabi o‘ziga xos Quyida DRAE2 (Ispan tili qirollik akademiyasi madaniyatga, dinga, mentalitetga ega xalqlardan biridir. luga‘ti) va Mariya Molinerning mashhur DUE3 (Ispan Har bir xalq xarakterini ochib beruvchi frazeologizmlar tili qo‘llanma lug‘ati)dan foydalangan holda “it” va va ularning bir qismini tashkil etuvchi zoomorfi zmlar “maymun” zoonimi qatnashgan jumlalar ma’no jihatdan muayyan millatni o‘rganishga katta yordam beradi. tadqiq qilindi hamda ularni o‘zbek tiliga tarjima qilishda Zoonimli frazeologizmlar o‘tgan asrning oltmishinchi tavsiyalar berishga harakat qilindi. yillaridan boshlab tilshunoslik fanida zoomorfi zmlar Ma’lumki, it uy hayvoni hisoblanib, ispan tilida ham deb atala boshlandi. Zoomorfi zmlar masalasini “el mejor amigo del hombre” (odamning eng yaxshi M. Zorraquino, A. Kunin, M. Cheremesina, E. Kasitadze, do‘sti) jumlasi ishlatiladi. Doimo inson bilan yonma- E. Gutman, G. Hakimova, Z. Xolmanova kabi xorij va yon yashab kelganligi sababli, boshqa jonivorlarga o‘zbek tilshunoslari o‘z tadqiqotlarida ko‘rib chiqqanlar. nisbatan “perro, perra (it)” zoonimi qatnashgan ibora va Tilshunos olim A. Omonturdiyev o‘z ilmiy tadqiqotida metaforalarga lug‘atlarda keng o‘rin ajratilgan. DRAEda zoomorfi zmlar to‘g‘risida quyidagi fi krlarni aytib o‘tgan: o‘n sakkizta o‘zagi “perro(-a)” bo‘lgan so‘zlar lug‘atning “Ta’kidlash kerakki, maqollarning shakllanishiga asos bosh maqolachasi sifatida berilgan: perra, perrada, bo‘lgan hayvonlar nomi (ot, tuya, ho‘kiz, qo‘y, qo‘chqor, perramente, perreda, perrengue, perrera, perrería, arslon, sher, yo‘lbars kabi) ularning xususiyatlari orqali perrero, perrezno, perrillo, perrito, perro, perrona va buyuklik, adolat, kuch-qudrat, sadoqat, mardlik, tantilik boshqalar. Lug‘at bilan ishlash jarayonida kuzatildiki, yoki, aksincha, eshak, tulki, it, echki kabi nomlar va “perro” bosh maqolachasida oltmish to‘qqizta so‘z, ularning xususiyatlari orqali nomardlik, pastkashlik, so‘z birikmasi va iboralarga izohlar keltirilgan. Quyidagi noshudlik, aql-farosatsizlik, yolg‘onchilik, noodamiylik jadval orqali ham perro zoonimiga o‘zakdosh bo‘lgan kabi salbiy fazilatlar ramziy evfemik tarzda o‘z aksini itxona, itboqar, kuchukcha kabi so‘zlarni ko‘rishimiz topgan”1. mumkin: Zoomorfi zmlar har bir millat tilida, lug‘at boyligida 1-jadval o‘ziga xos qatlamni tashkil qilib, yuqorida ta’kidlab perreria o‘tilganidek, muayyan tildagi milliy ruhiyatni, milliy perruna koloritni, jamiyatning nuqson va fazilatlarini o‘quvchiga aniqroq ochib berishga xizmat qiladi. Tilshunos olimlar perrero perroquete fi kricha, zoomorfi zmlar insonning turli holatlarini ko‘rsatib berish bilan ham xarakterlanadi. Ular salbiy va perrona ijobiy bo‘lishi mumkin: perrezno perro 1) Tashqi qiyofasini tasvirlash: maymunbashara; 2) Aqliy salohiyatini yoritish: tovuqmiya; perrito 3) Insonning o‘ziga xos xatti-harakatini ifodalsh: perrilla ayiqdek lapanglab yurmoq; perrina 4) Xulq-atvorini ko‘rsatib berish: itfe’l. perrillo

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 47

www.ziyouz.com kutubxonasi Tadqiqotlar

Ispan izohli lug‘atida “perro (perra)” zoonimi iborasi esa it mushuk bo‘lib yashamoq, bir-biri bilan qatnashgan so‘z va birikmalar tadqiqi orqali, g‘ajishmoq kabi ma’nolarni bildirib keladi. Misol keltirib ularda insonning quyidagi xarakter xususiyatlari o‘tamiz: “Iba su chico a la escuela. Fue por la feria. Se ifodalanganligiga guvoh bo‘ldik: le antojó una cartera de cocodrilo allí... ! Buen cocodrilo → a) salbiy ma’noda: shafqatsizlik, mensimaslik le diera Dios al gitano! Pero el chico había cogido una kabi xususiyatlarni hamda xarakteri yomon, itfe’l, xasis perra por la cartera...”7 (Yigitcha maktab tomon borardi. odamlarga, noxush holat boshdan kechirilgan paytga Yarmarka tomondan o‘tdi. U yerda timsoh terisidan nisbatan ishlatilishi mumkin bo‘lgan jumlalar. Masalan: tikilgan hamyonni ko‘rib qoldi... “Bunchalar yaxshi “tratarle a lo perro” kimgadir shafqatsiz munosabatda timsohni (ya’ni hamyonni)8 bu lo‘liga bermasa xudoyim!” bo‘lmoq; “llevo una temporada de perros” ma’lum Biroq, yigitcha toshib kelgan g‘azabini hamyon haqqi vaqt oralig‘ida og‘ir ahvolda yashamoq; “perro ichiga yutdi...) faldero” bezorijon odam haqida, ya’ni kimdir xohlasa- “Perro(-a)” zoonimi ot, fe’l yoki sifatlar bilan birikib, xohlamasa undan bir odim ham nari ketmaydigan, predmetning belgisini ham bildirib kelishi mumkin. suykalib yuradigan kishi haqida; “el perro de hortelano Masalan: “perra chica” (ot bilan birikkan) besh sentavoli (que ni come ni deja comer)” o‘zi ham yemaydigan, itga mayda pulni, “perra gorda (o grande)” (sifat bilan ham bermaydigan xasis kishiga nisbatan qo‘llaniladi. birikkan) esa o‘n sentavoli misdan yasalgan chaqani Asarlardan keltirilgan parchalar orqali bu jumlalarning bildirib keladi: “Acercábanse los escolares a cambiar ba’zilarini tarjimada ko‘rib chiqamiz: “A él la suerte le novelas de perra gorda con aventuras “Oeste” por trató a lo perro”4 (Taqdir unga nisbatan shafqatsiz bo‘ldi). tebeos”9 (Maktab o‘quvchilari o‘zlarining arzimas Bu gapni o‘zbek tiliga “taqdir uning boshiga it kunini chaqalarini “G‘arb” suratli detektivlariga almashgani soldi”, deb ham o‘girish mumkin, bunda “it” zoonimi yaqinlashdilar). “No tener una perra” (fe’l bilan ikki tilda bir xil semada kelganligi, kishining qiynoqda birikkan) bir chaqasiz qolmoq; kambag‘al bo‘lmoq kabi qolganligi ravshan bo‘lmoqda. “...pero si a usted no se ma’nolarda ishlatiladi. O‘zbek tilida “it” zoonimi bilan le acercaban ni los perros y había que quererlo mucho bog‘liq bo‘lgan, “itdan suyak qarz” iborasini “hammadan para soportarlo”5 (...axir sizga birorta it ham yaqinlasha qarz bo‘lmoq”, “hech vaqosiz qolmoq” ma’nolarida olmas edi, sizga xos bo‘lgan xarakterga chidash uchun qo‘llash mumkin. esa kuchli muhabbat kerak edi). Bu tarjimadagi it so‘zi Biz ushbu maqolada “perro(-a)” zoonimi bilan bog‘liq o‘rniga tirik jon yoki jonzot jumlalarini qo‘yib ham o‘zbek bo‘lgan ba’zi so‘z va so‘z birikmalarini ko‘rib chiqdik, tiliga o‘girish mumkin. “Hace un día llevo de perros”, xolos. Agar ispan tilida it so‘zining “cachorro”, “can”, bu gapni “kechadan buyon it azobidaman” yoki “bir kun “chucho”, “tuso” kabi sinonimlari, “galgo”, “pastor” kabi bo‘ldiki, boshimga it kuni tushgan”, deb tarjima qilish zotlari borligini hisobga olsak, zoomorfi zmlar soni bir maqsadga muvofi qdir. necha yuzdan ortib ketishi mumkin. Masalan, u “galgo” → b) ijobiy ma’noda: ba’zi o‘rinlarda kishiga (tozi) zoonimi qatnashgan so‘z va so‘z birikmalari yaqin bo‘lgan sodiq ishchi-xizmatchilarga, oqko‘ngil DRAEda o‘n uchta bosh maqolachani. Bu zoonim odamlarga hamda tajribali insonlarga nisbatan qatnashgan yigirmata maqol va matallarni internetdagi qo‘llaniladi: “más fi el (leal) que un perro” juda sadoqatli, http://lexicoon.org/es/galgo saytida uchratdik. itdek sodiq; “más linocente que un perrito de aguas” “Mono” so‘zi ispan tiliga o‘zbek tilidagi kabi oqko‘ngil, boladek beg‘ubor; “perro viejo” qari it, ya’ni arabchadan kirib kelgan bo‘lib, ikki tilda ham “baxtli”, ko‘pni ko‘rgan kishi. Masalan: “Soy perro viejo, y he “omadli” hamda “maymun” (jonivor) ma’nolarini beradi adquirido con mi larga experiencia un olfato sutilísimo (O‘TIL (o‘zbek tilining izohli lug‘ati) 2 t., 529 bet va DRAE para rastrear ciertas madrigueras”6 (Men ko‘pni ko‘rgan 2 t, 1394 bet). Ispan tilshunosi Corrientening fi kricha, odamman, uzoq hayotiy tajribam sabab, nobakorlik bor “ispan tilidagi “mona” so‘zi arabchadagi muannas yerning isini yetti chaqirimdan turib olaman). O‘zbek hisoblangan “maimona” so‘zining aplologiyaga10 tilida sezgir kishilarga nisbatan “yer tagida ilon qimirlasa uchrashi oqibatida “mai” bo‘g‘ini tushib qolib, iste’molda ham bilmoq”, iborasi ishlatiladi. Yuqoridagi parchani faqat “mona” qismining qolganligidadir, keyinroq”, deb “Men ko‘pni ko‘rgan odamman, hayotda ko‘rgan- yozadi olim, “bu so‘zdan muzakkar so‘z “mono” kelib kechirganlarim sabab, yer tagida ilon qimirlasa ham chiqqan.” “Mono” zoonimining ispan tilida sinonimik bilaman” tarzida ham o‘zbekchaga o‘girish mumkin. varianlarini quyidagi jadvalda ko‘ramiz: → d) tiliga nima kelsa gapirib yuboraveradigan hamda bekorxo‘ja, dangasa kishilar guruhiga nisbatan: 2-jadval “hacer uno la perra” ish vaqtida yalqovlik qilmoq; “soltar rico uno la perra” maqtanchoq, sergap bo‘lmoq; “echar a bonito simio perros un cierto espacio de tiempo” vaqtni behudaga lindo bello o‘tkazmoq, bekorchi bo‘lib yurmoq; → e) jahl, nafrat kabi insonga xos xarakterni simpático mono antropoide bildirganda: “dar le una perrera a uno, coger (tomar) uno una perra” jumlalari nimadandir yoki kimdandir jahli chiqmoq, jahldan yonib ketmoq, g‘azablanmoq mico chulo ma’nosida qo‘llaniladi; “echar los perros a uno” kimnidir macaco gracioso haydab yubormoq; “ser perros y gatos en un costal” fi n o

48 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Tadqiqotlar

Ikki til izohli lug‘atlarini o‘rganish jarayonida Bu parchada “mono” zoonimi qatnashgan ikki ibora amin bo‘ldikki, bu so‘zning ispan va o‘zbek tilidagi mavjud. O‘zbek tiliga tarjima quyidagicha o‘girildi: etimologiyasi arab tiliga bog‘lansa-da, uning “Barchasi yashirincha bo‘layotgan edi, balki sotuvchi qo‘llanilishida talaygina tafovutlar mavjud. Masalan: ham, oluvchi ham gap umuman mavjud bo‘lmagan O‘TILda “maymun” zoonimi ko‘chma ma’noda tovar haqida borayotganligini bilishardi. Biroq hamma badbashara, serpardoz odamlarga nisbatan hamda balo bir kishining boshiga yog‘ilishida, ya’ni gap kim juda ayanchli ahvolga tushganda “holiga maymunlar kimni g‘afl atda qoldirib ketishida edi”. Tarjimadan yig‘laydi” iborasi ishlatilishi keltirilgan. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, o‘zbek tilida yuqoridagi iboralarning boshqa metaforalarni O‘TILda uchratmadik. DRAEda muqobili mavjud emasligi sababli “maymun” zoonimini mast bo‘lib o‘zini bilmay qolganda “dormir uno la ishlatishning imkoni bo‘lmadi. mona”, ichkilikdan keyin o‘ziga kelganda “soltar uno la Ma’lumot sifatida aytib o‘tish lozimki, yunon tilidan mona” iboralari ishlatilishiga duch keldik. Bizningcha, ispan va o‘zbek tillari ga kirib kelgan “mono” (bitta, bu iboralarning o‘zbek tilida uchramasligiga ikki sabab yakka, yagona (monogamiya, monografi ya)) prefi k- bo‘lishi mumkin: si bilan maymun ma’nosini anglatuvchi “mono” so‘zini a) Birinchi sababi mentalitetga bog‘liq bo‘lib, islom adashtirmaslik kerak. dinida ichkilikning qattiq qoralanib, ma’n qilingani Ushbu maqolani tahlil qilish orqali ko‘rish mumkinki, u hamda o‘zbek millatining ichkilikka ispanlar kabi ruju yoki bu tildagi zoomorfi zmlarni noto‘g‘ri talqin qilish orqali qo‘ymaganligidadir. Ispaniyada tushlik va kechki ovqat tarjimalarda katta xatoliklarga yo‘l qo‘yish ehtimoldan vaqtida spirtli ichimliklar bo‘lgan sangriya, vino, pivo xoli emas. Masalan, O‘TILda pul, chaqa ma’nosini “it” kabilarni iste’mol qilish odat tusiga kirgan11. zoonimi orqali berish mumkin bo‘lgan birorta jumlani b) Ikkinchi sababi maymun O‘zbekistonning uchratmadik. Holbuki, ispancha izohli lug‘atlarda bu tabiiy sharoitida uchramasligidadir. Maymunlar issiq ma’noni bildirib keluvchi bir nechta so‘z birikmalarini mamlakatlarda, jumladan, Ispaniyaning janubiy qismida yuqorida ko‘rib o‘tdik. Biz bu maqolada ispan tilidagi tarqalgan issiqsevar jonivorlar hisoblanadi. Yana bir “it” va “maymun” zoonimlari qatnashgan ba’zi birikma e’tiborni tortadigan narsa shuki, O‘TILda maymunga va iboralarni tadqiq qildik. Bu borada ilmiy tadqiqot xos ijobiy ma’no uchramaydi, DRAEda esa bu so‘z sifat izlanishlarini davom ettirish tilshunoslar, mutarjimlar, bo‘lib kelganda “bonito”, “lindo”, “atractivo” (chiroyli, muarrixlar va til o‘rganishga qiziquvchilar uchun foydali dilbar, kelishgan; epchil) kabi semalarga ega ekanligi bo‘lgan bir talay natijalarni berishi mumkin. Demak, yozilgan. zoomorfi zmlar tadqiqi tilshunoslik, tarjimashunoslik va “Quedarse uno hecho un mono” (so‘zma so‘z: til tarixi fanlari uchun muhim ahamiyatga ega. Maqolani kimdir maymun holiga tushmoq) iborasi “juda xijolatda buyuk ispan adabiyotshunosi Baltasar Grasiyanning qolmoq”, “uyatdan o‘zini qo‘yarga joy topolmaslik” quyidagi gaplari bilan tugatamiz: “A los veinte años un ma’nolarini beradi. “El último mono (es el que) se hombre es un pavo real; a los treinta, un león; a los ahoga” jumlasi “boshi baloga qolmoq” deb tarjima cuarenta, un camello; a los cincuenta, una serpiente; qilinadi. Mashhur ispan yozuvchisi M. de Unamunoning a los sesenta, un perro; a los setenta, un mono; a “De esto y de aquello” asaridan parcha keltiramiz: los ochenta, nada” (Inson yigirma yoshida go‘yoki “Todos estaban en el secreto, y acaso el vendedor tovus misoli, o‘ttiz yoshida sher kabi, qirqqa kirganida y comprador sabían bien que ni siquiera existía la tuyadek, elligida bir ilon kabi, oltmish yoshida it kabi, cosa comprada. El último mono se ahoga, y allí se yetmishga kirganda maymundek, sakson yoshida esa iba a ver a quién le tocaba hacer de mono último”. hech narsaga o‘xshamaydi)12.

