∑ ∑

er scoprire le radici e zbuloshe rrenjet dell’albero gene- e trungut gjinetik P alogico bisogna T patjeter duhet te essere muniti di conoscenza jesh i paisur me dituri e ku- e coraggio, cose che a noi rajo, te cilat ne shqiptareve albanesi non mancano. nuk na mungojne. «Le stelle non si vergogna- «Yjet nuk e kane per turp te no di sembrare lucciole, ma duken si xixellonja,por dhe anche le lucciole si onorano xixellonjat e kane per nder di sembrare stelle». te duken si yjet». ∑ ∑

Anno 9 Distribuzione gratuita in: . Anno 8 Mensile di attualità e cultura italo-albanese . DistribuzioneAlbania, gratuita Australia, in: Numero 2 . Mensile di attualità e cultura italo-albanese . Belgio, Albania,Canada, Australia,Germania, . numero 2 Direttore editoriale: Hasan Aliaj Belgio,Grecia, Canada, Francia, Germania, Italia, Maggio 2011 Direttore editoriale: Hasan Aliaj Grecia,Stati Francia, Uniti e SvizeraItalia, . Giugno 2010 Stati Uniti e Svizzera Giorgio Castriota Gjergj Kastrioti Gjergj Kastrioti Në mbrojtjeScanderbeg të ASkenderbeu difesa dell’ereditàScanderbeg di Rembrandt i Rembrendit by Rembrandt trashgimisë l nostrokulturore “Scanderbeg” di Rembrandt van Rijn esi- culturaleur Scanderbeg painted by the prominent paint- nga Fotaq Andrea France isha shume kohe qe mendoja nje udhetim ste. Si trova lì, nei ricchi fondi del MuseoNga: delle H aBelsan- Aliaj, Romë Senz’altroer Rembrandt essi possiedono Harmenszoon una van storia Rijn antica,(1606 - Kne token etruske. Shtysen e ketij udhetimi I le Arti di Nancy, capitale dei duchi di Lorena. Si kënderbeu” ynë i Rijn Rembrandit ekziston. unO evento1669) e exists.un grande It is over significato. there in the Nonostante rich inven- trova lì, ancora fresco, con la sua sensibile acquaforte, “ Është atje, në fondet e pasura të Muzeut të sianotory of passatithe Museum migliaia of Fine di Arts anni in Nancy, permangono France, the in ma kane dhene materialet e shumta, qe flasin con le tracce della planchette da cui fu ricavato ancora Arteve të Bukura të Nansisë, kryeqendrës center of the Duchy of Lorraine. It is there, still fresh per kete popull te lashte, por njekohesisht edhe S piedi, costituiscono un vivo documento etrusco visibili. E noi lo toccammo come per salutarlo, lo os- së dukëve të Lorrenës. Është atje, ende i freskët, me with its sensitive etching, with still visible footprints te takoja pjestare te komunitetit shqiptar ne kete servammo a lungo, sodisfammo la nostra sete, lo ammi- ravijëzimet e veta gravurore të ndjeshme, me gjurmët cheof the parla planchette nella fromloro which lingua, it was quella made. lingua And us, che, we toke, qe mbart ne vetvete histori, ngjarje e per- rammo pieni di cenni d’affermazione silenziosi dei capi, ende të dukshme të planshetës nga është nxjerrë. cometouched riferiscono it with our gliown storici hands antichias if greeting e gli him,alban we- sonazhe mitike. Te udhetosh me makine midis alla presenza della conservatrice del Museo, la sig.ra Dhe ne, e prekëm me dorë si për ta përshëndetur, ologi,looked at è him possibile for long moments, comprendere we tasted chiaramente it with thirsty dy lumenjeve Tevere e Arno, ne token etruske, Sophie Harent. Per di più, questo ritratto di Scanderbeg e këqyrëm çaste të gjatë, e shijuam me sy të etur, e coneyes, la we bella admired lingua him nodingalbanese. in aprovement Di queste in reliquiethe pres- eshte me te vertete kenaqesi. Syri te ndeshe non risulta sconosciuto agli amanti dell’arte albanesi. admiruam gjithë lëvizje pohuese e të heshtura të antiche,ence of the che keeper ormai of the vivono museum in Sophie questa Harent terra. This pe- Eppure, è sorprendente sapere che la storiografia al- kryeve, në prani të konservatores së Muzeut, Zonjës lasgo-etrusca,portret of Scanderbeg così come is not auknown Populonia, to the Roselle,Albanian pejsazhe te magjishme, ngjyra e jeshilte jo ve- banese ha definito questo ritratto del nostro Eroe sem- Sophie Harent. Për më tepër, ky portret i Skënderbeut artlovers. However, the big surprise is that the Albanian tem te josh, por te rrite besimin qe udhetimi Sorano, Pitigliano, Sovana, Valdarno, Fidene, plicemente come un’opera anonima, di fantasia, prove- nuk është se është i panjohur për artdashësin shqiptar. Arezzo,histography Volsinii, has described Chiusi, this Cortona portrait ecc. of ourchiunque hero as patjeter do te shkoje mire. Neper asfaltin e niente dalle profondità dei tempi non identificata, senza Mirëpo, çudia këtu është se historiografia shqiptare e puòonly an chiedere: anonymous Come portrait, hanno as a fantasy, vissuto that in has queste come mrekullueshem makina ecen me shpejtesi, te che i misteri in essa contenuti fossero decifrati, seppur ka cilësuar këtë portret të Heroit tonë thjesht si vepër migliaiafrom the depths di anni? of an Ciò, unidentified grazie allatime loroperiod, robustez undecif-- ngjane vetja si ne avion, me nje ndryshim se pubblicataUna ovunque,delle lggende ieri epiù oggi, antiche perfino dell’Albania sulle cartoline anonime, fantaziste,La parte ardhur antica nga di thellësitë Butrint e kohërave ered from the mysteries that it carries on, even though o i poster, ultimamenteè quella anche di a Rozafa colori. e paidentifikuar, e padeshifruar nga misteret që ka za,it was cosa published attribuita time agli after stessi time, edificatori even it was etruschi.made into peisazhet e persosura nuk i shikon me nga lart, Esistono ancora perché la stessa politica urban- por i ke perpara te vendosura ashtu bukur, In verità, il primo segnale utile all’identificazione mbartur, ndonëse e botuar lart e poshtë, dje dhe sot, greeting cards and posters recently in colour. di queso ritratto come uno dei disegni di Rembrandt lo madje edhe kartolinë e poster, dhe kohët e fundit edhe isticaIn in fact, Toscana the first è stata sign fortale helping per cui to le identify ha difese this siç i ka krijuar mema natyre. Sa bukur! Jane riscontrammo nel Catalogo regionale “Dei libri d’arte me ngjyra. eportrait non distrutte. as one of the drawings of Rembrandt was kodra e fusha te sistemuara mire prej dores se d’antichita posseduti dal conte Cicognara” del 1821, Në fakt, sinjalin e parë për identifikimin e kësaj foundConversando in the regional con catalogue un mio “From amico the diantique origini art njeriut. Mbi kodra syri te ndeshe fortesa dhe dove al numero 2132, il nome del ritratto “Scanderbec” gravure si vizatim nga Rembrandi e hasëm në Katalogun toscanebooks in possesionmi è stato of riferito count Cicognara” che “Qui [daDei noi, libri storid’arte- mure te vjeter. Patjeter ato kane nje histori te risulta elencato tra i “trentaquattro persoaggi storici rajonal “Dei libri d’arte d’antichita posseduti dal conte camented’antichita chiunque posseduti dalsia contestato Cicognara al potere] ofnon the soloyear vjeter, nje ngjarje e nje domethenie te madhe. ed eroici stampati da F.L.D. Ciartres”. Notammo nella Cicognara” (katalogu i veprave të artit antik, në zotërim ora,1821, ma with ance the serialcentinaia number e centinaia 2132, where di annithe name fa, ha of Pavarsisht se kane kaluar mijera vjet ato qen- serie di questi personaggi – che in realtà sono trenta- të kontit Cicognara) të vitit 1821, ku në numrin rendor applicatothe portrait dei “Scanderbec” metodi a isdifesa found di listed questa between eredità “34 sei, secondo gli studi -, nomi famosi che hanno lasciato 2132, emri i portretit “Scanderbec” figuron i radhitur daihistorical valori and non heroic solo figuresculturali, stamped ma anchefrom the storici F. L. De drojne perseri ne kembe, jane nje dokument i impronte nella storia mondiale, quali Attila, Barbaros- mes “tridhjetë e katër personazheve historikë e heroikë Ciatres”. gjalle etrusk qe flet me gjuhen e tyre, ate gjuhe sa, Timur Leng, Dioniso, Atabaliba re del Perù, Archi- stampuar nga F.L.D. Ciartres. “Vërejmë në serinë e këtyre turistici”.It is observed L’ho ascoltato in the series con attenzioneof these characters e subito – qe, siç thone historianet antike dhe albanolo- mede, Pitagora, Diogene, Platone, Socrate, Sulejman, personazheveDalle - anticheqë në faktjanë vie della tridhjetë transumanza, e gjashtë, në ilwhich mio frompensiero the reasech è andato there alare discorso in fact, - diall Valterfamous get, kuptohet qarte me gjuhen e bukur shqipe. ThomasByllis: More,tra le Gastonscoperte de più Foix, importanti Scanderbeg, del Mediterraneo Cadamosto, bazë të studimevealle -, emra strade të njohurmessapiche. që kanë lënë gjurmë Veltroninames that prima have leftdi esseretheir marks nominato in the Sindacohistory of delthe Per keto relike antike, qe tashme jetojne ne Aristotele, Nogai il Grande di Persia, Nangasaki, l’im- në historinë botërore, si Atila, Barbarosa, Timurlengu, Comuneworld, like di Attila, Roma: Barbarossa, “La prima Timur cosa the Lame,che faremo Dionis, kete toke etruske – pellazge, si ne Populonia, peratorembrojtja del eGiappone, zhvillimi Empedocle, I trashgimise Faust, Saladino kulturore, ecc e Dionisi,vevo Atabalipa da tempo mbreti in i mentePerusë, unArkimedi, viaggio Pitagora, in terra saràAtabalipa difendere the king e sviluppareof Peru, Archimedes, l’eredità Pythagoras,culturale, Roselle, Sorano, Pitigliano, Sovana, Valdarno, ecc.cila È eshte vero chekrenaria la maggior dhe njeparte pike di questi referimi personaggi e zhvil - Diogjeni,Aetrusca. Platoni, La Sokrati,spinta verso Sulejmani, questo Tomas viaggio Mori, mi cheDiogenes, è l’orgoglio Plato, Socrates,e un punto Suleiman, di riferimento Thomas dello More, (21 ritratti) sono disegni di Claude Vignon (1593-1670), Gaston dë Fua, Scanderbec, Kadamosti, Aristoteli, Gaston de Foix, Scanderbeg, Cadamosto, Aristotle, The Fidene, Arezzo, Volsinii, Chiusi, Cortona etj, limit te turizmit ne Rome”. Ky fakt, ne mbrojtje è stata data dai numerosi materiali che parlano sviluppo del turismo a Roma”. Questo fatto, la uno dei pittori francesi esponente dello stile barocco, il Nogaidi questo i madh popolo i Persisë, antico, Nangasaki, ma allo mbreti stesso i Japonisë, tempo great Nogai of Persia, Suleiman, Nangasaki the king of kushdo mund te pyes: Si kane jetuar ne keto te trashgimise kulturore eshte me vlera jo ve- difesa dell’eredità culturale, costituisce un va- più famoso all’epoca di Luigi XIII. Empedokli,dal desiderio Fausti, di Saladini,incontrare etj. alcunietj. membri della Japan, Empedocles, Faust, Saladin etc. mijera vjet? Kjo, fale fortesise se tyre, gje qe u tem ne Rome, Firence e Venecia, por ne gjithe lore non solo per Roma, Firenze e Venezia, ma teritorin e segue shtetit tea pagina Italise. Jo 17 vetem politika- comunità albanesesegue a presente pagina su 17 questo territo- per tutto il segue territorio a dellopagina stato 18 italiano. Non dedikohet vete ndertuesve etruske. Ekzistojne rio, carico di storia, eventi e personaggi mitici. solo i politici, gli amministratori, gli storici, gli akoma sepse vete politika urbanistike ne tos- net, administratoret, historianet, arkeologet, por gjithe qytetaret jane te intresuar qe kjo trashgi- Viaggiare in macchina tra i due fiumi Tevere e archeologi, ma tutti i cittadini sono interessati kana ka qene e tille per t’i mbrojtur dhe jo per mi jo vetem te zbulohet e te mbrohet, por edhe Amo in terra etrusca risulta davvero un piacere. affinché quest’eredità non solo venga scoperta t’i shkaterruar. L’Albania e te reastaurohet,Shqiperia duke u kthyer ne gjendjen e L’occhio vieneAlbania catturato da paesaggi magici, il e protetta, ma anche restaurata, restituendola Duke folur me nje mikun tim me origjine meparshme. Aplikimi i nje politike mbrojtje, verdeggiare non solo attrae, ma accresce anche alla condizione precedente. L’applicazione di nga toskana me tha: “Ketu tek ne, historikisht il movimento zhvillimi dhedhe shfrytezimi levizja te kesaj trashgimie ka la fiduciaand nel proseguire the senz’altrofree bene del una politica'Albanët di difesa, sviluppo me e sfruttamento kushdo qe ka qene ne pushtet jo vetem tani, por ndergjegjesuar gjithe masen e gjere qytetare. viaggio. Sul meraviglioso asfalto la macchina di quest’eredità ha responsabilizzato l’intera edhe me pare qindralibero e qindra vjet, eshte apli- Ne keto vende ekzistojnee lire jo veteme ligje te forta, corre velocemente,movement ti sembra di stare su un aer- ampia massa cittadina.Famë In questi posti esistono kuar metoda ne mbrojtje te kesaj trashegimie por edhe fonde te pershtatshme qe influencojne eo, con la differenza che i paesaggi perfetti non non solo leggi severe, ma anche dei fondi ad- me vlerae jo vetemsenza kulturore, visto por edhe historike pozitivisht ne pa mbrojtjen viza e trashgimise kultur- li vedi withoutpiù dall’alto, ma te visasli ritrovi ben situati eguati chenë influenzano Mijëvjeçarë' positivamente la difesa e turistike”. E degjoja me vemendje dhe men- ore. davanti, così come sono stati creati da madre dell’eredità culturale. norevole Presidente della Commissione humë i nderuari President i Komisionit natura. Chereatly bello! honored Si presidenttratta di ofcolline the Europe e campi- Non desidero politicizzare questo arti- jehere me shkoi ndermend fjalimi i Valter Vel- Nuk duaEuropian, ta politizoje i dashur José kete Manuel shkrim Barroso. historik, Europea, gentile José Manuel Barroso, ben sistematian commission, dalla mano dear dell’uomo. Jose Manuel Sulle Bar- col- colo storico, ma in onor del vero, sulla difesa tronit, paravi sesaluto te zgjidhejamichevolmente Kryetar da iValona Komunes e por per Unë hir ju te përshëndes nje te vertete, miqësisht per nga mbrojtjen.Vlora roso I greet you from Valona and wish pagina 2 se Romes:O “Te paren gje qe do te bejme eshte S lineG l’occhio riscontra fortezze e antichi muri. (continua al pagina 17) vi faccio i miei migliori auguri. dhe ju uroj gjithë të mirat. (Vijon në faqen 17) you all the best. Ringraziandovi per l’appoggio a noi dato desidero informarvi che sta per compiersi un Duke ju falenderuar për mbështetjen e By thanking you for the support you have anno dalla felice inaugurazione del mio proget- dhënë du t’ju informoje se po mbushet gati një given, I would like to inform you that it is has Lto “100a passi lingua verso l’Europa” avvenuto a Pogra- Ivit ngaRe inaugurimi i suksesshëm i projektitArberesh tim been almost a year sinceL the’anno successful in1981- L’etimologia dec, sul lago di Ohr, un progetto che ha conqui- „100 hapa drejt Europës“ zbatuar në Pogradec, auguration of my project, “100 steps towards Il contributo stato non solo i cuori e le menti dei residenti e në liqenin e Ohrit-- një projekt ky që fitoi jo Europe”, implemented in Pogradec, a project dell’intera regione, ma anche dei nostri grandi vetëm zemrat dhe mendjet e banorëve të qytetit that won not only the hearts and minds of the amicialbanese europei quali Vaclav Havel, Imre Ker- Albanesie të gjithë rajonit, por edhe të miqvee tanëalbanesi të habitants of the city ande the ilwhole movimento region, but degli albanesidei nomi al tezs,a lingua Heinz Fischer, albanese Werner è la Faymann, lingua Benita mëdhenj europian si Vaclav Havel, Imre Ker- also those of our most important friends in Eu- LFerreropiù antica Waldner, dell’Europa. Michael Spindelegger, Essa Peter tezs, Heinz Fischer, Werner Faymann, Benita rope such as Vaclav Havel, Imre Kertezs, Heinz risorgimento italiano derivaBalatzs, dalla Doris lingua Pack e illiricaHannes eSwoboda da ecc... d’EgittoFerrero Waldner, Michael Spindelegger,alle Peter porteFischer, Werner Faymann,albanese Benita Ferrero per Shqipëri quellache classificaronotracio – frigia l’evento (che è come della il migliore Balatzs, Doris Pack e Hannes Swoboda etj... të Waldner, Michael Spindelegger, Peter Balatzs, stessadei mezzi famiglia per il della raggiungimento lingua etrus dell’obiettivo- a storia dellacilët dinastiae klasifikuan di 150 atë anni si mjetin më të shkëlq- Doris Pack and Hannes Swoboda etc, who clas- pagina 4 ca),proposto lingua dalloereditaria slogan della “Riuniamo antichis l’Europa- atL- dei re albanesiyer në përmbushjen che hanno e regslloganit- „T’a bashkojmë sified it as the best way to fulfill our slogan “To simatraverso lingua la cultura”.pelasgica, La realizzazionesulla quale di questonato sull’Egitto.europën Tutto nëpërmjet è iniziato kulturës“. con di Romaunite Europe through culture”.l’indipendenza e shqiptar, i Greciprogetto costruirono ha fatto in modola loro che lingua: venisse propostal’ufficiale ottomanoPër këtë d’origine projekt albaunë tashmë- jam propozuarel 1919 in una visita For fatta this alproject I havea been questione nominated della to definizione il grecola mia antico.candidatura Da perquesta il premio lingua “European nese Mehmetpër Aliu. marrjen Quando e cmimit lo yacht „European CitizenNMonastero Prize“, a Grottaferratareceive thevicino “European L citizendelle prize” manifestazioni award, an dell’anno derivanoCitizen Prize”,la lingua consegnato ionica edal quella presidente delreale “Mahroussa”cmim ky që lasciò e jep ilpresidenti porto i EU aParlament Roma, mostrando në la awardbiblioteca given del out by the1981. president Esiste of the una EU catena Par- di cause che Albania arcadicoparlamento – cipriota.europeo a LaBruxelles. lingua al- di AlessandriaBruxelles. quell’autunno del convento, Don Sofronioliament Gassisi in prese Brussels. hanno portato alle manifestazioni del Kujtese dhe Nel quadro dell’inaugurazione del progetto1952, nessuno Në poteva kaudër immaginare të inaugurimit të inkëtij mano projekti un codice su pergamenaWithin the inauguration1981 e ofqueste this projectmanifestazioni I sono il banese è un ramo completamente unë pata kënaqësinë dhe nderin të marrë dhe separatoho avuto da il piacerequelle chee l’onore si chiamano di ricevere una letche- assieme alla nave lussuosa stava dall’armadio sulla destrahad the entrando pleasure and risultatohonor to receivedi quelle a lettercause. La guida e tera da voi in cui Lei, gentile amico, assiemescomparendo al një aldilàletër nga dell’orizzonte ana juaj në të cilën ju i dashuri from your part in which, you my beloved friend, mirenjohjee albanese lingue indoeuropee, e non deriva Mik bashkë me kënaqësinë qe judalla sollën porta, idetë nella stanza dei mano- l’organizzatrice dei tumulti del 1981 dagradimento nessun’altra delle lingua mie idee conosciuta. e dei miei concettianche una ... scritti: si trattava di un togetherlibro... with the pleasureè la thatclasse these politica ideas illegaleand ... mi scriveva alcune delle sue idee sull’identità dhe konceptet e mia më derguat edhe disa ide concepts brought to you, send me some of your për Nenen e l’unione dell’Europa.Pagina 2 tuajatPagina mbi 4identitetin dhe bashkimin europian. Pagina 5own ideas about the identity and the EU.Pagina 7 Pagina 17 segue a pagina 19 segue a pagina 19 segue a pagina 19 pagina 9 cmyk Anno 9 n.2 Maggio 2011 pagina 2 Antichità