1A. Omonturdiyev. Chorvador nutqida uy-ro‘zg‘or buyumlari nomi va maqollar evfemikasi. Termiz, 2007, 3-bet. 2Diccionario de Real Academia de Español, 21ª edición. Madrid, 1992, p. 1581. 3M. Moliner. Diccionario de uso del español. Madrid, 1975, T. 2, p. 781. 4Diccionario fraseólogica español-ruso, Moscú, 1985, p. 519. 5 P. Rojas. Raíces al cielo. Barcelona, 1977, p. 53. 6M. Moliner. Diccionario de uso del español. Madrid, 1975, T. 2, p. 783. 7Diccionario fraseólogica español-ruso, Moscú, 1985, p. 518. 8O‘sha asar, 519-bet. 9izoh muallifga tegishli. 10Aplologiya lotincha haplología (haplos-sodda, logía-fan, bilish, yoki “soddalashtirish, osonlashtirish”) bo‘lib, ba’zi so‘zlar u tildan bu tilga o‘tganda yoki arxaizmga uchraganda ayrim bo‘g‘inlarining talaffuz qilinmay tushib qolishidir, ya’ni tilga nisbatan soddalashtirilgan so‘z variantlari. 11Izoh: Ispaniyada til bo‘yicha malaka oshirish vaqtida, ispan xalqining yashash tartibi bilan tanishganimizda, ularning deyarli choy ichmasligiga, ertalab qahva va sharbat, tushlikda va kechki ovqatda esa suv va, albatta, spirtli ichimliklar ovqatlanish ratsionidan joy olganiga guvoh bo‘ldik. 12http://lexicoon.org/es/mono

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 49

www.ziyouz.com kutubxonasi Qo‘shimcha material N.A’LOYEVA, Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universitetining fransuz tili fani o‘qituvchisi

FRANSUZ TILIDA TO‘LDIRUVCHI VA UNING IFODALANISHI

Tilshunoslikda gapning bosh va ikkinchi darajali invités. Ular mehmonlar uchun kuylashmoqda. Birin- bo‘laklarini o‘rganish va tahlil qilishga bag‘ishlangan chi jumlada vositali to‘ldiruvchi vazifasida kelgan ses ko‘plab tadqiqotlar bor bo‘lsa-da, ushbu mavzu hozirgi enfants so‘zi fe’l bilan à predlogi va ikkinchi gapdagi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Fransuz tili vositali to‘ldiruvchi vazifasida kelgan les invités so‘zi fe’l grammatikasida ham to‘ldiruvchining vositali va vosita- bilan pour predlogi orqali bog‘langan. siz turlari farqlanadi. Vositali to‘ldiruvchiga undan oldin kelgan predlogni Vositasiz to‘ldiruvchi (COD – complément d’objet e’tiborga olib, à qui, à quoi, de qui, de quoi, pour qui, direct) gapda fe’l bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘shimcha pour quoi, contre qui, contre quoi so‘roqlari beriladi. Mi- (predlog)siz bog‘lanadi. Misol: Il lit un livre. U kitob sol: Mon père parle de sa vie passée. De quoi parle o‘qiyapti. Les ouvriers construisent cette maison. Bu mon père? Otam o‘tgan hayoti to‘g‘risida gapirmoqda. uyni ishchilar qurishmoqda. Tous les jours je vois mon Otam nima to‘g‘risida gapirmoqda? ami. Har kuni men do‘stimni ko‘raman. Vositali to‘ldiruvchi quyidagi so‘z turkumlari bilan ifo- Ushbu jumlalardagi un livre (kitob), cette mai- dalanadi: son (uyni) va mon ami (do‘stimni) so‘zlari vositasiz 1. Ot bilan: Il a besoin de mon aide. U mening yor- to‘ldiruvchi vazifasida kelib, o‘zbek tiliga tarjima qilin- damimga muhtoj. ganda tushum kelishigiga to‘g‘ri keladi. Vositali to‘ldiruvchi ot bilan ifodalanganda, u fe’ldan Vositasiz to‘ldiruvchi quoi? qui? qu’est- ce que? keyin keladi (S + V + COI). (Yuqoridagi misollarga qa- yoki qui’est-ce que? (nima?, nimani?, kimni?) degan rang). so‘roqlarga javob bo‘ladi. Misol: Qu’est-ce que vous 2. Olmosh (me, te, lui, nous, vous, leur, en, y) bilan: achetez? J’achète les journaux. Siz nimani sotib ol- Men unga tez-tez yozib turaman. Tous les soirs elle ra- yapsiz? Men gazetalar sotib olyapman. Qui’est-ce que conte les comptes à ses enfants. vous attendez? J’attends mon ami. Siz kimni kutyap- Vositali to‘ldiruvchi olmosh bilan ifodalansa, u asosiy siz? Men do‘stimni kutyapman. fe’ldan oldin qo‘yiladi (S + COI + V). Vositasiz to‘ldiruvchi quyidagi so‘z turkumlari bilan Agar gapda ikkita fe’l ishlatilsa, u holda olmosh bilan ifodalanadi: ifodalangan vositali to‘ldiruvchi asosiy fe’ldan keyin ke- 1. Ot bilan: J’aime les fl eurs. Men gullarni yaxshi ladi (S + Vpr + COI + Vinf). Misol: Je dois téléphoner à ko‘raman. mon ami. Je dois lui téléphoner. Men do‘stimga telefon 2. Olmosh (me, te, le, la, nous, vous, les) bilan: Se qilishim kerak. Men unga telefon qilishim kerak. livre est intéressant. Je le prends. Bu kitob qiziqarli. Agar vositasiz va vositali to‘ldiruvchi yonma-yon ishla- Men uni olaman. tilsa, u holda vositasiz to‘ldiruvchi vositali to‘ldiruvchidan 3. Fe’lning (noaniq) shakli bilan. Misol: J’aime jouer oldin qo‘yiladi. Misol: Je donne le livre à mon ami. Men au football. Futbol o‘ynashni yoqtiraman. kitobni do‘stimga beryapman. Vositasiz va vositali Agar gapda ikkita fe’l kelsa (qo‘shma kesim), u holda to‘ldiruvchi olmosh bilan ifodalangan bo‘lsa, ular asosiy olmosh bilan ifodalangan vositasiz to‘ldiruvchi asosiy fe’ldan oldin qo‘yiladi. Misol: Je lui donne le livre (S + fe’ldan keyin qo‘yiladi. (S + Vpr + COD + Vinf). Misol: COI + V + COD). Men unga kitobni beryapman. Vous devez rendre mon livre. Vous devez le rendre. Siz Fransuz tilida to‘ldiruvchining qo‘llanilishi gapdagi menga kitobimni qaytarishingiz lozim. Siz menga uni asosiy fe’l bilan bog‘liq. O‘timli fe’llar (verbe transitif qaytarishingiz lozim. direct) doim vositasiz to‘ldiruvchini talab qiladi. Misol: Buyruq maylida esa vositasiz to‘ldiruvchi fe’ldan J’écris une lettre. Men xat yozyapman. Il mange le fruit. keyin qo‘yiladi. (V + COD). Misol: Transmettez mes U meva iste’mol qilyapti. salutations à vos parents. Ota-onangizga mening salo- O‘timsiz fe’llardan (verbe transitif indirect) keyin mimni yetkazib qo‘ying. vositali to‘ldiruvchi ishlatiladi. Misol: Nous participerons Vositali to‘ldiruvchi (COI — complément d’objet à la compétion. Biz musobaqada qatnashamiz. indirect) gapda fe’l bilan predlog (à, de, sur, en, pour, Xulosa. Fransuz tilida to‘ldiruvchining qo‘llanilishi contre)lar orqali bog‘lanadi. Misol: Il parle à ses en- gapdagi asosiy fe’l (o‘timli yoki o‘timsiz) bilan bog‘liqdir. fants. U bolalariga gapiryapti. Ils chantent pour les To‘ldiruvchining gapdagi o‘rni uning qaysi so‘z turkum-

50 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Qo‘shimcha material lari – ot, olmosh, fe’lning noaniq shakli bilan ifodala- Berilgan qisqartmalar: nishiga hamda ish-harakatning qaysi mayl (indicative, S – ega. impérative) ekanligi va qanday zamonda amalga osha- V – predikat, kesim. yotganligiga qarab aniqlanadi. Vpr – asosiy tuslangan fe’l. Agar vositasiz to‘ldiruvchi o‘zbek tiliga tarjima Vinf – fe’lning infi nitiv formasi. qilin ganda, tushum kelishigiga to‘g‘ri kelsa, vositali COD – vositasiz to‘ldiruvchi. to‘ldiruvchi gapda qaysi fe’l bilan qo‘llanilishi va kon- COI – vositali to‘ldiruvchi. tekst ga qarab turli kelishiklarga mos keladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. В.Г. Гак. Теоретическая грамматика французского языка. M.: Добросвет, 2000. 2. A.Г. Басманова, A.Н. Тарасова. Синтаксис предложения французского языка. M.: Высшая школа, 1986. 3. E.A. Реферовская, A.K. Васильева. Теоретическая грамматика французкого языка (нa франц. языке). Часть II. Синтаксис простого и сложного предложений. M.: Просвещение, 1983 (2-e изд.). 5. Tesnière L. Éléments de syntaxe structurale. Paris, 1959.

Yorqinjon ODILOV, Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti ilmiy xodimi ONA TILI – OLIY QADRIYAT 21-fevral – Xalqaro ona tili kuni

Ma’lumki, 1999-yilda YUNESKOning 30-sessiyasi lardan biri bo‘lgan aleut tili ham tanqidiy holatda. Hozirgi qarori bilan 21-fevral – “Xalqaro ona tili kuni” deb e’lon kunda milliy tillarning muhofazasini ta’minlash, yo‘qolib qilingan. 2000-yildan boshlab bu sana madaniyatlar va borayotgan tillarni saqlab qolish maqsadida jahon ham- tillar xilma-xilligining ramzi sifatida dunyo miqyosida jamiyati tomonidan talay ishlar amalga oshirilmoqda. keng tantana qilinmoqda. 2007-yil 16-mayda BMT Bosh Assambleyasining qarori Ona tilimizning Davlat tili maqomini olishi oqilona bilan 2008-yilning “Xalqaro ona tili yili” deb e’lon qilinishi siyosat bilan 1989-yilda qo‘lga kiritilgan hamda qonuniy ortida ham o‘zida butun bir xalq taqdiri, madaniyati tur- muhofazasi ta’minlangan edi. O‘shanda Prezidentimiz gan milliy tillarni saqlab qolishga qaratilgandir. Islom Karimov ma’naviy jasorat namunasini ko‘rsatib, Ona tili ravnaqi yo‘lida mashaqqat tortish barcha o‘zbek tiliga Davlat tili maqomi berilishi haqidagi ezgu xalqlarga, shu jumladan, biz o‘zbeklarga ham begona tashabbusni sessiya kun tartibiga bosh masala sifatida emas. Xususan, so‘z mulkining sultoni Alisher Navoiy- qo‘ygan edi. Uzoq davom etgan bahs-u munozara- ning zamondosh ijodkorlarni o‘z ona tili (turkiy til)da ijod lar hamda Yurtboshimizning qat’i pozitsiyasi natijasi qilishga chaqirishi hamda o‘z ijodi samarasi o‘laroq, o‘laroq, ona tilimizga Davlat tili maqomi olib berildi va ortig‘i bilan bajarilishi buning yaqqol dalilidir. Shu bois maxsus Qonun bilan muhofaza qilindi. Ona tiliga bo‘lgan Prezidentimiz I.Karimov ham Navoiy va ona tili masala- ushbu cho‘ng e’tibor samarasi sifatida res publika hayo- siga “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida alo- tining barcha jabhasida o‘zbek tilida ish yuritish, erkin hida to‘xtaladi: “Inson qalbining quvonch-u qayg‘usini, fi krlash ta’minlandi. ezgulik va hayot mazmunini Navoiydek teran ifoda et- YUNESKOning hisob-kitoblariga ko‘ra, bugungi gan shoir jahon adabiyoti tarixida kamdan-kam topiladi. kunda dunyodagi mavjud 6000 tilning 200 dan ortig‘i Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi va buyuk- yo‘qolib ulgurdi, 2300 ga yaqin tilning ba’zilari aloqa ligini anglash tuyg‘usi ham bizning ong-u shuurimiz, vosi tasi sifatida qimmatini yo‘qotmoqda, yana bir qismi yuragimizga avvalo Navoiy asarlari bilan kirib keladi. esa “o‘lik til”ga aylanish arafasida. YUNESKO tashabbu- Biz bu bebaho merosdan xalqimizni, ayniqsa, yosh- si bilan yaratilgan Dunyo tillari atlasi ma’lumotiga ko‘ra, larimizni qanchalik ko‘p bahramand etsak, milliy yo‘qolib borayotgan tillarning har birida so‘zlashuvchilar ma’naviyatimizni yuksaltirishda, jamiyatimizda ezgu in- soni 10 dan 50 nafargacha bo‘lgan kishilar so‘zlashadi. soniy fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli Har oyda taxminan ikki til unutilib bormoqda. Afrika ma’rifi y qurolga ega bo‘lamiz”. qit’asidagi 2000 tilning 10 foizi so‘nggi yuz yil ichida o‘z Ma’lumki, Alisher Navoiy yashagan davrda il- umrini tugatishi mumkin. Rossiya hududidagi mahalliy miy asarlarni arab, badiiy asarlarni fors tilida yozish 136 til yo‘qolish xavfi ostida turibdi. Xususan, turkiy til- an’anaga aylangan, turkiy tilga nafosatdan mahrum, veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 51

www.ziyouz.com kutubxonasi Qo‘shimcha material ifoda imkoniyatlari cheklangan bir til sifatida qaralar va sohibi, egasi yo‘qligi, qolaversa, milliy ruhiyatdan judo- munosabatda bo‘linar edi. Shuning natijasida bo‘lsa ligidandir. Bunday til, nari borsa, juda tor doirada aloqa kerak, turkiy yoki forsiyning afzalligi borasida Alisher vositasi sifatidagina kun kechiradi. Navoiy va shoir Binoiy o‘rtasida rivoyatnamo bahs- To‘g‘ri, bu yorug‘ olamda, millatidan qat’i nazar, bir lar ham bo‘lib o‘tgan. Shunday rivoyatga ko‘ra, Binoiy tilda so‘zlashadigan bir necha xalqlar bor. Ular yer yuzida Navoiyga qarata shunday deydi: yashab yuribdi. Ammo ularning milliy madaniyati ham tili “Forsi til azizdir, turkiy qo‘poldir, singari yo qorishiq, yoki “ommaviy madaniyat” ta’siriga Forsi til lazizdir, turkiy to‘poldir”. tushib qolgan. Sof o‘zbekona ruh bilan yo‘g‘rilgan, azal- Bunga javoban Navoiy quyidagi baytni o‘qiydi: dan asllik mezoni bilan yo‘rgaklangan andisha, istiho- “Yaxshi til, yomon til yo‘q, hamma til bir, la, hayo kabi ko‘plab o‘zbek so‘zlarining tarjimasi yoki Ulug‘lar oldida bu gap emas sir”. muqobilini boshqa biror tildan topib bo‘lmasligining sa- Ko‘rinadiki, ulug‘ shoir zakosi tillarni tabaqa- babi ham ana shundadir. Bu so‘zlarda jo bo‘lgan teran lash, yaxshi – yomon tarzida kamsitish fikridan va tarang mantiq kuchi ham milliylik otlig‘ mohiyatning yiroq. Aksincha, har bir tilning o‘z ifoda va istifoda zilol chashmasidan sug‘orilganligi, zaminday xokisor-u imkoniyatlari borligi g‘oyasini ilgari surmoqda. Haz- tog‘day g‘ururli xalq fe’lidan rang olgani, bir so‘z bilan rat Navoiyning ana shu odil qarashi bugungi jahon, aytganda, o‘zbekning o‘zidan begona emasligidandir. xususan, davlatimiz tomonidan olib borilayotgan oqi- Agarki bu o‘ziga xosliklar bo‘lmaganda yoki voqelik lona til siyosatiga hamohang va eshdir. Zotan, Bosh o‘zbekona idrok etilmaganda edi, o‘zbek xalqi tafak- Qomusimizda ham respublika hududida yashovchi kurida bunday tushunchalar, ona tilida esa ularni ifoda boshqa millat va elat vakillarining urf-odat va milliy etuvchi so‘zlar ham mavjud bo‘lmas edi. an’analari qatorida ularning milliy tillari ham hurmat Shuni alohida ta’kidlash joizki, “Davlat tili haqida”gi qilinishi, uning rivojlanishi uchun yetarli sharoit yara- qonun va Qomusimiz bilan qaddi tiklangan ona tili- tilishi yozib qo‘yilgan. mizning umri kundan-kun o‘sib borayotgan navqiron XX asr boshlarida yashab ijod etgan buyuk avlodning umridek uzun bo‘lishi shubhasiz. Shu bilan ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy ham ona tilini birga, respublikamizda yashayotgan ko‘plab millat va- millatning dunyoda borligini ko‘rsatadurgan oyinai hayo- killarining ona tillari bilan bog‘liq huquq va erkinliklari- ti deb ta’rifl ar ekan, milliy tilning yo‘qolishi millat ruhining ning ham ayni huquqiy hujjatlar bilan kafolatlangani yo‘qolishiga olib kelishini uqtiradi. “Yuksak ma’naviyat – davlatimizning madaniy-ma’naviy meros borasidagi yengilmas kuch” asarida bo‘lsa ona tili o‘zlikni ang- siyosatining umumbashariy ekanligini, demokratik ruh lash vositasi hamda milliy ong va tafakkurning ifodasi bilan yo‘g‘rilganligini ko‘rsatadi. Hozirgi kunda yurtimiz- ekanligi, qolaversa, avlodlar o‘rtasidagi ruhiy-ma’naviy da faoliyat yuritayotgan ko‘plab milliy-madaniy marka- bog‘liqlik til orqali namoyon bo‘lishi, jamiki ezgu fazilat- zlarga ham bu yerda o‘z xalqi madaniy merosi bilan ta- larning inson qalbiga ona allasi, ona tilining betakror nishtirishlari uchun barcha imkoniyatlar yaratilgan. jozibasi bilan singishi ta’kidlanadi. Bir so‘z bilan aytgan- Shu ma’noda kuni kecha O‘zbekiston Milliy kutub- da, ona tili millatning ruhi sifatida tavsifl anadi. Chindan xonasida Koreya elchixonasi bilan hamkorlikda “Win- ham, ona tilining buyuk qudrati shundaki, u shu tilda dow to Korea” koreys tilini o‘rgatish bo‘limining tashkil so‘zlovchi xalqning ko‘p asrlik milliy madaniyatini, tari- etilgani ham fi krimizni dalillaydi. Albatta, bu kabi mar- xiy xotirasini yaxlit aks ettiradi, kelajak avlodga original kaz larning faoliyati natijasida bevosita shu xalqlarning tarzda yetkazadi. Ona tilining mavjudligi o‘z sohib-u tillari ham yangi so‘zlar bilan boyib boradi. Bugun tili- sohibalarining globallashuv deb atalayotgan murakkab mizda faol qo‘llanayotgan neksiya, tiko, damas, matiz davrda sobit tura olishidan, tarix sahnasidan o‘chib ket- kabi so‘zlarning kirib kelishi ham ana shu do‘stona alo- masligidan dalolatdir. qalarning samarasidir. Ona tili muqaddas milliy qadriyat sifatida mil- Xulosa qilib aytganda, galdagi muhim vazifalar- lat ma’naviy qiyofasining ko‘zgusi. U to‘g‘ridan-to‘g‘ri dan biri ona tilimiz bo‘lgan o‘zbek tilining jahoniy mav- xalqning o‘zini ifoda etadi. Ona tili sohibining o‘zi kabi qeini yuksaltirishdir. Bu ma’lum ma’noda milliy texnika qadimiy bo‘lib, uning paydo bo‘lishi millat deb atal- taraqqiyoti bilan jips bog‘liq. Agar mamlakatimizda qan- mish birlikning shu ko‘hna zaminda vujudga kelishi cha ko‘p ixtirolar qilinsa, tabiiyki, bu kashfi yotlar sa- bilan bog‘liqdir. Shuning uchun ham millat, ma’naviyat marasi sifatida ishlab chiqariladigan milliy mahsulotlar va ona tili tushunchalari bir-biri bilan jips bog‘langan, ham ona tilimizda nomlanadi. Ular milliy mahsulotlar ulardan birining mavjud bo‘lmasligi xalq madaniy me- bilan birga xorijiy xalqlarning turmushiga, tiliga ham rosining tugal emasligini ko‘rsatadi. Tilsiz millat, mil- o‘zbekcha nom bilan kirib boradi hamda o‘zbek tili ning latsiz til bo‘lmaydi. Dunyo ilm-fanining mislsiz yutug‘i dunyoviy miqyos kasb etishiga xizmat qiladi. Zotan, sifatida e’tirof etilgan, xolis tafakkur tarzining mevasi o‘zbek kurashining dunyoda tan olinishi nafaqat ushbu sanalgan bir qator sun’iy tillar – esperanto, volapyuk, sport turining ommalashuvini ta’minladi, shu bilan birga, ido, interlingva kabi sun’iy tillar yashay olmasligining, o‘zbekona so‘zlarning o‘zga tillarda baralla jaranglashi- ommalashmaganining sababi ham, aslida, ularning o‘z ga ham sabab bo‘ldi.