 La lingua albanese   a lingua albanese è la lingua più antica gua albanese, nacht (tedesco), naktus (lituano) Ldell’Europa. Essa deriva dalla lingua illirica per le lingue del gruppo del Nord Europa, ed  e da quella tracio – frigia (che è della stessa ancora nox, noctis (latino), nuktos (greco) per le  famiglia della lingua etrusca), lingua ereditaria lingue indoeuropee del gruppo del Sud Europa.  della antichissima lingua pelasgica, sulla quale i I rapporti della lingua albanese con le lingue  Greci costruirono la loro lingua: il greco antico. del gruppo del Nord Europa sono stati oggetto  Da questa lingua derivano la lingua ionica e di studio di molti filologi, fra i quali Pedersen  quella arcadico – cipriota. La lingua albanese è Holger e il famoso albanologo Norbert Jokl. I  un ramo completamente separato da quelle che rapporti della lingua albanese con il gruppo del si chiamano lingue indoeuropee, e non deriva Nord sembrano normali perché è noto che le  da nessun’altra lingua conosciuta. Noi oggi non regioni dell’alto e medio Danubio sono state la  abbiamo tracce della lingua degli Illiri antichi, culla dei pelasgo – illiri, o per lo meno una delle  se non solo alcune epigrafi rare (trascrizioni tappe della loro emigrazione dall’Atlantico fino  fonetiche della lingua illirica tramite le lettere al Mar Nero (Caucaso).  greche e, successivamente, le lettere latine) che John Geipel fra tanti autori moderni nel  sono composte da nomi propri e toponimi tipici suo libro “Anthropologie de l’Europe, histoire illiri. In verità i principi Illiri usavano la lingua ethnique et linguistique” scrive delle verità  greca e poi quella latina nelle relazioni con il incontrovertibili: “Nonostante gli attacchi, gli  mondo esterno, e nel frattempo il popolo par- Albanesi sono rimasti isolati nelle loro montagne  lava la propria lingua. Proprio questa lingua è e non hanno quasi sentito l’impatto con gli inva-  una eredità enorme che i pelasgo-illiri lasciar- sori, anche se un certo numero di parole greche,  ono ai loro discendenti. Un monumento vivente, latine, slave e turche sono rimaste nella loro lin- Z. Majani, a proposito di questo dice: gua. L’invasione slava nei Balcani durante il VI La lingua “La lingua albanese è una lingua meraviglio- secolo d.C. ha portato alla scomparsa dei dialetti albanese sa dove certe volte basta abbassarsi per terra albanesi nelle regioni della Bosnia e Montene- per trovare pepite d’oro… filologiche. In questa gro, ma a dire la verità la lingua slava non riuscì seguito dalla colonizzazione ellenica. Anche i in Troade. Essi parlavano dialetti illirici , una lingua certe volte senza la minima fatica sco- mai a mettere radici in Albania. Nella lingua al- LaFilistei, lingua i quali albanese fondarono è la lalingua Palestina, più anticasi devono dell’Europa. lingua indoeuropea Essa deriva unica, dalla né lingua greca eillirica né latina. e da quella tracio – frigia priamo parole arcadiche che sono contemporanee banese troviamo la struttura di un certo numero (checonsiderare è della di stessaorigine famigliaillirica. La della radice lingua di molte etrusca), Ecco perchélingua i ereditarialatinisti e gli della ellenisti antichissima non hanno lingua pelasgica, sulla con l’Iliade o Numa Pompilius. di parole tracio-frigie, lingua quest’ultima che si parole e alcuni nomi sono illirici”. potuto fino ad oggi interpretare la lingua degli Gli Illiri erano una popolazione autoctona. è estinta nei Balcani.” qualeTuttavia i Greci rimane costruirono oscura la questione la loro lingua: della lin il- grecoetruschi. antico. Essi cercavanoDa questa la lingua chiave derivanointerpretativa la lingua ionica e quella Essi hanno continuato a sviluppare la cultura e Ecco cosa scrive Norbert Jokl; arcadicogua dei Pelasgi: – cipriota. “le regioni La lingua che ialbanese Greci occup è -un ramoin queste comp dueletamente lingue classiche; separato ma questa da quelle chiave che si chiamano lingue i costumi tramandati dagli antichi Pelasgi. Oggi “In ogni aspetto si osserva che le lingue del arono erano abitate prima del loro arrivo da una si trova da un’altra parte. Solo la lingua illirica questa cultura e questi costumi li troviamo nei patrimonio linguistico, successive alle lingue an- indoeuropee,popolazione di e razza non sconosciuta,deriva da nessun’altra che parlava linguaci permette conosciuta. di avvicinarci Noi oggi non all’interpretazione abbiamo tracce della lingua degli diretti discendenti degli Illiri: gli Albanesi. An- tiche dei Balcani, come la lingua illirica e la una lingua sconosciuta e che conosciamo solo della lingua etrusca. In fine la nostra fonte prin- che se non si trovano tracce scritte della lingua lingua tracia, sono strettamente legate alla lin- Illirisotto i antichi,nomi di Pelasgi, se non Lelegi, solo alcuneCari ecc. epigrafiSecondo rarecipale (trasc rimanerizioni la lingua fonetiche albanese, della l’unica lingua lingua illirica tramite le lettere albanese prima del XIV secolo, è irrefutabile il gua albanese”. grechei toponimi e, arrivati successivamente, a noi, questi popoli le lettere parlavano latine) balcanica che sono ancora composte viva, alla da base nomi della propri quale e riv toponimi- tipici illiri. In pensiero che gli odierni Albanesi parlino la stes- Il linguista Meje nel suo libro “Le lingue in- una lingua non indoeuropea. Secondo gli scrit- ive la lingua illirica.” sa lingua dei loro bisnonni, indipendentemente doeuropee” non ha potuto determinare la vera veritàtori antichi i principi la lingua Illiri pelasgica usavano (nome la nonlingua molto greca eIn poi realtà quella bisogna latina dire nelle che i primirelazioni linguisti con del il mondo esterno, e nel dall’evoluzione naturale che una lingua subisce. I origine dei Pelasgi e neanche della loro lingua. frattempochiaro che sembrail popolo essere parlava stato usatola propria per lingue lingua. periodo Proprio compreso questa lingua tra il XIX è una secolo eredità e l’inizio enorme che i pelasgo-illiri primi filologi del XIX secolo come Xylander, Ra- Così non ha potuto stabilire la connessione del- pre-ellene diverse) era ancora in uso nel V secolo del XX secolo hanno basato i loro studi esclu- mus, Shlaicer, e soprattutto Franz Bopp, hanno la lingua pelasgica con la lingua illirica e tanto lasciaronoa.C. sulla costa ai loro della discendenti. Tracia, nella Un Propontide monumento sivamente vivente, sulle Z. Majani, affinità adi proposito tre lingue: disanscrito, questo dice: dimostrato che la lingua albanese è chiaramente meno con l’albanese, ma ha rilasciato alcune meridionale, e in alcune isole come Imbro, Lem- greco e latino .Ecco perché questo problema una lingua indoeuropea, però non ha affinità verità sorprendenti: “Lano, Samothrakelingua albanese fino in èCreta”. una lingua meravigliosaetnico-linguistico dove certe volte è rimastobasta abbassarsi senza soluzione. per terra per trovare chiare con nessun’altra lingua conosciuta. “Gli Illiri hanno svolto un ruolo molto im- pepiteInfine d’oro… ecco un filologiche. altro paragrafo In questa tratto dalingua uno certeNon volt è statoe senza tenuto la conto minima del fatto fatica che scopriamo la lingua parole arcadiche Vari filologi e studiosi, collocano la lingua portante, ma ancora mal definito, nel centro studio proposto dallo studioso e filologo Zaha- pelasgica è più antica di quella greca ed addirit- albanese nel gruppo indoeuropeo del Nord Eu- d’Europa e hanno agito in varie direzioni: verso cheria Majanisono contemporanee sugli Etruschi e lecon tribù l’Iliade della stessao Numa turaPompilius. di quella sanscrita. Non si è tenuto conto ropa a causa dello sviluppo strutturale. Nelle il mondo germanico, con il quale i rapporti e gli stirpe Tracio-Illiriche: “Erodoto, secondo una neanche dell’ influenza della lingua pelasgica lingue indoeuropee del Nord Europa, la lettera scambi sono stati intensi; in Italia dove si trova- Glidiffusa Illiri tradizione, erano unaconsiderava popolazione l’Anatolia autoctona. come nella Essi formazione hanno continuato di lingue più a svilupparetardive. Oltre la- cultura e i costumi o corta è stata cambiata in a, invece nel gruppo vano molte tribù illiriche (è stato anche ipotiz- il punto di partenza degli Etruschi per l’Italia. tutto, va considerata l’influenza che ha avuto la indoeuropeo del Sud Europa è stata conservata zato che il popolo Umbro fosse un ramo illirico); tramandatiVerso il 1300 dagli a.C. antichiquesta regione Pelasgi. dell’Anatolia Oggi questa linguacultura illirica e questi nelle costumilingue balcaniche. li troviamo nei diretti discendenti degli la lettera o. Ecco perché gli studiosi collocano queste tribù illiriche devono essersi spostate an- Illiri:era popolata gli Albanesi. dagli Illiri Anche e dai seTraci non venuti si trovano dai tracceLiberamente scritte tratto della dal libro, lingua Albanie albanese ou prima del XIV secolo, è nel gruppo del Nord la lingua albanese. Ecco che nel Sud dei Balcani dove tanti toponimi ci Balcani. Cosi i Macedoni diventarono Frigi in l’incroyableodyssée d’un peuple préhellénique un esempio chiaro; la parola natë - “notte” in lin- indicano una colonizzazione illirica coperta in irrefutabileAnatolia. I Dardani il pensiero balcanici che gli si sonoodierni trasferiti Albanesi parlinodell’autore la Mathieustessa linguaAref dei loro bisnonni, indipendentemente Gjuha Pellazge Nga: Prof. Nebi Agolli, Romë La lingua Pelasgia esazheri që kuptonte mirë gjuhën që fliste si gjermanishtja dhe sllavishtja që u formuan l messaggero, che conosceva bene la lingua Grecia dovrebbe essere chiamata Albania. Mpriftëresha, filloi të shkruante gjithçka shumë vonë. Shumë shkrimtarë kanë shkruar Idella sacerdotessa, iniziò a scrivere nel di- L’unica lingua parlata durante l’Impero Ro- që thoshte ajo në gjuhën pellazge të Karias. që Greqia duhej të quhej Albania. aletto cario della lingua pelasgia tutto ciò che mano era la lingua albanese, mentre il latino quella disse. Ovunque si parlava la lingua pe- classico e il greco antico sono state le lingue Kudo flitej gjuha pellazge – albaneze. Gjuha E vetmja gjuhë që është folur në perandorinë lasgia-albanese. La lingua albanese cominciò della letteratura e della scienza. La lingua pe- albaneze filloi të përdorej përsëri si gjuhë e romake ka qenë gjuha albaneze, ndërsa latin- ad essere usata di nuovo come prima lingua lasgia e quella ellenistica convivevano, poiché parë, kur romakët pushtuan Ballkanin. Pra ishtja dhe greqishtja e vjetër kanë qenë gjuhë quando i Romani invaserò i Balcani. Così la la seconda si è sviluppata all’epoca di Platone, gjuha pellazge – albaneze filloi te perdorej letrare dhe diturore. Gjuha pellazge dhe helene lingua pelasgia-albanese iniziò a essere utiliz- Aristotele, Senofonte e quella latina all’epoca si ne kohen e Homerit. Greqishtja e lashte, bashkëjetonin mbasi e dyta zhvillohej në epokën zata come al tempo di Omero. Il greco antico, di Augusto. Parlare due lingue era un segno gjuha helene, rilulezoi ne periudhen e Peran- e Platonit, Aristotelit, Ksenofonit dhe latinishtja cioè il linguaggio ellenistico, rifiorì nel periodo di distinzione, non solo nell’antichità ma an- dorit Kostandin, kur kristianizmi u be nje fe në epokën e Augustos. Të fliteshin dy gjuhë dell’imperatore Costantino, quando il cristiane- che nel Medioevo, in tempi più moderni e lo simo divenne religione di stato. è ancora al giorno d’oggi. shteterore. Por megjithate kjo gjuhe mbeti si ishte pjesë e shoqërisë jo vetëm në lashtësi, Ma, comunque, la lingua ellenica era la sec- Il greco antico o ellenistico ha avuto diffu- mesjetë, në kohët e reja, por edhe në ditët tona. e dyte, duke qendruar gjithmone e pare gjuha onda lingua, mentre la prima restava sempre sione limitata a causa del fatto che veniva uti- albaneze, gjuha meme. Gjithmonë është py- Greqishtja ose helene ishte më e kufizuar sepse quella albanese, la lingua madre. Sempre ci si lizzato nei tribunali, nelle scuole, nell’esercito, etur si Kostandini i Madh arriti të transferojë aja përdorej në gjyqe, në shkolle, në ushtri, në è chiesti come Costantino il Grande sia riuscito, al governo e alla diplomazia, mentre il popolo qeverinë e perandorisë pa asnjë preokupim. qeveri dhe në dipllomaci, ndërsa populli fliste così a cuor leggero, a delegare il governo di parlava il linguaggio albanese. Perciò la sco- Ai e bëri se e dinte mirë që e bënte në gjirin gjuhën albaneze, pra gjetja e mbishkrimeve nuk parte dell’impero. Ha fatto questo perché sape- perta di iscrizioni in greco antico non dimostra e të njejtës popullsi që fliste gjuhën pellazge do të thotë se ka jetuar popull grek si racë, por va bene che lo faceva in seno alla stessa popo- che tale lingua sia stata espressione di una lazione che parlava la lingua pelasgia-albanese. razza, ma solo che essa sia stata usata dalla – albaneze. Perandoria bizantine dy gjuhëshe vetëm si arsim. Popullsitë pellazge ose albaneze L’impero Bizantino era bilingue e usava il greco classe istruita. Le popolazioni albanesi-pelas- përdorte greqishten mbasi nuk përdorej me kanë përdorur më përpara gjuhën albaneze si për shëmbull në tekset e likishtes vërtetohet që antico soltanto perché il latino non era accet- gie hanno usato per prima la lingua albanese, latinishtja, për shkak të influences ortodokse tato, a causa dell’influenza ortodossa orientale. per esempio, infatti, da fonti licie è stato verif- ka qenë para greqishtes. Ilirët lëvizën në vitin lindore. Kjo situate vazhdoi gjer në vitin 1900 Tale situazione si protrasse fino al 1900 a.C.. icato che questa si parlava antecedentemente të erës sonë, vetëm që gjatë pushtimit, turk 3000 para Krishtit. Këta flisnin po të njejtën Soltanto a seguito della conquista turca, per la alla lingua greca antica. Gli Illiri si trasferirono gjuhë me pellazgët, pra gjuhën albaneze. Ata gjuha turke ishte konkurentja e gjuhës greke, maggior parte della popolazione, la lingua dei nei Balcani nel 3000 a.C.. Parlavano la stessa nuk ishin helene, të cilët ishin pasardhësit e në pjesën më të madhe të popullsise. nuovi conquistatori è stata concorrente della lingua dei pelasgi, cioè il linguaggio albanese. përzjerjes të pellazgëve me egjyptianët ose lingua greca. Dopo le guerre balcaniche e la Non erano elleni, che erano discendenti dei Mbas luftrave te Ballkanit dhe luftes se pare masopotamët që emigruan në Ballkanin e Jugut prima guerra mondiale 1914-1918 il bilinguis- pelasgi misti con egiziani o mesopotamici, em- boterore 1914 – 1918 situata shoqërore dy në vitin 1700 para Krishtit dhe krijuan shte- mo cominciò a indebolirsi e scomparì a poco a igrati nei Balcani meridionali nel 1700 a.C. e gjuhëshe filloi të dobësohej dhe u zhduk pak tin shoqëror me dy gjuhë: populli fliste gjuhën poco. Tuttavia la lingua albanese si parla an- che avevano creato uno stato sociale con due nga pak. Megjithatë gjuha albaneze flitet ako- albaneze – pellazge dhe mësonte në shkollë cora oggi, mentre il greco antico, o ellenico, non lingue: il popolo parlava la lingua albanese- ma sot, ndërsa greqishtja e vjetër ose helene esiste più. La lingua nativa albanese è servita da pelasgia e imparava a scuola la lingua ellen- gjuhën helene, kështu që më vonë njerzit të cilët nuk ekziston më. Gjuha albaneze ka shërbyer modello per la lingua ellenica e la lingua latina. ica, in modo che le persone che avevano im- kishin mësuar greqisht u quajtën helenë, të dalë si model për gjuhën helene dhe latinishten. Quella ellenistica è nata secondo il modello pe- parato il greco antico erano chiamati: “elleni”, nga përzjerja pellazgo – egjyptian, pellazgo – lasgio, oppure albanese, nel 1700 a.C., come risultanti dalla fusione delle etnie pelasgio-egi- Gjuha helene u formua sipas modelit pel- fenikas, pellazgo – armen. il tedesco e lo slavo che si sono formati molto ziana, pelasgio-fenicia, pelasgio-armena. lazg ose albanez në vitin 1700 para Krishtit, (Vijon numrin e ardhshëm) più tardi. Molti scrittori hanno sostenuto che la (continua al prossimo numero) NStoriaM . Anno 8 . n. 2 . Giugno 2010 . pagina 20

na sigurojnë se kjo dyndje ka ndodhur: qyteti i Sarda segue da pagina 11 (Shudah i sotëm), fisi i Sardeates ose i Ardiejve, qyteti Pelastae nga ku kemi emrin etnik Pelaestini ose Pela- Onufri Zbulohet kulla e dytë sgi, etj, etj.» pagina 3 Anno 9 n.2 Maggio 2011 «Mendoni se mund të organizohen edhe sipër- l testo dell’iscrizione è stato tradotto da TheofanStoria e Rrugës Egnatia marrje të tjera – jo vetëm publikime studimesh Popa: „Quando alzerai le mani presso il Divino, o por edhe sipërmarrje akademike – për të hedhur Ifaqjaofficiante 3 del - Divino, storia nomina - anche me peccatore Fatmira Nikolli më shumë dritë mbi këto argumente që zbulojnë e incolto pittore Onufri“. misteret e të kalurës së popujve tanë?» Il contenuto di questa iscrizione lascia intendere «Patjetër. Është e nevojshme që studjuesit shqiptarë të Shkodra - Ura e perjetshmeia Egnatia”,lidhese e ndërtuar që në kohën e perandorisëme roma- Europenke, na surprizon akoma. Në lagjen ‘Kala’ merren me “Gjërat Sarde” për të parë nëse edhe ata, che Onufri a quei tempi non aveva ancora avuto il sa- të Elbasanit, zbulohet një kullë dalëse që lidhte zonën me rrugën ‘Egnatia’. Në vendin e quajtur nga ana e tyre, identifikojnë bërthama të përbashkëta Nga Dr. Pjeter Pepa cerdozio, siccome pregava l’officiante perché si ricor- “Kryqëzimi i Xhepës”, aty ku mendohet të ketëjet Obotitqenë Porta mbi LindoreBunë dhe e kësaj me fushënrruge që bregdetare, përshkonte dasse di lui durante la preparazione dei regali santi. Si V qytetërimi. Gjithashtu, shpresoj që edhe ne nga ana Kalanë e qytetit mes përmes, nxorën në dritë prej gërmimeshky qytet të u rastësishme,bë një nga fragmenteqendrat ekonomike të rëndësishme më të jonë - qofshim ose jo akademikë por thjesht kureshtarë, pensa che l’iscrizione debba appartenere ad un epoca hqiperia, kristiane ndoshta qe prej kohes kësaj rruge historike dhe mure antike të saj. Sipas arkitektitrëndësishme të Institutit dhe të një Monumenteve nga rrugët të kryesore Kulturës, tregLatif- ose eksperimentues të arsyeshëm pa paragjykime dhe Sse Shen Palit eshte drejtuar perjete nga nje precedente al 1554, perché partendo da un’altra iscri- Lazimi, aty kanë qenë gjurmë të murit të një kulle, portare, kjo nuk nga dukej lindja shumë në përendim, qartë. “Aty edheafër kullës drejt gjendej viseve të pajisur me dritën e llogjikës - të merremi me “Gjërat mentalitet logjik qe e ben aq te afert me men- zione di Onufri nella chiesa del Venerdì Santo presso il një shtëpi, të cilën i zoti i saj mori leje që ta rikonstruktonte.tjera të Pikërisht Shqipërisë. nga Nëkëto vitinpunime 1898, u bë e Shkodra mundur Shqiptare”, duke studjuar në menyrë më të thelluar talitetin europian. Shkodra ishte nje thesar i villaggio Valësh della regione di Shpat abbiamo anche dalja në dritë e kullës së dytë, që mendohet të ketë kishteqenë portë rreth dalëse 36.000 e lagjes frymë, ‘Kala’ 8500 me rrugënshtëpi, e 3550vjetër dialektet, traditat dhe toponimet shqiptare. Fatkeqësi- cmuar vlerash me te cilat nuk mund te mburrej quest’aggiunta: „...nomina anche me peccatore, il prete ‘Egnatia’”, - tregon ai. Sipas arkitektit, që prej vitesh dyqanepunon pranë e mjaft IMK-së punishte. e që gjatë Kishte punës lidhje së tij jo ka vetëm parë sht paguajmë një peshë negative: jemi popuj të vegjël Onufri, pittore e Protopapa di Neokastron“. asnje qytet tjeter i Shqiperise. Por mbi te gjitha mjaft prej monumenteve të kulturës shqiptare, shtëpiame u shemb. krahinat Pas që kësaj, vareshin në atë prejvend saj,u bënë por gërmime me të në numër dhe nuk e di sesa do të ishim të gatëshëm si Un’altra iscrizione nella stessa chiesa è datata arkeologjike, prej të cilave u zbuluan muret shumëshekullore të kullës. Kulla ka qenë e ndërtuar në formë në Shqipëri ashtu edhe në Sardenjë të thelloheshim mbi spikaste ne katolicizmin e saj te perjetshem e 1554, ciò ci induce a pensare che Onufri sia nato e gjitha viset e vendit duke filluar nga Prizreni, këto lidhje delikate.» te pathyer kurre, per te cilin mund te thuhet se patkoi dhe ka pasur formë katërkëndëshe. Pjesa e përparmeGjakova, e saj Peja ka qenë , Prishtina me hark. etj. Duhet në thënëveri, përse muret të va e- vissuto nel XVI secolo. Onufri non fu attivo solo nel- saj janë nëntokë, dhe deri tani në sipërfaqe ka dalë vetëm pjesa e sipërme e tyre. ajo ka shoqe vertet shume te rralla ne te gjithe le chiese di Shpat e Berat, ma si estese anche oltre il zhduar pastaj me të gjitha qytetet e Shqipërisë «Cili ështe mesazhi juaj për lexuesin shqiptar boten katolike-“ shkruan historiania A .Nika ne së mesme e të jugut në Vlorë, Manastir dhe deri dhe cili do të jetë argumenti i veprës suaj të ar- confine albanese. Negli affreschi della chiesa dei Santi Gërmimet nja gazete te koheve te fundit.1-A.Nika, Gazeta Apostoli a Kostur troviamo questa iscrizione scritta per në skelat e Sarandës e të Prevezës. Në Shkodër dhëshme?» Gërmimet private u bënë në pjesën lindore të lagjes ‘Kala’ në Elbasan dhe zbuluan pjesë kolonash, gurë «Njëra nga dëshirat e mia kulturore do të ishte zhvillimi Korrieri, 11.03.2005Kanë shkruar kaq shumë, mano di Onufri: „Fu pitturato da Onufri giunto negli dekorativë, mozaikë, enë qeramike. Bashkia e Elbasanitkishte ka ndërprerë shkolla fillorepunimet e nëtë këtëmesme, vend, edhe në mënyrë atëherë që vendas dhe të huaj, për këte trevë, duke e lid- ultimi tempi dalla splendida città di Berat“. Gli affre- kur shumë qytete tjera të Shqipërisë mezi ngri- i një rryme edhe jashtë Shqipërisë, që të rivlerësojë specialistët të nxjerrin përfundimet për zbulimin e ri. Ata mendojnë se muri dhe fragmente të tjera i për- antikitetin ilir, ashtu si ka ndodhur për popullsitë e tje- hur posaçërisht me vlerat e saja kulturore e et- schi sono datati intorno al 1547. Onufri ha anche pit- kasin portës dalëse të ‘Via Egnatia’. Bashkia e Elbasanitnin ka filloren vendosur e tyre që ky të faktparë. të përdoret si sondazh për turato le icone murali del Monastero di Sepçe a Shkup, ra antike indoeuropjane gati të harruara si psh. rasti i nografike, me Kanunin, për gjakmarrjen, vras- përfitimin e projektit të Bashkimit Evropian për rikonstruksioninShkodra embante kësaj rruge përfaqësitë të zbuluar. e tërë Zbulime shteteve të tilla të sagave kelte. Dëshira ime shkencore është që në studi- jet dhe ngujimet e pafund, për lavdinë luftërat e la chiesa della „Metamorfosi“ nel monastero di Zërze arkeologjike tërheqin edhe turistët në këtë sezon vere.Europës Edhe këtë me verë, përfaqësues Elbasanin ee kanë konsuj. vizituar Në shumë fillimin të min e ardhëshëm të thelloj disa aspekte të rindërtimit qëndrueshmërinë e saj heroike në shekuj. Kanë ecc. Oltre alle pitture murali Onufri