52 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Актуальное слово дня А.Ф.Кошелева, кандидат педагогических наук, доцент, М.М.Туляганова, старший преподаватель Государственного института искусств и культуры Узбекистана ОПТИМИЗАЦИЯ ОБУЧЕНИЯ ИНОЯЗЫЧНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В ВУЗАХ ТВОРЧЕСКОГО ПРОФИЛЯ Обучение языкам в условиях билингвизма и шей школы, искать новые подходы к изучению полилингвизма в Узбекистане имеет свои осо- русского языка и совершенствовать традицион- бенности, определяющие стратегию и тактику в ные методы его презентации. процессе формирования иноязычной деятель- Знание русского языка имеет определенные ности. Президент Республики Узбекистан Ислам преимущества – не только информационно-куль- Каримов отмечает, что глубочайшие изменения в турные, но и связанные с трудоустройством и системе образования нашей страны происходят в карьерным ростом, особенно в административ- «XXI веке – веке стремительных скоростей, веке ной сфере, где продолжает сохраняться узбек- информатизации и информационных технологий, ско-русский билингвизм. когда основными факторами человеческого раз- Данные факторы и обозначили повышение вития становятся интеллектуальные ресурсы, вы- внимания к проблемам обучения языкам, так сокие технологии и современные знания» [1]. как именно язык является важнейшей составля- В новых условиях нельзя жить по-старому. ющей формирования и развития личности чело- Это, казалось бы, тривиальная истина наполня- века. Передавая от поколения к поколению весь ется новым содержанием, когда дело касается опыт, знания, традиции и обряды, язык высту- духовных сфер жизни общества и прежде всего пает средством укрепления единства общества, тех ее сторон, которые относятся к языковой по- открытого общения и взаимопонимания. литике государства. Необходимо дальнейшее Образование в Узбекистане является много- совершенствование и обновление организации языковым, но ведется оно в основном на род- непрерывности изучения языков на всех уровнях ном языке, включает в себя межкультурное системы образования, а также работа по повыше- сотрудничество, которое является мощным нию квалификации преподавателей и их обеспе- средством социальной интеграции. чению современными учебно-методическими ма- Роль русского языка в Узбекистане в сфере териалами. На решение этих вопросов обращено образования трудно переоценить, однако необ- особое внимание в проводимой в последние годы ходимость совершенствования содержания об- в Республике Узбекистан реформе образования. разования, в том числе обучению языку много- Русский язык занимает особое место в ряду национального общения, очевидна. При этом мировых языков. И наши студенты имеют осоз- важно учитывать достижения мировой, нацио- нанный прочный интерес к его изучению не нальных культур и общечеловеческие ценности, только в связи с его высоким статусом, но и по- на что нас ориентирует Национальная програм- тому, что он – средство приобщения к мировой ма по подготовке кадров. культуре и будущей профессии. Культура выра- Государственный институт искусств и куль- жается прежде всего в языке. туры Узбекистана готовит специалистов для До настоящего времени русский язык остает- сферы, определяющей духовную жизнь нашей ся языком дружбы и сотрудничества всех наро- страны, для которых знание языков – насущная дов постсоветского пространства. Условия его необходимость. широкого применения изменялись, однако необ- Особое место мы отводим интерактивному ходимость в нем не отпала и сегодня. Именно обучению в ходе постижения языковых и рече- язык – хранитель и создатель культуры. С по- вых реалий русского языка, включая в вузовский мощью языка создаются объективно существу- учебный процесс современные педагогические ющие и уже ушедшие в историю произведения технологии. материальной и духовной культуры. Создание новых, современных учебников по Исходя из изложенного, мы делаем вывод русскому языку – задача ответственная и много- о всё более и более возрастающей роли языка гранная. Усилиями ведущих методистов и язы- Пушкина, Лермонтова, Толстого, Чехова в жизни коведов она будет решена, но на сегодня в рес- творческой молодежи Узбекистана. Эта тенден- публике нет достаточного количества учебной ция постоянна и заставляет нас, педагогов выс- литературы по русскому языку и на русском языке.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 53

www.ziyouz.com kutubxonasi Актуальное слово дня

Язык – объект предельно сложный для лов добра и гуманизма должно стать одним из изучения: он не только формируется социаль- приоритетов использования средств и методов ной системой, но и сам в значительной степени физической культуры и спорта, практической формирует ее. Русский язык – важный фактор направленности, целостной системы, обеспечи- развития творческой молодежи, возможно, са- вающей массовые занятия спортом, активные мый мощный из существующих. Вместе с тем в формы досуга детей и учащейся молодежи» отношении русского языка действуют различные [2, с. 346]. И в этом деле велика роль языка как факторы, определяющие его развитие как сред- социального средства хранения и передачи ин- ства общения и приобщения к истокам мировой культуры, учет и реализация которых позволяют формации, а также мощнейшего средства фор- достичь позитивных перемен в совершенствова- мирования и развития личности. нии процесса его обучения в Узбекистане. В современной науке о языке общепризнан- Обучение творческой молодежи направле- ным фактом стало взаимосвязанное изучение но на духовно-нравственное развитие молодо- культурной семантики языковых знаков, которая го поколения, которое «предполагает охрану осуществляется в ходе сопоставления двух раз- и укрепление физического и психологического личных реалий – языка и культуры. В связи с здоровья. Воспитание у молодежи активной жиз- этим каждая «языковая личность одновременно ненной позиции, нравственности, высоких идеа- является и культурной личностью» [3, с. 36].

Литература 1. Каримов И. Избранный нами путь – это путь демократического развития и сотрудничества с прогрессивным миром, т.II. – Ташкент: Узбекистан, 2003. 2. Педагогический словарь-справочник. – Ташкент, 2011. 3. Югай Н.Ю. Цели и задачи лингвокультурологии. – Ташкент, 2011.

Это интересно Об одном из возможных путей оптимизации обучения иностранному языку в условиях перехода на двухступенчатую систему образования

А.И.Куклина, Сибирский государственный аэрокосмический университет имени академика М.Ф.Решетнева, Красноярск, Россия Современный мир уже невозможно представить СибГАУ был создан Ресурсный центр иностранных без процессов глобализации, без создания единого языков, предлагающий студентам дополнительные образовательного и научного пространства с еди- программы по изучению иностранных языков, раз- ными требованиями и критериями. В этих услови- работанные на основе комбинирования различных ях перед молодыми людьми открываются широкие методик обучения, в равной степени развивающих перспективы в плане получения профессиональ- речевые и коммуникативные навыки на всех уровнях. ных знаний в зарубежных вузах и опыта работы в Обучение в Центре основано не на заучивании международных компаниях. Однако открываются отдельных слов и грамматических структур, а на ус- они при одном условии – при наличии умения про- воении принципа мышления на иностранном языке. фессионального иноязычного общения. В связи с Интенсивность занятий и общение, как один из ме- этим можно отметить возрастание роли дисциплины тодов изучения иностранных языков, позволяют уже «Иностранный язык» в неязыковых вузах. Важной через несколько занятий построить полноценный диа- функ цией этой дисциплины становится обеспечение лог с носителем языка, достичь желаемых результа- выпускника возможностью не только подняться на бо- тов, а в дальнейшем усовершенствовать навыки. лее высокий качественный уровень профессиональ- Ресурсный центр предлагает следующие про- ной деятельности и обрести конкурентоспособность в граммы изучения английского языка: ступень 1 – условиях рынка труда, но и способствовать последу- элементарное владение: уровень A1 → A2 (6 меся- ющему профессиональному и карьерному росту. цев); ступень 2 – самостоятельное владение: уро- Существенным резервом формирования профес- вень В1 → В2 (6 месяцев); ступень 3 – свободное сиональной коммуникативной компетенции специа- владение: уровень С1 → С2 (6 месяцев). Также листа является система спецкурсов, дополняющая имеются программы изучения других иностранных основной курс иностранного языка на первой ступени языков: немецкого, французского, испанского, италь- обучения. Занятия на таких курсах значительно рас- янского, китайского. Уровень обучения A1 → B2 ширяют возможности преподавания языка и делают (14 месяцев). Специальные программы изучения саму систему обучения языку более гибкой с учетом иностранного языка – деловой иностранный язык различного уровня языковой подготовки учащихся. (6 мес.) и иностранный язык в профессиональной Для удовлетворения потребностей будущих спе- сфере (6 мес.) – помогут студентам в будущем реа- циалистов в глубоких знаниях иностранного языка в лизовать свои профессиональные амбиции*.

* http://www.kgau.ru/new/all/konferenc/konferenc/2014/g4.pdf

54 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Методика. Опыт Л.Н.Мельникова, преподаватель академического лицея № 4 при Бухарском государственном университете

ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ ПРИНЦИПЫ В ТВОРЧЕСТВЕ Л.Н.ТОЛСТОГО (на примере рассказа «После бала») Цели: дать понятие об исторической эпохе, I – неверно II – верно изображенной в произведении Л.Н.Толстого, обще- ственных проблемах, поднятых автором, гумани- 5 3 4 5 стических тенденциях в творчестве русского писа- 23 14 теля XIX века; воспитать гуманные чувства по от- 1 2 ношению к окружающим; развивать мышление и устную речь, формировать навыки работы в группе. Методы: стратегии «Мозговой штурм», «Вслед III. Подготовка учащихся к восприятию за автором», «Услышь чужое мнение», «Кольца новой темы. Стратегия «Мозговой штурм» на Венна», ротация, вопросно-ответная беседа, ТСО, тему «Жестокость – это …». Преподаватель объ- ИКТ, проблемный метод «Река проблем». являет тему, записывает ее на доске, учащиеся Оборудование: компьютер, видеокамера, вслух озвучивают свои мнения, взгляды в соот- проектор, демонстрационный широкоформатный ветствии с поставленным перед ними вопросом. экран, кинофильм «После бала», ватман по стра- Преподаватель записывает всё сказанное на до- тегии «Река проблем», пазлы-иллюстрации для ро- ске, а затем подводит итог проделанной работы тации по содержанию повести, usb-modem, листы с (время на выполнение задания 5 мин.). печатным раздаточным материалом, презентация IV. Работа с Интернетом «Услышь чу- со слайдами по содержанию темы, учебники по ли- жое мнение». Преподаватель заходит на сайт тературе с текстом рассказа, оценочные листы для http://www.inpearls.ru, читает выдержки пользова- каждого учащегося, портрет писателя, постеры. телей по заявленной теме, проводит обсуждение I. Организационный момент (3 мин.): привет- в виде вопросно-ответной беседы (5 мин.). ствие; проверка подготовки аудитории к занятию; V. Новая информация. Стратегия «Вслед за работа по журналу и на доске (запись числа, темы, автором» (10 мин.): преподаватель предлагает мониторинг посещаемости); постановка целей и прослушать фрагмент текста, по ходу прослуши- задач занятия. вания задает вопросы по содержанию: II. Опрос пройденного материала (7 мин.). – Вот вы говорите, что человек не может сам Преподаватель предлагает вспомнить основные по себе понять, что хорошо, что дурно, что все факты из жизни Л.Н.Толстого с применением дело в среде, что среда заедает. А я думаю, что «Колец Венна» (слайдовая форма на компьютере). всё дело в случае. Я вот про себя скажу (1. Как вы На слайде кольца разного диаметра и цвета, думаете, о чем пойдет речь дальше?). расположенные один в другом, каждому из кото- Так заговорил всеми уважаемый Иван Василь- рых соответствует определенная информация евич после разговора, шедшего между нами, о том, (даты и события, указанные вразброс). Учащиеся что для личного совершенствования необходимо должны правильно расположить в тетрадях циф- прежде изменить условия, среди которых живут ры в соответствии с информацией по биографии люди. Никто, собственно, не говорил, что нельзя писателя. В конце работы преподаватель показы- самому понять, что хорошо, что дурно, но у Ивана вает слайд, предлагает провести самопроверку Васильевича была такая манера отвечать на свои ответов и выставляет баллы на оценочных листах собственные, возникающие вследствие разговора (каждый верный ответ 1 балл). мысли, и по случаю этих мыслей рассказывать эпи- Расположите в верной последовательности зоды из своей жизни (2. Кто является автором про- события, соответствующие основным этапам жиз- изведения – писатель или писательница?). Часто ни Л.Н.Толстого: 1) участвует в военных дейст- он совершенно забывал повод, по которому он рас- виях на Кавказе, служит офицером; 2) поступает в сказывал, увлекаясь рассказом, тем более что рас- Казанский университет; 3) пишет повесть «После сказывал он очень искренно и правдиво. бала»; 4) занимается педагогической деятельно- Так он сделал и теперь (3. Где происходит дей- стью, уезжает за границу; 5) работает над рома- ствие – в какой стране, в обществе какой группы ном «Война и мир». людей?). veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 55

www.ziyouz.com kutubxonasi Методика. Опыт

– Я про себя скажу. Вся моя жизнь сложилась 7. Был у меня иноходец лихой, катался с гор так, а не иначе, не от среды, а совсем от другого. с барышнями (коньки еще не были в моде), кутил – От чего же? – спросили мы. с товарищами (в то время мы ничего, кроме шам- – Да это длинная история. Чтобы понять, надо панского, не пили; не было денег – ничего не пили, много рассказывать. но не пили, как теперь, водку). – Вот вы и расскажите. (Верный ответ: № 5, 3, 1, 2, 7, 4, 6). Иван Васильевич задумался, покачал головой VII. Просмотр отрывков одноименного ху- (4. О каком историческом времени идет речь?). дожественного фильма, снятого по повести – Да, – сказал он. – Вся жизнь переменилась от Толстого «После бала» (18 мин). одной ночи, или скорее утра. VIII. Закрепление учебного материала. – Да что же было? (5. Что, по вашему мнению, Проводится тестирование по пониманию содержа- хочет поведать автор читателю?). ния произведения (5 мин.), а затем взаимопровер- VI. Самостоятельная работа учащихся. Ро- ка и оценивание. тация (прием деления на две группы – сложение 1. Когда был написан рассказ Л.Н.Толстого иллюстраций из пазлов, 3 мин.). «После бала»? Учащиеся распределяются по группам, препо- а) в 1901 г.; б) в 1902 г.; в) в 1903 г.; г) в 1904 г. даватель предлагает им собрать из разрезанных ча- 2. Из скольких частей состоит композиция рас- стей текста цельный фрагмент, пронумеровав пред- сказа? ложения так, чтобы они шли последовательно и а) 1; б) 2; в) 3; г) 4. логически; затем учащиеся читают его вслух по оче- 3. Как звали девушку – дочь полковника Б.? реди и кратко объясняют, что они поняли (9 мин.). а) Варенька; б) Аксинья; в) Ольга; г) Настя. Фрагменты для 1-й группы: 4. Как назвать черту Петра Владиславича Б., 1. А было то, что был я сильно влюблен. которая является его главной сущностью: 2. Но в молодости, восемнадцати лет, была а) честное выполнение служебного долга; прелестна: высокая, стройная, грациозная и вели- б) справедливость; чественная, именно величественная. в) искренность и простота; 3. Держалась она всегда необыкновенно пря- г) лицемерие, двуличность. мо, как будто не могла иначе, откинув немно- 5. Почему расстроились отношения Ивана го назад голову, и это давало ей, с ее красотой Васильевича с Варенькой? и высоким ростом, несмотря на ее худобу, даже а) после увиденного избиения солдата Иван костлявость, какой-то царственный вид, который Васильевич стал сомневаться в возможности искрен- отпугивал бы от нее, если бы не ласковая, всегда него чувства с дочерью такого жестокого человека; веселая улыбка и рта, и прелестных, блестящих б) Варенька изменила Ивану Васильевичу с глаз, и всего ее милого, молодого существа. другим молодым человеком; 4. Влюблялся я много раз, но это была самая в) Ивана Васильевича перевели на другое ме- моя сильная любовь. Дело прошлое; у нее уже до- сто работы; чери замужем. г) им запретил встречаться отец Вари. 5. Это была Б..., да, Варенька Б..., – Иван 6. Чем били татарина за побег? Васильевич назвал фамилию. – Она и в пятьдесят а) ремнями; б) кнутами; в) шпицрутенами; г) це- лет была замечательная красавица. пями. (Верный ответ: № 1, 4, 5, 2, 3). 7. Когда умер Л.Н.Толстой? Фрагменты для 2-й группы: а) в 1900 г.; б) в 1905 г.; в) в 1910 г.; г) в 1915 г. 1. Не знаю, хорошо ли это или дурно, но не 8. Назовите идею рассказа «После бала»: было у нас в то время в нашем университете ника- а) наказание солдата-татарина за побег; ких кружков, никаких теорий, а были мы просто мо- б) чтобы человеку жилось хорошо, необходимо лоды и жили, как свойственно молодости: учились уничтожить ненависть, жестокость и эксплуатацию и веселились. в обществе; 2. Был я очень веселый и бойкий малый, да в) изображение прекрасного бала в доме гу- еще и богатый. бернского предводителя; 3. Был я в то время студентом в провинциаль- г) показ крепкой любви дочери и отца, их неж- ном университете. ных взаимоотношений. 4. Главное же мое удовольствие составляли 9. Рассказ строится на противопоставлении вечера и балы. двух эпизодов – бала и наказания солдата. Какой 5. То, что я хочу рассказать, было в сороковых литературный прием использовал для этого автор? годах. а) олицетворение; б) метафору; в) сравнение; 6. Танцевал я хорошо и был не безобразен. г) антитезу.

56 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Методика. Опыт

Понимание истинной ценности любого человека, проявление толерантности по отношению к окружающим, формирование в каждом человеке чувства собственного достоинства.

Долгая служба в армии в царской России, жестокость офицеров, разрешенная царем Николаем I. Лицемерие, неуважение к другим людям, стоящим ниже на социальной ступени.

вает бал у губернского предводителя, где герой рассказа влюблен в Вареньку и восхищен ее от- цом-полковником. Но чем роскошнее эта картина, тем гнуснее и омерзительнее предстает перед чи- тателем вторая картина – сцена расправы над бе- 10. Какой танец исполнил полковник Петр Вла- жавшим солдатом. Перевоплощение нежно любя- диславович Б. со своей дочерью? щего отца и добродушного полковника в жестокого а) полонез; б) вальс; в) мазурку; г) польку. и безжалостного мучителя настолько потрясло IX. Стратегия «Река проблем» (10 мин.). На Ивана Васильевича, героя рассказа, что чувства прикрепленном к доске ватмане, в левом нижнем его к Вареньке быстро остыли. углу, определены тема и герои, дана их краткая Эта история так прочно осела в памяти Толстого, характеристика. В правом верхнем углу показана что он спустя много лет описал ее в своем рассказе. перспектива развития событий или отношений, Писатель восстанавливает прошлое, чтобы пока- между ними рисуется «Река проблем». Учащиеся, зать, что и в настоящем ничего не изменилось, он отвечая письменно на поставленные вопросы, выступает против насилия и гнета, против бесче- пишут свое мнение на постерах, потом выходят к ловечного отношения к людям. доске, выкладывая ими своеобразный «мостик» Значение рассказа огромно. Гуманизм через реку и озвучивая вслух свое мнение по ре- Толстого, его проникновение во внутренний мир шению данной проблемы. человека, протест против социальной несправед- X. Итоговое слово преподавателя (5 мин.). ливости не устаревают, а живут и воздействуют на Сегодня вы познакомились с произведением Л.Н. Тол- умы и сердца людей и в наши дни, способствуют стого «После бала», которое, как и всё творчество духовному обогащению. «Не зная Толстого, – пи- писателя, связано с реализмом в русской литерату- сал М.Горький, – нельзя считать себя знающим ре. В основе рассказа лежат события, произошед- свою страну, нельзя считать себя культурным че- шие со старшим братом Льва Толстого – Сергеем, ловеком». Его произведения – романы, повести, рассказы, пьесы – читают с неослабевающим ин- который был влюблен в дочь военного начальника тересом всё новые и новые поколения людей на Л.П.Корейша и бывал у них в доме. Но после увиден- всем земном шаре. Об этом свидетельствует тот ного им избиения беглого солдата под руководством факт, что десятилетие с 2000 по 2010 гг. было объ- отца девушки чувства влюбленного быстро охладе- явлено ЮНЕСКО десятилетием Л.Н.Толстого. ли, и он отказался от намерения жениться. XI. Домашнее задание: составить синквейны В рассказе Толстой рисует две контрастные по образам Ивана Васильевича и отца Вари, пол- картины. Первая – яркая и праздничная, описы- ковника Бутурлина. veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 57

www.ziyouz.com kutubxonasi Изучаем иностранные языки

Н.Р.Кадирова, преподаватель Ташкентского государственного педагогического университета имени Низами