ha creato anche tillë, ndërkohë që një turist italian që sheh për herë tëe parëviteve vendin 30 tëtonë, shekullit duket tëXIX, jetë befasuarShkodra nga ishte ato qëpa historik dhe kulturor të lëna në harresë gjatë studimit folur kaq shumë për malësitë e larta e të thella molte icone movibili, di cui possiamo nominare quelle ka parë. Tashmë projekti i mbështetur nga Bashkimi Evropiandyshim qenparashikondra më ndërhyrje e rëndësishme edhe në bazilikën ekonomike në “Origjina Shqiptare e qytetërimit në Sardenjë”, pra të të veriut të Shqipërisë, për vetë Shkodrën, si della Chiesa Vangelistra e di San Mitri all’interno del qendër të Elbasanit. e Shqipërisë.Ndër 100 punishtet e saj bëhej sjell jo vetëm fjalë por edhe objekte, tradita, ndërlidhje kryeqendër e kësaj treve.Disa, pse jo, kanë hed- castello di Berat. përpunimi i argjentit dhe i metaleve të tjera reciproke dhe simbole. Më lejoni të ndahem nga ju du- hur deri fyerje e baltë mbi problemet e herëpas- Nella composizione delle icone bizantine Onufri Arkitektipër prodhimin e armëve të zjarrit, të veglave ke përdorur një fjalë përshëndetëse tipike shqiptare: herëshme të dala në këte drejtim,veçanërisht conserva con fanatismo la tradizione bizantina e i ca- Sipas arkitektit të Institutit të Monumenteve të Kulturës,bujqësore, Latif të Lazimi,lëkurave nga dhe këto shumë gërmime kulturave kanë dalë të falem, që sipas të madhit Eqrem Çabej rrjedh nga lati- noni della chiesa. Le sue icone rappresentano paesaggi pjesë të rrugës së vjetër ‘Egnatia’. Ky zbulim ka të bëjëtjera me bujqësore.njërën prej kullaveIshte gjithashtu hyrëse apo qendër dalëse kryesore të lagjes nishtja CHALARE e ruajtur edhe sot në gjuhët Sarde mbi Kanunin, mbi prapambetjen e saj, me të dhe Korse në vlerën origjinale “zbres” (falare). Fale- biblici, quali „La nascita di Cristo“, „L’entrata di Santa ‘Kala’, me këtë rrugë mjaft të rëndësishme për kohën kurprodhimi kjo funksiononte. pëlhurash Arkitekti e stofrash shprehet prej leshi,se ka ide pam që- vërtetat e të pa vërtetat e tyre; të gjithë duke pre- Maria nel tempio“, „La trasfigurazione“ ecc. Onufri è minderit të gjithë juve!» tenduar se kanë thënë e thonë të vërtetën. Por, të ndërtohet një urë, e cila do të bashkojë kullën e parëbuku që ekzistonte e mëndafshi. me këtë Duke që sapo përfshirë është zbuluar.edhe tregun Sipas stato un prete sposato e ha avuto figli, dei quali sono tij, disa specialistë italianë kanë idenë se ura lidhëse mes dy kullave do të ishte mjaft e përshtatshme, por gjithnjë, në veten e tyre ata u ndjenë krenar, e vazhduan ta quajnë “La corte de lo imperator me vete. Mbetën të befasuar Pashai dhe ush- europian, firmat e njohura tregtare shkodrane si «Faleminderit Juve Professor Areddu për këtë uno è diventato famoso. Egli è Nikolla, che ha prose- kjo sipas tyre nuk do të bëhet me materialin origjinal, por me një tjetër material. Vlera e këtij zbulimi qën- në argumentim të kësaj krenarie të ligjëshme le guito“, krahinël’attività kjodi famiglia.ndoshta nëCiò kuptimin viene testimoniato e atyre prin da- tarët turq, kur panë të dalin prej asaj kalaje Melgushët, Cobajt, Bianki, Shiroka, Parruca etj., intervistë shumë të këndëshme!» dron në faktin se tashmë është plotësuar një pjesë e njëkishin “harte”, ndërtuar që virtualisht rrjete agjensish“dihej” se tregtareishte. Pas brenda zbulimit e të rreshtojmë këto pak fakte: un’iscrizionecave që mbanin di propria titullin mano e da vjetër parte iliriandi Nikolla “Jupan” sulla vetëmtë kullës 450 sëluftëtarë parë mendohej dhe 150 që dogra të e kishte pleq. edhe Mbas një tjetër, por akoma nuk ishte e qartë. Tashmë nuk ka vend Autorë të përmendur të historisë, si: Far- portaose occidentale “Zhupan“, all’interno toponimet della e tëchiesa cilëve di iSanta ruen Maria edhe kësaj, më 1479, Shkodra bie nën sundimin jashtë Shqipërisë. Dy dekada më vonë, disa prej për dyshime. Kullat hyrëse e dalëse ishin “portat” që lidhnintyre do lagjentë sillnin “Kala” makinat të Elbasanit e para me për rrugën përpunimin e vjetër segue da pagina 13 lati, Zeiller, Baroni, P. Allard, Bolandistat, Vllahernasot Jubani a Berat. dhe „IlZhubi. pittore è Nikolla, figlio di Onu- turk,“Egnatia”. qyteti rrafshohet, Ky zbulim epopulli bën mjaft arratiset. të qartë Përmënyrën të e lidhjes së zonës me rrugën e rëndësishme. Sipas La- L.DeTillemont e deri te Cordignano e Valenti- fri, annoMbas 7086 rënies secondo së ilNemanjëve calendario bizantino në shek.XIV, e 1578 nxjerrë në pah heroizmin e Shkodrës mjafton të e lëndës së parë vendase. Pra, siç mund të ko- zimit, nëse bëhen gërmime të reja pranë kësaj kulle, mundstatohet të zbulohen fare lehtë, të dhëna Shkodra, mjaft interesante në këte përiudhëqë mund Le origini albanesi della ni, historianë e medievistë, si: Taloczy, Shuflai, secondotrashëgimin quello gregoriano“. e mbarë Possiamo Zetës pensare me kryeqytet che nel kujtojmëtë hedhin atë më që shumë komandanti dritë mbi i kohënshquar kur turk rruga Ah funksiononte.- Jiereçek, Mommsen, K.Paç; udhëpërshkrues e 1756Shkodrën Onufri non e mori era più Dera in vita e Balshajve e che suo figlioqë e Nikolshtriu- met Xhedik Pasha ka shkruar: “Në vargun e e deri shumë vonë, ishte qyteti më i zhvilluar i të huaj që kanë njohur e punuar në Shqipëri la zotëriminsi propone die sajproseguire deri në l’opera Vlorë, del e grandeqë, më maestro 1396 gjatë të vendeve, krahinave e qyteteve në EuLagjja- Shqipërisë‘Kala’ nga ana kulturore, artistike, social - civiltà in Sardegna si, Ippen, Hecquard, Pouqueville e mandej dell’iconografia. A Kurjan, Fier, presso la chiesa di San Lagjja “Kala”, në qytetin e Elbasanit, një nga lagjet mëekonomike të vjetra pritet e politike.-1 të kthehet pas Por disa nuk vitesh u ndalëm në një nga kot i’a shiti Venedikut, duke ta besuar sundimin ropë e Azi, që Sulltani ngadhënjyes ka mundur a presenza della diaspora Albanese in edhe shumë autorë shqiptar, të vjetër e të rij, Kollinjë il proveditori teologo Theofan në rastPopa lufte, ha scoperto dhe një un’altra rektori iscri në- të pushtojë,lagjet më tëvetëm preferuara njëra, për kjo t’u “fole vizituar shqiponjash, nga turistët vendas në dhe këte të stacionhuaj. Bashkia të vogël e Elbasanit, të historisë në bashkëpunim shqiptare. zione, in cui il figlio di Onufri Nikolla ha pitturato la Historia dhe qendresa e Shkodrës dhe e gjithë Italia è tra le più numerose e tra le più kanë shfrytëzuar shënimet e ditarët e famullive, kohë paqeje. Administrata civile, gjyqi i paqes, kjo meShkodër Institutin mizore e Monumenteve nuk u përkul” të Kulturës, si edhe Universitetin vetë “Aleksandër Xhuvani” dhe Universitetin e Pizës « constanti che si conosca nella storia, rregjistrat e vjetër kishtar, chiesa avendo come aiutantegjyqi un civilaltro eiconografo, penal ishte Joan. i fjalët(Itali), lapidarë, ka përfunduar tashmë tëstudimin vetë Sulltanit: mbi njohjen, “O sikurruajtjen dhetrevave evidentimin veriore e përrethvlerave arkeologjike,saj, është edhe historike historia dhe L „Quando alzerai le mani presso il Divino, o officiante e qëndresës për Krishtërimin. Nëse në rrjed- cominciando dalla antichità fin ad oggi. Pen- të dhënat e mbledhura nga mbështetur pranë këshillit mosurbane ta kisha të lagjes dëgjuar “Kala”, kurrë që emrinpërcakton e Shkodrës! kriteret e ndërhyrjes në këtë lagje, nga më të vjetrat në qytet. Për këtë sa che questo legame così antico e la presenza del Divino, nomina anche me peccatore e incolto Joan hën e gjatë të historisë, trevat e tjera shqiptare tradita gojore e materialet popullor – Senatit - vendas, Traditatqëllim, bashkia e lashta ka kulturoreakorduar fondin e artistike, prej 7 milionë zhvil- lekësh, për shtrimin me kalldrëm të rrugëve të lagjes, që odierna degli albanesi sul territorio, possano e Nikolla“. pësuan ndryshime të mëdha në këte drejtim, e gjetura në këte qytet sipas zakoneve të vendit. limido ekonomik të nisë nga eporta krijimtaria e Kalasë, ederi pasur te Kisha artizane, “Shën Maria”. “Në përfundim të studimit mbi njohjen, ruajtjen aiutarci a creare un clima di reciproca fratel- e krahinat e saj malore dhe evidentimin e vlerave arkeologjike, historike dhe urbanetreva e të Veriut, lagjes ‘Kala’, me Shkodrën janë përcaktuar kryeqendër, edhe një qënsërë- lanza tra i nostri popoli e di futuri scambi tra i segue da pagina1-Sheldija 11 Gjush - “Krye- e shquan këte qytet mbi qytetet e tjera të Il- druan duke krijuar një shembull të rrallë në dhe kanë hedhur mjaft ipeshkvia metropolitane e irisë,kriteresh më pas për të ndërhyrje Shqipërisë. në këtë Qysh zonë”. në Sipas vitin tij,212 për lagjen ‘Kala’, në të ardhmen do të zbatohen dhe projekte nostri studiosi e scienziati?» këte drejtim, për vetë shqiptarët, po se po, por «Sarebbe auspicabile tutto ciò. Purtroppo cadiamo in dritë në këte drejtim. Si- të tjera për përmirësimin total të infrastrukturës, me qëllim rritjen e atraktivitetit të kësaj zone historike Shkodrës e dioçezat sufra- para Krishtit, Shkodra pret monedhat e veta edhe për popujt e tjerë më larg. un momento in cui sia in Italia che in Sardegna si è pas Luka David-2 “emri për thithjen e turistëve vendas e të huaj. Rrugët e lagjes ‘Kala’ kanë qenë të shtruara me kalldrëm, por me Onufrigane,” 1958. fq… të bronxëta.kalimin e viteve Që herët gurët ajokanë eshtë dalë nga një vendi qendër dhe e shtrimi 1-Sheldija me kalldrëm Gjush- pritet “t’i Kryeipeshkvia rikthejë lagjes metropoliidentitetin.- avuta una certa reazione verso l’immigrato tout court, a Shkodër përmendet për 2 - Luka David- “Rreth madheDuke tregëtieqenë i vendosur dhe komunikacioni, në kryqëzimin e jo rrugëve vetëm Veri-Jugtane dhee Shkodrës Lindje-Perëndim, e dioçezat Elbasani sufragane,” ka shërbyer 1958. si prescindere dalla qualità degli individui, e tutto ciò per herë të parë nga histori- eksti i mbishkrimitprejardhjes është përkthyer së emrit nga Theo Shko-- përpikë rrethin e rëndësishme e vet, por kalimi edhe dhe për si Kosovën,stacion i rëndësishëm, Ma- Në duke çfarë u përmendur viti Shkodra si qendër filloi urbane, të ketë ushtarake ipesh e- ragioni di ordine pubblico e della attuale crisi economi- ani i madh grek Polibi, që fan Popa: “Kur të ngreshdër” - duartSeminari e tua i teparë Perëndia ndër- lin peshkopale.e Zi e të tjera Pas visebllokimit të Ballkanit. të rrugës Ajo‘Egnatia’ zhvillon nga dyndjet e barbarëve, qyteti i Skampinit nuk përmendej ca. Ragionando in termini antichi, una diaspora illirica o meshtar i Perëndisë, më përmend edhe mua kvijt e saj ende, nuk dihet mirë, por nga një potrebbe essere intravista in quei “Popoli del mare” tra jetoi në shek.e dytë para T kombëtar “Shkodra ndër marrëdhëniemë dhe u shkatërrua tregtare ngame bullgarëtVenedikun, dhe ostrogotëtTriesten, gjatëshkresë migrimit e sllavo-bullgar, Papës, Piu dikuIX, dihetnga shekulli që ajo VI-VII. të ketë Krishtit.Tit Livi e Plini mëkatarin dhe të paditurinshekuj”, piktor Onufrin”. 1994 Fq .223 Vienën e shumë qytete të tjera europiane. Në cui si annoverano i Shardana, che secondo l’interpreta- pasur kryeipeshkvi që nga viti 307 deri në vitin zione di studiosi come lo Schachermeyr e il Bonfante, japin trajtën SCODRA çka Përmbajtja e këtij mbishkrimiQë në na vitin le të 1392 kuptojmë afër fillimin e shekullit të XVII, autorë të ndryshëm“Via Egnatia” se Onufri në atë kohë nuk ishte dorëzuar ende klerik, 601; mbas kësaj periudhe, e deri në 1866 ka si pensa fossero proprio genti di matrice illirica, che rezulton si më e vjetra dhe Shkodrës u dukën turqit, e paraqesinRruga ‘Egnatia’Shkodrën është si njëndërhyrja port plotnë infrastrukturë gjallëri. pasurme te cilën gjithmonë romakët ipeshkvijtëquajnë dhe organizojnë e saj. Duke duke qenë fil- spinte dalla necessità si erano rovesciate verso il del- më e drejta. Por, krahas sepse i lutet meshtarit qëpor ta kujtojë më 1396 gjatë ajopërgatitjes hyri nën së Vetëmluar nënga një gjysma vit, enga dytë skelat e shekullit e saj të u dytë eksportuan p.e.s, një vijë drejtuese mijëvjeçare komunikimi midis Perëndimit dhuratave të shenjtëruara. Mendohet se ky mbishkrim Shkodra, qyteti më i parë i Shqipërisë për zan- ta del Nilo, per poi dirigersi verso la Palestina: molti dokumentave historike, sundimin e Venedikut dhe 17.000dhe Lindjes, fuçi vaj midis ulliri. Adriatikut Në vitin të 1884 poshtëm vjen dhe anija Egjeut verior.ate, për Inxhinierët tregëti, romakëe për krishtërim që ndërtuan (këtu rrugën në arritën qytet dati parrebbero assicurare questa provenienza: la città emri Shkodër del edhe duhet të jetë shkruar përpara vitit 1554, sepse duke u të evitonin me përjashtim të pak rasteve të paevitueshme, ndryshime të menjëhershme të lartësisë së rrugës. nisur nga mbishkrimi tjetërmbas i Onufrit tri vjetësh në kishën , d.m.th.e Shën e parë e cila u përkiste tregtarëve shkodranë. ndodhen tetëmijë të krishterë katolikë dhe për di Sarda (l’odierna Shudah), e la tribù dei Sardeates o Në trasenë e rrugës ‘Egnatia’ gjejmë teknikën e ndërtimit romak të rrugës: arritja e qendrave në mënyrë më degli Ardiei, la città di Pelastae, da cui l’etnonimo di në numizmatikë. Studi- e Premtes në fshatin Valëshmë të 1399, krahinës plasi së Shpatit një kryke-- Me një tregëti mjaft aktive arrinte në një lëvizje, ditë, ka dashur Zoti shtohen), e duke qenë edhe uesi i këtyre monedhave engritje e madhe që pati hyrjetë drejtpërdrejtë,– dalje detare, komode, prej 216ekonomike, anijesh përpjekjeve me një përSeli të evituare “Valisë” përmbytjet dhe e dhe konsullatave uljet e terrenit të Gjerman me forcë.- Pelaestini o Pelasgi e altre cose ancora.» mi edhe këtë shtojcë:”…….. më përmend edhe mua Sistemi rrugor i kohës romake në zonat qendrore të Shqipërisë, duket i ndërtuar në kohën perandorake, të hershme dallon në këte mëkatarin, prift Onufrin, sipiktorin përfundim dhe Protopapë fitimin etë disaNe- tonazh prej 62479 ton. Pazari i Shkodrës, që isë, Francës, Shenjti At Papë Piu i IX, me dijen drejtim dy prerje: rreth shek. III-II para erës përbëhet nga 4 drejtime kryesore: 1) rruga gjatësore bregdetare nga Dyrrachium deri në Aulon, e cila ishte «Pensa che ci possano essere altre iniziative - okastrës”.të drejtave, mbasi gjyqi i paqes, gjyqi civil e zë fill qysh më 1501, një ndër më kryesorët e me urtinë e vet e pa të udhës t’ia kthejë nder- non solo dei saggi scritti, ma anche iniziative sonë - greq. SKO-DRINON, dhe pas vitit 168 penal, administrata bashkiake, ishin në dorën në Shqipëripjesë e rrugës e në nga Ballkan, Epiri jugor kishte deri mbi në 2500Dalmaci; dy -2) Rrugë tërthore me drejtimin veriperëndim-juglindje, e Një mbishkrim tjetër po në këtë kishë jep vitin përbërë nga rruga e brendshme nga Dyrracium deri innë dheAntipatrea, emrin ee cilakryeipeshkvisë, duke u zgjatur duke arrinte emëruar deri në accademiche - per mettere più luce su questi ar- para erës sonë, greq. SKODRI-NON.” 1554,e këshillit i cili na popullor-Senatit-bën të mendojmë se dhe Onufri të gjyqtarëve ka lindur qane, magazina e firma grosiste,100 bujtina për kryeipeshkëv Carlo Pooten, i cili mbetet gomenti e svelare il mistero del passato dei nostri Emri i lashtë Shkodër ka kaluar nëpërmjet fushën e Larisës; 3) rruga e tretë përbëhej nga rruga ‘Egnatia’, që nga Apollonia në juglindje e drejtohej dhevendas. jetuar nëNë shekullin këte këshill e XVI. merrnin Onufri pjesë veprimtarinë pesë vetë e dhedrejt përshkohej verilindjes nga në Elbasannjë mori (në njerëzish ditët tona); vendas dhe e katërta, ende ishte Kryeipeshkëv vazhdim i rrugës i Tivarit. nga Apollonia Kjo e mirë ne Elbasan, i takoi popoli?» gojës së shqiptarve që nga koha pararomake tij nganuk vegjëliae zhvilloi dhe vetëm pesë nëpër nga kishat parësia. e Shpatit Sundimtari dhe të dheqë të duke huaj.Shkodra, u bashkuar kryeqendërme një rrugë vilajeti,perëndim-lindje kishte qëShkodrës vinte nga mëDyrrachium 15 mars kalonte 1867. në luginën e mesme «Indubbiamente. Bisognerebbe che studiosi albanesi si occupassero della “Cosa sarda” per vedere se indi- duke u ndërtuar nga dy fjalë të lashta vendëse Beratit,venedikas por e kishteshtriu edhepranë jashtë tij një kufijve përkthyes. të Shqipëri Sipas- një tëpozitë Shkumbinit të rëndësishme duke u ngjitur ekonomike: deri në vijën Vendosur ujëndarëse midisEshte pellgut kjo pra, të Shkumbinit Shkodra, dheura pellgute perjetshme të Drinit. lid- “Shko” dhe “Drin” pra, me kuptimin “qytet i së.Gopqeviç Në afresket dhe e Hecquard kishës së Apostujve, Venediku të bëri Shenjtë shumë në buzë liqenit, e lidhur me detin Adriatik nepërm- hese e Shqiperise me Europen. viduano loro, nuclei di comune civilizzazione e altret- ndërtuar aty ku shkon Drini“ duke vërtetuar Kosturmeremetime gjejmë këtë në mbishkrimkështjellën të e Shkodrësshkruar nga dhe dora prej e tanto sarebbe sperabile che se non degli accademici, kështu autoktoninë e shqiptarëve në viset ku ata Onufrit:viti 1461-1474 “U pikturua vazhdoiprej Onufrit forcimi të ardhur i mureve kohët etë fun ka-- dei curiosi, degli sperimentatori ragionevoli, delle per- dit nga qyteti i shkëlqyer i Beratit”. Afresket datojnë segue da pagina 13 sone prive di pregiudizi e dotate di lume di cervello banojnë që në lashtësi. Shkodra, në transkrip- lasë me mjeshtra vendas e dalmatinë. viceversa si occupassero della “Cosa albanese” tra di timin latin Scodra, fillimisht ka qenë qytet i il- rreth Nëvitit vitin 1547. 1474 Gjithashtu turqit Onufri sulmuen ka pikturuarShkodrën ikonat nën murale edhe në Manastirin e Sepçes në Shkup, kishën noi, magari studiando approfonditamente i loro dialetti, irëvet Labeatë prej të cilëve mori emrin Liqeni: komandën e Sulejman Pashës, i cili e mba- tradizioni e toponomastica. Purtroppo scontiamo un pe- e “Metamorfozës” në manastirin e Zërzes etj. Onufri Origjina shqiptare e Palus Labeatis, duke u bërë më vonë kryeqytet jti të rrethuar prej 17 majit deri më 17 gusht so negativo: che siamo popoli numericamente piccoli e i mbretërve ilirë që, si thuhet, e shtrinë sundi- përveç pikturave murale ka bërë edhe mjaft ikona të non so quanti in Albania e Sardegna sarebbero disposti lëvizshme,megjithatë nga patë cilate futur mund në tëdorë. veçojmë Në atopranverën të Kishës e qyteterimit ne Sardenja min e tyre që prej Friulit deri n’Ambrakje në vitit 1474 Sulltan Mehmeti II erdhi me 150.000 ad approfondire queste sottili relazioni.» Vangjelistra dhe të Shën Mitrit në kalanë e Beratit. rania e diasporës Shqiptare në Itali kufi të Greqisë. Me rrugë të hapur nga deti, në luftëtarë,Në kompozicionin shumë të e paisurikonave me bizantine municion, Onufri armë ruan e ato kohë të lashta, ajo u bë zot i Adriatikut kur topa, duke shkrirë metalin e sjellë nga Anadolli Centro Ottico është ndër më të shumtat dhe më kon- «Quale sarebbe il suo messaggio per il lettore me fanatizëm traditën bizantine dhe kanonet e kishës. stantet që njihen historikisht, duke ni- albanese, e quale sarà l’argomento della sua shtynte anijet e veta liburnike. Kjo vazhdoi deri në vend, në lagjen Tophanë, prej nga ka marrë «P Ikonat e tij paraqesin pasazhe biblike, si “Lindja e sur që nga antikiteti e duke vazhduar deri më prossima opera?» në shek. II para Krishtit, e kur u (k)thye Genci, Krishtit”,emrin që“Hyrja e ruan e Shën ende Mërisë sot. E, në ndërsa Tempull”, vështronte “Shpër- sot në ditët tona. Mendoni se kjo lidhje kaq an- «Un mio desiderio culturale sarebbe che si sviluppasse ndër dokumentat romakë u quajt “oppidum fytyrimi”me zili etj. Kalanë Onufri ka e qenë Shkodrës, prift i martuar duke parëdhe ka mad pa-- ELMAR tike dhe prania e sotëme shqiptare në territorin un filone anche aldifuori dell’Albania di rivalutazione civium romanorum”, çka është e besueshme, surhërinë, fëmijë, bukurinënga të cilët e vetëmqëndresën njëri është e saj bërë heroike, i njohur. tha italian, mund të ndihmojnë në krijimin e një delle antichità illiriche, come è successo per altre an- mbasi, siç u vërtetua më vonë, ilirët hipën deri Ai fjalëtështë qëNikolla, do të i mbeteshincili ka vazhduar në histori: traditën ”Sa e familjes. çerdhe •OPTOMETRIA klime vëllazërore reciproke midis popujve tanë tiche popolazioni indoeuropee quasi dimenticate (pen- në zyrat më të larta romake duke u bërë edhe Këtëtë bukure vërteton paska një zgjedhurmbishkrim shqipja që është për shkruar të ruajtur nga • •CONOptTATToOLOmetriaGIA dhe gjithashtu shkembimeve të ardhëshme midis siamo alla fortuna delle saghe celtiche). Il mio desiderio përandorë, si Probi, Valentiniani, Diokleciani vetëzogjt dora e e vetNikollës “, dhe mbi i portënturpëruar perëndimore kthehet brendanë Stam ki-- •RIEDUCAZIONE VISIVA studjuesve e shkencëtarëve?» scientifico è sperare di lavorare a un prossimo saggio in etj.