КОММУНИКАТИВНО-КУМУЛЯТИВНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В ОБУЧЕНИИ ЛЕКСИКЕ В ЯЗЫКОВЫХ ВУЗАХ Актуальной проблемой обучения иностран- ществляется не просто при передаче сообщения, ным языкам в вузе является формирование ком- но и при отражении, фиксации и сохранении в муникативной компетенции обучаемых в таких языковых единицах информации о человеческой аспектах языка, как фонетика, грамматика, лек- деятельности. Общество имеет свое историче- сика, с конечной целью развития необходимых ское развитие, а хранилищем накопленного опы- умений в четырех видах речевой деятельности та и связующим звеном является наследуемый (говорении, аудировании, чтении и письме). язык: он отражает культуру в любом моменте Мы остановимся на вопросах усвоения лек- ее развития, выступает хранителем информации сики – важного аспекта коммуникативно-кумуля- о мире людей определенной культурно-языко- тивной технологии обучения, так как овладение вой общности, являясь «зеркалом национальной лексикой является неотъемлемой частью фор- культуры», на всех уровнях собирает и удержи- мирования концепта в языковом сознании сту- вает необходимую информацию, но кумулятив- дентов. Концепт «представляет собой единицу ная функция в первую очередь обеспечивается коллективного сознания, отражающую предмет строевыми языковыми единицами – лексикой, реального или идеального мира и хранимую в фразеологией и языковой афористикой [4]. На национальной памяти носителей языка в вер- лексему (внешнюю форму слова) наслаиваются бально обозначенном виде» [1, с. 53]. Концепт идеи, сведения, мысли, весь «внешний мир». является формой существования общественного С философских позиций план содержания сознания в языке, а кумулятивная функция вы- языка можно приравнять к уровню познания ражается в концепте – содержании языкового окружающей действительности, существующему знака, из чего следует, что он включает в себя в культурно-языковой общности, т.е. к обще- помимо предметной отнесенности всю коммуни- ственному сознанию. План выражения слова – кативно значимую информацию [2, с. 269]. лексема является материальной основой для В процессе формирования концепта на ос- фиксации совокупности знаний, которую язы- нове коммуникативно-кумулятивной технологии ковая общность относит к классу предметов и анализируется большое количество вербального явлений. Философский принцип единства языка и невербального материала, однако для достиже- и сознания распространяется не только на лек- ния цели основным все же является лексический сическое понятие, но и на концепт. аспект во всем его многообразии. Лексика пере- Мы считаем, что концепт является фиксато- дает мысль, отображает действительность, при ром информации, которая передается в актах этом в живом акте речи лексическое и граммати- коммуникации, следовательно, знания и инфор- ческое взаимосвязано, так как грамматика органи- мация передаются в актах коммуникации, а на- зует словарь, образуя единицу смысла [3, с. 120]. капливаются и фиксируются в концептах. Данные Говоря о функциях языка, лингвисты особо выводы важны для подготовки студентов, изучаю- выделяют общественную. А.Н.Леонтьев полага- щих иностранный язык, знакомящихся с культурой ет, что реализация заложенных в самом языке изучаемого языка, так как коммуникативно-кумуля- возможностей его организации и развития так тивный подход вбирает в себя современные прин- или иначе предопределяется общественны- ципы обучения иностранному языку. ми факторами. Через речевую деятельность в Практически на каждом занятии по ино- общении осуществляется воздействие на язык. странному языку учащиеся узнают новые слова. Ученый выделяет в сфере общения речевую В процессе деятельности по их усвоению на- коммуникативную функцию, считая ее функ- капливается и постоянно расширяется словар- цией регуляции поведения. ный запас. Работа над словарем предполагает Конечно, язык является средством коммуни- овладение активным, пассивным минимумом и кации, но не только; язык является «хранителем потенциальным словарем. и выразителем» культуры, наряду с коммуника- Активный минимум подразумевает усвоение тивной ему свойственна кумулятивная функция. за выделенный промежуток учебного времени Кумулятивная функция, или накопительная, осу- необходимого количества лексических единиц, на-

58 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Изучаем иностранные языки

прямую зависящего от целей и этапа обучения, the kitchen by ten feet this year. 2. We want to уровня владения языком, количества учебных ча- increase our sales by ten percent feet this year. сов, отводимых на данном этапе обучения. 3. The metal will expand if we heat it. В первом Существуют определенные критерии отбора примере выделенное слово употребляется в лексического минимума, к которым относятся значении расширения помещения, во втором прежде всего частотность, употребительность случае – в значении прироста, увеличения про- слов со статистической точки зрения. С мето- даж, в третьем случае – увеличения в размере. дической точки зрения критерии предполагают Встречаются слова, имеющие как бы одина- учитывать этап, сферу, тему обучения и др. К ковое значение, но употребляющиеся в различ- лингвистическим параметрам отбора минимума ных ситуациях, как случилось со словом «судья» относятся сочетаемость слов, словообразова- в английском языке: umpire – судья в крикете, тельная ценность, стилистическая неограничен- referee – во всех остальных видах спорта. ность и др. При обучении лексике важно уделять внима- Знание слова предполагает знание его формы, ние эмоциональным оттенкам значения, выра- понимание значения и сферы употребления. Под женным в лексических единицах – коннотациях. формой слова подразумевается его звуковая и Явный синоним, имеющий идентичное значение, графическая выраженность, помогающая правиль- может различаться по коннотации. Например, в но понять и озвучить слово, узнать его при чтении сходных предложениях «Ann is a single woman» и правильно написать. Если говорить о содержа- и «Ann is a spinster» коннотация различается: нии, то следует отметить, что слово может иметь общий смысл слов single woman и spinster – несколько значений, а в английском языке боль- незамужняя взрослая женщина, но spinster шинство слов полисемантичны. Помимо значения включает в себя такие ассоциации, как старая, слова важны его коннотация, связанные с этим необщительная, печальная, и не носит компли- словом ассоциации, его социальный подтекст. На ментарного характера [5, с. 18]. этом уровне формируется социолингвистическая и Рассматривая лексическую единицу с точки социокультурная коннотация. зрения освоения ее студентами, следует учиты- Здесь важно указать на концептуальный под- вать три области коннотации. Во-первых, имеет ход к обучению лексике. В научной литературе ли конкретная лексическая единица отрицатель- приводится следующий пример: если дать груп- ную или положительную коннотацию, так как пе студентов, изучающих английский язык, четы- многие слова несут только отрицательную кон- ре разновидности предметов, из которых можно нотацию. Вторая область коннотации включает пить, и сказать, что одна из них чашка – «cup», лексические единицы, варьирующиеся в зави- они быстро установят особенности, относящие- симости от отношения говорящего к обсуждае- ся к этому понятию. Большинство обучающихся мому предмету или самой ситуации. В-третьих, имеют в своей культуре такой же предмет и важна социокультурная ассоциация лексических просто запомнят иностранное слово, данное из- единиц. Носители языка владеют всей широтой вестному им предмету, – утверждает Р.Гарнс ассоциаций лексических единиц, общих для все- [5, с. 13]. Однако в сравнении с такими словами, го сообщества. Примером может послужить ас- как «луна» и «солнце», существующими и оди- социация у британцев неудачного дня с пятни- наково понимаемыми во всех культурах, слово цей тринадцатого числа, разбитыми зеркалами, «cup» имеет менее идентичное понимание, ибо хождением под лестницей и другими суеверия- соответствующие данному назначению предме- ми. В других странах перечень ассоциаций бу- ты могут различаться в каждой культуре мате- дет отличаться, хотя возможны и сходные. Этот риалом, из которого они изготовлены, формой, а пример показывает социокультурную специфику иногда и функциональными особенностями. концептов, с которыми не знаком иностранец. Другая трудность в определении значения В языковых вузах работа с текстом, задания слова и его оттенков возникает с группой слов- по чтению и аудированию являются отличным синонимов, которые имеют близкое значение, средством в таком аспекте обучения как лекси- могут взаимодействовать и заменять друг друга ка, но только текста может быть недостаточно в ограниченном количестве контекстов, но при для получения информации для студентов с ближайшем рассмотрении обладают концеп- низким уровнем владения иностранным языком, туальным различием, что Р.Гарнс показывает особенно на начальном этапе обучения. По- на примере употребления слов extend, increase, этому преподаватели используют специальный expand, общий смысл которых означает «увели- материал, включающий единицы, которыми сту- чить» [5, с. 15]. Он приводит как пример следу- денты могут воспользоваться сразу, и обычно ющие предложения: 1. We are going to extend такие лексические единицы не имеют сильных

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 59

www.ziyouz.com kutubxonasi Изучаем иностранные языки

эмоциональных ассоциаций. Студенты средне- По мнению Г.В.Роговой, следует извлечь го и более высокого уровня владения языком лексическую единицу из текста, изучить ее раз- (на вторых и третьих курсах языкового вуза) носторонне, а затем тренироваться в употреб- могут работать с большим спектром лексиче- лении [3, с. 120]. Тренировка в усвоении слов ских единиц, требующих понимания оттенков происходит посредством упражнений, которые значения. Неотъемлемой частью коммуникатив- закрепляют знание семантики слов, объединен- но-кумулятивного подхода, подразумевающего ных на основе смысловой совместимости. В использование всего объема накопленных куль- соответствии с этим Г.В.Рогова подразделяет турных знаний о своей стране и стране изучае- лексические упражнения на два типа: направ- мого языка, является сопоставительный подход. ленные на запоминание слова и понимание его Культурные ассоциации чрезвычайно важны для семантики и на формирование сочетаний слов в человека, владеющего иностранным языком, их смысловой связи. при попадании в среду носителей этого языка, Для более глубокого усвоения словарных они помогают ему сориентироваться и «выжить» единиц должны последовать упражнения, совме- в этом культурном сообществе. щающие лексическое и грамматическое содержа- Существуют разные способы презентации ние обучения. Далее выполняются упражнения, новых слов. Джереми Хармер подробно описы- направленные на использование новых лексиче- ских единиц, их сочетаний в речи, где основным вает их в одной из своих книг [6, с. 23]: первый видом являются задания по группировке слов, способ – принести различные предметы на за- составляющих будущее высказывание. нятие (линейку, ручку, мяч, открытку и т.д.), по- На заключительным этапе выполняются казать их, назвать и попросить повторить. упражнения по продуцированию неподготовлен- Следующий способ – показать картинку, где ной речи (без «внешних» опор), в результате изображен предмет, который невозможно при- чего возникает новый текст, основой которого нести в аудиторию. Значение некоторых слов становится усвоенный словарь. также можно показать жестами, движениями, ми- Работа над пассивным и потенциальным сло- микой, например бег, курение и т.д. При помощи варем отличается от работы над лексическим контрастных изображений большой – маленький минимумом. Под термином «пассивный сло- (big - small), пустой – полный (empty - full) мож- варь», с психолингвистической точки зрения, под- но пояснить значение слов с антонимическим разумеваются те лексические единицы, которые значением. изучающий иностранный язык понимает, но не Слова, объединяющие группу вещей, можно употребляет в спонтанной речи. Границы между представить на изображении вместе с назва- активным и пассивным словарем условны: часть ниями предметов. Примером этого может служить пассивного словаря может стать активной, и на- слово одежда (clothes) и предметы, относящиеся оборот, не употребляемые долго слова активного к ней, овощи (vegetables), мебель (furniture) и др. ряда могут перейти в разряд пассивных. Пояснение слов на изучаемом языке может Работа над пассивным словарем напрямую оказаться сложным для студентов начального связана с развитием рецептивных лексических уровня обучения, но для студентов среднего навыков. Чтение оригинальных текстов различ- уровня владения языком это вполне допусти- ных стилей (научно-популярный, общественно- мо, полагает Я.М.Колкер. При пояснении важно политический, художественный и др.) помогает в обратить внимание на то, к какому стилю от- развитии таковых. носится данное слово, разговорному или лите- Чтение представляет собой такой процесс, ратурному, в каких случаях целесообразно или когда изучающий иностранный язык остается недопустимо его употребление [7, с. 99]. наедине с книгой самостоятельно, а для того что- Представляя новое слово, обязательно сле- бы этот процесс был непрерывным, знакомство дует обратить внимание на его правильное про- с новыми словами не должно превратиться в изношение, тогда студенты, запомнив его зву- постоянное обращение к словарю. Под руковод- чание, смогут в процессе коммуникации легко ством преподавателя необходимо привить навык узнать слово и использовать в дальнейшем. понимания нового слова по его соотнесенности Перевод, конечно, является самым быстрым со смыслом высказывания в процессе чтения. и простым способом передачи значения, но он Потенциальный словарь – это те лексиче- может вызвать проблемы, потому что не всегда ские единицы, смысл которых можно понять легко перевести слово буквально, а использова- без обращения к справочнику, если изучающий ние родного языка на уроке иностранного неже- иностранный язык встретит его при чтении или лательно. аудировании, но которые ранее отсутствовали в

60 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Изучаем иностранные языки

его языковом опыте. Такой словарь может пони- соотнесение слов с грамматическими категория- маться благодаря таким факторам, как «опоры», ми, выявление функции слова в предложении, которые могут представлять собой узнаваемые в заимствованных из других языков, полных и морфемы, сходные с родным или интерна- частичных кальках. Внеязыковая подсказка появ- циональным словом корни, догадку о значении ляется при знании явлений действительности, слова по контексту. Потенциальный словарь рас- определенных фактов, содержащихся в тексте ширяет возможности студента, изучающего ино- и способных указать на значение незнакомого странный язык, в понимании лексики при обуче- слова. Такими подсказками могут служить упо- нии рецептивным видам речевой деятельности. минания собственных имен, приметы времени, Потенциальный словарь носит индивидуаль- чертежи, схемы, иллюстрации и т.п. Межъязы- ный характер, так как складывается из индиви- ковая догадка возникает, когда мы видим ино- дуального языкового опыта и семантизации при странные слова или словосочетания, совпадаю- чтении прежде всего на основе слов, содержа- щие со словами родного языка, т.е. такие слова щих знакомые словообразовательные элементы. в родном языке возникают при заимствовании Важным источником потенциального словаря последних из других языков. Языковая догад- является языковая догадка, в которой больше ка – это сугубо субъективное явление, кото рое случайного, а не закономерного. Она строится складывается благодаря предшествующему опы- на основе использования знаний в словообразо- ту человека, изучающего иностранный язык. вании, умении понять многозначное слово в но- Таким образом, повышенное внимание к ос- вом значении. В научной литературе выделяют- воению лексики – важный аспект формирования ся три вида «подсказок» к языковым догадкам: концептов, являющихся неотъемлемой частью внутриязыковая, внеязыковая и межъязыковая. рассмотренного нами коммуникативно-кумулятив- Внутриязыковая подсказка представляет собой ного подхода к обучению иностранному языку.

Литература 1. Бабушкин А.П. Концепты разных типов в лексике и фразеологии и методика их выявления // Методологиче- ские проблемы когнитивной лингвистики. – Воронеж, 2001. – С.52-57. 2. Воркачев С.Г. Культурный концепт и значение // Труды Кубанского государственного технологического уни- верситета, сер. гуманитарные науки. Т. 17, вып. 2. – Краснодар, 2003. – С. 268–276. 3. Рогова Г.В. и др. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. – М.: Просвещение, 1991. – 287 с. 4. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура: лингвострановедение в преподавании русского языка как иностранного, 4-е изд. – М.: Русский язык, 1990. – 246 с. 5. Garnes R., Redman S. Working with words. – Cambridge: Cambridge University Press, 1998. – 200 p. 6. Harmer J. The Practice of English Language Teaching. – Essex: Longman House, 1992. – 285 р. 7. Колкер Я.М. Практическая методика обучения иностранному языку. – М.: Академия, 2000. – 264 с.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 61

www.ziyouz.com kutubxonasi Языкознание Е.А.Малиновский, доктор филологических наук, профессор Самаркандского государственного университета

ЗАМЕЧАНИЯ О ПЕРВОМ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКОМ СЛОВАРЕ РУССКОГО ЯЗЫКА

В начале ХХ века появился труд М.И.Ми- позволила бы увидеть многое общее с тем по- хельсона, в названии которого фигурировало ниманием фразеологии, которое мы встретим слово «фразеология»: «Русская мысль и речь. позже, в середине 30 – начале 40-х годов в Свое и чужое. Опыт русской фразеологии: Сбор- ранних работах В.В.Виноградова и в «Толковом ник образных слов и иносказаний» [1]. Ее пони- словаре русского языка» (ТСРЯ) под редакцией мание, изложенное в «Предисловии» лексикогра- Л.Н.Ушакова [2]. фического сборника, вряд ли можно сопоставить Главный недостаток определений М.И.Ми- с определением задач и предмета этой научной хельсона, по нашему мнению, заключается в дисциплины в наши дни. В то же время его тео- том, что под «оборотами речи» он понимал ретические взгляды, отраженные в «Сборнике», не только устойчивые сочетания слов, но и и собственно лексикографический труд со сво- свободные сочетания слов с переносным зна- ими способами отбора, подачи, расположения и чением, образные слова, куплеты из песен, толкования фразеологических единиц (ФЕ) спо- фрагменты из стихов, а также выражения, обо- собствовали не только правильной выработке значающие игры, поверья, приметы, надписи на кодификаций ФЕ в последующих словарях, но и памятниках и т.п. По справедливому замечанию дальнейшему развитию фразеологии как научной Г.О.Винокура, «михельсоновская фразеология дисциплины в целом. даже в узком смысле слова… всё же остается В «Предисловии» М.И.Михельсон пишет: слишком широкой» [3, с. 144]. «Фра зеологией вообще называется наука или В.Л.Архангельский писал, что М.И.Михельсон научная дисциплина, изучающая речь. Под фра- «нечетко представлял себе задачи и границы зеологией в узком смысле слова понимается со- фразеологии, смешивал объекты лексикологии вокупность приемов и методов, определяющих и фразеологии» [4, с. 52]. Действительно, со- физиономию речи того или другого автора, рез- став «Сборника» весьма разнообразен. Лексика ко очерчивающих индивидуальность его стиля. представлена словами, отличающимися как об- В таком смысле можно говорить о фразеологии разностью, переосмысленным значением, экс- Ломоносова, Пушкина, Гоголя и др. Фразеология прессией (что входило в задачу автора и как в широком смысле слова – совокупность при- это явствует из самого заглавия), так и словами емов, методов и законов, которыми пользуется с первичными, номинативными значениями, в и управляется речь каждого отдельного народа том числе и заимствованиями (которые привле- (латинская, греческая фразеология)» [1, с. 14]. кали составителя, вероятно, своим экзотизмом). В другом месте он уточняет свое понимание К первому типу следует отнести следующие фразеологии: «…образные слова и пословичные примеры: бубенить (иноск.) – звонить, разгла- выражения, а также поговорки, пословицы и шать (I, 76) (здесь и далее примеры на этот изречения, свойственные языку народа, с объ- труд даются с указанием номера тома и стра- яснением их смысла и иносказательного приме- ницы), буквоед (иноск. ирон.) – педант, форма- нения, – и составляют предмет русской фразео- лист, который держится только буквы закона логии» [1, с. 41]. (I, 78), таять (иноск.) – сладостное забытье, Однако наиболее краткое изложение поня- нега чувств, восторженность (II, 363). Ко вто- тия «фразеология» М.И.Михельсон приводит в рому типу слов относятся станция – место самом «Сборнике»: «Фразеология (иноск.), ма- остановки (II, 310), сенсация – глубокое впе- нера говорить. Фразеология в прямом смысле – чатление (II, 243), саламалек – приветствие с особенность оборотов речи, языка (учение об поклоном (когда здороваются или прощаются) этом)» [1, т. 2, с. 453]. (II, 215). Встречаются в «Сборнике» и термины; По нашему мнению, систематизация всех правда, в отличие от предшествующих сло- приведенных выше дефиниций М.И.Михельсона варей и особенно от «Лексикона словенорос- в единое более четкое и стройное определение ского» П.Беренды, «Лексикона треязычного»

62 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Языкознание

Ф.Поликарпова и первых академических слова- медом) не корми (II, 464); Язык (языком) чесать рей, их количество весьма ограничено, напри- (II, 573); Залетела ворона (боярыня) в высокие мер: альтруизм (против эгоизму) – забота о (царские) хоромы (I, 323). В других случаях ва- других, служение другим, альт (собст.) – второй рианты располагаются в словарной статье друг голос (вторая скрипка) (I, 15) и т.п. за другом: Законы святы, да судьи крючковаты Фразеологический фонд «Сборника» (по на- (супостаты). Ср.: Суд прямой, да судья кривой. шим подсчетам он составляет более 3000 еди- Законы святы, но исполнители дикие супоста- ниц) представлен пословицами, поговорками, ты (I, 323). В третьих случаях автор при помо- крылатыми фразами, составными терминами и щи ремарки «смотри» (см.) отсылает к варианту собственно фразеологизмами – фразеологически- (или синониму), расположенному в другом месте ми сочетаниями и фразеологическими идиомами. «Сборника»: Ходи, как линь, по дну, а водой не Значительное место в рассматриваемом тру- замути… См.: Воды не замутить (II, 165-466). де занимает паремиологический материал: автор Интересно отметить, что порой М.И.Ми хельсон стремился охватить большую часть пословиц и не избегает соблазна включить какую-нибудь по- поговорок русского народа. Каждая пословица словицу и поговорку, заимствованную у другого на- и поговорка выносится им в заглавие словар- рода, например: Ружья, жены и собаки на подер- ной статьи. Ср. пословицы: Первая жена от жанье не дают (татарская посл.) (II, 202). Бога, вторая от человека, третья от черта Другой, менее значительной частью фразеоло- (II, 20); Станешь беситься, коль жена косит- гического фонда «Сборника» являются крылатые ся (II, 310); Будь, чему быть. Что будет, то выражения, т.е. те виды устойчивых сочетаний и будет (I, 78); Сначала думай, потом делай слов, которые в теоретическом и практическом (II, 284); Старого лесу кочерга (II, 310); Ста- планах были в это время еще слабо разработа- рая любовь не ржавеет (II, 311). Отметим, что ны и в предшествующих словарях почти не были подавляющую часть паремиологических единиц отражены. Естественно, что М.И.Михельсону, не М.И.Михельсон приводит без толкования, одна- имевшему никаких лексикографических традиций, ко, иллюстративный материал дан составителем пришлось решать довольно сложные задачи, свя- занные с отбором, расположением и толкованием под каждым примером, например: И крута гора, этой разновидности ФЕ. да миновать нельзя. Ср.: а пословицу знаете: Фактический материал свидетельствует, от мила отстать, в уме не устоять? – Я от- что автор «Сборника» включил во фразеоло- вечу вам другое: и крута гора, да миновать гический фонд собственно русские крылатые нельзя. – Маркевич. Бездна. Пролог (I, 369). выражения, западноевропейские выражения, Лишь в отдельных случаях автор «Сборника» крылатые выражения классической мифологии и указывает на значение той или иной пословицы выражения библейского характера. и поговорки: Рыба ищет где глубже, а человек Примечательно, что М.И.Михельсон указывает где лучше (иноск.) – о лучшем устройстве в своей на авторов этих выражений и первоисточник, отку- жизни (II, 209); Стара стала, плоха стала! («ум да они почерпнуты; в отдельных случаях он дает кончал» прибавляют казанские татары) – пого- им объяснения. Ср.: Ай, Моська! Знать она силь- ворка о немощных от старости (II, 311). на, Что лает на Слона! Крылов. Слон и Моська Указывая на значение пословиц и поговорок, (I, 10); Александр Македонский герой, но зачем же М.И.Михельсон тем самым признает их целост- стулья ломать! (иноск.); Зачем переходить меру. ный характер, т.е. считает их ФЕ. Гоголь. Ревизор. I, 1. Городничий (I, 13). Несомненным достоинством «Сборника» Несмотря на довольно разнообразное и М.И.Михельсона является включение им в одну значительное количество крылатых выражений и ту же словарную статью нескольких синони- «Сборника», многих ФЕ этого типа, вошедших в мичных пословиц и поговорок. Ср.: Ранняя птица русское речевое употребление из литературных, носок прочищает (наевшись), поздняя глаза про- публицистических и иных источников и давно дирает. Наживать, так раньше встать (II, 175). утвердившихся в русском литературном языке При изучении русских пословиц и поговорок в переносно-расширительном смысле, в труде автор не мог не обратить внимания на их раз- М.И.Михельсона мы не встретим. Ср.: Превра- личные формы и разные варианты; лексико- щение Савла в Павла. Прелюбодеи мысли. Ра- графически это оформлялось неодинаково. В бота Пенелопы. Тайна сия велика есть. Тайное одних случаях различные формы или варианты стало явным. Тайна мадридского двора и др. указывались в скобках: С хлеба (на воду) на Самым незначительным пластом в рассмат- квас перебиваться (II, 350); Хлебом (кашей, риваемом «Сборнике» оказались составные

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 63

www.ziyouz.com kutubxonasi Языкознание

термины, спорадическое включение которых Ср.: Мух ловить (баклуши бить) – ничего не объяснимо: автор не ставил целью собирать делать; Мухи не обидит (иноск.) – о добродуш- «холодные знаки номинации» и отбирал лишь ном, безобидном человеке; червяка не разда- ФЕ этого типа с переносными, образными зна- вит (I, 579). В отдельных случаях после толко- чениями. Ср.: Адамово яблоко – верхняя часть вания значения ФЕ и приведения иллюстраций кадыка, твердое возвышение на горле людей, М.И.Михельсон лексикографической ремаркой особенно выдающееся у мужчин. Народы припи- «смотри» (см.) отсылает читателя к другим сывают это название тому обстоятельству, что словам или фразеологизмам, значения которых у Адама застрял в горле кусок яблока, данного близки заголовочному ФЕ. ему Евой (I, 7) и др. О четком различении М.И.Михельсоном Собственно ФЕ представлены в рассма- фразеологической вариантности и не смешива- триваемом «Сборнике» как фразеологические нии ее с другими явлениями может свидетель- сочетания и как сильноустойчивые идиоматиче- ствовать следующий пример размещения ФЕ в ские обороты – сращения и единства. Причем «Сборнике»: Волчий аттестат, паспорт (иноск.) – фразеологических сочетаний в этом труде очень дурной, замаранный, с которым на службу не мало, тогда как фразеологизмами-идиомами примут. Волчий билет, полугодовая отсрочка, «Сборник» весьма насыщен. Ср. сочетания: ад- выдаваемая приговоренным к ссылке преступни- министративным порядком (не судебным). Его кам, от которых общество отрекается (I, 118). выслали административным порядком (по рас- Немало в «Сборнике» представлено и ФЕ, поряжению администрации). Азартная (карточ- выступающих как многозначные. Подавляющее ная) игра (I, 9). Ср. идиомы, которые встречают- большинство из них имеет два значения. Бить ся как немотивированные безόбразные обороты челом (иноск.) – кланяться, просить (I, 54); ви- с единым цельным значением, так и образные деть виды (иноск.) (о вещах) – изношенное, об- ФЕ с частичной мотивированностью значений: трепанное; (о людях) – многоопытный, бывалый ангельская душа – кротость (I, 14); бархатные (I, 104); переминаться с ноги на ногу (иноск.) – глаза (иноск.) – о мягком взгляде (I, 42), взять- быть в затруднительном положении, быть оза- ся за ум – образумиться (I, 103), баш на баш даченным (II, 26). (иноск.) – равное на равное (менять) без при- К достижениям «Сборника» М.И.Михельсона дачи (I, 13), вилами (по воде) писать (иноск.) – следует отнести разработку сочетаемостных о невозможном, безуспешном, сомнительном (I, 105), свойств ФЕ: у большинства ФЕ автором указан воду толочь (в ступе) – непроизводительный, характер их привязки со словами близлежащего пустой труд (I, 112), сапоги всмятку (иноск.) – контекстуального окружения. Ср.: Авансы де- бестолковщина, бессмыслица (небывальщина) лать кому-нибудь (I, 4), без ума от кого-нибудь (II, 220), собаку съесть – он в этом деле соба- быть (I, 150), лица нет на ком-нибудь (I, 511), ку съел (насобачился) (II, 287). ломать голову над чем-нибудь (I, 549), на ар- Расположение ФЕ в «Сборнике» М.И.Михель- шин смерить кого-нибудь (I, 595), надувать (в) сона следует признать в целом упорядоченным: уши кому-нибудь (I, 597), на ноги поставить ко- каждой единице автор отводит отдельную само- го-нибудь (I, 607). стоятельную словарную статью; ФЕ напечатана В «Сборнике» приведено немало ФЕ, в со- жирным шрифтом и помещена в начале этой ставе которых содержатся некротизмы, т.е. сло- статьи, за ней следует объяснение ее значения ва, выступавшие, как правило, только в составе и приводится один или несколько примеров (со- ФЕ и не использующиеся в свободном употреб- держащих эту ФЕ), выбранных, как правило, из лении, вне этих ФЕ: Аредова веки (жить) – художественных произведений русской (иногда и (иноск.) жить долго (назло другим) (I, 26). Врас- зарубежной) литературы. Ср.: Мухи мрут (иноск.) – плох – внезапно, нежданно, нечаянно, не вовре- ужасно скучно. Ср.: Скучища (на его лекциях) мя (I, 157). страшная, мухи мрут… А.П.Чехов. Хмурые люди. В отличие о предшествующих словарей Скучная история (I, 579). «Сборник» М.И.Михельсона дает немало фра- Вообще вопросам семантики ФЕ в «Сбор- зеологических оппозитивов. Бой-баба. Бой- нике» М.И.Михельсона уделено большое вни- девка (иноск.) – бедовая, лихая, смелая (I, 36); мание. В частности, для уточнения значения свин-голос (иноск.) – запоздалый (II, 224); па- ФЕ автор рядом с ней (перед объяснением или рень-рубаха (иноск.) – простой, прямой, без штук после объяснения ее значения, но до иллюстра- (прикрас) (II, 10); финн-флер (иноск.) – тонкая тивного материала) приводит синонимичную ФЕ. штука (II, 447) и др.

64 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Языкознание

Достаточно широко представлены в «Сборни- Перекрестить рот (зевая) – обычай (II, 24); ке» иностранные ФЕ, заимствованные в основ- с места мне не встать! (клятва); помереть, с ном из западноевропейских языков и приведен- места не вставши (II, 344). ные, как правило, в транслитерированной форме. Вместе с тем целый ряд выражений, свя- Ср.: Нах-гауз (шуточ.) – домой (I, 626), сальто- занных с приметами, поверьями русского наро- мортале (иноск.) – отчаянный поступок (II, 216), да, вряд ли можно причислить к разряду ФЕ и файф о клок (англ.) – обычай устраивать включить их в «Сборник». Ср.: Перчатку поте- собрание в дообеденное время (II, 432) и т.п. рять – к несчастью (примета) (II, 31); стакан Как видно из примеров, автор лишь в исключи- или рюмка сломались на пиру – к счастью (по- тельных случаях указывал на первоисточник, от- верье) (II, 310); печь снилась – к печали (народ- куда была заимствована та или иная ФЕ. Вклю- ное поверье) (II, 34). чая в словарь ФЕ-кальку, М.И.Михельсон также Следует назвать еще следующие недостатки лишь иногда отмечал, с какого языка было пере- «Сборника» М.И.Михельсона. ведено устойчивое сочетание. Ср.: На войне, как 1. Наряду с собственно ФЕ автор приводит на войне (с фр.) – по-солдатски, по-военному, свободные сочетания слов, которые, видимо, т.е. приноравливаясь к обстоятельствам (I, 590). он считал воспроизводимыми единицами языка. Не избегал составитель «Сборника» включения Ср.: Садись, гость будешь (II, 214); сенсацион- в него и ФЕ смешанного типа: заимствование + ные известия, дела (II, 243); сердце надобно! русское ФЕ. Ср.: Морген фри – нос утри (шуточ. (II, 245); сияющее лицо (II, 255); сквозь тебя не простонар.) – о несбыточном (I, 570). видно (II, 260) и т.п. В связи с тем что многие ФЕ русского язы- 2. Собственно ФЕ разлагается автором и по- ка (точнее, составляющие их словоэлементы) дается как слово: молоть (вздор) (II, 567), тогда обладают определенными акцентологическими как следующее аналогичное сочетание приве- особенностями, М.И.Михельсон в своем труде дено как ФЕ: молоть языком (иноск.) – болтать обратил на это внимание и целый ряд устойчи- много и глупо (II, 567). вых сочетаний слов снабдил указанием на эти 3. Многие ФЕ, требующие объяснения в силу особенности. Ср.: Наго́ ты, басо́ ты – изувешаны своей метафорической зашифрованности, приве- шесты; хо́ лоду го́ лоду амбары полны (I, 594); дены автором без толкования. Ср.: Вот такая на́ глухо заделать (I, 593), на́ бело (I, 588), ни клюква! (I, 123); брюхо глухо: словом не уймешь ша́ тко, ни ва́ лко, ни на сто́ рону (I, 588), на́ - (I, 75); буря в стакане воды (I, 31) и др. поди! (I, 611), оба лу́ ки, оба ту́ ги (I, 718). 4. Подавляющее большинство ФЕ, употреб- Как уже отмечалось выше, фразеологический ленных в переносном значении, имеют поме- состав «Сборника» несколько расширен. Оправ- ту «иносказательно» (иноск.); однако немало данным, по нашему мнению, является включение устойчивых сочетаний слов, значения которых в него устойчивых формул приветствия, совре- прямо не вытекают из значений составляю- менных и некогда бытовавших в русском языке. щих их компонентов, таких помет лишены. Ср.: Ср.: Салфет вашей милости! Красота вашей Золотые горы сулить (I, 352), золотые руки чести! Премного вам благодарны! Не стоит (I, 352), зубы (глаза) разгорелись (II, 354), ма- благодарности за такие милости! – формула хать картонным мечом (I, 540), медвежьи услу- привета при чихании (говорилось при Петре I) ги (I, 541), оливковая ветвь (I, 740) и др. (II, 215); сколько лет, сколько зим (иноск.) – Несмотря на приведенные недостатки сколько времени (не виделись) (II, 262) и др. «Сборника», связанные в основном с чрезмерно Известный интерес вызывают также ФЕ, ука- широким пониманием предмета фразеологии, зывающие на существовавшие обычаи и произ- значение этого лексикографического труда нача- носимые как клятвы. Ср.: Накажи меня Бог! Лоп- ла ХХ века, этого действительно первого «опы- ни мои глаза! Чтоб я издох! (клятва) (I, 601). та русской фразеологии» весьма значительно.

Литература 1. Михельсон М.И. Русская мысль и речь. Свое и чужое. Опыт русской фразеологии: Сборник образных слов и иносказаний. Т.1–2. – СПб., 1902-1903. 2. Ср.: Фразеология. Совокупность устойчивых оборотов речи и выражений, свойственных данному языку. Ф. ли- тературного языка. Французская Ф. (Отдел языкознания, изучающий эти обороты и выражения (лингв.) (ТСРЯ, т. 4. – С. 1112). 3. Винокур Г.О. Культура языка. – М., 1930. 4. Архангельский В.Л. Некоторые вопросы русской фразеологии в связи с историей ее изучения // Уч. зап. ГПИ Ростова-на-Дону. Вып.4(14). – Ростов-на-Дону, 1955.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 65

www.ziyouz.com kutubxonasi Литературоведение

Э.М.Гиниятова, кандидат филологических наук, доцент филиала Московского государственного университета имени М.В.Ломоносова в городе Ташкенте

ЦВЕТОВАЯ ГАММА В «ПРЕСТУПЛЕНИИ И НАКАЗАНИИ» Ф.М.ДОСТОЕВСКОГО Ф.М.Достоевский не принадлежит к писате- и о светлых ботинках… и о смешной соломен- лям-колористам, недаром «Петербург Достоев- ной круглой шляпке с ярким огненного цвета пе- ского» вошел в мировую литературу как «серый ром». город», но вместе с тем несправедливо было бы Судя по приведенным примерам, для обо- назвать палитру художника бедной и отнести его значения цвета писатель предпочитает цвето- к писателям-графикам, как это предлагал в свое обозначениям косвенные указания на возможный время Л.П.Гроссман*. При чтении романа «Пре- колорит. Используемые художником в романе ступление и наказание» возникает впечатление цветовые определения неоднородны по содержа- насыщенной цветовой гаммы. Например, для нию, т.е. по той эмоциональной, смысловой, ху- создания «серого города» писатель использует дожественной функции, которую они выполняют, так называемый эффект «живописности повество- по той роли, которую они играют в создании того вания»: при малом использовании собственно или иного образа. Подобное «неравноправие цветовых обозначений цветовой эффект дости- цветов» позволяет дифференцировать цветовые гается прежде всего за счет использования таких обозначения, встречающиеся в тексте произве- глаголов, прилагательных и существительных, дения. Для более точного определения предмета которые в общем указывают на возможный тон, наблюдений все цветовые прилагательные мож- мрачный или яркий колорит, но дают основное но разграничить на следующие группы. направление мысли и вместе с тем огромный К первой группе можно отнести собственно простор для фантазии. Это наблюдение можно цветовые определения, традиционные и при- проиллюстрировать следующими примерами: веденные по смысловой необходимости. Напри- «Близость Сенной, обилие известных заведений мер: «Он был в поддёвке и в страшно засален- и, по преимуществу, цеховое и ремесленное на- ном чёрном атласном жилете, без галстука…», селение, скученное в этих серединных петербург- «Среди кладбища каменная церковь, с зелёным ских улицах и переулках, пестрили иногда общую куполом…», «При этом всегда они брали с со- панораму такими субъектами, что странно было бой кутью на белом блюде, в салфетке…». бы и удивляться при встрече с иною фигурою»; В следующую группу будут входить цветовые «Лестница была темная и узкая, «чёрная», но он определения, семантическое наполнение кото- всё уже это знал и изучил, и ему вся эта обста- рых не ограничивается чисто цветовым, а имеет новка нравилась: в такой темноте даже любопыт- более широкое содержание: «Стояли крошёные ный взгляд был неопасен» [1, с. 17]. огурцы, чёрные сухари и резанная кусочками В данном случае цветовой компонент чёр- рыба», «Ишь сколько денег! – протянул он За- ный, выступая в составе фразеологической метову свою дрожащую руку с кредитками, – единицы, сохраняет, наряду с метафорическим красненькие, синенькие, двадцать пять рублей», значением, косвенное указание и на собственно «Шляпа эта была высокая, круглая, циммерма- цветовую сторону предмета. «Пред ним было новская, но вся уже изношенная, совсем рыжая, чрезвычайно молоденькое личико, лет шестнад- вся в дырках и пятнах, без полей и самым без- цати, даже может быть, только пятнадцати, – образнейшим углом заломившаяся на сторону». маленькое, белокуренькое, хорошенькое…»; И, наконец, последняя группа, включающая «Зосимов был высокий и жирный человек, с цветовые определения, эпитеты, метафоры, ко- одутловатым и бесцветно-бледным, гладковы- торые несут эмоционально образную нагрузку, бритым лицом, с белобрысыми прямыми воло- передают напряженность конфликта, драматизм сами, в очках…»; «Соня остановилась в сенях катастрофически развивающихся событий. По- у самого порога, но не переходила за порог и доб ные цветовые обозначения являют собой еще глядела как потерянная, не сознавая, казалось, одну грань изобразительного таланта Ф.М.Дос- ничего, забыв о своем перекупленном из четвер- тоевского. Остановимся на них подробнее. тых рук шелковом, неприличном здесь, цветном Чаще всего в романе появляется желтый платье с длиннейшим и смешным хвостом, и не- цвет, в использовании которого автор придер- объятном кринолине, загородившем всю дверь, живается закономерности, отмеченной в свое