-1 Shkodra, kryeqendra e Shqipërisë së shësboll së Shën mbasi Mërisë kishte Vllaherna hedhur në mbi Berat. të „Piktori rreth 3000është • Contattologia «Unë uroj që kjo gjë të ndodhë. Fatkeqësisht ndodhemi cui possano approfondire alcuni aspetti di ricostruzione •OCCHIALI dall’economico në një moment që ashtu si në Itali edhe në Sardenjë ka storica e culturale lasciati in sordina nelle “Origini al- Veriut, njihet si një ndër qytetet më të lashta Nikolla,gjyle hekuribiri i Onufrit, e po aq viti guri. 7086 Ndërkaq sipas kalendarit Kalaja mbrobizan-- al firmato tin dhe 1578 sipas atij Gregorian”. Mund të mendojmë • Rieducazione visiva patur një farë reagimi ndaj emigrantëve në vetvete (tout banesi della civiltà in Sardegna”, cioè non solo parole, që në Epokën Ilire, si një qytet dhe kryeqytet hej prej jo më shumë se 1.600 shkodranëve ma oggetti, tradizioni, correlazioni, simboli. E ora, se se në vitin 1756 Onufri nuk jetonte më dhe biri i tij •OCCHIALI DI MARCA court), që nuk merr parasysh cilësitë personale të indi- ku tremijë vjet më parë, jetuan e mbretëruan nën prijësin domenikan Bartolome Epiroti dhe • A OPREZZIcchiali ECC EZIONALIdall’economico al vidëve,firmato dhe e gjitha kjo për arsye të rendit publik dhe të permettete, vorrei congedarmi da voi usando il tipico Agroni, Teuta e Genti.Gjatë shekujsh ka qenë Nikollaatë françeskandel si vazhduesi Pali i veprës prej Matit. së mjeshtrit Herën të madh e dytë, të krizës aktuale ekonomike. Duke arsyetuar në aspektin vostro verbo dei saluti: falem, che secondo il grande vatër luftrash e përpjekjesh për liri. Rrebeshi ikonografisë.Ahmet Pasha Gjithashtu do të nëzgjidhte Kurjan 40.000të Fierit nëushtarë kishën tëe • •CONOTcchialiROLLI DELLA di ma VISrTAca a prezziantik, eccezionaliegzistencën e një diaspore ilire mund ta shohim Eqrem Çabej deriva dal latino CHALARE, preservato sllav i mesjetës e bëri atë “xhevahir të kurorës Shëntjerë Kollit dhe teologu me 24 Theofan janar Popa 1479 ka dozbuluar të arrinte edhe një ta • GRAContTUITIrolli della vista grtekatuiti “Popujt e detit” midis të cilëve përfshihen Shar- anche in sardo e in corso, solo che nelle due isole si usa së Rashës “ e, për një kohë prove, të Princit mbishkrim tjetër, në të cilin biri i Onufrit Nikolla ka danat. Populli i Shardanëve, që sipas interpretimeve col solo valore originario di “scendere”: falare. Pertanto pikturuarmarrë kishënKalanë duke dhe pasurShkodrën si ndihmës sidoqë një me ikonograf kushte trashëgimtar të Derës së Nemanjes, i cili banon- mjaft dinjitoze për të rrethuarit, që të merrnin VIA GASPERINA, 220 të studjuesëve Schachermeyr dhe Bonfante mendohej a voi tutti: faleminderit.» tjetër Joanin. „Kur të ngresh duart para Perëndisë, o via gasperina, 220. Roma.se ishin Tnjerëzel. me06/7231552 origjinë ilire, të shtyrë nga nevoja te pak larg qytetit, n’atë vend që Venedikasit meshtararmët, i Perëndisë,plaçkat dhe më gjëratpërmend e shejta edhe mua e të mëkatarin shtrenjta ROMA - TEL. 06/7231552 u spostuan drejt deltës së lumit Nil, për tu drejtuar «Grazie a Lei Dott. Areddu per averci lasciato dhe të paditurin Joanin dhe Nikollën“. më vonë drejt Palestinës. Janë të shumta të dhënat që questa piacevole intervista!» Storia Anno 9 n.2 Maggio 2011 pagina 4 Mbretërit Shqiptarë të Egjyptit I Re Albanesi d’Egitto Historia e dinastise 150 vjeçare të mbretërve shqiptare Nga: Auron Tare, Tiranë È storicamente ritenuto il padre fondatore dell’Egitto qe sunduan Egjiptin. Gjithshka ka nisur me oficerin moderno. Del suo nome esistono numerose varianti: otoman me origjine shqiptare Mehmet Aliu. la più corretta è Mehmet Ali. ur jahti mbreteror “Mahroussa” la por- malisht njihte pushtetin a storia della dinastia Istanbul ed ecco, un altro, aveva appena ottenuto il Ktin e Aleksandrise ate vjeshte te 1952-shit, e Sulltanit. Mbreti Said Ldi 150 anni dei re paese delle piramidi, un territorio per cui due fig- askush nuk mund te imagjinonte se sebashku me ndoshta kishte ndermar- albanesi che hanno reg- ure leggendarie, come Napoleone e l’Ammiraglio anijen luksoze po zhdukej pertej horizontit edhe rjen me te veshtire, pasi nato sull’Egitto. Tutto Nelson, si erano scontrate per averlo in pugno, nje prej dinastive mbreterore me te famshme ne i duhej qe te kryente è iniziato con l’ufficiale senza alcun successo. Per lungo tempo Muhamet Lindjen e Mesme e njohur boterisht per origjinen nje sere reformash dhe ottomano d’origine alba- Ali ebbe un ruolo rilevante nello scenario europeo. e saj shqiptare. Nje dinasti, e cila kishte lindur dalengadale te trans- nese Mehmet Aliu. Durante la rivoluzione greca, egli invase l’isola di nga tymrat e betejave, kur nje oficer i ushtrise formonte nje pjese te Quando lo yacht re- Creta e minacciò seriamente il fragile stato greco Otomane ishte derguar per te frenuar pushtimin ushtarakeve te tij am- ale “Mahroussa” lasciò ma, con l’intervento delle grandi potenze, si ritirò. francez te Egjiptit, dhe pasi ja kishte dale mbane, bicioze, qe bridhnin il porto di Alessandria Dopo la sua morte il controllo fu preso dal princi- quell’autunno del 1952, pe Said che, con l’aiuto dei collaboratori del padre i hypur maje kalit dhe me shpate ne dore, kishte me shpate ne dore pas nessuno poteva immagin- consolidò il potere, trasformandosi in un regnante thirrur ndjekesit e tij qe ta ndiqnin drejt majes se lavdise dhe plackitjeve are che assieme alla nave supremo in Egitto, ma che formalmente riconosce- pushtetit. Pushtet te cilin, vetem tashti, pas me ne administraten e push- lussuosa stava scompar- va il potere del Sultano. Il re Said aveva dinnanzi a se 143 vjetesh, po ja hiqnin pinjolleve te tij. Jahti tetit te tij. Mbreterimi i endo aldilà dell’orizzonte sé forse l’impresa più ardua, poiché doveva comp- Mahroussa mbante ne bord Mbretin e fundit te tij zgjati deri me 1863, anche una delle dinas- iere una serie di riforme e lentamente trasformare Egjiptit, Farukun, mikepritesin e homologut te tij kur vendin e tij do ta tie regnanti più famose una parte dei suoi ambiziosi militari, che corre- te rrezuar Zog, i cili i rrethuar vetem nga rojet merrte i biri, Ismaili. Do dell’Oriente Centrale, vano con la spada sguainata dietro alla gloria e alle e tij personale qe tradicionalisht ishin shqiptare te ishte Mbreti Ismail ai, mondialmente nota per razzie, nell’amministrazione del suo potere. Il suo po linte pallatin mbreteror. I detyruar nga nje qe do ta transformonte la sua origine albanese. regno durò fino al 1863, quando il suo posto sare- grusht shteti i oficereve prosovjetike te ushtrise Egjiptin ne nje nga Una bbe stato preso dal figlio, Ismail. Sarebbe stato il se tij qe sollen ne pushtet Naserin, mbreti Faruk vendet me kozmopolite dinastia, nata tra le re Ismail quello che avrebbe trasformato l’Egitto po largohej keshtu nga Egjipti duke i dhene fund dhe do te hapte rrugen polveri delle battaglie, in uno dei paesi più cosmopoliti e che avrebbe edhe mbreterimit me jetegjate qe nje familje me e modernizimit. I edukuar ne Paris dhe Viene, quando un ufficiale dell’esercito Ottomano era aperto le porte alla modernità. Educato a Parigi origjine shqiptare ka pasur ndonjehere. njohes i shkelqyer i nje numer gjuhesh europi- stato mandato con lo scopo di frenare l’invasione e Vienna, eccellente conoscitore di un vasto nu- Themeluesi i Dinastise shqiptare te Egjiptit, ane, megjithese ne koke mbante fezin tradicional francese dell’Egitto, e in seguito al raggiungimento mero di lingue europee, seppur indossasse sul oficeri i kavalerise Otomane, Muhamet Ali, i lin- turk, ai admironte Europen. Dhe u perpoq qe, dello scopo, salito sul capo il fez tradizionale turco, ammirava l’Europa. dur ne Kavalla te Greqise nga prinder shqiptare, gjate sundimit te tij, Egjipti te rivalizonte obor- suo cavallo con la spada sguainata, aveva richia- E cercò che, durante il suo regno, l’Egitto rivitaliz- pasi theu kasten ushtarake te Mamlukeve, te cilet ret mbreterore me te fuqishme te Europes. Gjate mato i suoi seguaci perché lo seguissero verso la zasse i cortili reali più potenti d’Europa. Durante kontrollonin Egjiptin, u be sundimtar i plotfuq- regjimit te tij, kolonia e shqiptareve ne Egjipt, cima del potere. Potere che, solo adesso, dopo il suo regno, la colonia degli albanesi in Egitto, ishem i vendit, por nen varesine formale te Stam- apo sic njihej, “shqiptaret e Misirit”, njohu nje 143 anni, stavano togliendo alla sua progenie. o come veniva riconosciuta, “gli albanesi di Mi- Lo yacht Mahroussa aveva a bordo l’ultimo Re sir”, conobbe una grande crescita. Gli albanesi bollit, ne fillimin e shekullit te 19-te. Ne ngjitjen rritje te madhe. Shqiptaret ishin vendosur krye- d’Egitto, Faruk, colui che aveva dato il benv- si trovavano principalmente a Cairo e in Alex- e tij te rrufeshme drejt pushtetit, nje rol te madh sisht ne Kajro dhe Aleksandri dhe zinin poste enuto al suo omologo ormai decaduto Zog, che andria e occupavano posti di potere all’interno luajten edhe regjimentet e tij te shqiptareve, te kyce ne administrate dhe ushtri. circondato solo dalle sue guardie personali, tradiz- dell’amministrazione e dell’esercito. cilet ishin edhe fuqia e tij e vertete. Rolin e madh Ismaili njihet gjithashtu si nje nga ndertuesit ionalmente di origine albanese, lasciava il palazzo Ismail viene riconosciuto anche come uno dei te trupave shqiptare nen komanden e Muhamet me te medhenj te Egjiptit modern. Nje numer reale. Obbligato a ciò da un colpo di stato degli più grandi costruttori dell’Egitto moderno. Un Aliut, si gjate luftes kunder Napoleonit, ashtu i madh ndertesash publike dhe pallatesh mad- ufficiali prosovietici del suo esercito che portarono grande numero di edifici pubblici e palazzi mag- dhe gjate luftes per kontrollin e Egjiptit, e konfir- heshtore u ndertuan nen regjimin e tij. Abedine poi al potere Naser, il re Faruk si stava così al- nifici furono costruiti sotto il suo regno. Abedine mojne nje numer i madh deshmitaresh, qe kane Palace, pallat madheshtor i ndertuar nga Ismaili lontanando dall’Egitto dando fine anche al regno Palace, un palazzo meraviglioso costruito da Is- lene kujtimet e tyre per ate kohe. Vete Gjenerali me 1874, eshte edhe sot rezidenca zyrtare e più longevo che una famiglia d’origine albanese mail nel 1874, è tutt’oggi la residenza ufficiale Napoleon deshmon per masakren qe trupat e tij Presidentit te Egjiptit. Nga 1862 deri me 1879 abbia mai avuto. del Presidente d’Egitto. Dal 1862 al 1879 il kryen kunder roberve shqiptare, qe iu dorezuan numri i shkollave u rrit nga 185 ne 4817. Ne Il fondatore della Dinastia albanese d’Egitto, numero delle scuole crebbe da 185 a 4817. In atij ne betejen prane nje fshati te Aleksandrise. nje kohe kur Perandoria Otomane nuk kishte l’ufficiale della cavalleria Ottomana, Muhamet Ali, un momento in cui l’Impero Ottomano non pos- Anglezi Martin Leak, konsull ne Janine prane asnje meter hekurudhe, ne Egjypt u ndertuan nato a Kavala, Grecia, da genitori albanesi, dopo sedeva nemmeno un metro di ferrovia, in Egitto Ali Pashes, nje tjeter njohes i mire i shqiptareve, rreth 1.185 milje te tilla. Ne Kajro dhe Alek- aver rotto la casta militare dei Mamluk, che con- ne vennero costruite all’incirca 1185 miglia. A shkruan se “trupat shqiptare ishin repartet e sandri dilnin rreth 28 gazeta ne gjuhe te ndry- trollavano l’Egitto, divenne il re plenipotenziario Cairo e Alessandria vedevano la luce 28 giornali zgjedhura te Muhamet Aliut”. Te famshme jane shme. Rreth 100 mije te huaj, te inkurajuar nga del paese, ma sotto la dipendenza formale di Is- in diverse lingue. All’incirca 100 mila stranieri, pikturat e piktorit frances Leon Zherom me tema nje klime e vertete kozmopolitane qe regjimi i tanbul, all’inizio del 19° secolo. Nella sua fulmin- incoraggiati da un vero clima cosmopolita creato nga Egjypti, ku ushtaret shqiptare jane pikturuar Ismailit kishte krijuar, jetonin ne Egjipt. Sipas ea scalata al potere ebbero un grande ruolo anche dal regime di Ismail, abitava in Egitto. Secondo me ngjyra mjaft te gjalla. Eksploratori i famsh- gazetarit amerikan J.C.McCoan, Opera e Kajros i suoi reggimenti albanesi, che costituivano anche il giornalista americano J.C.McCoan, l’Opera di em anglez, Sir Richard Burton, ne kujtimet e tij e themeluar nga Ismaili, “rivalizonte me sukses il suo vero potere. Il grande ruolo delle truppe Cairo fondata da Ismail “rivitalizzava con succes- te famshme kujton kohen kur ne “shoqerine e Operat e Parisit dhe Londres me sofistikimin dhe albanesi sotto il comando di Muhamet Ali, sia du- so le Opere di Parigi e di Londra con la sofisti- miqve te tij oficereve shqiptar ne Kajro....ishte emrat e medhej qe terhiqte”. Megjithese Ismaili rante la guerra contro Napoleone, che durante la catezza e i grandi nomi che attraeva”. Seppur arrestuar nga policia egjiptiane per prishje te qe- kishte themeluar edhe Muzeumin e Artit Islamik, guerra per il controllo dell’Egitto, viene conferma- Ismail avesse fondato anche il Museo dell’Arte Is- to da un grande numero di testimoni, che hanno tesise publike”. ai i kerkon te madhit Gusepe Verdi te kompozoje lamica, chiede al grande Giuseppe Verdi di com- lasciato ai tempi il loro ricordo. Lo stesso Gener- Ngjitja e Muhamet Aliut drejt pushtetit ofronte nje Opera madheshtore me teme Egjiptiane. Dhe porre una gloriosa Opera con un tema Egiziano. ale Napoleone testimonia sul massacro che le sue mundesi te pafund per bashkeatdhetaret e tij, keshtu, sot ne kemi te famshmen Aida, e cila u truppe compirono contro gli schiavi albanesi, che E così, oggi abbiamo la famosa Aida, che venne te cilet kontrollonin ushtrine. Nje numer i madh shfaq per here te pare ne perurimin e Kanalit te si costituirono a lui nella battaglia vicino al villag- per la prima volta rappresentata all’inaugurazione aventurieresh, mercenaresh, kerkues te fatit Suezit. Sipas nje zyrtari britanik qe shoqeronte gio di Alexandria. L’inglese Martin Leak, console del Canale di Suez. Secondo un ufficiale britan- apo lavdise, me prejardhje nga trojet shqiptare, Princin e Uellsit ne Egjypt me 1873, “Oborri a Giannina presso Ali Pasha, un altro buon cono- nico che accompagnava il Principe di Wells in mbushen radhet e ushtrise apo administrates Mbreteror i Egjyptit ishte i barabarte me obor- scitore degli albanesi, scrive che “le truppe al- Egitto nel 1873, “il Cortile Reale d’Egitto era se re qe ushtaraku shqiptar po krijonte. Rreth ret me te njohura ne Europe”. Por e gjithe kjo banesi costituivano i reparti prescelti di Muhamet equivalente ai cortili più conosciuti d’Europa”. 20.000 “turq”, sipas bashkekohesve, ishin kasta madheshti dhe keto suksese te Ismailit do te ishin Ali”. Sono famosi i quadri del pittore francese Ma tutta questa magnificenza e questi successi e re e perkrahur nga Aliu, qe kontrollonte nje mjaft te kushtueshme dhe shpeshhere me pasoja Leon Jerome con temi dall’Egitto, dove i militari di Ismail sarebbero state molto costose e spesso hapesire te pafund si Egjipti. Fuqia dhe pasuria fatale per ekonomine egjiptiane. Me 1873, finan- albanesi sono stati dipinti con colori molto vivaci. dalle conseguenze fatali per l’economia egiziana. e nje prej familjeve me te degjuara shqiptare, qe cat e tija filluan te japin shenja dobesimi, si pasoje Il famoso esploratore inglese, Sir Richard Burton, Nel 1873, le sue finanze iniziarono a dare segni do te luante nje rol te madh ne historine e Shqi- e shpenzimeve kolosale. Dhe Ismaili do te hynte nelle sue famose memorie ricorda il tempo in cui di debolezza, come conseguenza delle spese co- perise, ajo e Vrioneve, i ka rrenjet, pikerisht, ne ne historine e dinastise me origjine shqiptare si “nella compagnia dei suoi amici ufficiali albanesi lossali. E Ismail sarebbe entrato nella storia della fushat e betejave egjiptiane dhe sallonet e Mu- sundimtari qe humbi, ndoshta nje nga arritjet me a Cairo...era stato arrestato dalla polizia egiziana dinastia d’origine albanese come il regnante che hamet Aliut. Shqiptari i atyre viteve ishte ndoshta te medha te gjyshit dhe babait te tij, Kanalin e per disturbo alla quiete pubblica”. perse, forse una delle conquiste più grandi del ne apogjeun, qe shqiptaret mund te kene arritur Suezit i cili u ble ne menyre te rrufeshme dhe La salita di Muhamet Ali verso il potere offriva nonno e del padre, il Canale di Suez, che fu ac- ne shekuj. Hapesirat Otomane u ofronin mundesi mjaft sekrete nga Qeveria Angleze. possibilità interminabili per i suoi connazionali, quistato in modo fulmineo e abbastanza segreto te medha, te cilat ishin shume te prekshme dhe Perfundimi i ketij operacioni do te ishte edhe a guida dell’esercito. Un grande numero di av- dal Governo Inglese. La conclusione di questa shembujt mjaft konkrete. fillimi i renies se Ismailit. Per te ndaluar ndikimin venturieri, mercenari, ricercatori della fortuna o operazione sarebbe stata anche l’inizio della Nje shqiptar nga Tepelena sundonte nje pjese anglez ne Egjipt, ai u perpoq qe te kryente nje della gloria, di origine albanese, riempirono le file caduta di Ismail. Per poter fermare l’influenza te mire te tokave Europiane te Perandorise. Nje sere reformash, por anglezet, per te mos humbur dell’esercito o della nuova amministrazione che inglese in Egitto, egli tentò di compiere una serie shqiptar tjeter ishte Kryeveziri ne Stamboll dhe nje nga trofete me te cmuara qe kishin ne rrugen il militare albanese andava creando. All’incirca di riforme ma gli inglesi, per non perdere uno 20.000 “turchi”, secondo i contemporanei, erano ja, nje tjeter, sapo kishte shtene ne dore vendin e e tyre detare drejt Indise, bene nje presion te dei più preziosi trofei al loro possesso lungo la la nuova casta appoggiata da Ali, al controllo di piramidave, nje territor, per te cilin dy figura legj- jashtezokonshem prane Sulltan Abdyl Hamitit, via marittima verso l’India, fecero una pressione uno spazio infinito come l’Egitto. Il potere e la incredibile presso il Sultano Abdyl Hamit, così endare, si Napoleoni dhe Admirali Nelson, ishin si dhe krijuan kushte per nje grusht shteti nga ricchezza di una delle famiglie più note albanesi, perplasur per ta pasur ne dore, por pa sukses. ushtria egjiptiane. Me 26 Gusht 1879, nje tele- come crearono le condizioni per un pugno di che avrebbe avuto un grande ruolo nella storia stato da parte dell’esercito egiziano. Il 26 Ago- Per nje kohe te gjate, Muhamet Aliu luajti nje gram tashme i famshem mberrin nga Stambolli dell’Albania, quella dei Vrioni, ha le sue radici rol te rendesishem ne skenen europiane. Gjate ne Rezidencen qeveritare ne Abedine Palace sto 1879, un telegramma ormai famoso giunse a proprio nei campi di battaglia egiziani e nei sa- Istanbul nella Residenza governativa di Abedine revolucionit grek, ai pushtoi ishullin e Kretes dhe dhe i drejtohet “Ish-Mbretit Ismail Pasha”, ku loni di Muhamet Ali. L’albanese di quegli anni si kercenoi seriozisht shtetin e brishte grek, por, me e informonte se tashme Mbreti i Egjiptit do te Palace e si rivolgeva “al’’Ex-Re Ismail Pasha”, trovava forse all’apogeo che gli albanesi possano informandolo che ormai il Re d’Egitto sarebbe di- nderhyrjen e fuqive te medha, ai u terhoq. ishte i biri i tij. Ismaili, pa bere asnje rezistence, aver mai raggiunto nei secoli. Gli spazi Ottomani venuto suo figlio. Ismail, senza fare alcuna resist- Pas vdekjes se tij, kontrollin e mori Princi u largua me jahtin Mbreteror Mahroussa per ne offrivano grandi opportunità, ben tangibili e dagli enza, si allontanò con lo yacht Reale Mahroussa Said, i cili me ndihmen e bashkepunetoreve te te Napoli, ku Mbreti Umberto i Italise i dha si rezi- esempi decisamente concreti. Un albanese di Te- verso Napoli, dove il Re d’Italia Umberto gli diede atit te tij, e konsolidoi pushtetin, duke u kthyer dence vilen La Favorita. pelena regnava su buona parte delle terre Europee come residenza la villa La Favorita. ne nje sundimtar absolut ne Egjipt, por qe for- (Vijon numrin e ardhshëm) dell’Impero. Un altro albanese era un Gran Visir a (Continua al prossimo numero) pagina 5 Anno 9 n.2 Maggio 2011 Attualità Arbëreshë dhe shqiptarëfaqja 5në - attualità dyert – e Romës Arberesh e albanesi alle porte di Roma ë 1919 në një vizitë që bëra në manastirin Nga: Ylli Polovina, Tiranë degli arbëresh lo misero in mezzo e non riuscivano MGrotaferrata afër Romës i ndjeri Don Sof- a separarsi da lui. Qualcuno intenzionato a capirlo ronio Gassisi duke treguar bibliotekën e konven- in profondità si “lamentò” dell’assenza del discor- tit mori një kodeks mbi pergamene nga dollapi so in italiano. L’albanese moderno era compreso më të djathtë duke hyrë nga dera, në dhomë të da pochi partecipanti. Sfortunatamente in quella dorëshkrimeve: ishte një libër që miku im e kuj- conferenza a causa di un incomprensione o di una tonte të mezit të parë të shekullit të katërmbëdh- cattiva interpretazione la parola di Ismail Kadare jetë, në gjuhën greqishte. Po në të ishte një faqe non fu accompagnata tradotta in albanese. e gjysmë tekst shqip. Desha të nxjerr një kopje të A Grottaferrata si trova anche la villa di Kle- asaj cope ose ta fotografoj; Sofronio Gassisi