* www.nsportal.ru

66 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Литературоведение

время ученым С.М.Соловьевым: «Достоевский знакомом городе, и это настроение одиночества обычно нейтрально относится к большинству автор передает с помощью цвета, серого в дан- цветов, но он явно не любит желтый цвет: свое ном случае, наиболее точно отвечающего, по отрицательное отношение к желтому он выска- его мнению, душевному состоянию героя. зывает неоднократно….» [2, с. 37]. Достаточно Использование красного цвета в романе привести несколько фрагментов описания ком- «Преступление и наказание» также имеет свою нат Родиона Раскольникова, Сонечки, Алены логику, опосредованную субъективным авторским Ивановны, чтобы эта мысль стала очевидной: видением мира. Вот, например, как используется «Это была крошечная клетушка, шагов в шесть этот цвет в описании страшного, болезненного длиной, имевшая самый жалкий вид со своими сна Раскольникова об истязании несчастного жи- жёлтенькими, пыльными и всюду отставшими от вотного, старой лошади: «Но вот вдруг становит- стены обоями, и до того низкая, что чуть-чуть ся очень шумно: из кабака выходят с криками, с высокому человеку становилось в ней жутко, и песнями, с балалайками пьяные-препьяные боль- всё казалось, что вот-вот стукнешься головой о шие такие мужики в красных и синих рубашках, потолок», «Желтоватые, обшмыганные и истас- с армяками внакидку»; «Садись, все садись! – канные обои почернели по всем углам; должно кричит один, еще молодой, с толстою такою быть, здесь бывало сыро и угарно зимой», «Не- шеей и с мясистым, красным, как морковь, ли- большая комната, в которую прошел молодой цом, – всех довезу, садись!» человек, с жёлтыми обоями, геранями и кисей- А вот примеры, взятые из сцены убийства ста- ными занавесками на окнах, была в эту минуту рухи-процентщицы: «Сверху, под белою просты- ярко освещена заходящим солнцем». ней, лежала заячья шубка, крытая красным Все три картины объединяет постоянное чув- гарнитуром…»; «Красное, ну а на красном кровь ство подавленности и безысходности, отвечающее неприметнее». Интересен, по нашему мнению, тяжелому душевному состоянию героя. Расколь- пример из эпизода помешательства Катерины ников ненавидит свою комнату-гроб, испытывает Ивановны, где в описании костюма мальчика встречается красный цвет: «На мальчике была ужас в уродливой комнате-сарае Сонечки и омер- надета из чего-то красного с белым чалма, что- зение в жилище отвратительной старухи-процент- бы он изображал собою турка». щицы, описание которого довершается жёлтой ме- Общим и характерным для всех приведенных белью. «Мебель, вся очень старая и из жёлтого эпизодов является крайняя напряженность раз- дерева, состояла из дивана с огромною выгнутою вивающегося действия, духовный нравственный деревянною спинкой, круглого стола овальной надрыв, предельный накал бунтующей мысли. формы перед диваном, туалета с зеркальцем в Таким образом, красный цвет иногда в сочетании простенке, стульев по стенам да двух-трёх грошо- с синим и белым автор использует в качестве вых картинок в жёлтых рамках…» своеобразного «раздражителя» читательского во- В жёлтый цвет окрашены болезненные лица ображения. Интересно провести параллель сов- обездоленных людей, их нищенская утварь. Это сем иного ассоциативного восприятия «красного цвет нищеты, казенщины, безысходности, тоски: с синим» у Л.Н.Толстого. Например: Наташа, ко- с отекшим от постоянного пьянства жёлтым, даже торая так тонко воспринимает окружающий мир, зеленоватым лицом; два жёлтых кусочка сахара; так нежно и чутко понимает людей, видит Пьера в этой жёлтой каморке; с жёлтым стаканом, на- Безухова славным, добрым человеком: «Неужели полненным жёлтой водой; на грязных жёлтых вы не понимаете? Николенька бы понял… Без- обоях; цвета больного, темно-жёлтого; уныло и ухов – тот синий, темно-синий с красным, и он грязно смотрели ярко-жёлтые деревянные домики. четвероугольный… Он славный, темно-синий с Говоря о субъективно-авторском восприятии красным, как вам растолковать…». мира красок, интересно сравнить, по нашему Федор Михайлович Достоевский – великий мнению, приведенные выше описания комнат в мастер художественного слова, и его выбор романе Ф.М.Достоевского «Преступление и на- цветовой гаммы в романе «Преступление и на- казание» с описанием гостиничного номера Гу- казание» не случаен. Существует известная рова в повести А.П.Чехова «Дама с собачкой»: логика тщательно обдуманного отбора цветовых «Приехал он в С. утром и занял в гостинице определений, в основе которой лежит автор- лучший номер, где весь пол был обтянут серым ское ассоциативное восприятие. Это позволяет солдатским сукном, и была на столе черниль- говорить о своеобразной психологии цвета, тем ница, серая от пыли… Он сидел на постели, более что глубокий психологизм – ведущая покрытой дешевым серым, точно больничным черта творчества великого русского писателя одеялом…». Гурову тоскливо и грустно в не- Ф.М.Достоевского.

Литература 1. Достоевский Ф.М. Преступление и наказание. – М., 1970. 2. Соловьев С.М. Изобразительные средства в творчестве Ф.М.Достоевского. – М., 1979.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 67

www.ziyouz.com kutubxonasi Из опыта учителя

Г.Н.Давлятова, кандидат педагогических наук, доцент Ферганского государственного университета КЛАССИКА НА ЗАНЯТИЯХ РУССКОГО ЯЗЫКА В ВУЗЕ На практических занятиях по русскому язы- к произведениям Бабура, Рудаки, Увайси, На- ку в университете большое внимание уделяется вои и др. (подобный тому, который составлен межпредметным связям, обеспечивающим значи- В.В.Виноградовым к произведениям А.С.Пушкина). тельную эстетическую и историческую осведом- В этом плане, по нашему мнению, есть еще не- ленность студента как фактор формирования его рассмотренные и неразрешенные вопросы и ши- культуроведческой компетентности. Обращение рокое поле деятельности для дальнейших студен- к восточному духовному наследию народа под- ческих научных исследований. Идея о создании держивает необходимый уровень мотивации к словарей-глоссариев не нова, однако проблема изучению русского языка. Исходя из фактического составления лингвострановедческих словников, уровня подготовленности и интересов студентов справочников также не исчерпана, что обуслов- выделяются ключевые проблемы (например, «Об- ливает проведение дальнейших изысканий в этом раз Навои и современность», «Бабур и духовная направлении. Такие исследования могут прово- культура общества», «Наследие узбекских класси- дить сами студенты, что в итоге может стать те- ков и их современная интерпретация», «Забытые мой их выпускной квалификационной работы. и возрожденные имена классиков узбекской лите- Внимание студентов концентрируется на по- ратуры», «Восточная культура и наука», «Наслед- этике, на явлении, которое называется талантом ство народной поэтессы Зульфии», «Мухаммад и легко воспринимается ими в их родном куль- Юсуф и его творчество» и др.) и формируется турном контексте. цикл учебных воспитательных занятий. Ученые, занимаясь переводами поэтических Художественное произведение, в частности и прозаических произведений восточных клас- поэзия, создается для всех людей независи- сиков, открывают новые грани их творчества. мо от их профессии и происхождения, поэтому Переводы Н.Ф.Петровского, В.Вяткина, М.Салье соответствующая методика с успехом может ярче других показывают, насколько бережно использоваться в студенческой аудитории как гуманитарных, так и естественно-технических следует относиться переводчику к иноязычному специальностей. слову и сколь велика ответственность тех, кто При введении в учебный процесс стихотворе- хочет донести его до инокультурной аудитории. ний классиков (в нашем примере – поэзия Бабура) Студентам важно пояснить, что каждый пере- необходимо предварительно снять лексические водчик демонстрирует свое мастерство, свою трудности (внутритекстовые) с помощью комменти- «высоту» проникновения в мир образов оригина- рования, которое должно помочь читателю понять ла. Стихи же Бабура, Навои совершенны, непо- текст. Вот пример из рубаи поэта: вторимы, непреходящи, поэтому перевод не дол- Без счастья я ненужным стал, жен быть зеркальным отражением подлинника, В ремеслах и трудах ненужным стал. его мельчайших самобытных реалий, однако он Покинув родину и в Индустан придя, способен передать это высокое искусство, пусть О Боже! Я с собой недружным стал. не в первозданном виде, а в адекватном, благо- (Комментарий: рубаи – форма лирической даря чему возникает новое произведение, в ко- восточной поэзии, четверостишие, в котором тором переплетены народные и личные мотивы. рифмуют первую, вторую и четвертую строки, а Обучающимся следует пояснить, что без иногда и все четыре строки; Индустан – страна перевода мы не могли бы «прикоснуться» к индусов, Индия). литературным шедеврам, поскольку преградой Небольшое вступительное слово поможет сту- становилось бы незнание языка. дентам осознать, что творчество Бабура уникаль- Чтение стихов узбекских классиков в перево- но в восточной культуре: он установил «духовный де не умаляет их значения в мировой литерату- мост» между прошлым и современностью: ре: ведь восточная поэзия признана такими ко- Написаны мои стихи не очень гладко: рифеями мировой литературы, как Данте, Гёте, Порой в них связи нет, порою нет порядка. Гюго, Пушкин. На занятиях важно подробнее Но я тебе их шлю, чтоб получить твои остановиться на воспитательном аспекте поэзии Стихи, в которых нет и тени недостатка. Востока, не утратившей уникального значения и Интересным для обучающихся представ- в наши дни. Можно предложить студентам слай- ляется и составление мини-словаря – глоссария ды с четверостишиями:

68 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Из опыта учителя

Кто презирает всех, презрения достоин, краткие сообщения или сведения о Бабуре с Жестокий человек мучения достоин. чтением наизусть стихотворений (четверости- Хорошим людям бог хороших даст в друзья, ший), заранее подготовленных студентами. А кто с другими плох, отмщения достоин. Например: (Бабур) 1. Бабур был одним из самых образованных Судьба не пощадит коварных негодяев, людей своего времени, увлекался литературой Предавших дружбу и завет отцов. и искусством, за свою короткую жизнь он успел Фитиль из лампы тянет в пламя масло, написать несколько литературных произведений. Но он и сам сгорит в конце концов. Особое место среди его сочинений занимают (Хосров Дехлеви) «Мемуары» – «Бабурнаме», которые на протяже- Как тебе не надоело в каждом ближнем нии ряда столетий являются объектом изучения видеть скрягу, востоковедов, историков, этнографов и языковедов. Быть слепым и равнодушным В своих произведениях Бабур рассказывает к человеческой судьбе! о своих впечатлениях, о жизни, культуре, быте Изгони из сердца жадность, ничего не жди народов Индии, Афганистана. от мира, 2. В перерывах между битвами он с увле- И тотчас безмерно щедрый мир покажется чением отдавался своему любимому занятию – тебе. литературе. Его перу принадлежит небольшой (Рудаки) сборник (не дошедший до нас) лирических сти- Далее студенты комментируют, поясняют, хотворений («Диван»), в котором ярко выражена объясняют, задают друг другу вопросы, выска- ностальгия по Родине: зывают свое мнение и т.д. Затем они подво- Ты на чужбине – и забыт, конечно, человек! дят итоги, делают выводы: «Как видим, в этих Жалеет только сам себя сердечно человек! прекрасных стихах выражены передовые гума- В своих скитаньях ни на час я радости не знал. нистические идеи. Свой взор поэты-классики По милой родине скорбит известно человек. восточной литературы обращали на человека, 3. Можно сказать, что стихи Бабура – это ставили его в центр внимания, воспевали благо- автобиография поэта, в которой поэтическим родные качества души, верили в победу добра над злом в самом человеке». языком излагаются глубокие чувства, рассказы- Глубокая поэзия Востока интересует и при- вается о переживаниях, порожденных жизненны- влекает студенческую молодежь. Она учится ми обстоятельствами. Но где бы Бабур ни был, у поэтов уважать человека, его достоинства и что бы он ни делал, никогда не забывал своей интересы, быть правдивыми, справедливыми, родины и своего родного узбекского языка. высоконравственными, ценить и любить Родину, 4. Поэтическое мастерство Бабура выра- свой народ. жается в художественно-литературном стиле и Страноведческие знания, как утверждает умелом использовании наиболее выразительных Т.Д.Комина, – это «когнитивный фундамент средств родного языка. коммуникации». Экспликация страноведческого 5. Очень популярны отличавшиеся необык- материала через каталоги тем, ситуаций, сло- новенным изяществом и искренностью газели, варные списки – первый шаг к самостоятель- рубаи и китьа (фрагменты газелей) Бабура. ному составлению страноведческих минимумов Следующий этап занятия нацеливает на студентами. дальнейшее углубление и восприятие поэзии На занятиях русского языка мы предлагаем Бабура: зачитываются стихи поэта, что позволя- обучающимся методические рекомендации по ет глубже понять картины, образы, мелодику и проведению нетрадиционных занятий по изуче- интонацию стихов. Восток предстает в его поэ- нию литературного наследия Бабура (которые они зии во всем многоцветье красок, звуков, стихи могут использовать во время квалификационной Бабура просто «дышат» Востоком. практики в школе или колледже) с привлечением Пришла весна – и снова степь, как райский литературно-страноведческого материала. До про- сад, цветет, ведения занятия студенты выполняют следующие Кто наслаждался и зимой, и летом задания: находят в различных источниках мате- счастлив тот. риалы о Бабуре и подготавливают презентацию Предложенное содержание обучения рус- этих материалов (электронный вариант). скому языку в вузе как дополнение к изучению В своем вступительном слове преподавате- профессионального аспекта служит расширению лю следует остановиться на том периоде жизни профессиональных знаний студентов, их культу- Бабура, который связан с созданием поэтиче- роведческой компетенции, повышению культуры ских произведений. Здесь можно чередовать речевой коммуникации.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 69

www.ziyouz.com kutubxonasi Научные исследования

Д.Н.Низамиддинов, доктор филологических наук, профессор Джизакского областного института переподготовки и повышения квалификации педагогических кадров

О СООТНОШЕНИИ ДРЕВНЕГО И СОВРЕМЕННОГО МИФОТВОРЧЕСТВА

Аннотация. В статье автор на основе анали- Annotation: In this article the author clarifi es his за трудов современных мифологов проясняет свою point of view on the problem of adequacy modern точку зрения на проблему насколько миф и мышле- mythological thinking and culture to the primitive mytho- ние, мифологическая культура, развивающаяся се- logical process on the basis of mythologists’ research годня, адекватны первобытному мифологическому works. He considers the questions of the nature of neo- процессу; рассматривает вопросы о природе неоми- mythologism, author's artistic myth and of «real» and фологизма, авторского художественного мифа, об esthetic mythology differences. отличии «реального» и эстетического мифологизма. Key words: mythologies, neomythologism, symbol- Ключевые слова: мифологизм, неомифологизм, ism, esthetics, contemporaneity. символизм, эстетика, современность.

Развивающийся в новое время процесс де- ность и многоплановость проблемы современ- мифологизации культуры требует от каждого ного мифологизма в какой-то мере удалось вы- исследователя тех или иных его проявлений в разить Ю.М.Лотману и Б.А.Успенскому, которые искусстве и действительности разрешения воп- пишут о двух аспектах этого понятия: «Следует роса: насколько мифомышление, мифологиче- различать спонтанно возникающие мифологи- ская культура, возрождающиеся в нашем сто- ческие пласты и участки в индивидуальном и летии, адекватны первобытной мифологической общественном сознании от обусловленных теми культуре. Способен ли человек, творя щий в или иными историческими причинами сознатель- начале третьего тысячелетия нашей эры, вос- ных попыток имитировать мифогенное сознание производить глубинные структуры примитивного средст вами немифологического мышления». Ис- мышления со всей полнотой и абсолютной ве- следователи разгра ничивают сосуществующие в рой. Имеет ли этот процесс реальный смысл. культуре нашего столетия мифологизм «реаль- Что такое мифологизм новейшей литературы: ный» и мифологизм эстетический [2, с. 69]. можно ли считать его явлением содержатель- Сохранение ряда особенностей мифологиче- ного порядка, или он редуцируется до уровня ского мировосприя тия в массовом сознании при- стилевого приема. Принимая во внимание мно- водит к возникновению так называе мых «реаль- гочисленные замечания таких исследователей ных» мифов. Яркими примерами такого рода современного мифологизма и мифопоэтики, как мифов могут служить культы власти в тоталитар- С.С.Аверинцев, М.Л.Гаспаров, Е.М.Меле тинский, ных государствах, мифы политических идеоло- Ю.М.Лотман, по этим вопросам, попытаемся гий, литературных репутаций, научных кон цепций синтезировать их, ибо в последние годы остро и т. п. На сегодняшний день теория «реального ощущается необходимость в синтезе накоплен- мифа» практически не разработана, в то же вре- ных наблюдений, и прояснить свою точку зре- мя отдельные ее эле менты можно найти в рабо- ния на проблему соотношения современного тах А.Ф.Лосева, Я.Э.Голосовкера, П.С.Гуревича. мифологизма и исконного мифомышления. М.А.Лившица и др. В полити ческих мифах со- «Мифология как форма общественного со- временности присутствуют и определенная доля знания, появление и господство которой было сакральности, и ритуализм. Идеологам инсце- связано с определенным уровнем разви тия нируется некое время первотворения, в связи с производства и духовной культуры, как ступень чем ощущается острая необходимость в перели- сознания, предшествующая научному мыш- цовке календаря, новых системах летосчисления. лению, исторически изжила се бя, – замечают Ценностно маркируется пространство, поиски С.А.Токарев и Е.М.Мелетинский. – Поэтому по- «врага» оборачиваются своеоб разной инсцени- пытки апологетики и возрождения мифа как ровкой экспансии деструктивных, хаотических действующей сис темы в современном обществе сил, в итоге миф ритуализируется (культура несостоятельны» [1, с. 16]. Такой исключительно массовых шествий, сборищ, празднеств). Ис- эволюционистский подход к мифу в современ- следователям подобного явления предстоит, по ных усло виях представляется нам несколько нашему мнению, прежде всего выявить пропор- упрощенным и не во всем справедливым. Слож- циональное соотношение в «реальной» мифо-

70 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Научные исследования

логии элементов коллективно бессознательных, гии и научных, философ ских концепций, с деко- спонтанных и искусственных рефлективных, а за- дированием национальных культур, пересмотром тем решать вопрос об адекватности данной фор- воззрений на свой национальный фольклор. В мы мифологизма древней мифокультуре. неомифологическом сознании фокусируются впе- В отличие от «реального» мифологизиро- чатления разных уровней и пластов сознания – вания мифологизм эстетический становится внутрилитературных, общекультурных, повседнев- специфическим явлением культуры последних ной действительности и векового человеческого столетий. По сравнению с древней формой ми- опыта, запечатленного в мифе. фомышления существенными особенностями со- В то же время нам представляется не в временного мифа являются его десакрализация, полной мере соответст вующим действитель- деритуализация, трансформация этиологизма, ности тезис об отмирании этнологизма мифа рефлексия, преобладание над спонтанностью в современных условиях. По нашему мнению, рождения образа эстетических критериев, лич- миф сохраняет установ ку на объяснение, ко- ностная форма. Процесс современного мифо- дификацию реалий действительности. Однако творчества подчас напоминает реконструкцию этиологизм мифа несколько трансформируется или научное исследование древних верований. в связи с измене нием характера самой действи- Инструментом этого процесса в руках писате- тельности, нуждающейся в структурировании и лей становятся философские и научные труды, объяснении средствами мифа. Мифологизация ис следования в области теории мифа. Так, ста новится характерной чертой «урбанистиче- А.М.Ремизов, создавая циклы сказок и апокри- ской» литературы: цивилизация, возникшая в фов, снабжает художественный текст обширным результате целенаправленной деятель ности аппаратом примечаний, в которых приводит в социума, выходит из-под контроля, утрачивает качестве источников работы представителей структурность и делает проблематичным суще- русской «солярной» школы исследования мифа ствование самого социума и отдельной лично- А.Н.Афанасьева и Ф.И.Буслаева, ритуалистов- сти. Настоятельная потребность в восстановле- современников Е.В.Аничкова, Е.В.Барсова, этно- нии утраченных ориентиров, смене приоритетов графов Д.К.Зеленина и И.П.Сахарова (нередко, возрождает мифологическое сознание. правда, мистифицируя ссылку). Первые импульсы этого процесса связаны в Т.Манн в период работы над «Иосифом и литературе с именами Ш.Бодлера, Э.Верхарна, его братьями» активно изучал психоаналити- В.Брюсова. Осмысление урба нистической дей- ческие теории мифа, а созданию Д.Джойсом ствительности путем ее аналогизации, приме- сложнейшей текстовой целостности «Улисса» нение параллелей из эсхатологических мифов предшествовало знакомство писателя с труда- к отдельным ее фрагментам становится одной ми К.Г.Юнга. Автор «Пернатого змея» англий- из основополагающих особенностей лирики экс- ский писатель Д.Г.Лоренс опирается в своем прессионистов (Г.Гейм, Г.Тракль, А.Штрамм, творчестве прежде всего на исследования Ф.Верфель, Якоб Ван Годдис, В.Газенклевер, Дж.Дж.Фрэзера. Т.С.Элиот, воспринимая вклю- И.Р.Бехер и др.). ченный им в круг источников реминисценций, об- Потерянная в хаосе цивилизации личность разующих сюжетную ткань «Бесплодной земли», заново космологизирует мир, причем природа «Парцифаль» – сквозь призму исследований выступает на фоне технократической цивили- А.Л.Уэстон, считает, кроме того, необходимым зации в роли позитивного абсолюта. (Так, про- прокомментировать использование в художе- странство островков «земли обетованной» в ственном тексте ветхозаветных мифологем. повестях В.Распутина, В.Астафьева, В.Белова, Освобождение мифотворчества от стихийного, А.Кима организуется по законам мифоло- коллективно-бессозна тельного начала, узаконива- гического Космоса с аналогами мирового древа – ние рефлексии творящей личности по поводу соб- «царскими лиственями» и рукотворными хаоти- ственного мифотворчества создают возможность ческими безднами на периферии). Мир природы сво бодного включения мифологических модифи- зачастую отождествляется с локализованным во каций в художествен ное целое философского ро- времени и пространстве миром первопредков, и мана, «интеллектуального» романа. Воспроизве- социально отверженный герой, в силу каких-ли- дение мифа как образца бытия, представленного бо обстоятельств выломив шийся из привычного предшествующим опытом, не является прямым хода событий, спешит обрести в природном мире возвратом к мифологи ческому сознанию, а свя- тотемного покровителя, глубже укорениться в зывается с углублением интеллектуаль ного и бытии, оправ дать свое существование, обрести философского начала в человеке, с его глубоким гармонию и покой. (Особенно ярко эта тенденция знанием национальных истории и культуры, рели- проявляется в творчестве Чингиза Айтматова,