më jdi Kadiu, il famoso ballerino albanese, noto da tha se së shpejti do të botonte një studim mbi të. tutti noi per il grande successo in Italia. La bella Që atëhere më nuk më ra udha të vete në Romë, struttura immersa nel verde si trova nelle pros- veçse për të këmbyer trenin dhe s’kam ndonjë simità di chi lo ha supportato, la coppia artistica tjatër të re jashtë atyre që më ka shkruar Sofronio Maurizio Costanzo e Maria de Filippi. Mentre la duke përsëritur premtimin se do ta botojë copën seconda casa di Klejdi ha uno spazio ristretto, që na prek dhe na intereson kaq shumë. Mjerisht quella dei suoi due potenti amici occupa un intera kallogjeri simpatik vdiq në 1922 dhe dokumenti parete sulla collina con alberi e strutture fiorate. (që mbase është edhe një shekull më i vjetër se ay A Grottaferrata abita anche un’altra ballerina fa- i Laurentinës) po rri në gjumë. Desha ta shpëtoj mosa, Anbeta Toromani. Ma lei, nella città ricca prej vdekjes duke lajmëruar ata që nuk tremben di storia albanese non possiede una villa, né tanto nga punimi”.Studjuesi nga Tirana, Emil Lafe, një meno una casa di proprietà. Ha un appartamento nga të rrallët e albanologjisë shqiptare që shkon in affitto. Comunque i nostri due emigrati dopo për punë në bibliotekën e Manastirit, iu desh në il 1990, essendo nomi contemporanei, vengono spesso citati per il loro egame con Grottaferrata, një intervistë ti shpjegonte botuesit të “Rrënjët-Le cosa che non avviene con un altro nome, seppur Radici” përse nuk po binin në gjurmë të doku- imponente e registrato nella storia mondiale. Egli mentit të dëshmuar bindshëm nga Mitat Frashëri. è il re Faruk, il bisnipote di Mehmet Ali Pasha, la Ai pohoi se për shkak të vlerës së rrallë të librave Abazia San Nilo Grottaferrata dinastia albanese fondatrice dello stato moderno të ruajtura aty (ka të tillë që kushtojnë deri edhe d’Egitto. Egli è deceduto nel 1965, a soli quaran- 2 milionë euro), duket e vështirë që punonjës të shqiptar, për shumë kohë edhe profesionist në el 1919 in una visita fatta al Monastero a Grot- tacinque anni. La sua morte è stata dubbia, non saj (nuk janë murgjë por nëpunës të emëruar nga shërbimet e fshehta, Irakli Koçollari. Ntaferrata vicino a Roma, mostrando la bib- convincente l’evento naturale. Tra le altre esiste shteti), ti nxjerrin në sallën e leximit. Emil Lafe Vila e madhe ku në Grotaferrata mbreti Faruk lioteca del convento, Don Sofronio Gassisi prese su di lui una pubblicazione dello storico albanese, po ashtu pati shprehur dëshpërimin se mungesa ka jetuar vitet e fundit tashmë është blerë nga in mano un codice su pergamena dall’armadio per diverso tempo anche un professionista dei e depërtimit deri tek misteri i përfolur, ç’ka po të Abazianjë bashkësi San fetare Nilo e Grottaferrata krishterë, por mjafton të sulla destra entrando dalla porta, nella stanza dei servizi segreti, Irakli Koçollari. La grande villa a gjendej e zbulohej do të përbënte një ngjarje të qëndrosh disa çaste para saj për të ndjerë që manoscritti: si trattava di un libro che il mio amico Grottaferrata in cui il re Faruk ha vissuto gli utimi jashtzakonshme në historinë tonë, ka të bëjë edhe ajo ndërtesë ka një forcë magjike të të kthejë ricodava appartenente alla prima metà del quat- anni è ormai stata acquistata da una comunità re- me një fakt tjetër: ka ndërruar jetë arkimandriti mbrapsht në kohë, në ato çaste kur monarku me tordicesimo secolo, in lingua greca. All’interno ligiosa cattolica, ma basta soffermarsi alcuni attimi Marko Peta, njohësi i madh e mbase i fundit i të origjinë shqiptare, i dhjeti sundimtar i Egjyptit conteneva una pagina e mezzo di testo in alba- davanti ad essa per per sentire che possiede la gjitha të fshehtave të bibliotekës së jashtëzakon- nga dinastia e Mehmet Ali Pashës, shëtiste vet- nese. Desideravo trarre una copia di quella parte forza magica di farti tornare indietro nel tempo, shme të Manastirit San Nilo. mitar në kopshtin e saj të madh. Kishte lindur o almeno fotografarla; Sofronio Gassisi mi disse che in quei momenti in cui il monarca con origini al- Tashmë natyrshëm mund të mos e përmbash Arbëreshnë Karjo në 11e albanesishkurt 1920 alle dhe vetëmporte 16 di vjeç, Roma presto avrebbe pubblicato uno studio su di esso. Da banesi, il decimo sovrano d’Egitto della dinastia pyetjen “Kur do të ndodhë që studiues, mjete më 28 prill 1936, qe shpallur mbret. U rrëzua allora non ebbi più occasione di tornare a Roma, se di Mehmet Ali Pasha, passeggiava solitario nel financiare dhe mbështetje shtetërore do të nisin nga froni në 26 korrik 1952 prej një revolucioni non per cambiare treno, e non ho avuto altre notizie suo grande cortile. Era nato al Cairo l’11 febbraio aksionin e madh të gjetjes të së vërtetës, super- nacionalist të drejtuar nga gjenerali Gamal Abdul al di fuori di ciò che mi ha scritto Sofronio ripeten- del 1920 e a soli sedic’anni, il 28 aprile 1936, dëshmisë së shkrimit të hershëm shqip?” Ka disa NelNaser, 1919 pas in una të cilitvisita rrinin fatta al sovjetikët. Monastero Edhe a Grottaferrata pse nji- vicinodo laa Roma,promessa mostrando di pubblicare la biblioteca la parte del convento, che ci tocca Don era stato nominato re. Fu rovesciato dal trono il vite që Grotaferrata dhe kuvendi i tij vizitohen Sofroniohet si mbreti Gassisi që prese e modernizoi in mano unvendin codice e tij, su pergamenaFaruk e dall'armadiointeressa così sulla tanto. destra Sfortunatamente entrando dalla il porta,simpatico nella 26 luglio 1952 a causa di una rivoluzione nazion- nga njerëzit me autoritet politik të Tiranës. Aty stanzamë pas dei i tejngopur manoscritti: nga si pushteti trattava dibëri un shumë libro che zul il- miomonaco amico morì ricodava nel appartenente1922 e il documento alla prima (che metà forse del alista guidata dal generale Gamal Abdul Nasser, ka qenë si president Sali Berisha dhe si kryemi- quattordicesimolum. Djali i bukur secolo, dhe in elegant lingua greca. i rinisë All'interno së vet, contenevaè perfino una di un pagina secolo e più mezzo vecchio di testo di quello in albanese. riguar- dietro il quale si nascondevano i sovietici. Nonos- nistër Fatos Nano. Ka dëshmuar prani presidenti Desideravondryshe nga trarre ngjyra una copiae zeshkët di quella e egjiptianëve parte o almeno me fotografarla; dante Laurentina) Sofronio Gassisi è dormiente. mi disse Desideravo che presto salvarloavrebbe tante sia ricordato come un re che modernizzò il paese Faruk, ebro di potere, si dimostrò sregolato. Rexhep Meidani. Ndërkohë, edhe pse i ardhur jo pubblicatolëkurë të unobardhë studio e susy ditë esso. kaltër, Da prej allora grykësisë non ebbi sëpiù occasionedalla morte di tornare avvertendo a Roma, coloro se non che per noncambiare temono treno, il Uomo dal bell’aspetto ed elegante nella sua gio- vetëm një herë në Romë, ka munguar në Grota- emadhe non ho avutou bë altrenjë barkmadhnotizie al di fuorime peshëdi ciò che136 mi kile. ha scritto lavoro”. Sofronio Allo ripetendo studioso la promessa originario di pubblicaredi Tirana, la Emil parte ferrata presidenti Alfred Moisiu. Megjithatë për che ci tocca e interessa così tanto. Sfortunatamente il simpaticoLafe, monacouno dei mo rarirì nelrappresentanti 1922 e il documento dell’albanologia (che forse vinezza, diversamente dal fototipo scuro egiziano Kur pas 148 viteve të dinastisë së shqiptarit Me- dalla pelle bianca e gli occhi verdi, dalla grande Hasan Aliajn dhe shqiptarët e qytetit ngjarja më è perfino di un secolo più vecchio di quello riguardante Laurentina)albanese è chedormiente. si reca Desideravo per lavoro salvarlo nella bibliotecadalla morte hmet Ali qeveria revolucionare e shfuqizoi zyr- ingordigia divenne un pancione di 136 chili. e madhe dhe më mbresëlënëse që kanë provuar avvertendo coloro che non temono il lavoro”. Allo studiosodell’Abbazia, originario fu di necessario Tirana, Emil spiegare Lafe, uno all’editore dei rari tarisht monarkinë, Egjipti u shpall republikë dhe Quando dopo 148 anni di dinastia dell’albanese ka qenë një vizitë tjetër, ajo e Ismail Kadaresë. rappresentanti dell'albanologia albanese che si reca per lavoro nella biblioteca dell'Abbazia, fu necessario e gjithë pasuria e Farukut u nxuarr në ankand, di “Rrënjët-Le Radici” perché non erano ancora Mehmet Ali il governo rivoluzionario privò ufficial- Ishte bashkë me Helenën. U krye me rastin e ky i hipi jahtit mbretëror “Mahroussa” dhe bash- sulle orme del documento così fermamente testi- 100 vjetorit të vdekjes së Jeronim De Radës. Qe mente del potere il monarca, l’Egitto venne procla- kë me familjen brenda, vetëm me roje besnike moniato da Mitat Frashëri. mato repubblica e tutta la ricchezza di Faruk venne një konferencë me kumtesa shkencore, e organi- shqiptare, e la përgjithmonë Aleksandrinë. Me Egli ammise che a causa dell’inestimabile va- esposta all’asta, quest’ultimo salì sullo yacht del re zuar nga i palodhuri dijetar e veprimtar arbëresh vete mundi të të marrë vetëm 1933 monedha lore dei libri conservati nella struttura (ci sono al- “Mahroussa” e assieme alla famiglia, guardie fe- Françesko Altimari. Pjesëmarrja ishte e madhe, floriri që kishin në një anë të faqes shqiponjën cuni la cui quotazione sul mercato arriva fino a 2 deli unicamente albanesi, lasciò per sempre Ales- si rrallë herë. Shumica qenë arbëreshë nga viset dy kokëshe. Fillimisht monarku i shkurorëzuar milioni di euro), appare difficile che i suoi dipen- sandria. Riuscì a portare con sé solo 133 monete e Kalabrisë, Siçilisë, Pulies, Molisës por edhe shkoi në Monako dhe vetëm më pas u vendos në denti (non sono monaci ma dipendenti nominati d’oro in cui era impresso su un lato l’aquila con prej gjithkund ku brenda dhe jashtë Italisë je- Romë, në Grotaferrata. Në 1959 Faruku mori dallo stato), possano ospitarli nella sala di lettura. due teste. Inizialmente il monarca spodestato si tojnë arbëreshë. Disa prej tyre patën ardhur të edhe shtetësinë italiane. Tashmë të dhjetit dhe Emil Lafe espresse anche la preoccupazione che recò a Monaco e solo in seguito giunse a Roma, veshur me kostume kombëtare dhe jo pak kënd- të fundit monark të dinastisë me origjinë prej l’impossibilità di penetrare il mistero annunciato, a Grottaferrata. Nel 1959 Faruk prese anche la uan dhe hodhën valle të zjarrta. Në ndërhyrjen e Zëmlakut të Korçës, pas gruas së parë dhe të che se scoperto e reso pubblico avrebbe costituito cittadinanza italiana. Ormai il decimo e ultimo tij të pritur me nemitje të plotë adhuruese, Ismail dytës, i kishte zjarrmuar flirti me një aktore dhe un evento straordinario per la nostra storia, è col- monarca della dinastia originaria di Zëmëlaku, Kadare e vlerësoi Jeronim De Radën si “prin- këngëtare operistike italiane, jo pak të përfolur, legata ad un altro fatto: è stato richiamato dal Si- Korçë, dopo la prima e seconda moglie viveva un cin e letërsisë shqiptare”. Kur e mbaroi fjalën gnore l’archimandrita Marco Peta, il grande e forse acceso flrt con un’attrice e cantante d’opera itali- shumë prej arbëreshëve e vunë në mes dhe nuk Irma Minutolo. Më 18 mars 1965, në ditën e fundit të jetës, l’ultimo conoscitore di tutti i segreti dell’incredibile ana, non poco chiacchierata, Irma Minutolo. ndaheshin dot prej tij. Ndonjë i dëshiruar ta kup- biblioteca dell’Abbazia di San Nilo. Ormai natural- Il 18 marzo 1965, l’ultimo giorno di vita, l’ex ish-mbreti Faruk ishte në një restorant të Romës, tonte gjer në imtësi iu “ankua” përse nuk foli mente si può non trattenere la domanda “Quando re Faruk si trovava in un ristorante a Roma, l’Ile në Ile de France. Po darkonte, kur papritmas u edhe italisht. Shqipen moderne shumë pak prej sarà il momento in cui studiosi, mezzi finanziari e de France. Stava cenando, quando improvvisa- ardhësve e kuptonin. Për fat të keq në atë konfer- rrëzua mbi tavolinë. Kishte vdekur. Kurrë nuk iu supporto statale si allineeranno nella grande azi- mente cadde sul tavolo. Era morto. Non fu mai encë prej një moskuptimi apo ndoshta keqkup- krye një autopsi zyrtare. Asnjë hetim nuk u hap. one di scoperta della verità, la supertestimonianza eseguita un’autopsia ufficiale. Alcun fascicolo timi fjala e Ismail Kadaresë nuk u shoqërua e Më pas të gjithë përfolën se qe helmuar. E trish- dell’antica scrittura albanese? “. Da diversi anni d’indagine fu apero. In seguito tutti parlarono di përkthyer në shqip. tuar kjo histori e një shqiptari që drejtoi dhe sun- Grottaferrata e il suo monastero vengono visitati un avvelenamento. Triste questa storia di un alba- Në Grotaferrata ndodhet edhe vila e Klejdi Ka- doi një vend të madh si Egjipti. Trupi i tij tashmë da autorità politiche di Tirana. Hanno presenziato nese che diresse e regnò un grande paese come diut, valltarit të famshëm shqiptar, të cilin të gjithë ndodhet në vendin e vet dhe në Grotaferrata kanë con il ruolo di presidente Sali Berisha e quello di l’Egitto. Il suo corpo si trova ormai nel suo paese e njohim për suksesin e madh në Itali. Ndërtesa e mbetur vetëm kujtimet e largëta për të. Në këtë premier Fatos Nano. Ha partecipato il presidente e a Grottaferrata sono rimasti solo dei suoi lontani bukur e zhytur mes gjelbërimit është fare afër me qytet ky bashkëkombësit tanë janë arbëreshë të Rexhep Meidani. Nel frattempo, seppur diverse ricordi. In questa città dove i nostri connazionali atë të inkurajuesve të tij, çiftit artistik Mauricio Ko- thjeshtë, por edhe klerikë të lartë, veprimtarë poli- volte giunto a Roma, è mancato a Grottaferrata il sono semplici arbëresh, ma anche alti clericali, stanco dhe Maria de Filipi. Porse ndërsa shtëpia e tikë apo studiues, emigrantë të pas vitit 1990 e presidente Alfred Moisiu. esponenti politici o studiosi, immigrati giunti dopo dytë e Klejdit ka një hapësirë të kursyer ajo e dy mes tyre edhe një botues gazete si Hasan Aliaj, Eppure per Hasan Aiaj e gli altri albanesi della il 1990 con all’interno delle loro file un editore miqve të tij të fuqishëm është një brinjë e tërë ko- është ndoshta rasti më i bukur që në rreshtat e città l’evento più grande e significativo fin’ora pro- come Hasan Aliaj, è forse l’occasione migliore, tra le righe finali di questo secondo articolo su drine me pemë e kaçube lulesh. Në Grotaferrata e mbylljes së këtij shkrimi të dytë për Grotafer- vato è stato un altro: la visita di Ismail Kadare. ka banesën e saj edhe valltarja tjetër e njohur, An- ratën, të sjellim ndër mend gëzueshëm dhe me Grottaferrata, di ricordare con gioia e amore un Era accompagnato da Helena. L’occasione era nome. Appartiene all’italiana Maria Teresa Pisani beta Toromani. Por ajo në qytetin me histori shq- dashuri një emër. Është italiania Maria Tereza quella del centenario della morte di Jeronim De iptarësh nuk ka vilë, madje as shtëpi si pronë të Pisani Carnevali, me profesion mësuese, tashmë Carnevali, di professione insegnante, ormai in Rada. Era una conferenza incentrata su opere sci- pensione. Essa rappresenta una delle ispiratrici vetën. Ka marë një apartament me qira. Sidoqoftë në pension. Ajo përfaqëson një nga frymëzueset e entifiche, organizzata dall’instancabile intelletuale del mantenimento in vita del mensile “Rrënjët-Le dy të emigruarit tanë të pas vitit 1990, duke qenë mbajtjes gjallë të përmuajshmes Rrënjët-Le Radi- e studioso arbëresh Francesco Altimari. La parte- ci. Ajo kërkon përherë e gjen libra të vjetër që Radici”. Maria Teresa cerca e trova sempre libri emra bashkëkohës, shumëcitohen për lidhjen e cipazione era alta, come poche volte. La maggior antichi che hanno come tema l’Albania e Scander- flasin për Shqipërinë dhe Skënderbeun. Së fundi tyre me Grotaferratën, gjë që nuk ndodh me një parte erano arbëresh originari della Calabria, Si- beg. Ultimamente è felice di una nuova scoperta, emër tjetër, edhe pse ai është tepër i madh dhe i po i gëzohet një zbulimi të ri, një libri antik për cilia, Puglia, Molise, ma anche altri facenti parte di un libro antico sull’imperatore romano Costantino, regjistruar në historinë botërore. Ky është mbreti perandorin romak Konstandin, me origjinë ilire, minoranze arbëresh presenti sia dentro che fuori di origine illirica, fondatore di Costantinopoli, il Faruk, stërnipi i Mehmet Ali Pashës, dinastisë themelues i Kostandinopojës, kryeqendrës së pe- il suolo italiano. Alcuni di loro indossavano i cos- centro dell’impero successivo di Bisanzio e primo shqiptare themeluese e shtetit modern egjiptian. randorisë së mëvonshme të Bizantit dhe perandori tumi nazionali e non pochi cantavano e interpreta- imperatore cristiano della Macedonia. Maria Te- Ai ka ndërruar jetë në vitin 1965, kur qe vetëm i parë i krishterë i Maqedonisë. Maria Tereza lë vano balli infuocati. Nel suo intervento atteso con resa mette da parte ogni altro lavoro se si tratta dyzetë e pesë vjeç. Ka një vdekje shumë të dy- çdo punë në rast se gjen dëshmi se shqiptarët janë contemplazione adorant, Ismail Kadare innalzò la di trovare testimonianze indicanti che gli albanesi shimtë, aspak bindëse ti ketë ngjarë natyrshëm. një popull, të cilit shumë në vendin e saj akoma figura di De Rada come “il principe della lettera- sono un popolo i cui valori storici nel suo paese Mes të tjerash ekziston edhe një botim i historianit nuk ia dinë vlerat historike. tura albanese”. Al termine del suo discorso molti sono ancora ignoti a molti. Cultura Anno 9 n.2 Maggio 2011 pagina 6

o një herë, por një jetë të tërë Namik Selmani, it evropian. Me pendën e tij të hollë e shkëlqimin Jsi laurant i fjalës artistike na ka befasuar, supri- e duhur na sjell në memorie traditën e re të bash- zuar, frymëzuar dhe na ka prirë si flakadan i rrallë HULUMTUESI DHE PËRGJITHËSUESI I VLERAVE kimit në Roshnikun e Ri. Ai veçon kontributin e në gjurmët e historisë së popullit e kombit tonë. Me kryevezirit Mehmet Qypriliu, kryeofiqarit, zyrtarit të formimin e tij gjuhësor, me sharmin e tij krijues, me zyrës së Gjendjes Civile të Stambollit Beqir Qypriliut, hulumtimin e tij të gjatë e rigoroz, me aftësitë e tij të zëvëndëskryeministrit dhe Ministrit të Punëve të deduktuese, me vellon e qëndisur me zambakët e MË TË SPIKATURA TË KOMBIT SHQIPTAR Jashtëme të Turqisë Fuad Qypriliu, i cili në vitet figuracionit që gjuha shqipe i ka të pashtershëm si 50 të shekullit të kaluar ndihmoi për anëtarësimin e dhe me mesazhet sintezë që zhbiron në çdo qelizë Shqipërisë në OKB. të zemrës e mendjes njerëzore, ai ka ditur të mb- Një vështrim mbi librin “Rrënjët” të autorit Namik Selmani Me shumë vizion e nota optimiste pasqyron për- jellë e të përhapë polenin e rrënjës e të përtëritjes, Nga: Faik Xhani, Studiues pjekjet dhe kontributin e Luto, Feta, Beqir, Ferdi, duke depërtuar nga thellësitë e shekujve e deri në Kastriot, Xhavit, Myrteza, Feçorr, Kujtim e Agim ditët tona. Një poet e prozator që di të kaltërojë bu- Mimanit, të cilët së bashku me shoqatat: “ Mehmet kur me poezinë e tij brilante e të depërtojë thellë të tij. Na jep idealizmin e spikatur të familjes Nall- erne, sa i thjeshtë, fjalëçiltër po aq sa edhe intrigues Qypriliu“ dhe “Qyprilinjtë e Roshnikut“ janë bërë me fjalën e peshuar mirë, në detaje të holla jete, në bani nga stërgjyshi, gjyshi, nipi, xhaxhai për flamurin në atë mesazhet që përcjell në punën e tij... Sa herë e po bëhen modeli më i bukur e më i saktë i fisit psikologji, në drithërima zemre, në rrënqethje trupi, e lirisë e të shqiptarizmës, për ta ngritur flamurin që takoj Bujarin më duket se kam përpara një Fla- e zonës së Nahijës së Tomorrit, por edhe të gjithë në sy të tharë nga lotët, në sinjale pushke të thatë, kuq e zi në mes të Nju Jorkut nga gjyshi tij, e për murtar ...Një maratonomak modern që kërkon të brezit të ri shqiptar për të përtërirë rrënjët dhe vlerat në genocide masive të çamëve e kosovarëve, në ve- t’i hedhur një dorë dhe luftëtarit të lirisë, partizanit, sjellë në të gjithë vatrat shqiptare Fjalën e Lirë... më të spikatura të popullit shqiptar. Duke vlerësuar primtari, gëzime, vaje, besëlidhje, në përkushtime e shqiptarit që mundi të kalonte barrierat e klonit me Është, por padyshim edhe do të mbetet përjetësisht nismën dhe traditën e bashkimit të Mimanëve konk- kontributin për mbijetesën e rrënjëzimit e të rilindjes gjemba të izolimit shqiptar, të atij shqiptari që me FLAMURTARI i FJALËS SË LIRË “. (f.32). Me ludon: “Takime të këtij lloji mund të bëhen edhe në të vlerave të shumta e të spikatura të Shqipërisë e intuitën, mençurinë e djersën e ballit bëri vend edhe një përshkrim artistik, me një depërtim sondisti nga gjithë Shqipërinë, që të mbillet edhe më shumë mirë- shqiptarëve. Dhe tani së fundi, pasi ka ngjitur shkal- në Sidnejin e largët, duke ngelur deri në minutën e thellësitë shekujve e deri në ditët tona, nëpër labirin- sia përballë ndasisë që jo rrallë na vjen në këmbët laren e 22-të të botimeve të tij, vjen para lexuesit fundit të jetës së tij Zihni Nallbani, modeli më i bukur tet