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 71

www.ziyouz.com kutubxonasi Научные исследования

предтечи ее можно усмотреть в стихотворениях ритуал становится одним из глубоких подтекстов и поэмах М.Цветаевой, «собачьих метаморфо- художественного произведения, организованного зах» лирических героев поэзии Ф.Сологуба и по законам мифологического мышления, или ре- В.Маяковского, в лирике Н.Заболоцкого и иска- дуцируется до уровня формального приема. Так ниях «сирот-странников» А.Платонова). называемый ритуально-мифологический роман В свете отмеченного представляется интерес- с характерным для него сочетанием «сакраль- ным описание трансформации образа «культур- ного» и «бытового» пространства, сохранением ного героя» М.Н.Эпштейном, который, в частно- героями одних и тех же функций в различных сти, отме чает, что «вместо «культурного героя», пространственных срезах лишь очень опосредо- приносящего людям блага цивилизации, новей- ванно можно соотнести с ритуалом. шая западная мифология часто выдвигает тип Мифологизированное слово в первобытном «природно-оргиастического» или «экзистенциаль- ритуале выполняет функцию сакрально-маги- но-абсурдного» ге роя (с канонической точки зре- ческую, однако в современных условиях она ния – «антигероя»), рвущего путы цивилизации, разрушается. Тем не менее, не воспринимаясь общезначимых предписаний морали и рассудка в качестве магической составляющей ритуала, (Дионис у Ф.Ницше, Эдип у 3.Фрейда, Сизиф у миф сохраняет свою стабилизирующую функ- А.Камю, а также мифологизированновитальные цию. Очевидно, здесь срабатывает своеобразная персонажи Т.Манна, Д.Лоренса)» [3, с. 224-225]. «память мифа» (аналогичная «памяти жанра» у С другой стороны, этиологизм современного ми- М.М.Бахтина). Становясь элементом развитой фотворчества связан с процессом, который мож- культуры, миф несет с собой из глубины веков но определить как процесс мифологизации быта, как весь изначально присущий ему семантиче- мифологизации повседневности. Развитие идей ский ореол, так и исконные формы своего бы- экзистенциальной философии, их широкое рас- тования: использование мифа в художественном пространение, проникновение в сферу бытовой тексте нашего столетия характеризуется прежде жизни индивида способствуют формированию всего тем, что художник напряженно ищет спо- трагического мироощущения повседневности. собы передачи обрядного синкретизма мифа Острое ощущение конечности и бессмыслен- исключительно средствами слова, средствами ности бытия отдель ных индивидов замыкает самого текста. Симфоническое построение лите- бытийную цепочку в порочный круг. Возникает ратурного произведения, широкое использование цикличность времяощущения, но цикличность от- в нем лейтмотивной техники и ритмических по- нюдь не мифологическая, ибо она не содержит в второв, введение в пространственную организа- себе сакрального вре менного пласта. цию текста слоя иконографического простран- В подобной ситуации мифотворчество ста- ства (у А.М.Ремизова, А.Белого и др.) – всё это новится единственным средством преодоления становится средствами актуализации ритуально- кризиса развитого сознания, превращения «дур- го подтекста неомифологии. ной бесконечности» в «миф вечного возвраще- Сходным образом трансформируется в наши ния» посредством мифологических аналогий, дни и мифологическая сакральность. Выступая наделения человеческого существования непре- неотъемлемым качеством мифомышления, са- ложным смыслом. (Подобным обра зом исполь- кральность подготавливала почву для мифоло- зует мифологические модели А.М.Ремизов: если гической этики, предшествовала становлению в его условно реалистических повестях «Часы» правил бытия социума. В настоящее время и «Крестовые сестры» попытки мифологизации едва ли можно всерьез говорить о сакральных порочного круга бытия оканчиваются кра хом со- основах современного мифотворчества. Вос- творенных мифов, то воспроизведение природ- производится основная оппозиция «сакральное/ но-аграрных циклов в «Посолони» и «К Морю- профанное», но воспринимается она уже в чи- Океану», напрямую связанное с реконструкцией сто структурном плане. Сохраняется модель, ритуалов, приводит к преодолению трагифарсо- под ней подразумевается реальное содержание, вых сторон бытия). но сам психологиче ский механизм его формиро- Указанные исследователи закономерно от- вания не срабатывает: сакральность избранных мечают и изменение характера связей авторской реалий и событий, временных пластов и про- неомифологии с ритуалом. Под термином «дери- странственных очагов точно так же оказывается туализация» современной мифологии, очевидно, частью семантического ореола «памяти мифа», сле дует понимать отсутствие безусловной и ор- как и древний ритуализм. В силу этого появ- ганичной слитности мифа и обрядового действа. ление мифа в современном художественном Миф перестает восприниматься в ка честве со- тексте напрямую выводит читателя на комплекс проводительного к ритуалу текста. Вместе с тем онтологической этики и социальных аксиом.

72 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Научные исследования

Нельзя не отметить и того, что современ- маркированность на фоне привычных систем ный мифологизм утрачивает критерий общеобя- логического мышления. Утопично полагать, что зательности, становится глубоко личностным, в современных условиях в сознании предста- авторским, и в этом его кардинальное отличие вителя развитой культуры, в рамках которой и от первобытного мифотворчества. Следствием возникает неомифотворчество, элементы мифо- этого становится как неизбежная гетерогенность логического мышления составляют основную, творимой мифологии, так и ее отстраненное непериферийную часть. Если для синкретич- восприятие неавторским сознанием. Введение ного мировосприятия субъекта естественного мифа в художественный текст на сегодняшний мифомышления мифологический синкретизм день нуждается в дополнительной мотивировке. становится фоном, на котором развивается ано- Мифотворчество нередко мотивируется сном мальная дискретность, выделяются бинарные (от Н.В.Гоголя, В.Ф.Одоевского, И.С.Тургенева оппозиции, уже в самый момент выделения за- до А.М.Ре мизова, Л.Андреева, Ч.Айтматова. ключающие в себе потенциальную тенденцию Н.Думбадзе, Э.Ветемаа и др.). Мотивировкой к новой синкретизации, то имитация синкретич- появления мифа на страницах литератур ного ного восприятия мира в неомифологическом произведения служит и воспроизведение в его тексте принадлежит, скорее, сфере «эффектов рамках таких временных и этнически самобыт- обманутого ожидания». ных пластов национального бытия и сознания, Здесь мы сталкиваемся с еще одной суще- где существуют живые элементы мифомыш- ственнейшей чертой неомифологизма, орга- ления (ин дейские племена в «Пернатом змее» нически вытекающей из описанных прежде: с Д.Г.Лоренса, «дикари» О.Хаксли, первозданные утратой мифом коллективно-бессознательного абхазские поселения Ф.Искандера, деревенские начала он превращается в явление эстетики и старожилы В.Распутина). начинает подчиняться эстетическим критериям. В модернистских произве дениях, где миф Исконный мифологический текст не знает эсте- используется без предварительной мотивировки, тического приема. Его символизм – символизм ощущается его аномальность, неорганичность, менее всего художественный. Литература 1. Токарев С.А., Мелетинский Е.М. Мифология // Мифы народов мира. Энциклопедия: в 2 т. Т. 1. – М., 1991. 2. Лотман Ю.М., Успенский Б.А. Миф–имя–культура // Лотман Ю.М. Избранные статьи. Т. 1. – Таллин, 1992. 3. Эпштейн М.Н. Мифологизм в литературе XX в. // Литературный энциклопедический словарь. – М., 1987.

А.В.Осипова, преподаватель Узбекского государственного университета мировых языков ПРОБЛЕМА АВТОРА И ГЕРОЯ В СОВРЕМЕННОМ РАССКАЗЕ Аннотация. В статье исследуются проблемы Summary. The article is devoted to the author and образа автора и героя, аспекты их соотнесения the character image problems research, some aspects в структуре современного рассказа. Предприня- of their correlation in in the modern story structure. та попытка определить специфику организации An attempt to defi ne specifi cs of the novelistic text новеллистического текста с точки зрения «субъ- organization from the «subject» narration point of view ектного» повествования, выявить проявление is made and to reveal the author manifestation in the автора в системе различных форм. Особое внима- system of various forms. Special attention is paid in the ние уделяется рассмотрению образа повествова- article to consideration of the image of the storyteller, теля, определению его дифференциации с образом defi nition of its differentiation with the image of the автора. author. образ, голос автора, голос Ключевые слова: Key words: image, author’s voice, character’s героя, повествователь, авторское сознание, субъ- voice, storyteller, author’s consciousness, subject, text. ект, текст.

В современном литературоведении пробле- «авторства» как структуры художественного ма субъектной организации художественного текста обусловлена развитием эстетических текста и определения функциональных состав- и мировоззренческих координат современной ляющих образа/голоса автора является одной литературы, которая концептуализирует крите- из актуальных и перспективных. Такая акцента- рии личностного, индивидуально «сакрального» ция на определении составляющих феномена характера творчества как в направленческом

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 73

www.ziyouz.com kutubxonasi Научные исследования

ключе (пресловутая теория «смерти автора» т.е. реальная личность, и определенная кон- в постмодернистской традиции), так и в со- цепция, некий взгляд на происходящую дей- циокультурном плане – автор становится вос- ствительность, воплощением которого является приятивным посредником между традицией и всё художественное произведение в целом, и «новым» текстом или его прочтением. В связи с специальное обозначение, употребляющееся этим появляется целая система различных фор- для определения неких явлений, характерных мотворческих инвариантов функционирования для отдельных литературных жанров и родов. категории «автор» в произведении, что связано Так же следует учесть, что добрая часть ученых и с постоянным развитием литературоведения разграничивает автора, являющегося реальным, как структуры, включенной в художественный или «биографическим», и автора, являющего- текст на уровне авторского присутствия. Напри- ся эстетической категорией. Часто говорят о мер, герой-литературовед или герой-писатель «голосе» автора, считая такое определение как явный носитель авторского Я проявлен в более корректным и правомерным, чем «образ романе В.Набокова «Дар», А.Битова «Пушкин- автора». Однако большинство литературоведов ский дом», А.Терца «Прогулки с Пушкиным», относится ко всем этим терминам как к синони- Д.Галковского «Бесконечный тупик» и т.д. В мам. Некоторые ученые предлагают заменять этом случае автор представлен как герой, стре- понятие «образ автора» понятием рассказчик, мящийся подвергнуть рецептивному анализу ли- повествователь либо лирический герой, с чем тературное произведение, с выраженной культу- мы не можем согласиться. рологической доминантой, как особый мир, итог Для подробного изучения этого вопроса необ- творческой реализации создавшего его художни- ходимо рассмотреть организацию произведения ка, и как некий диалог автора с читателем. с точки зрения повествования. Памятуя о том, В зависимости от того что становится осно- что авторское «присутствие» не сосредоточи- вой для литературоведческого исследования, вается в одном каком-то ключе произведения возможно рассмотрение категории «автор» в (герой, служащий прототипом автора и несущий призме формально-содержательных аспектов его идеи), а проявляет себя во всех отношениях «образа автора» в литературном произведении, художественной структуры (от деталей до сюже- «голоса автора» в сопоставлении с голосами та), посмотрим, как проявляется автор в субъ- героев повествования или «героя-автора» как ектной организации произведения, т.е. в постро- носителя полифонического субъектного начала. ении произведения относительно повествования. Терминологический аппарат, связанный с дан- Прежде всего необходимо различать само ным кругом проблем, появляющихся вокруг об- событие, изложенное в произведении, и собы- раза автора, еще не систематизирован и не яв- тие самого повествования. Впервые эта граница ляется общепринятым в употреблении, поэтому была представлена М.М.Бахтиным и введена в прежде всего следует определить стержневые понятия, а потом рассмотреть как те или иные широкий круг употребления, где используется термины используются в конкретном анализе. и по сей день: «Перед нами два события, со- Историко-литературные и теоретические бытие, о котором рассказано в произведении, аспекты проблемы автора восходят к русской и событие самого рассказывания; события эти литературной традиции. Особое внимание это- происходят в разные времена (различные и по му уделяли писатели ХIХ века – Н.М.Карамзин, длительности) и на разных местах, и в то же Л.Н.Толстой, Ф.М.Достоевский и многие другие. время они неразрывно объединены в едином, Сегодня мы имеем два важных и точных поло- но сложном событии, которое мы можем обо- жения: целостность и единство литературного значить как произведение в его событийной произведения тесно взаимодействуют с фигурой полноте... Мы воспринимаем эту полноту в ее или образом автора, являющегося основой это- целостности и нераздельности, но одновремен- го единства, и сополагать образ автора и лич- но понимаем и всю разность составляющих ее ность реального автора текста возможно только моментов» [1, с. 39]. в ярко выраженном автобиографическом тексте, Сегодня выделяют повествование от третье- так как образ автора – явление художественное, го лица (самого повествователя), т.е. не персо- творимое не только самим произведением, но и нифицированное, и повествование от первого сознанием самого читателя. лица (самого рассказчика). Объективное же В современном литературоведении суще- повествование условно можно разделить на три ствует несколько понятий относительно термина группы в зависимости от явственного наличия «автор»: это и непосредственно сам писатель, автора в самом повествовании: собственно ав-

74 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Научные исследования

торское повествование, несобственно-авторское ние голоса героя и голоса автора, но не стоит повествование и несобственно-прямая речь. забывать, что весь отрывок текста формально Рассмотрим на примерах каждую группу в от- принадлежит повествователю – «мысль прошла дельности. Собственно авторское повествова- в ней не явственно...» – так сам герой опи- ние – самая легко распознаваемая группа, ее сать себя не может: это взгляд на него автора. легко наблюдать в художественном тексте с И в то же время «Кому нужны ее чистота и вер- ярко выраженной структурой «биографической» ность?» – это явный крик души самого героя. фабульности повествования о жизни героя от Таким образом, мы можем говорить о слиянии имени автора; например, рассказ Т.Толстой двух субъектов сознания (автора и героя), при «Петерс»: «До пятнадцати лет Петерс гулял с том что субъект речи один – повествователь. бабушкой за ручку. Сначала она поддерживала Несобственно-прямая речь возникает в слу- его, потом наоборот. Дома играли в домино, чае преобладания голоса героя над голосом раскладывали пасьянсы. Петерс выпиливал автора, хотя формально текст принадлежит лобзиком. Учился он неважно. Перед тем как повествователю: «Лена посмотрела на него умереть, бабушка устроила Петерса в библио- глазами гримерши: что она исправила бы в его течный техникум и завещала беречь горло и лице. Определяющей частью его лица был рот, тщательно мыть руки» [2, с. 54]. хорошо подготовленный подбородком. И улыб- В данном отрывке читатель сразу понимает ка, подготовленная его сутью. Улыбка до конца. точность и вместе с тем условность понятия Зубы – чистые, породистые, волчьи. Хорошая «объективное» повествование, так как повест- улыбка. А с глазами непонятно» (Токарева В. вователь не называет себя, он не персонифи- «А из нашего окна») [3, с.10]. В данном приме- цирован и не проявляется как личность. Однако ре форма авторского присутствия «собственно уже в самом построении фраз акцент падает автор» проявлена лишь в самом начале. Затем на оценочные слова, намеренно интонационно «авторское Я» растворяется в голосе героини выделяемые в тексте: «за ручку», «завещала Веры, которая становится персонологической и беречь горло», что делает повествование не субъектно доминантной, – описание героя дает- отстраненным относительно текста, а конкретно ся героиней, а не самим повествователем. авторским видением ситуации с выраженным Стоит обратить внимание на тот факт, что авторским голосом, в котором кроется опреде- несобственно-прямая речь и несобственно- ленный замысел. Но не стоит отождествлять авторское повествование – это близкие друг автора с повествователем, так как повество- другу группы, которые порой бывает труд но ватель – это основная, но далеко не един- раз граничить. По мнению Н.А.Кожевниковой, ственная модель авторского сознания. Автор проявляется не только в повествовании, но и це ле со образно выделять лишь два варианта в самой композиции, сюжете, организации вре- субъектной структуры по принципу преобладания мени и пространства. в тексте: «план автора» или «план персонажа». Несобственно-авторское повествование пред- Но, по нашему мнению, деление повествования став ляет собой речь повествователя, способную на три группы необходимо, так как позволяет вбирать в себя голос героя, при этом он может шире и подробнее рассмотреть проблему опре- сливаться с авторским голосом в рамках одного деления образа автора и героя в повествовании. фрагмента текста: «А действительно, почему? Проблема субъектной организации текста в Кому нужны ее чистота и верность? Если ее современном литературоведении соотносится и верность не нужна больше мужу, значит, она с жанровыми координатами. Так современная вообще не имеет цены. Как дом генерала Куро- новеллистическая традиция усложняет формы паткина, с его камином и паркетом. Эта мысль авторского присутствия за счет многих совре- прошла в ней не явственно, а как тень от кры- менных тенденций в структурировании жанра ла, проплывавшего над землей» (Токарева В. рассказа – романизации малых жанров, абсо- «Гладкое личико») [3, с. 49]. В данном рас- лютизации исповедального начала, десюжетиза- сказе В.Токаревой мы можем наблюдать слия- ции текста.