tragjike të Çamërisë e çamëve, të shpërngulur me tona të lodhura si një ferrë e madhe, që duhet hequr si arkitekt i “godinës”së Rrënjëve me botimin pro- i shqiptarizmës. zjarr e hekur, me masakrat më çnjerëzore, të përjeti- patjetër “. ( f.94). Namik Selmani është prozatori i zaik “Rrënjët“. Në kërkim të identitetit. E nis atë Nga rreshti në rresht, nga fjala në fjalë dhe nga meve më rrënqethse, të shkuljes me rrënjë e degë, na gjithëpërfshirjes, i harmonisë e i përgjithsimit të vler- me një Ese të rrallë, shumë të thellë, me shumë hije faqja në faqe Namik Selmani me penelatën e tij jep atë qëndresë prej kreshniku, atë det përkushtimi ave më të mira krijuese. Është krijuesi që hedh urat e dritë, e kuptimtë, dimensionale, mbresëlënëse, shumëngjyrëshe, si artist i portretit, na sjell në mem- të komunitetit çam në gjithë Shqipërinë e veçanërisht më të mira të bashkëpunimit midis krijuesve, artistëve udhërrëfyese dhe frymëzuese, nga brezi në brez, në orien e lexuesit djalin duarartë të Beratit, trimin e në Xhafzotaj, ku ka 5000 çamë nga 28000 banorë të këngës e të valles, të fermerëve e biznesmenëve kalvarin e historisë së shkuar dhe të së ardhmes më pashoq që u ndesh me ish-kuçedrën prej mermeri që ka komuna. Ata kanë formuar një identitet shumë brenda trojeve etnike. Vetëm një krijues me mendje të ndritur. Në këtë “kështjellë” hulumtimi, njohjeje, të monumentit të Stalinit duke i dhënë Tiranës dhe të spikatur kulturor, ekonomik, por edhe social duke të mprehtë e shpirt madh si Namiku, di të dhurojë përkujtimi, trashëgimie e pasurimi të mëtejshëm ka gjithë shqiptarëve zgjimin e ëndërrave për lirinë e rrezatuar forcën e karakterit çam, mençurinë, aftësitë mirësi, të vlerësojë kontribute e të përgjithësojë mundur të bëjë seleksionimin më të mirë, gjetjen fjalës, të lëvizjes, të tregut e të agimit të Demokra- praktike e menaxheriale, por edhe të një organizimi vlera. Ja sepse penda e tij ngrë në majat më të larta më të rrallë nga çdo skaj i trojeve tona etnike, nga cisë. Djaloshi guximtar nuk u kap, mundi të fshihet shoqëror, formacionin e tyre përfaqësues, Shoqatën krijimtarinë e shkrimtarit Bilal Xhaferri, 87-vjeçarit njerëz të thjeshtë, të moshuar apo të rinj, të reja apo mirë nën hundën e sigurimsave që do ia kishin vënë “Çamëria“. Me të drejtë krijimtaria e Namik Selmani Axhem Çapoi, Adil Kaloshit, Festivalin e Këngës e nuse, drejtues, gjeneralë, vezirë, kryeministra, push- litarin, po aty ku shpërthejë 12 kallëpët e dinamitit. mund të quhet skulptura prej ari e memorialit të Valles Çame, Marshimin e Qafë Botes, Sofrën e sh- tetarë, politikanë, valltarë, këngëtarë, enciklopedistë, Ai mundi të përtërijë rrënjët e rrënjëve për liri e çamëve dhe Çamërisë. Në zemrën e tij kanë mbirë truar në Roshnikun e Ri, kontributin e Sabit Bytyçit shkrimtarë, poetë, biznesmenë e shkencëtarë. Ka demokraci. “Veprimi i Bujarit, thotë autori-Ishte një rrënjët e Çamërisë dhe rrënjëzat e fitilave të rinj që e Agron Gjedisë për organizimin e “Sofrës së Bytyçit mundur të lartësojë majat e majave nga mozaiku i nga dallëndyshet e para të pluralizmit. (f.23). Për t’u mëndja e ndritur e tij u jep dritë, forcë e pavdeksh- “, Isuf Smokthinën pajtuesin e gjaqeve, Arian Ka- vlerave të popullit tonë dhe rrënjët themelore të këtij shndërruar më vonë në një ortek të madh grevash, mëri nga pjalmi i krijimtarisë së tij në prozë e poezi, diun me vellon e bukur të kujtesës me librin “Dibra e populli të lashtë e aq të vyer. ... “ lëvizjesh, protestash, qëndrese që thyen prangat e në ese, skica, tregime, studime, reportazhe etj, që Madhe dhe një vështrim mbi Dibrën e Vogël” , gard- Askurrë nuk mund të ecet përpara pa një traditë izolimit e hodhën themelet e pluralizmit shqiptar. me mesazhin-diell ngjall mallin e shpresën, besimin ianin e fjalës Shqipe në Maqedoni, poetin Mustafa të bukur e të fortë të një kulture kombëtare, të një Vazhdon Bujari rrugëtimin e tij robinsonian ashtu e krenarinë, rrit dashurinë për trojet e mbetura larg, Spahiu, Tomor Çaushin, Nuri Bundon, Aqif Ymerin, kulture fisnore. Nuk ka majë pa rrëzë. Nuk mund si mijëra e mijëra bij të Shqipes në Europë e Aus- forcon besimin, mendimin se duhet bërë më shumë Rakip Laskun e Artan Kurtin, fjalën e Ramiz Bashës të ecësh përpara pa themele të forta të asaj që ke tralinë e largët, për t’u kthyer më pas tek rrënja, se deri tani dhe së fundi klithmon: “Çamëria është nga Suedia, krijimtarinë shumëvlerëshe e dimension- nisur të bësh për të mirën tënde, të fëmijëve të tu, të tek mëmëdheu, Shqipëria. U kthye si përvetësues i një zë që nuk mbytet lehtë as nga sirenat më të fuq- ale të Nuri Dragoit etj. Krijuesi Namik Selmani edhe vëllezërve dhe motrave të tua “, - vë në dukje autori disa gjuhëve, si njeri i gjezdisur në disa kontinente, ishme dashakeqëse të botës. As sot as nesër.” ( f. në botimin “Rrënjët...” ashtu si në gjithë krijimtarinë (f. 8). Duke u fokusuar në kontributin e madh të Ril- si investues i 100.000 dollarëve, si maratonomak 58). e tij krijuese ka pasqyruar e ngritur në majat më të indasve, evokon vlerat e Sami Frashërit për botimin i demokracisë, si lider mençurie, si mik i librit, si Namik Selmani është prozatori që di të lidhë ny- larta kontributin për përhapjen e gjuhës dhe shkollës e një enciklopedie në gjuhën turke, të Hasan Tahsinit pjesa më vitale e mendimit intelektual të kryeqytetit, jet e kohëve, të ndrisë me gjetjen e fjalën artistike shqipe. Për këtë dritë të munguar në trojet tona për hapjen e universitetit në Turqi, Hasan Aliaj për si meteorologu i politikës sonë. Ai tashmë ka një ll- pika kulmore të historisë të popullit tonë, të përtërijë etnike, në Kosovë, Maqedoni etj. Gjen rastin dhe botimin e gazetës “Rrënjët“ në Itali...dhe diku me ogore të re ku punon, lokalin e bukur, të futur në rrënjëzat e reja mbi rrënjët trungje të traditave e të fokuson me një rrëfim sa rrënqethës, emocional aq titullin “Libri që uron librin“ autori Selmani shkruan mes të gjelbërimit, të ngritur me traditën ndërtimore vlerave të të parëve, të sjell në memorien e lexuesve edhe frymëzues për brezat e ardhshëm betejën e midis të tjerash: “Na qenka një guximtar i mençur mozaikore beratase të emërtuar “Xhorxh Bush“. Më heronjtë e vjetër, por edhe të sotëm që në një formë ndritur të diturisë, duke sjellur në memorien e lex- e aspak i krisur. I matur në secilën qelizë të fjalës tej autori shkruan: “Ai së bashku me publicistin dhe apo një tjetër punojnë e kontribuojnë që themelet dhe uesit modelet më të mira të sakrificës, sponsorizimit shqiptarshe. Pa asnjë mëllef e me shumë drejtësi, studiuesin matjan Faik Xhanin, hodhën themelet e identiteti ynë të mos shuhet kurrë. Është ai krijues që e kontributit për përhapjen, mbrojtjen, përvetësimin Nuri Dragoi, i cili pas disa botimesh me vlera, na solli një miqësie të vjetër, por me vizione të reja, miqë- ka në themel të prozës së tij rrënjëzat e mirësisë me e pasurimin e gjuhës e shkollës shqipe jo vetëm në edhe librin “ Shqiptarët e grekët-realitete historike“. sisë Shqipëri-Amerikë. Faiku ka hedhur në faqet e anën e të cilave bashkon vlera të kombit, rajonale, Shqipëri, por kudo që punojnë e jetojnë shqiptarë. Një botim që ka të paktën 764 burime bibliografike. librit të tij të kujtimeve vizitën historike që bëri në pse jo edhe botërore. Kjo gjithëpërfshirje e bën atë Me një përshkrim sintetik, me një ndriçim brilant e Të duket se të gjitha arkivat e fjalëve, të botimeve Shqipëri, në Tiranë e në Fushë-Krujë ish-presidenti i më të pranueshëm, më fisnik, më të këndshëm, më me një mesazh shumë kuptimplotë na jep kontribu- të shumta kanë ardhur në këtë libër, e kanë gjetur SHBA Xhorxh Bushi. Një libër që vazhdon edhe sot të nderuar e më të vlerësuar në sytë e lexuesve dhe tin e Drita Sehitit, gruas që dhuroi gjithë bizhuteritë folenë e së vërtetës të asaj të vërtete që jo gjithmonë të përcillet me jehonë të madhe në rrethet e miqve, të opinionit shqiptar. Ai e ka kryefjalë përgjithësimin e saja në vlerën 10000 eurove për hapjen e Univer- duan ta shohin ashtu të pastër e pa mjegull...” Au- në rrethet e atyre që vazhdojnë ta kenë Amerikën e së bukurës, të traditës, të krijimtarisë, të kontributit sitetit të Tetovës, punën titanike të Ethem Xheladi- tori përqëndrohet në vlerat e gurrës së pashtershme një model të bukur të qytetërimit, të zhvillimit e të të individëve, qofshin ata njerëz të thjeshtë apo të ve- nit Kryetar i Lidhjes së Arsimtarëve të Kumanovës të këngëve popullore të kurbetit, aktin e Ajkunës që së ardhmes..Bujar Nallbani e Faik Xhani kanë lid- shur me detyrë e pushtet, intelektualë, krijues, poli- e Likovës apo të Vait Sehitit, Kryetarit të Komunës u bë vajtore për atë filiz që mbeti në bjeshkë, Rozafa hur një miqësi të përjetëshme që, në një formë të tikanë, personalitete vendase e rajonale nga të gjithë së Likovës, i cili dhuroi 15 rroga mujore për hapjen që u gurëza për besnikëri, drejtësi e përtëritje, në veçantë, por me një motiv të njëjtë kanë vendosur që trojet etnike e kudo që jetojnë e punojnë shqiptarët. e këtij Universiteti. vërshimin e shqiptarizmës tek vëllezerit arbëreshë të të ngrejnë vlerat e Amerikës...Kur e pyesim se cfarë Është pikërisht ai hulumtim rigoroz disavjeçar, ai mi- Botimi “Rrënjët “, ashtu si e gjithë krijimtaria prej Italisë, të arvanitasve të Greqisë, të shqiptarëve që je- mund të bënte për flamurin amerikan ai na thotë se sion atdhetar prej artisti të fjalës, formimi i tij shken- 22 botimesh, pa folur këtu për “aisbergun“ e artiku- tojnë larg në Ukrainë, Anadoll, SHBA, Australi etj. kudo në glob ku mund të rrezikohej ky flamur ai do cor, prekja e çdo pëllëmbe të tokës amtare në Kos- jve publicistikë, jo vetëm e kanë bërë Namiku Selma- Nga faqja 14-33 ndjekim rrëfimin e Bujar Nall- të ngrinte gjithmonë një flamur tjetër amerikan dhe, ovë, Mal të Zi, Çamëri, Maqedoni, Europë e Amerikë nin një nga krijuesit më të lexuar e të vlerësuar, por banit, flamurtarit të fjalës së lirë, të cilin autori i këtij nëse, dikush mund ta qëllonte, do ta kishte nder që që i kanë dhënë mundësinë të pasqyrojë në krijim- meritojnë përkujdesje e vlerësim të veçantë edhe nga botimi e portretizon më së miri që shkoi në Europë të kishte një vdekje të tillë... tarinë e tij vlerat më të vyera kombëtare, traditat Ministria e Kulturës, vetë Kryeministri dhe Presiden- e në Australi të kërkonte e të zhbironte atë kod të Dhe së fundi dedukton: “Bujari është nga ata më të ndritura, të realizojë perla peisazhi, heroizmi, ti i Republikës. Ai me të drejtë meriton të radhitet në njohur e të panjohur të mençurisë së botës për ta njerëz mentarë që ke dëshirë që t’i takosh, që do atdhetarizmi, qëndrese e devocioni që rrënjët tona plejadën e korifejve të letërsisë shqipe, sepse ka zbu- patur më të lehtë që t’i shërbente vendit të tij me një t’i dëgjosh. Pse jo dhe t’i vlerësosh. T’i ngjitësh në të mos shuhen, që identiteti ynë të marrë diellin e luar, pasqyruar, ndriçuar e përgjithësuar në pikiadën tjetër vizion nga ai që iu kishte mësuar komunizmi shkallët asaj mirënjohjeje që atij i takon. Bujari është merituar, atë diell që ka ushqyer edhe qytetërimin e më të lartë vlerat kombëtare për të ecur të sigurtë në famëkeq atij, babait, xhaxhait dhe gjithë të afërmëve një lloj poezie sa e ëmbël, sa klasike aq edhe mod- perendorive të mëdha, bile që në fillesat e qytetërim- autostradën e qytetërimit perëndimor europian. Njoftim: A v v i s o : edaksia e gazetes “Rrenjet” njofton gjithe shkrimtaret, poetet, historianet, arkeologet, pub- a redazione del giornale “Le Radici” avvisa tutti gli scrittori, poeti, storici, archeologi, pubbli- liçistet dhe shtepite botuese qe te kontribuojne ne pasurimin e bibliotekes San Nilo, monu- cisti e case editrici affinché diano un contributo nell’arricchimento della biblioteca di San Nilo, ment kulture ne Itali. Prej shume shekujsh, kjo biblioteke qe eshte drejtuar nga murgjer monumento culturale d’Italia. Da diversi secoli, questa biblioteca guidata da monaci arberesh arbereshe,R eshte pasuruar dhe ka ne fondet e saja vepra te autoreve shqiptare te dhuruar prej tyre L si è arricchita e annovera tra i suoi fondi opere d’autori albanesi da essi regalati come Barleti, Faik si. Barleti, Faik Konica, Fan Noli, Gjergj Fishta, Jeronim Derada, Jul Variboba, Zef Skirò, Ernest Koliqi, Konica, Fan Noli, Gjergj Fishta, Jeronim Derada, Jul Variboba, Zef Skirò, Pjeter Abnori, Ylli Polovina, Pjeter Abnori, Ylli Polovina, Andrea Llukani, Visar Zhiti, Valentin Mustaka, Cosmo Laudone e shume Andrea Llukani, Valentin Mustaka, Cosmo Laudone e molti altri ancora. Tra i suoi fondi si trovano e shume te tjere. Ne fondet e saja jane me dhjetra vepra te autore te huaj, te cilet kane shkruar per decine di opere di autori stranieri che hanno scritto sulla storia d’Albania e la lingua albanese. Dopo la historine, gjeografine, arkeologjine dhe gjuhen shqipe. Pas vdekjes se Padre Markos kjo biblioteke i morte di Padre Marco questa biblioteca ha perso i suoi legami con gli innumerevoli autori albanesi, che ka humbur lidhjet me autoret e shumte shqiptar, qe dikur e ndjenin per kenaqesi dergimin e librave te una volta avevano il piacere d’inviare le loro opere. I fondi e gli schedari dei libri albanesi necessitano tyre. Fondet dhe skedaret e librave shqiptare ne kete bibliotek e kane shume te domosdoshme kete profondamente questa collaborazione, il processo dell’arricchimento dev’essere continuo. L’Abbazia bashkepunim, proçesi i i pasurimit duhet te jete i vazhdueshem. Abacia San Nilo eshte i vetmi kult di San Nilo è l’unico culto religioso di rito bizantino all’interno dello stato italiano. Questa struttura mil- fetar, i ritit bizantin ne shtetin italian. Kete truall mbi nje mije vjeçar e kane vizituar personalitete te ndryshme shqiptare si president, kryeministra, ambasadore, shkrimtare, gjuhetare, arkeologe, stud- lenaria è stata visitata da diverse personalità albanesi come presidenti, premier, ambasciatori, scrittori, jues e apasionant te librit, te cilet kane vizituar edhe biblioteken. Ne kete Abaci per here te pare eshte cacciatori, archeologi, studiosi e amanti dei libri, che hanno visitato anche la biblioteca. In questa zhvilluar mesha ne gjuhen shqipe prej Arkimadritit, padre Emiliano Fabricatore dhe prej 20 vjetesh aty Abazia per la prima volta si è svolta la messa in lingua albanese dall’Archimandrita, padre Emiliano zhvillohen aktivitete te ndryshme kulturore arbereshe - shqiptare. Fabbricatore e da 20 anni hanno lì luogo diverse attività culturali arberesh-albanesi. Te nderuar shkrimtare, te te gjitha gjinive, autore te fushave te ndryshme, kudo ku jetojne shqiptare, Onorevoli scrittori, di tutti i generi, autori dei più diversi campi, ovunque abitino albanesi, editori ecc., botues, etj. duhet patjeter qe te jepni kontributin tuaj ne pasurimin e kesaj biblioteke me kulture e histori occorre senz’altro che diate il vostro contributo all’arricchimento di questa biblioteca intrisa di cultura shqiptare, sepse ne kete menyre veme ne jete amanetin e Jeronim De Rades kur thoshte: -“Biblioteka e storia albanese, poiché in questo modo diamo vita alle volontà di Jeronim De Rada quando diceva: San Nilo nuk eshte vetem e studuesve italiane e te huaj, por ajo eshte edhe e jona, sepse aty gjenden -”La biblioteca di San Nilo non appartiene solo agli studiosi italiani e stranieri, ma è anche nostra, nje kapacitet i madh doreshkrimesh te vjetra e libra te gjinive te ndryshme, fale parardhesve tane, poiché contiene una grande quantità di manoscritti antichi e libri di generi diversi, grazie ai nostri prede- detyra jone eshte qe kete biblioteke jo vetem ta pasurojme, por dhe ta frekuentojme.” cessori, il nostro compito è non solo quello di arricchire questa biblioteca, ma anche di frequentarla.” Per informacion - [email protected] Per informazione - [email protected] pagina 7 Anno 9 n.2 Maggio 2011 Attualità Viti 1981 dhe lëvizja shqiptare për pavarësi L’anno 1981 e il movimento albanese per l’indipendenza faqja 7 – acttualitet –

Nga: Dr. Bajram Kosumi, Prishtinë Nga emërtimi deri te ndikimet Dalla definizione alle influenze Përmbledhje: për Serbinë. Natyrisht që këtu Riassunto: Çështje të emërtimit të demonstratave të vitit 1981. ka ndikuar fuqishëm vetë faktori La questione della definizione La posizione costituzionale del Ka një varg shkaqesh që kanë sjellë demonstratat e shqiptar, kombi i tretë për nga delle manifestazioni dell’anno Kosovo vitit 1981 dhe këto demonstrata janë rezultat i atyre madhësia në Jugosllavi, e i cili 1981. Esiste una catena di cause La posizione costituzionale del KSA del Kosovo, shkaqeve. Prijëse dhe organizatore e demonstratave nuk pajtohej me pozitën e robit, che hanno portato alle manifestazi- secondo la Costituzione del 1974, era un compromes- të vitit 1981 është klasa politike ilegale, e zhvilluar çka u pa edhe në demonstratat e oni del 1981 e queste manifestazi- so imposto dalla guida jugoslava, sia per gli albanesi në grupet ilegale dhe në inteligjencien e re studen- vitit 1968. Kjo kushtetutë përveç oni sono il risultato di quelle cause. che per la Serbia. Naturalmente ha avuto una forte tore. Ndikimet e demonstratave të 81-shit prekin tri që pajtonte shqiptarët, luante një La guida e l’organizzatrice dei tu- influenza lo stesso fattore albanese, la terza nazione sfera: sferën shqiptare, sferën jugosllave dhe sferën rol balancues kundrejt kombit të multi del 1981 è la classe politica per grandezza in Jugoslavia, che non veniva ai patti madh serb dhe kombeve tjera të illegale, sviluppata all’interno dei con la posizione dello schiavo, come visto anche du- e socializmit botëror. gruppi illegali e della nuova intel- rante le manifestazioni del 1968. Questa costituzione, vogla jugosllave. Shqiptarët nuk ligenza studentesca. Le influenze oltre a venire incontro agli albanesi, aveva un ruolo Fjalët çelës mund të ishin të kënaqur me një delle manifestazioni dell’81 toc- equilibrante verso la grande nazione serba e le altre Demonstratë, lëvizje për pavarësi, Republika e Ko- kushtetutë e cila nuk përligjte cano tre sfere: la sfera albanese, piccole nazioni jugoslave. Gli albanesi non potevano sovës, grupe ilegale, klasë politike, ideologji, çështja kërkesën e tyre për vetëvendosje, la sfera iugoslava e la sfera del essere soddisfatti con una costituzione che non teneva nacionale, barazi nacionale, barazi sociale, demokra- të shprehur fillimisht në programin socialismo mondiale. in considerazione la loro richiesta di autodefinizione, ci, nacionalizëm, ultranacionalizëm, dekolonializëm, e Komitetit për Mbrojtjen Kom- espressa inizialmente nel programma del Comitato socializmi botëror. bëtare të Kosovës [1919], pastaj Le parole chiave per la Difesa Nazionale del Kosovo [1919], poi du- në Konferencën e Bujanit (1943- Manifestazione, movimento per rante la Conferenza di Bujan (1943-1944) durante la Çështje të emërtimit 1944) në vazhdimësinë e luftës edhe pas 1945-ës l’indipendenza, la Repubblica del Kosovo, gruppi il- guerra e dopo il 1945 (la resistenza di Shaban Pol-