Литература 1. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. – М.: Наука, 1979. 2. Толстая Т.Н. Сборник рассказов. – М.: Дрофа, 2003. 3. Токарева В.С. Сборник рассказов. – М.: Дрофа, 2006.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 75

www.ziyouz.com kutubxonasi Используйте эти материалы

Ю.Ю.Мусурманова, учитель общеобразовательной школы № 5 города Янгиера Сырдарьинской области, З.Ю.Атаева, главный методист отдела иностранных языков Республиканского центра образования

ИЗУЧЕНИЕ СЛОЖНОГО ПРЕДЛОЖЕНИЯ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА (для учащихся 9-х классов школ с узбекским языком обучения) В 2014/15 учебном году школы получили лексику. Поможет ребятам особый двуязычный учебники русского языка для 9-х классов с уз- словарик лингвистических терминов, который бу- бекским и другими языками обучения, созданные дет пополняться ими на каждом уроке. Учитель по новому Государственному образовательному не должен требовать от учеников механического стандарту и учебной программе. Перед итоговой заучивания данных в учебнике определений, до- аттестацией учащимся предстоит изучить слож- статочно понимать значение терминов, находить ное предложение, чтобы решать коммуникатив- соответствующие члены предложения и объяс- ные задачи на более высоком уровне. Особую нять факты на родном языке. трудность для преподавания русского языка в Следующая тема «Как сказать об одно- этом учебном году создает тот факт, что в 8-м временных и последовательно совершающихся классе синтаксис простого предложения не изу- событиях, явлениях, фактах» знакомит со слож- чался из-за того, что учебники издаются поэтапно ным предложением (qo‘shma gap), первичные и по предыдущей программе на коммуникативной сведения о котором уже известны из уроков основе. Учитывая тот факт, что помимо разговор- родного языка в 5–8-м классах. Усвоив понятие ной речи необходимо и знание грамматики рус- о грамматической основе предложения, учащие- ского языка, в учебники русского языка на основе ся без затруднений определяют количество про- усовершенствованной программы была включена стых частей в сложном предложении с двумя грамматика. Таким образом, в этом учебном году главными членами (упражнение 6). учащиеся при изучении русского языка должны Поскольку в узбекском языке сложные пред- будут использовать весь теоретический багаж, ко- ложения по содержанию, грамматическим при- торый сформировался у них на уроках родного и знакам, строению и интонации делятся на те иностранного языка, и в этом им должен помочь же типы, что и в русском, учитель может попро- хорошо подготовленный учитель. сить рассказать о видах сложных предложений Первая же тема учебника позволит актуа- в родном языке и поможет назвать термины лизировать теоретические сведения о простом bog‘langan qo‘shma gap, ergash gapli qo‘shma предложении в узбекском языке. Учащиеся уже gap, bog‘lovchisiz qo‘shma gap. Для лучшего за- могут дать на родном языке определение пред- поминания русских вариантов терминов таблицу ложения и назвать типы предложений по цели на странице 6 дома можно перенести в тетрадь. высказывания: darak gap, so‘roq gap, buyruq В 9-м классе на уроках родного языка нет опе- gap. Для закрепления терминов на русском язы- режения в детальном изучении сложного предло- ке учителю следует объяснить происхождение жения, поэтому при работе со сложносочиненны- слова «повествовательное» от известного уже ми предложениями с соединительными союзами ребятам «повесть» и термина «побудительное (biriktiruvchi bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap) предложение» от слова «будить». Повествова- важно найти соответствия русским союзам и, да, тельное предложение рассказывает (повествует) ни-ни, тоже, также в родном языке. о событиях, побудительное «будит», заставляет Обычно не вызывает трудности понимание и что-то сделать. Перенеся знание родного языка перевод предложений с союзом и, но уча щиеся на русский речевой материал, выполнить упраж- должны усвоить постановку запятой перед нение № 1 будет не трудно. этим союзом в сложносочиненном предложении Не вызовет трудности у ребят и задание (случаи с общим второстепенным членом не найти грамматическую основу в предложении. В изучаются). Для выработки этого навыка пред- данном случае учитель должен перевести терми- назначено упражнение 10, дополнительно мож- ны «подлежащее» и «сказуемое» – ega, kesim. В но раздать карточки-тесты со сложносочиненны- дальнейшем русские термины будут звучать на ми предложениями и простыми, осложненными каждом уроке и постепенно войдут в активную однородными членами.

76 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Используйте эти материалы

Карточка 1. Подчеркните главные члены 2) назовите глаголы чувств – видел, лю бил … предложения. В каких предложениях нужно по- (радовался, боялся, жалел, слышал, удивился, ставить запятую перед союзом и: волновался…); 1) солнце вышло и осветило землю; 3) скажите по-русски: gapirgan edi, aytgan edi, 2) месяц осветил землю и деревья; javob bergan edi, xabar bergan edi, va’da bergan 3) все уехали в музей Улугбека и я очень edi, maslahat bergan edi, ma’lum qilgan edi. скучал один; Трудность состоит в выборе правильного 4) брат заболел и мы остались дома. сою за что или чтобы (-ki, -sa). Учитель должен Карточка 2 дублирует первую, но задание объяснить, что при передаче простого сообще- дается иное: «Подчеркните главные члены пред- ния нужен союз что. Если сообщают о приказе, ложения. Найдите сложносочиненные предложе- требуется союз чтобы, при этом глагол в прида- ния». Озвучив и сравнив ответы, ребята лучше точной части всегда будет стоять в прошедшем поймут, почему ставится запятая, которой нет в времени. Указанием на необходимость исполь- родном языке. зования союза чтобы служат глаголы просил, При изучении темы «Как сказать о явлениях, приказал, требовал в главной части. Можно которые противопоставляются или противоречат предложить выполнить упражнение с заданием друг другу» учащиеся должны узнать о слож- составить из двух простых предложений сложное. носочиненных предложениях с противительны- Дети увидели. Возле дома стояла машина ми союзами (zidlovchi bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap). (Дети увидели, что возле дома стояла машина). Сложность состоит в том, что в узбекском Мама просила. Дочка приготовила обед языке и соединительные, и противительные (Мама просила, чтобы дочка приготовила обед). сою зы могут заменяться частицами -da, -u (-yu), Учитель сказал. Завтра будет диктант -ku, которые вносят дополнительные оттенки (Учитель сказал, что завтра будет диктант). смысла – времени, сравнения, следствия. Сою- Тренер требовал. Ребята не пропускали зы и частицы могут употребляться одновремен- занятия (Тренер требовал, чтобы ребята не но (Артисты приложили много усилий, но ре- пропускали занятия). жиссер всё еще не был доволен – Artistlar ko‘p Изучая СПП с придаточными изъяснитель- kuch sarf qilgan edilar – и, ammo rejissyor hali ными, нельзя давать на первом же уроке пред- ham qanoatlanmasdi). ложения с прямой речью для того, чтобы ребята Чередование явлений или появление одно- сделали из них изучаемую конструкцию с сою- го из нескольких в русском и узбекском языках зом чтобы. Учащимся трудно изменять подле- выражается с помощью разделительных союзов жащее, личные местоимения и глаголы. Подоб- (ayiruvchi bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma ную работу следует проводить в конце учебного gap). Эти служебные части речи не изучаются года, когда учащиеся приобретут соответствую- на уроках русского языка, однако общее поня- щие навыки и умения. Однако конструирование тие о них уже усвоено на уроках родного языка. СПП с придаточными изъяснительными из пред- Сложные предложения с придаточными изъ- ложений с вопросительным наречием или место- яснительными – это «сообщения о сообщении», имением вполне по силам девятиклассникам. главная часть в них неполная, требует «рас- Вариант подобной устной работы в парах – пространителя» – дополнения или придаточной игра «Испорченный телефон». Один ученик при- части. В узбекском языке это предложения, рас- думывает вопрос, получив от учителя карточку крывающие и конкретизирующие дополнение в с вопросительным словом (куда, кто, как, где, главном предложении (to‘ldiruvchi ergash gapli почему…), а другой пересказывает содержание qo‘shma gap), именно поэтому сначала нужно вопроса, конструируя СПП. Тематику вопросов выполнить упражнение 34, в котором ученики можно задать при помощи текста упражнения 36: «узнают» изученные на уроках родного языка 1) Анвар, где родился Александр дополнения (to‘ldiruvchi). Махмуд: В учебнике предлагается схема СПП с при- Сергеевич Пушкин? даточным изъяснительным, где указано, что в Анвар: Махмуд спросил меня, где родился главной части обычно находятся глаголы со Александр Сергеевич Пушкин. значением говорения, мысли, чувства. Полезно 2) Севара: Малика, почему здоровье – одна вспомнить на уроке как можно больше таких из главных ценностей человеческой жизни? глаголов, актуализацию можно провести различ- Малика: Севара интересуется, почему здо- ными способами: ровье – одна из главных ценностей человече- 1) продолжите ряд слов объявил, спраши- ской жизни. вал… (говорил, сказал, ответил, сообщил, обе- 3) Санжар: Рустам, когда нужно заботиться щал, советовал, заявил); о своем здоровье? veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 77

www.ziyouz.com kutubxonasi Используйте эти материалы

Рустам: Санжар спрашивает, когда нужно это союзное слово не начинает придаточного заботиться о своем здоровье. предложения (дистантное расположение), в 9-м Русской частице ли в СПП с придаточными классе не разбираются. При контактном распо- изъяснительными соответствует узбекское mi. ложении союзное слово который согласуется в Частица ли, в отличие от других союзов и союз- роде и числе с тем существительным, к кото- ных слов, стоит не в самом начале придаточной рому относится (которое оно заменяет), а его части, а после первого ее слова, с которым она падежная форма зависит от сказуемого прида- содержательно связана, что затрудняет учащих- точного предложения. ся: они ошибаются в определении содержания Прежде всего учащиеся должны усвоить со- вопроса, его типа и, следовательно, ставят на гласование союзного слова который в роде. первое место не то слово. Учебник не предла гает Можно дать задание вставить пропущенное упражнений с этой частицей, поэтому учитель мо- слово который (которая, которое, которые) и жет задавать вопросы без вопросительных слов определить род существительного: и выделять логическим ударением слово, после Это ученик, … живет в пятом доме (уче- которого нужно поставить частицу ли. ник – существительное мужского рода, нужно Будет завтра дождь? Надо открыть вставить слово который). окно? Все написали диктант? Есть у вас Это моя одноклассница, … любит читать учебники? Пришел Махмуд? (Учитель спросил, стихи (одноклассница – существительное жен- будет ли дождь.) ского рода, нужно вставить слово которая). Можно дать несколько примеров для пись- На уроке отвечал мальчик, … хорошо зна- менной работы: ет русский язык. Выполните упражнение, … Даврон спросил. Получил брат письмо? находится на странице 34. Надо выписать (Даврон спросил, получил ли брат письмо); Ту- слова, … мы выучили на уроке. Вот та книга, … мне очень нравится. ристы интересуются. Будет автобус? (Тури- сты интересуются, будет ли автобус); Мама Очень полезны на уроках в 9-м классе раз- посмотрела на небо. Будет дождь? (Мама по- личные загадки и кроссворды, ведь толкование слов часто представляет собой сложносочинен- смотрела на небо, будет ли дождь). ное предложение с придаточным определитель- Для выражения определительных отношений ным. Здесь для учителя открывается широкое в сложном предложении используется придаточ- поле деятельности: ное определительное предложение (aniqlovchi Человек, который управляет (дирижирует ergash gapli qo‘shma gap). Учебник предлагает оркестром) (дирижер); повторить сведения об определении перед из- Специалист, который ставит балет в те- ложением новой темы. В этом учебном году атре (балетмейстер); учащиеся могут просто вспомнить об опреде- Картина, которая изображает природу лении (aniqlovchi), изученном в 8-м классе на (пейзаж). уроках родного языка. В узбекском языке в Лексическая тема «Искусство» позволяет со- конструкциях данного типа употребляют под- ставить предложения по опорным словам, акти- чинительный союз -ki, используют условную визируя соответствующую лексику. форму глагола -sa. Нужно обратить внимание Образец: Леонардо да Винчи, художник, учащихся на то, что в русском языке средство «Джоконда» (Леонардо да Винчи – это худож- связи (союз или союзное слово) находится в ник, который нарисовал «Джоконду»). придаточном предложении и запятая, как обыч- Слова для справок: Микеланджело, скульп- но, разделяет части сложного предложения, но тор, «Давид»; усто Ширин Муродов, мастер, стоит перед союзом или союзным словом. Ситора-и-Мохи-хоса; Камалиддин Бехзод, ми- Основным средством, участвующим в фор- ниатюрист, «Зафарнаме»; Ильхом и Камол мировании определительных отношений и Джаббаровы, скульпторы, Амир Темур. представляющим наибольшую сложность для Другой вариант задания с использовани- учащихся узбекских классов, является союзное ем конструкции с союзным словом который в слово который. Именно таким предложениям именительном падеже – диалоги о профессиях, нужно уделить основное время урока. связанных с искусством. Учащиеся могут зара- Определительное придаточное предложение нее найти сведения о людях искусства в сло- располагается после существительного, которое варях, Интернете, чтобы на уроке представить оно определяет, обычно следуя непосредствен- свои микродиалоги. но за ним. Чаще всего союзное слово который Вариант 1. стоит в начале придаточного предложения (кон- – Ты любишь живопись? тактное расположение). Предложения, в которых – Да, интересуюсь картинами.

78 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi Используйте эти материалы

– Скажи, кто такой миниатюрист? эти строки, делая паузу, чтобы ребята по цепочке – Миниатюрист – это художник, который сами вставляли слово который в нужной форме. рисует миниатюры. Вот дом, – А что такое миниатюра? Который построил Джек. – Это рисунок, который делают для книги. А это пшеница, Вариант 2. – Тебе нравится кино? Которая в темном чулане хранится – Да, я люблю смотреть фильмы. В доме, – А кто такой режиссер? Который построил Джек. – Режиссер – это человек, который снима- А это веселая птица – синица, ет фильм. Которая часто ворует пшеницу, – А что такое «мыльная опера»? Которая в темном чулане хранится – Это сериал, который идет каждый день. В доме, Слова для микродиалогов: композитор, сим- Который построил Джек. фония; пейзажист, пейзаж; скульптор, скульп- тура; архитектор, архитектура. Вот кот, Немного труднее для учащихся задание са- Который пугает и ловит синицу, мим придумать концовку предложения. Такие Которая часто ворует пшеницу, задания можно запрограммировать, предложив Которая в темном чулане хранится картинку к каждой фразе. В доме, Я иду в музей, который… (фото музея). Который построил Джек. Это художник, который… (портрет Леонар- Вот пес без хвоста, до да Винчи, Камолиддина Бехзода). Который за шиворот треплет кота, Я хочу рассказать о картине, которая … Который пугает и ловит синицу, («Джоконда» в Лувре). Которая часто ворует пшеницу, Мы видели артиста, который … (кадр из Которая в темном чулане хранится кинофильма). В доме, Туристы смотрели на здание, которое … Который построил Джек. (достопримечательности Самарканда, Бухары). Как показывает опыт, легче всего учащиеся А это корова безрогая, конструируют фразы по модели художник (писа- Лягнувшая старого пса без хвоста, тель, артист), который нарисовал (написал, Который за шиворот треплет кота, играл в фильме) …(произведение). Который пугает и ловит синицу, Традиционно при изучении СПП с придаточ- Которая часто ворует пшеницу, ным определительным учителя знакомят уче- Которая в темном чулане хранится ников со стихотворением в переводе Маршака В доме, «Дом, который построил Джек» (Маршак С.Я. Который построил Джек. Сказки, песни, загадки. Стихотворения. – М.: Дет- ская литература, 1987). После работы над согла- А это старушка, седая и строгая, сованием союзного слова в роде можно читать Которая доит корову безрогую, Лягнувшую старого пса без хвоста, Который за шиворот треплет кота, Который пугает и ловит синицу, Которая часто ворует пшеницу, Которая в темном чулане хранится В доме, Который построил Джек. А это ленивый и толстый пастух, Который бранится с коровницей строгою, Которая доит корову безрогую, Лягнувшую старого пса без хвоста, Который за шиворот треплет кота, Который пугает и ловит синицу, Которая часто ворует пшеницу, Которая в темном чулане хранится В доме, Который построил Джек.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 79

www.ziyouz.com kutubxonasi Используйте эти материалы

Вот два петуха, нять существительное данным определительным Которые будят того пастуха, местоимением в определенном падеже. В клас- Который бранится с коровницей строгою, се, где ученики недостаточно хорошо владеют Которая доит корову безрогую, русским языком, полезны будут карточки с зада- Лягнувшую старого пса без хвоста, ниями «Из двух простых предложений составьте Который за шиворот треплет кота, сложное», при этом второе предложение должно содержать указательное местоимение, которое Который пугает и ловит синицу, будут заменять «запрограммированным» союзным Которая часто ворует пшеницу, словом. Учитель должен объяснить, что существи- Которая в темном чулане хранится тельное в главном предложении никак не влияет В доме, на падеж союзного слова, «заменять» нужно су- Который построил Джек. ществительное во второй части. Для большей на- Для правильного выбора падежной формы глядности следует дать таблицу склонения указа- союзного слова нужно научить учеников заме- тельного и относительного местоимений.

Мужской род Средний род Женский род Множественное число Этот, который Это, которое Эта, которая Эти, которые этого, которого этой, которой этих, которые этому, которому этой, которой этим, которым этого, которого это, которое эту, которую этих, которых этим, которым этой, которой этими, которыми об этом, о котором об этой, о которой об этих, о которых

Я увидел мальчика. Этот мальчик здесь жи- Подобное, но более сложное задание содер- вет (Я увидел мальчика, который здесь живет). жится в упражнении 47. В приведенных в нем Мы вспомнили друга. Этого друга уже нет предложениях придаточное определительное (Мы вспомнили друга, которого уже нет). стоит внутри главного, сразу после определяе- мого слова. Учитель должен обратить внимание Анвар встретил соседа. Этому соседу он ребят на две запятые в образце, которые выде- давал книгу (Анвар встретил соседа, которо- ляют придаточное, и проследить за правильной му он давал книгу). постановкой двух знаков препинания во втором, Брат знает учителя. Этого учителя я третьем и четвертом предложениях. Для повторе- поздравил (Брат знает учителя, которого я ния дается упражнение 53 с подобным заданием. поздравил). Работа над упражнением 48 поможет уяс- Отец купил портфель. С этим портфелем нить разницу в построении придаточных опреде- Махмуд пойдет в школу (Отец купил порт- лительных в русском и родном языке. Успех урока во многом зависит от уровня фель, с которым Махмуд пойдет в школу). владения русской речью самих учащихся, поэто- Профессор показал макет. Об этом маке- му учитель должен выбрать вариант работы, ко- те он говорил (Профессор показал макет, о торая поможет именно этим ребятам свободнее котором он говорил). конструировать фразы на русском языке.

Рекомендуемая литература 1. Государственный образовательный стандарт непрерывного образования по русскому языку как неродному. 2013. 2. Усманова Р.М., Кадиров К.Н. Русский язык / Учебник для 9-го класса с узбекским языком обучения. – Таш- кент: Узбекистан, 2014. 3. Усманова Р.М., Кадиров К.Н. Методическое пособие к учебнику «Русский язык» для учителей 9-го класса с узбекским языком обучения. – Ташкент: Узбекистан, 2014. 4. Сухарева А.А., Ахтямова Г.М., Батырова М.А. Русский язык / Учебник для 7–8-х классов с узбекским языком обучения. – Ташкент: Укитувчи, 1988. 5. Глазунова О.И. Грамматика русского языка в упражнениях и комментариях, ч. 2. Синтаксис. – СПб.: Злато- уст, 2011. 6. Книга о грамматике. Русский язык как иностранный / под редакцией Величко А.В. – МГУ, 2009. 7. Крючкова Л.С. Русский язык как иностранный: синтаксис простого и сложного предложения. – М.: ВЛАДОС, 2004. 8. Пехливанова Р.И., Лебедева М.Н. Грамматика русского языка в иллюстрациях (для иностранцев, изучающих русский язык). – М.: Русский язык, 1990. 9. Рамсина Т.А., Полидва М.А. Коммуникативные упражнения. – М.: Русский язык, 1989. 10. Шелякин М.А. Справочник по русской грамматике. – М.: Дрофа, 2006. (Продолжение статьи см. в № 3 – 2015).

80 e-mail: [email protected]

www.ziyouz.com kutubxonasi