Viti 1981 me të drejtë është cilësuar si pikë kthese (rezistenca e Shaban Polluzhës, lufta e Mulla Idrizit, legali, classe politica, ideologia, questione nazionale, luzha, la guerra di Mulla Idrizi, la NDSH ecc.) e rip- Dr. Bajram Kosumi uguaglianza nazionale, uguaglianza sociale, democra- etuta durante le manifestazioni del 1968, ma anche në rrjedhën e lëvizjes shqiptare për pavarësi. Largësia NDSH-ja etj.) dhe të përsëritur në demonstratat kohore dhe pamundësia e shfrytëzimit të dokument- e vitit 1968, por edhe më vonë, në vetë organet e zia, nazionalismo, ultranazionalismo, decolonizzazi- più tardi, negli stessi organi del potere, non potevano eve të ndryshme ka ndikuar që historia shqiptare nuk pushtetit; nuk mund të ishin të kënaqur me pozitën one, socialismo mondiale. essere soddisfatti della posizione costituzionale non është marrë me vitin 1981. Kështu, pranvera koso- kushtetuese të pa definuar saktë (element konstituiv ben definita (elemento costitutivo della Federazione vare ka mbetur sferë interesimi e politikës dhe poli- i Federatës Jugosllave dhe element përbërës i R. të Questioni di definizione della Jugoslavia ed elemento integrante della Repub- tikanëve. Politika serbe fillim e fund ka mbajtur qën- Serbisë), e cila i linte derën hapur Serbisë, përkatë- L’anno 1981 è stato giustamente definito come un blica della Serbia), che lasciava la porta aperta alla drim armiqësor, dhe kjo tanimë nuk paraqet interes sisht RSFJ-së, që në momentin e volitshëm t’i mohojë punto di svolta lungo il percorso del movimento al- Serbia, precisamente alla RSF, perché potesse poi al Kosovës dhe shqiptarëve gjithë legjitimitetin politik banese per l’indipendenza. La distanza temporale e momento opportuno negare al Kosovo e agli albanesi për historinë, sepse tashmë shihet se ky qëndrim i l’impossibilità di sfruttare i numerosi documenti ha l’intera legittimità politica e nazionale. politikës serbe është në shërbim të politikës antishq- dhe kombëtar. portato la storia albanese a non occuparsi dell’anno Dall’altra parte, la Serbia non poteva essere sod- iptare të shtetit serb. Politika shqiptare ka ndryshuar Në anën tjetër, Serbia nuk mund të ishte e 1981. Così, la primavera kosovara è rimasta una sfera disfatta di una costituzione che permetteva a una në shikimin e vitit 1981: që nga qëndrimi kundërsh- kënaqur me një kushtetutë, e cila i mundësonte një d’interesse appartenente alla politica e ai politici. La nazionalità [nazionalità, nozione allora ufficiale per tues i politikës zyrtare të Kosovës së atëhershme deri kombi [kombësie, nocioni i atëhershëm zyrtar për politica serba dall’inizio alla fine ha mantenuto un gli albanesi] non serba di vivere in un territorio da në vitet 1990, e deri te vlerësimi se viti 1981 është shqiptarët] jo serb të gjallojë në territorin të cilin ata atteggiamento ostile, e questo ormai non desta più loro invaso e su cui nutrivano delle aspirazioni. Una emnesë historike (politika shqiptare pas vitit 1990). e kishin pushtuar dhe kishin tjera aspirata ndaj tij. l’interesse della storia, poiché risulta ora evidente testimonianza di tale insoddisfazione è stata espressa Mirëpo, politika shqiptare ende nuk ka bërë analiza Një dëshmi e kësaj pakënaqësie është e shprehur në che questo atteggiamento della politica serba è al in tutta la campagna incentrata su Il Libro Azzurro serioze dhe komplekse për vitin 1981. gjithë fushatën rreth Librit të Kaltër [1976]. Në fund servizio della politica antialbanese dello stato serbo. [1976]. Alla fine degli anni ‘70 Il Libro Azzuro cir- Viti 1981, përkatësisht lëvizja shqiptare në atë vit, të viteve ‘70 Libri i kaltër qarkullonte (i)legalisht La politica albanese ha cambiato ottica verso il 1981: colava (il)legalmente a Belgrado e nei grandi centri në politikën dhe në publicistikën është quajtur me nëpër Beograd dhe nëpër qendrat e mëdha serbe. dall’atteggiamento contestatore della politica ufficiale serbi. Il libro fu di nuovo pubblicato nel 1985 [D. emërtime të ndryshme. Secili emërtim shpreh es- Libri u botua në vitin 1985 [D. Bogdanovic, Knjiga o del Kosovo di allora agli anni 1990, fino alla conclu- Bogdanovic, Knjiga o Kosovu, 1985] ma anche allora encën e politikës përkatëse si dhe qëndrimin e asaj Kosovu, 1985] , por edhe atëherë u hoq nga shitja. sione che il 1981 rappresenti un evento storico (la po- fu tolto dalla circolazione. Questo libro di dottrina, in- politike ndaj vitit 1981: Ky libër doktrinar, i iniciuar dhe i përkrahur nga per- litica albanese dopo il 1990). Ma, la politica albanese centivato e appoggiato da alte personalità della politica -tentim për kundërrevolucion; kundërrevolucion; sonalitete të larta politike e të inteligjencies serbe, non ha ancora elaborato delle analisi serie e comp- e dell’intelligenzia serba, ha articolato apertamente demonstrata armiqësore [edhe eufemizmi ngjarje ka artikuluar hapur kërkesat hegjemoniste serbe, lesse sull’anno 1981. L’anno 1981, precisamente il le richieste egemoniste serbe, specialmente verso il armiqësore] (emërtime të politikës serbe dhe ju- sidomos ndaj Kosovës e shqiptarëve, veçanërisht për movimento albanese di quell’anno, è stato definito in Kosovo e gli albanesi, in particolare incentrate sulla gosllave); mohimin e autonomisë së Kosovës (dhe Vojvodinës), diversi modi dalla politica e dalla pubblicistica. Ogni negazione dell’autonomia del Kosovo (e Voivodina), secondo la costituzione del 1974. La politica serba -etapë historike; pranvera kosovare; demonstra- sipas kushtetutës së vitit 1974. Politika serbe asn- definizione esprime l’essenza della politica di ap- partenenza così come l’atteggiamento di quella politica non è mai scesa ad accordi con lo status della Re- tat e 81-shit; pranvera shqiptare 1981, revolucion jëherë nuk ishte pajtuar me statusin e Krahinës Auto- verso il 1981: gione Autonoma del Kosovo ed attendeva l’occasione (emërtime të lëvizjes ilegale në Kosovë); nome të Kosovës dhe priste rastin për ta goditur atë. -tentativo di fare una controrivoluzione; controriv- di colpirla. -vit historik; vit themel, vit i kthesave, revolucion oluzione; manifestazioni ostili [anche l’eufemismo even- (B. Kosumi); Prapambeturia ekonomike e to ostile] (definizioni della politica serba e iugoslava); L’arretratezza economica del -kryengritje paqësore (A. Demaçi, H. Hyseni); Kosovës: -tappa storica; la primavera kosovara; le manifes- Kosovo: -Rilindje e dytë kombëtare (Rexhep Qosja). Shqiptarët dhe Kosova gjatë tërë periudhës shtatëd- tazioni dell’81; la primavera albanese 1981, rivoluzi- Gli albanesi e il Kosovo sono stati sottoposti, du- -në fjalorin e politikës zyrtare të Tiranës, sikurse hjetëvjeçare të sundimit serbo-jugosllav i janë nënsh- one (definizioni del movimento illegale in Kosovo); rante i lunghi settant’anni di dominio serbo-jugoslavo, edhe në pjesën më të madhe të masmediumeve truar presioneve të ndryshme, si mohimi i identitetit -anno storico; anno fondamentale, anno delle svolte, a diverse pressioni, come la negazione dell’identità na- botërore demonstratat e vitit 1981 janë emërtuar si: kombëtar, kulturës, moralit e traditës kombëtare, rivoluzione (B. Kosumi); zionale, della cultura, della morale e della tradizione demonstrata gjithë popullore (të shpeshtën e herëve dëbimit për në Turqi, burgosjet, vrasjet, etj. Nga më -insurrezioni pacifiche (A. Demaçi, H. Hyseni); nazionale, gli allontanamenti in Turchia, le incarcer- me ndajshtimin për të drejtat kombëtare e qytetare të tragjikët ka qenë presioni ekonomik. Të ardhurat -seconda Rinascita nazionale (Rexhep Qosja). azioni, gli omicidi, ecc. Tra i mezzi più tragici c’era shqiptarëve), ose thjeshtë demonstratat e vitit 1981. kombëtare për krye banori në Kosovë nga afër me- -nel vocabolario della politica ufficiale di Tirana, la pressione economica. I redditi nazionali procapite Historia shqiptare ende nuk e ka stabilizuar një satares së RSFJ-së në vitin 1947 janë zvogëluar në così come in quello della maggior parte dei massme- in Kosovo da prossimi alla media della RSFJ nel emërtim për këtë vit dhe ngjarjet e tij. Nga aspekti vitin ‘78 në 1/3 e kësaj mesatare. Kosova, nga një ra- dia mondiali, le manifestazioni del 1981 sono state 1947 sono diminuiti a 1/3 di questa media nel ‘78. filozofik viti 1981 është rilindje e dytë shqiptare, jon me resurse të mëdha nëntokësore, ujore e pyjore, denominate come: dimostrazioni interamente popolari Il Kosovo, una delle regioni con più risorse del sotto- (la maggior parte delle volte con l’aggiunta dei diritti nga aspekti i rolit në lëvizjen shqiptare ai është vit i për 70 vjet, mbetet vendi më i varfër, jo vetëm në suolo, idriche e forestali, in 70 anni, resta il paese più nazionali e cittadini degli albanesi), o semplicemente povero, non solo in Jugoslavia ma in tutta l’Europa. kthesës apo vit themel, nga aspekti praktik ato ngjarje Jugosllavi por edhe në Evropë. Nuk ka ndodhur kjo, manifestazioni dell’anno 1981. janë më shumë se demonstrata e protesta, prandaj Questo non è successo, com’è stato sostenuto dalla siç kanë propaganduar ekonomistët dhe politikanët La storia albanese non ha ancora stabilito una propaganda degli economisti e dei politici serbi, a cau- mund të emërtohet si kryengritje paqësore ose si serbë, për shkak të natalitetit të lartë të shqiptarëve definizione su quest’anno e i suoi eventi. Sotto l’aspetto sa dell’alto tasso di natalità degli albanesi (gli albanesi revolucion. Historiani anglez Timothy Garton Ash në (shqiptarët kanë pasur natalitet shumë më të lartë në filosofico il 1981 rappresenta la seconda rinascita al- hanno avuto un tasso di natalità molto più alto negli librin e tij The Polish revolution: Solidarity [2002], vitet ‘50 se sa në vitet ‘70-’80 dhe siç dihet, të ard- banese, sotto l’aspetto del ruolo nel movimento alba- anni ‘50 rispetto agli anni ‘70-’80 e com’è risaputo, demonstratat dhe protestat e vitit 1981 në Poloni hurat e tyre kombëtare kanë qenë më afër mesatares nese è l’anno di svolta o un anno fondamentale, sotto i loro redditi nazionali sono stati più vicini alla media i quan revolucion. Ai ishte një revolucion social e jugosllave në vitet ‘50 se sa në vitet ‘70-’80) , por l’aspetto pratico quegli eventi rappresentano più di jugoslava negli anni ‘50 che negli anni ‘70-’80) , ma ideologjik. Viti 1981 në Kosovë ishte një kryengritje për shkak se Kosova është përdorur si koloni: repub- alcune manifestazioni e proteste, per cui può essere per via dell’utilizzo del Kosovo come colonia: le repub- ose një revolucion nacional. Në favor të këtij emërti- likat e zhvilluara jugosllave nga Kosova kanë marrë definito come un’insurrezione pacifica o come una riv- bliche sviluppate jugoslave hanno preso dal Kosovo la mi të fundit shkon edhe fakti se të gjithë bartësit, lëndën e parë, ndërsa kanë investuar në disa degë oluzione. Lo storico inglese Timothy Garton Ash nel materia prima, mentre hanno investito in alcuni campi organizatorët dhe pjesëmarrësit e demonstratave, të industrisë së lehtë si; kanë investuar edhe në ato suo libro The Polish revolution: Solidarity [2002], indi- dell’industria leggera; così come hanno investito in sipas aktgjykimeve zyrtare të gjykatave Jugosllave të degët për të cilat kanë pasur nevojë republikat tjera ca le manifestazioni e le proteste dell’anno 1981 come quei campi necessari alle altre repubbliche jugoslave atij viti, janë dënuar sipas nenit 136, alinea 1 dhe jugosllave (p.sh. TC-etë në Obiliq), e jo Kosova. una rivoluzione. Si trattava di una rivoluzione sociale e (per esempio la TC a Obliq) e non al Kosovo. 2 [bashkim për veprimtari armiqësore] në lidhje me Lënda e parë nga Kosova është marrë jo vetëm për ideologica. L’anno 1981 in Kosovo ha rappresentato La prima materia è stata sottratta dal Kosovo non nenin 114 [cenim kontrarevolucionar i rregullimit nevojat e republikave tjera, por edhe si mall kliring un’insurrezione oppure una rivoluzione nazionale. A solo per le esigenze delle altre repubbliche, ma an- shoqëror] të Ligjit Penal të RSFJ. në tregun e jashtëm, për kreditë që ka marrë RSFJ, favore di questa ultima definizione testimonia anche il che come merce di scambio per il mercato estero, per fatto che tutti i trascinatori, organizzatori e partecipanti e prej të cilave kredi një pjesë e vogël i është dhënë il credito ottenuto dalla RSFJ, e del quale solo una delle manifestazioni, secondo i verdetti ufficiali dei tri- piccola parte è stata data al Kosovo (come l’accordo Shkaqet që kanë sjellë edhe Kosovës (shih marrëveshjet e qeverisë së RSFJ- bunali jugoslavi di quell’anno, sono stati condannati demonstratat e vitit 1981 së me RD të Gjermanisë në vitin 1972, me BRSS- del governo della RSFJ con la RD tedesca del 1972, secondo l’articolo 136, comma 1 e 2 [associazione con la BRSS il 02.11.1972, con la Cecoslovacchia Është fare e kuptueshme që një emnesë historike në më 02.11.1972, me Çekosllovakinë më 1972). per attività nemica], collegato all’articolo 114 [attività të shikohet nga kënde të ndryshme. Kështu ka ndod- Ndërsa nga Fondi federativ për viset jo mjaft të zhvil- nel 1972). Mentre il Kosovo ha iniziato a ricevere controrivoluzionarie per minacciare l’ordinamento so- dal Fondo federale per le regioni non abbastanza svi- hur me kryengritjen e vitit 1981. Deri te një rezyme luara Kosova ka filluar të marrë mjete nga vitet ‘60, ciale] del Codice Penale del RSFJ politike, megjithatë, mund të vihet, nëse vërehen ndërsa republikat tjera nga viti ‘45. Ndërsa, trum- luppate delle risorse dagli anni ‘60, le altre repub- shkaqet që kanë sjellë deri te ato ngjarje, vetë rrjedha betimi i dhënies së këtyre mjeteve nga politikanët ju- bliche avevano incominciato nel ‘45. Mentre, l’eco Le cause che hanno portato alle dell’elargimento di queste risorse da parte dei politici e tyre, si dhe lidhmënia e tyre me rrjedhat politike gosllavë, duke krijuar edhe shantazh mbi shqiptarët manifestazioni del 1981 jugoslavi, creando anche un’ombra di ricatto sugli al- në Jugosllavi pas ‘81-shit e tutje. Fakti që shqiptarët, (“ne ju kemi ndihmuar kaq shumë e ju po e përbuzni Risulta comprensibile come un evento storico possa banesi (“noi vi abbiamo aiutati così tanto e voi state kurdo dhe kudo, që nga viti 1912 e këndej e kanë atë ndihmë”!) nuk ka mbështetje reale. Nga të gjitha essere osservato da prospettive diverse. Così è avve- respingendo quell’aiuto”!) non ha basi reali. Di tutti gli konsideruar Kosovën dhe territoret e tjera shqiptare objektet ekonomike në Kosovë, vetëm 8% të tyre janë nuto con l’insurrezione dell’anno 1981. Fino a una obiettivi economici in Kosovo, solo l’8% è stato inves- në Jugosllavi të pushtuara me forcë dhe pa të drejtë, investuar nga ky Fondi federativ për viset jo mjaft të rinascita politica, eppure, si può giungere osservando tito da questo Fondo federale per le regioni sottosvi- është shkaku i vërtetë i gjithë lëvizjes shqiptare për zhvilluara, ndërsa në republikat tjera 27% të ob- le cause che hanno portato a quegli eventi, il loro stesso corso, così come il loro legame con i percorsi luppate, mentre nelle altre repubbliche lo stesso Fon- çlirim, të filluar që nga Hasan Prishtina e të përfun- jekteve janë investuar nga i njëjti Fond. Ky presion do ha investito il 27%. Questa pressione economica duar në qershor të vitit 1999, me dëbimin e forcave ekonomik e izolonte kombin shqiptar jo vetëm nga politici in Jugoslavia dopo l’81 e oltre. Il fatto che gli albanesi, in qualsiasi momento e ovunque, dal 1912 isolava la nazione albanese non solo dagli altri popoli dhe të administratës serbe nga Kosova. Por, ka edhe popujt tjerë jugosllavë, por edhe nga mbarë familja jugoslavi, ma anche dall’intera famiglia europea. Una disa faktorë të tjerë që kanë ndikuar në fillimin e ad adesso abbiano considerato il Kosovo e gli altri evropiane. Një komb i izoluar nga familja evropiane, territori albanesi in Jugoslavia occupati con la forza e nazione isolata dalla famiglia europea da un lato, e demonstratave të vitit 81. në njërën anë, dhe nga pjesa amë (Shqipëria), në senza alcun diritto, è la reale causa del movimento al- dalla parte madre (l’Albania) dall’altra, impossibilitata anën tjetër, i pamundësuar për të prodhuar të mira banese per la liberazione, iniziati con Hasan Prishtina nel produrre beni materiali sufficienti per le proprie Pozita kushtetuese e Kosovës: materiale të bollshme për veten, një kombi të tillë s’i e terminati a giugno del 1999 con l’allontanamento necessità, a una tale nazione non restava una prospet- Pozita kushtetuese e KSA të Kosovës, sipas Kush- mbetej perspektiva por egërsisht i imponohej gjun- delle forze e dell’amministrazione serba dal Kosovo. tiva ma le veniva ferocemente imposto d’inginocchiarsi tetutës së vitit 1974, ishte një kompromis i imponuar jëzimi e asimilimi. Ma, anche altri fattori hanno influenzato l’inizio delle e di lasciarsi assimilare. nga kreu jugosllav, si për shqiptarët, ashtu edhe (vazhdon ne numrin e ardhshem) manifestazioni dell’81. (continua al prossimo numero) Storia Anno 9 n.2 Maggio 2011 pagina 8 Qyteza e panjohur antike e Olimpes Nga: Gezim Llojdia, Vlore për herë të parë arkeologu Hasan Ceka, Olympe u identifikua Anetar i Akademise Evropiane te Arteve nga arkeologu Burhan Dautaj, i cili gjatë gërmimeve të zhvilluara në vitet 1960 gjeti tetë monedha me mbishkrimin Olympiastan. yteza antike e Olimpes, në fshatin Mavrovë, 40 km në Zhvillimin më të madh Olympe e arriti në vitet 229-148 P. K. Qjuglindje të Vlorës. Në toponimet e hershme quhej Olympe me nxjerrjen e monedhave, të cilat përdoreshin vetëm brenda i pagëzuar ndoshta për vajzën e mbretërit Pirro. Në një toponim ekonomisë së këtij qyteti. Ato kishin simbole të ngjashme me tjetër gjendet Mavrovë-Fitorë. Ne ndërmorëm një ekspeditë, në monedhat e Apolonisë, Amantias dhe Bylisit. Interesant është lartësinë 285metra, ku gjendet qyteti i heshtur ilir i Olimpes. fakti se autorët antikë heshtin për praninë e këtij qyteti, i cili Sipas të dhënave që kishim nga periudha e antikitetit, në këtë ndeshet vetëm te Stefan Bizantini që e përmend te vepra e ti, zonë të njohur në luginën e Shushicës, ka qytete dhe fortesa “Mbi qytetet dhe popujt. te cilat ishin pjese konionit. Një ndër këto është Olympia qytet tjetër i Koinonit Amantia, rrënojat e të cilës ndodhen në fshatin e Kalaja ne fshat sotëm Mavrovë në anën e djathtë të lumit Shushice (Monumentet Ka marre statusin e trashëgimisë kulturore ne vitin 1963. Qël- X 1975. N.Ceka qendrat e fortifikuara të Amantias). Olympe sh- limi i ekspeditës buronte nga një këshillë e mençur e arkeologut trihej mbi një kodër me një sipërfaqe prej 13 ha dhe ishte qytet i N. Ceka, dhënë ca kohë më parë, që brenda kuadrit të Amantias pajisur edhe me akropol. Olimpe i kishte organizuar institucionet të futej edhe kjo qytezë, gjurmët e të cilave në i gjetëm edhe pas e saj sipas modelit epirot. Në krye të qytetit ishte nëpunësi më i kaq kohësh aty sipër rrugës automobilistike në kthesën e parë tek lartë ekzekutiv i njohur me emrin Politarkes. Ai ndihmohej nga varrezat, kur vjen nga gryka dhe 100m më poshtë kur je nisur 3.25 m dhe gjerësi 2.80 m, është ruajtur ne gjendje relativisht një kolegj nëpunësish të quajtur Synarkontë si dhe nga Grama- nga qyteti bregdetar. Fshati aktualisht sot mban emrin Mavrovë. te mire, me përjashtim te mesit te tij ku ka çarje e shkarje teusi (sekretari). Emrin Olympe, qyteti mendohet se e mori nga Ndërsa toponimi i saj e hershëm Olympe që ka mbajtur qyteti nga themeli. Muresa është ngritur nga blloqe gur gëlqeror dhe vajza e Mbretit Pirro, Olimpia. Këtë variant e hodhi për herë të me monedhën e vet është vetëm historik . Vendasit kanë filluar ti shtufore, pjesërisht te punuar me faqe trapezoidale dhe katerk- parë arkeologu Hasan Ceka, Olympeu identifikua nga arkeologu rivënë emrin Olympe shoqatës së fshatit të tyre, ndonjë lokali e endeshe te gufuara ne pjesën e dukshme te tyre. Blloqet kane Burhan Dautaj, i cili gjatë gërmimeve të zhvilluara në vitet 1960 magazinë dhe kjo është fare pak në krahasim me historinë e kësaj këto përmasa: 0.62 x 0.46 m; 1.08 x 0.60 m; 1.60 x 0.60 m; gjeti tetë monedha me mbishkrimin Olympiastan. qendre ilire që i ka rezistuar rrebesheve. 1.80 x 0.60 m. Rreshtat ne përgjithësi janë ne linja te drejta Duke vlerësuar potencialin historik bashkia e Vlorës e ka Muret e saj ne i gjetëm 285m lartësi mbi nivelin e detit. Poshtë me ndonjë shkallëzim qe u është imponuar ndërtuesve me sa përfshirë këtë qytete në listën e objekteve historike me gjurme është Shushica, që rrjedh në buronja të Kuce me gjatësi rreth 85 duket, edhe nga pjerrësia e madhe e terrenit. Duke filluar nga antikiteti dhe të vizitueshme. Të tilla janë ato të “Shpellave të km me derdhje ne Vjosë. Përkarshi ka fshatin Lapardha. Poshtë fundi ne rreshtin e trete, shfaqen gurelidhsit tërthorë te ven- Velçës”, “Shpellave të shkruara të Lepenicës” (nga më të rrallat në Sirokëmbë ka fushat deri tek ura në Sklap. Ka ullinj shekul- dosur ne distanca te ndryshme qe lëvizin nga 2.85 deri ne 3 në Ballkan e Mesdhe), “Shpellat e Spilesë” (Himarë) apo “Mo- lorë. Aty nga vitet ‘88 kam takuar arkeologun Llambi Durollin në m. Themeli i ngritur nga blloqe te papunuar ku duken qarte zaikët e Mesaplikut”, pasuri e rrallë kombëtare. Vendbanimet Mavrovë. Nga shkolla e fshatit zbritëm poshtë tek udha. Llambi gjurmët e nxjerrjes se tyre nga gurorja, është lënë si thembrat tumulare të Vajzës, Dukatit, Mavrovës, “Pitosa” të Mallkeqit më tregonte për vendbanimin e hershem dhe monedhën e saj. me një dalje 0.15-0.20 m nga muri. Nga qoshja ku trakti merr tregojnë për autoktoninë dhe vazhdimësinë etno-kulturore të il- Në rrjedhën e Shushicës ka edhe një vendbanim si Cerja rerth kthesën nga lindja, muri me gjatësi 23 m i është nënshtruar irëve në periudhën e bronxit dhe të hekurit .E njëjta gjë dëshmo- 60 km nga qyteti i Aulonës dhe ka shërbyer më shumë si qendër një rindërtimi qe shkon deri ne themel. Në vendin me emër het edhe në vendbanimet e tjera të lashtësisë që janë qytete- si e fortifikuar për kontrollin e rrugëve që mbronin nga largësia. toponimik “Çezma e plakës”, lartësia e murit sipas arkeologut, Amantia, Olympia, Kanina, Himara, Cerja, Armeni, Hadëraj, Arkeologët thonë se një popullsi ilire ka jetuar pikërisht këtu prej Burhan Dautaj “arrin në katër rradhë gurësh, ndërsa më tej Triporti dhe vet. epokës së bronzit. Mirëpo, ajo që na kishte tërhequr më tepër kap lartësinë e 6-7 radhëve”. Në këtë zonë, forma e gurit është qe kalaja e Mavrovës. Rruga ishte përmirësuar nga qendra e ruajtur mjaft mirë. Qytet i koinionit sipas modelit epirot fshatit, deri në lagjen Çakallovaj ku u ndeshëm me gjurmët e Në vendin e emërtuar “Maja e rrethonit” gjendet masivi Qytet tjetër i Koinonit Amant ishte Olympe, rrënojat e së cilës para të kalasë. Kalaja shtrihet në një sipërfaqe të mëdha rreth 13 shkëmbor, ku sipas arkeologëve është marrë materiali për të ndodhen në fshatin e sotëm Mavrovë, në anën e djathtë të lumit ha. Vendi dhe gjurmët e saj shfaqen diku heshtin dhe zhduken. ndërtuar muret e kalasë së qytetit antik. Bazuar në të dhënat e Shushica (Monumentet X 1975. N.Ceka qendrat e fortifikuara të Lagjja që ne shkuam në fillim kishte vetëm dy banorë ndërsa disa studimeve, ky mur ka ngjashmëri me muret e tarracimit në Amantias). Olympe shtrihej mbi një kodër me një sipërfaqe prej ndërtesat ishin ruajtur . akropolin e Dimalit, të përdorur dhe për mbështetjen e çative 13 ha, dhe ishte qytet i pajisur edhe me Akropol. Por ndryshe në godinat e shekullit II para Krishtit. Gjurmët e para të kalasë nga Amantia, organizimi politik i së cilës ishte sipas Koinonit, Kalaja ne Rrethun hasen në lagjen e emërtuar “Cakallovaj” dhe vazhdojnë përgjatë Olimpe i kishte organizuar institucionet e saj sipas modelit epirot. Ndërkohë që të dhënat më të sakta për këtë kala, i gjetëm tek kopshteve private, ndërsa sipërfaqja brenda mureve rrethuese të Në krye të qytetit ishte nëpunësi më i lartë ekzekutiv i njohur një shkrimi i autorit vendas Burhan Dautaj i cili ishte arkeologu kalasë së Mavrovës arrin në rreth 13 ha, duke e renditur Olimpen me emrin Politarkes. Ai ndihmohej nga një kolegj nëpunësish të qe ka gërmuar ne këtë qytete kur u formësua mendimi për ekz- mes qyteteve mesatare të antikitetit”. Ç’ka thotë studimi:”Shek.3 quajtur Synarkontë si dhe nga Gramateusi (sekretari). Epiri ka istencën e tij. Ai shprehet kështu: “Kërkimet filluan ne dy pika: e gjen kryeqendrën ekonomike e kulturore të Koinonit, Mato- qene dhe eshte Shqiperia jugore e Faik Konices gjejme faktin brenda mureve rrethuese te qytetit ne skajin me jugor te majës hasanajt, Cerjas, Hadëraj”. Janë të gjitha qëndra që shtrihen qe flet per epirotët.Faik beu ka germezuar:Straboni na mëson se se Rrethunit dhe ne nekropol. Nga veri-perëndimi ndërpritet gjegjësisht, gjithandej si në veri dhe në lindje të kryeqendrës. epirotët nuk flisnin greqisht, ata ishin të huaj. Po citoj fjalë e tij: prej rrugës këmbësore qe lidh lagjen Ymeraj me Cakallovaj, Lajmi i S. Anamalit është:”Prova e sjelle nga Ugolini se ne afërsi (fjalët e Strabonit në greqisht) Kjo është shumë e qartë apo jo. deri sa bashkohet me traktin ne piken C. “Ky trakt i ruajtur te Plocës mungojnë rrënoja te tjera te lashta, sot nuk mund te Straboni na thotë se kombet epirotas ishin barbarë domethënë të ne lartësinë e tri radhëve (lartësi 2 m. dhe gjatësi 12 m.) është përdoret si argument; ne vitet e pas çlirimit rreth Ploces janë huaj për racën dhe gjuhën greke (Veprat e Strabonit, VII, 6-13, ngritur nga blloqe trapezoidal e katerkendesh, me faqe pak te zbuluar tepricat e tre qyteteve te tjera te fortifikuara, bashkë- faqe 267. Botim i Dübner Müller). sfumuara (fig. 3). Ne fasadën e tij dallohen gurelidhesit tërthore kohës me atë te Ploces, dhe pikërisht ne Matohasanaj ne lindje qe përforcojnë strukturën e brendshme te murit. Këtu muri te Ploces, ne luginën e Vjosës, ne Cerje (Brataj) ne juge dhe ne Emrin Olympe, qyteti mendohet nga vajza bën një kthese ne kënd te drejte, për tu ngjitur përpjetë shp- Olympe, ne perëndim, të dyja ne luginën e Shushicës. Por është e Mbretit Pirro atit perëndimor te kodrës, ndërpritet nga rruga këmbësore qe edhe Olympe soe Mavrova e sotme me kalanë në “Majën e Rre- Sipa historianit Ilirian Gjika: Emrin Olympe, qyteti mendohet lidh lagjen Shahaj me Cakallovaj, për tu lidhur me traktin ne thunit” dhe kështu qytetet të radhitura në sira, Bylys, Amantia, se e mori nga vajza e Mbretit Pirro, Olimpia. Këtë variant e hodhi piken D (fig. 4, ‘I’ab. II, 6). Trakti me gjatësi 21 m, lartësi Oriku Triporti dhe Olimpe. më i spikatur i familjes Zhapa, Vangjel Zhapa, ka ndarë dashurinë e tij edhe me dy vende Vangjel Zhapa, shqiptari që ndërtoi perlat e Athinës të tjera, përveç vendlindjes dhe atdheut të vet. Ai ka qenë nënshtetas rumun gjatë pjesës (Vijon nga numri i kaluar) nxënësit shqiptarë dhe për më tepër në shkollat het se “shqipja mund të shkruhej për nevojat më të madhe të jetës, kurse për atdhe quante Në numrin e datës 31.03.1861 të “Pellaz- greke, kinse për të lehtësuar mësimin e greq- e përdorimit familjar dhe si mjet për të fituar Greqinë, por “atdhe të veçantë” ose “vendi i gos”, Vangjel Zhapa boton një artikull, ku vë ishtes, ishte një sukses i jashtëzakonshëm për më shumë dije” (Dh. Shuteriqi, Naum Veqil- shenjtë ku takohej me Zotin”, vendlindjen e në dukje “veprimet e veta në favor të shkol- ruajtjen e gjuhës dhe identitetit tonë kombëtar. harxhi, në “Gjurmime letrare”, 1974, f. 259). tij, Labovën. lave në Shqipëri, ku ka futur edhe shqipen Shkolla e parë shqipe, Mësonjëtorja e Korçës, Vangjel Zhapa nxiti botimet në gjuhën shqipe. V. Zhapa kujtohet dhe nderohet me respekt me funksion ndihmës, për sa kohë që është e u lejua të hapej vetëm me miratimin nga qeveria Së bashku me Anastas Bykun botuan gazetën në Rumani, pasuritë e tij të shumta kanë lum- nevojshme për të mësuar greqishten”. Ky for- e Stambollit më 7 mars 1887, pas një lëvizjeje e parë në gjuhën shqipe, “Pellazgu” (1859- turuar dhe vazhdojnë t’i lumturojnë grekët, mulim, siç duket, ishte “çelësi” për të hapur të mirorganizuar nga rilindësit shqiptarë brenda 1861). Anastas Bykun e mbështeti financiarisht ndërsa ne, shqiptarët, inatçorë si gjithë popujt dyert e shkollave greke që ishin në pronësi të dhe jashtë vendit, presionit efikas të vëllezërve edhe për botimin e librit “Preludi i çështjes pel- e tjerë të Ballkanit, por edhe të drejtuar keq Patrikanës. Po në këtë numër ai polemizon Frashëri në Stamboll dhe për më tepër kur Pe- lazgjike” dhe abetares së tij “Gramë për shq- nga historiografia jonë, vazhdojmë të mos e edhe me A. Bykun, i cili propozonte për të randoria Osmane ishte në prag të shpërbërjes. iptarët” (1861). shohim në 360 gradë figurën e tij poliedrike ngritur “një sistem arsimor më vete për gjuhën Kaluan edhe 23 vjet të tjera dhe labovitët, që Në një periudhë shumë të vështirë për shq- dhe bëhemi xhelozë me popujt e tjerë të Ball- shqipe”. Duke komentuar këtë polemikë, A. guxuan të çelnin shkollën e parë shqipe në rre- iptarët, kur Perandoria Osmane dhe Mbretëria e kanit që, në kohën kur jetonte bashkëfshatari Buda beson se “ky qëndrim armiqësor i qar- thin e Gjirokastrës, më 10 prill 1910, përfund- Greqisë shtuan përpjekjet e tyre për të zhdukur ynë milioner, ishin në gjendje të thithnin inves- qeve heleniste në përgjithësi dhe V. Zhapës uan në burgun turk të Tepelenës të paditur nga gjuhën dhe kombësinë e popullit tonë, ndërkohë timet dhe donacionet e shumta që ofronte ky në veçanti u bë shkak që planet e A. Bykut Mitropolia dhe konsullata greke, ndërkohë që u që lëvizja kombëtare shqiptare qëndronte në bamirës shqiptar i jashtëzakonshëm. Krahas të shembeshin dhe gazeta e tij të pushonte shkishëruan të gjitha familjet që dërguan fëmijët nivelin më të ulët, ishte vetëm laboviti Vangjel parave të shumta që dhuronte, me delikatesën botimin”. e tyre në shkollën shqipe, e cila u mbyll mbas Zhapa, që me energjinë dhe pasurinë e tij, bëri që e karakterizonte, ai kishte gjithashtu kapac- Ngritja e një sistemi arsimor në gjuhën shq- disa javësh. Për sa i përket planit të Anastas By- të mundur që shqiptarët të mësonin gjuhën itetet e duhura të shpërndante paqe, dashuri ipe në Shqipërinë e mesit të shekullit XIX kut për të ngritur “një sistem arsimor më vete amtare jo vetëm në shkollat që ndërtoi vetë, por dhe mirëkuptim midis popujve të Ballkanit, ishte utopi. Planet e Vangjel Zhapës, labovitit për gjuhën shqipe”, ai u bë i mundur të reali- edhe në qindra shkolla greke që funksiononin duke u integruar plotësisht në historinë e kul- milioner me këmbë në tokë, synonin fillimin e zohej nga qeveria shqiptare vetëm pas Luftës së kudo në Shqipërinë e Jugut. Vetëm pas disa turës, të zhvillimit ekonomik dhe të qytetërimit menjëhershëm të mësimit të shqipes në shkol- Parë Botërore, më vitin 1920. dhjetëvjeçarësh dhe pikërisht në fund të shekul- panballkanik të mesit të shekullit XIX. Ne, lat e tij dhe në shkollat greke, që numëroheshin Ndërkohë që Jani Vreto u rekomandonte shq- lit XIX, lufta për mësimin e gjuhës shqipe do shqiptarët e sotëm, kemi filluar ta kuptojmë me qindra në Shqipërinë e Jugut. iptarëve “të hiqnin dorë me vullnet nga gjuha të zinte një vend qendror në programin politik dhe ta pranojmë bashkëfshatarin tonë, me esh- Dhimitër Shuteriqi shkruan se “ Zhapa ndi- e tyre dhe të bëjnë të tyre greqishten, pra të dhe kulturor të Rilindjes Kombëtare. Labovitët tra që i prehen në dy varre te ndryshme, ashtu hmoi vërtet për futjen e shqipes në shkollat ç’kombëtarizohen” (Dh. Shuteriqi, Lufta midis e të gjithë brezave që jetojnë sot, krenarë për si ishte ai në të vërtetë, me virtytet e rralla dhe greke” (Dh. Shuteriqi, “Gjurmime letrare”, shqipes dhe greqishtes, në “Gjurmime letrare”, origjinën e tyre të lashtë dhe të lidhur ngush- të metat e tij dhe ta konsiderojmë tashmë si f. 247). Ky kontribut i Vangjel Zhapës duhet f. 213), Vangjel Zhapa kishte një pozicion krejt tësisht me atdheun, gjithmonë protagonistë kur qytetarin pararendës të Evropës së Bashkuar, më në fund të njihet nga të gjithë shqiptarët. tjetër. Në një artikull që botoi në të përkohsh- përcaktohen fatet e tij, prej kohësh kanë shpre- të cilën po përgatitemi, më në fund, ta prekim Mësimi i shqipes në mesin e shekullit XIX nga men “Elpis” të Athinës më 5.11.1860, shpre- hur trishtimin e tyre për faktin se përfaqësuesi edhe ne. pagina 9 Anno 9 n.2 Maggio 2011 Attualità LËVIZJET ILEGALE ATDHETARE NE BALLKAN ME THEKËS TE VEÇANTË NË KOSOVË, MË 1945 E KËNDEJ lëvizja për çlirim e bashkim kombëtar i është Krasniqit me emrin simbolik “Partia revolu- ish-Jugosllavi dhe kjo do të jetë shkalla e parë kundërvënë kësaj politike antishqiptare. Këtë cionare për Bashkimin e Tokave Shqiptare për realizimin e bashkimit kombëtar. rezistencë, të avancuar deri në luftë të suk- me shtetin amë”. Në qershor të të njëjtit vit, Mbas demonstratave të vitit 1968, shumë sesshme çlirimtare, e bënë dhe e udhëhoqën Metush Krasniqi para anëtarëve të vet në fsha- atdhetar e intelektual rënë në burg. Por, gjatë personalitete të shquara kombëtare, të për- tin Rogan, paraqiti Programin e punës dhe viteve të 70-80, ilegalja e Kosovës përsëri u faqjaNga Prof.dr. 9 - acttualitet Sabil e Keçmezi- Basha paruara politikisht, luftëtarët më të guximshëm projektin (skicën) e statutit të Partisë, ku pos këndell dhe mori veten. Gjatë kësaj periudhe të popullit shqiptar në territoret e pushtuara angazhimeve të tjera, ai si kusht themelor e u formuan organizata të reja që po ashtu u ë nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit në botën etnike. Ata bënë një luftë dhe një rezistencë parimor kishte paraqitur rendësin e lirisë, por angazhonin dhe luftonin për lirimin e tokave LËVIZJETQshqiptare ILEGALE ATDHETAREekzistonte NE një BALLKAN program ME THEKËS kombëtar TE VEÇANTË me NË forca KOSOVË, dhe MË mundësi 1945 E KËNDEJ shumë më të vogla se sa mbi të gjitha atë të bashkimit kombëtar me shqiptare nën ish- Jugosllavi. Në këtë kohë u i ruajtjes së tërësisë tokësore të atdheut dhe i armiku. Dhe ky armik e ndoqi pamëshirshëm shtetin amë , duke përdorur të gjitha mjetet organizua dhe veproi organizata ilegale “Grupi ngabashkimit Prof. dr. Sabile kombëtar, Keçmezi- Basha mbi bazën e të cilit ishin këtë lëvizje ilegale patriotike. Anëtarët e saj dhe metodat. Në këtë drejtim kishte hartuar Revolucionar i Kosovës” që më vonë u shndër- Qëhartuar nga Lidhja gjithë Shqiptare programet e Prizreni e tLëvizjes në botën shqiptare Kombëtare ekzistonte i njëburgosi, program ikombëtar torturoi i ruajtjesdhe i dënoi me burgje të planin për propagandimin e idesë për bash- rua në “Organizatë Marksiste- Leniniste të Ko- sënë tërësisë vijim. tokësore Ky qëllim të atdheut programor dhe i bashkimit i Lëvizjes kombëtar, Kom mbi- bazëngjata e tëe cilittë ishinrënda, hartuar i likuidoi, gjithë herë hapur, herë kimin me Shqipërinë . Ndërsa, më 1963 for- sovës”. Fillimisht Programi politik i GRK ishte programetbëtare të e shqiptarëve Lëvizjes Kombëtare mbeti në i vijim.pandryshuar Ky qëllim në programor tinëzisht i Lëvizjes dhe herë-herë Kombëtare tëedhe i pushkatoi. Pa- mohet një organizatë tjetër me emrin “Lëvizja ai i Lëvizjes tradicionale Kombëtare. Duke shqiptarëvethelb, sepse mbeti buronte i pandryshuar nga nëe drejtathelb, sepse legjitime buronte dhe nga e drejtavarësisht legjitime nga dhe e përdorimi natyrshme e i të gjitha mjeteve, revolucionare për Bashkimin e Shqiptarëve”, e pasur parasysh ndarjen e Kosovës dhe viseve tyree natyrshme për të qenë tëe barabartëtyre për me të popujtqenë tjerë.të barabartëPas shpalljes sëBeogradi Pavarësisë sëkurrë Shqipërisë nuk arriti (1912), ta shuaj dhe ta asgjë- udhëhequr nga Adem Demaqi. I cili më vonë tjera shqiptare nga trungu i Shqipërisë, gjend- problemi i Kosovës dhe i viseve të tjera të banuara nga shqiptarët në ish-Jugosllavi, jo vetëm që nuk ume zgjidh, popujt por përkundrazi, tjerë. Pas atyre shpalljes iu mohua çdosë Pavarësisëe drejt për të vetëvendosur,soi këtë silëvizje. rrugën eLëvizja vetme për ilegale patriotike, me në bashkëpunim me inteligjencën kosovare jen e rëndë dhe të padurueshme të popullit zgjidhjensë Shqipërisë përfundimtare (1912), të problemit problemi kombëtar i Kosovës.. E kjo dhe e vitit largpamësin 1945, nuk ishte e hera vet, e me parë qëndrueshmërinë që e vet hartuan Statutin dhe Programin e saj. Statuti shqiptar nën sundimin e huaj dhe të drejtën e shqiptarëvei viseve të iu mohuatjera të një banuara e drejtë e ligjshmenga shqiptarët e tyre, por në ky do po të jetë sidomos mashtrimi me më vetëdijen i madh që e paluhatshme për i saj kishte përmbledhur në dhjetë nene e tërë ligjshme të vetëvendosjes e të bashkimit kom- komunistëtish-Jugosllavi, jugosllavë jo uavetëm bënë shqiptarëve.që nuk u Andazgjidh,j rezistenca por ishtenevojën fati ynë e historik. vetëflijimit Deri vonë për çlirimin e Kosovës objektivin dhe qëllimin e organizatës. Në nenin bëtar, GRK programin e tij e ndërtonte mbi historiografiapërkundrazi, shqiptare atyre nuk iu u mohuamor me këtoçdo ngjarje, e drejt jo vetëmpër të se okupuesidhe të u kujdesviseve që tjerati shpallte shqiptare, tema arriti të triumfojë e parë të saj theksohej se: “Qëllimi i parë dhe i këtë bazë, që do të thoshte program politik i tabu, siç e patën shpallur të tillë tërë rezistencën shqiptare kundër robërisë, por edhe ngaqë ende nuk ishtevetëvendosur, mbyllur fleta e sifundit rrugën e kësaj e historie,vetme e përcila vazhdoizgjidhjen të rridhte ndaj gjithnjë shtetit e më bujshëm dhe politikësnë vitet e jugosllave. Përvoja fundit i Lëvizjes sonë është sigurimi i të drejtës çlirimit kombëtar dhe i bashkimit të atdheut mëpërfundimtare vonshme në të gjitha të problemit viset etnike shqiptare.kombëtar.. E kjo e historike 95 vjeçare na mëson se padrejtësitë për Vetëvendosje deri në shkëputje për viset e të copëtuar padrejtësisht. Ky përkufizim i pro- vitit 1945, nuk ishte hera e parë që shqiptarëve ndërkombëtare janë rishfaqur shpesh dhe ajo i banuese në shumicë prej shqiptarëve që gjin- gramit përjashtonte çdo mundësi cilësimi të tij Aneksimiiu mohua i Kosovës një e drejtënë Serbinë e ligjshmeFederale shënon e tyre, manovrimin por ky sllavo-nacionalistka kushtuar dheshumë fillimin popullit e një ton. Ndoshta edhe den ende nën administrimin e Jugosllavisë, si ekstremist, majtist a reaksionar. Më 1968, tragjediedo të jetë të re mashtrimi për shqiptarët më këndej i madh kufirit. që S hqiptarëtkomunistët e Kosovës kjo edhe ishte përkundër njëri ndërsakrificave ata faktor të që e detyroi këtë domethënë qëllimi i parë dhe i fundit i Lëvizjes në Kosovë nga ilegalja shqiptare u organizuan mëdha në luftën antifashiste nuk përfituan nga rasti në përmbushjen e ëndërrues së tyre të çlirimit kombëtarjugosllavë dhe ua të bashkimit bënë shqiptarëve. me Shqipërinë. Andaj Ata pas rezis legalizimit- popull të riokupimit të jetonte në Kuvendin në një eklimë ndërkombëtare sonë asht- Çlirimi i krahinave, të aneksueme edhe demonstratat studentore që kërkuan for- Prizrenittenca ishteu detyruan fati të ynë ndiqnin historik. një politikë Deri më vonë të zakonshme histo- dhearmiqësore, të pranuar përgjithësisht, ku gjatë historisëpor nuk munguan prej Jugosllavisë dhe bashkimi i këtyre krahi- ma të reja të organizimit ilegal, kërkuan unifi- luftariografia për çlirim shqiptare dhe për të nuk ardhmen u mor e tyre me kombëta këto rengjarje, nuk pushoi, mashtrimet, natyrisht me forma dredhitë, të reja e komplotet,me intervenimet nave me nanën e vet- Shqipërisë” . Edhe pse kimin e organizatave dhe grupeve ilegale për emrajo vetëm tjerë të imponuar se okupuesi nga situata u kujdes e krijuar. që Populli ti shpallte i Kosovës kure armatosurahetoi tradhëtin, efilloi deri të tekshpreh agresioni ushtarak i fq- më 1945, thuhej se kishte përfunduar lufta, të ndërtuar një platformë politike të veprimit, pakënaqësinëtema tabu, e siç vet enë patën forma tëshpallur ndryshme të të tillëveprim tërëit. Ato rez forca- injëve.dhe ata patriot që kishin luftuar megjithatë, me anën e këtyre neneve organi- duke shtruar nevojën që programet politike të gjatë tërë kohës për një Shqipëri etnike, pas kësaj që ndodhi, vendosën që në mënyrë të organizuar,istencën porshqiptare edhe ilegalisht kundër të luftojnë robërisë, dhe të por veprojnë edhe për bashkiminVeprimtarin e tokave shqiptare. politike-kombëtare Shi ilegale të zata e lartpërmendur iu bënte me dije se për ilegales ti përshtatën kohës dhe proceseve poli- ngaqë ende nuk ishte mbyllur fleta e fundit e shqiptarëve në ish-Jugosllavi, që nga viti 1945- shqiptarët e okupuar ende nuk kishte përfund- tike që u zhvillonin në rajon e më gjerë. kësaj historie, e cila vazhdoi të rridhte gjithnjë 1990, e kam ndarë në pesë faza të zhvillimit: uar lufta deri sa të realizohen qëllimet supreme Në shtetet evropiane ilegalja shqiptare në e më bujshëm në vitet e më vonshme në të Faza e parë, përfshinë periudhën 1944-1950 të shqiptarëve, të përcjell amanet gjeneratë pas diasporë luajti një rol të madh dhe të rëndë- gjitha viset etnike shqiptare. dhe përkufizohet kryesisht me veprimtarinë e gjenerate deri sa të realizohen qëllimet e tyre. sishëm për përhapjen e idesë së çlirimit dhe Aneksimi i Kosovës në Serbinë Federale LNDSH-së. Si e tillë kjo lëvizje kishte karak- Veç këtyre në Kosovë dhe në trojet tjera shq- të bashkimit kombëtar. Gjatë asaj kohe ajo shënon manovrimin sllavo-nacionalist dhe fil- ter politiko- ushtarak, ajo ishte e përcaktuar iptare nën ish-Jugosllavi do të formohen dhe kishte organizuar demonstratat dhe demarshe limin e një tragjedie të re për shqiptarët këndej për luftë të armatosur kundër robërisë së re do të vepronin edhe disa grupime më të vogla para ambasadave jugosllave, duke ushtruar kufirit. Shqiptarët e Kosovës edhe përkundër jugosllave dhe formimit të një shteti shqiptar ilegale-politike që për qëllim parësorë do të presion lidhur me gjendjen e rëndë në Kos- sakrificave të mëdha në luftën antifashiste nuk me territoret e veta, kishte një politik nacionale kenë bashkimin e të gjitha trojeve shqiptare. ovë. Një punë të madhe drejt ndërkombëtariz- përfituan nga rasti në përmbushjen e ëndër- e demokratike properendimore, dhe kryesisht Nga viti 1958-1968, fillon faza e tretë e or- imit të problemit të shqiptarëve nën Jugosllavi rues së tyre të çlirimit kombëtar dhe të bash- udhëhiqej nga patriot dhe intelektual të shquar ganizimeve ilegale, të cilat do të artikulojnë ushtronte edhe emigracioni politik shqiptar me kimit me Shqipërinë. Ata pas legalizimit të si Ymer Berisha, Halim Spahiu, Selman Riza koncepte të reja politike e kombëtare. Ndërsa prejardhje nga Kosova, të cilët në vazhdimësi riokupimit në Kuvendin e Prizrenit u detyruan e shumë të tjerë. Duhet cekur se LNDSH-ja, vitet 1969-1981, është veprimtaria e fazës së intensifikuan dhe sensibilizuan veprimtarin të ndiqnin një politikë më të zakonshme dhe kishte dy komitete Qendrore, njëri ishte me katërt ilegale në Kosovë, dhe mund të thuhet patriotike drejt realizimit të kërkesave gjithë të pranuar përgjithësisht, por lufta për çlirim seli në Prizren e tjetri me seli në Shkup. Kjo se ishte njëra nga fazat më të bujshme kur do popullore të shqiptarëve të Kosovës për liri, dhe për të ardhmen e tyre kombëtare nuk ndarje në këtë organizatë ishte bërë për hir të të formohen grupe e organizata ilegale, me barazi dhe vetëvendosje. Ndërsa faza e katërt pushoi, natyrisht me forma të reja e me emra funksionimit më të sigurt. Të dyja KQ kishin të ngjyrime të ndryshme ideologjike, të cilat i e lëvizjes ilegale në Kosovë fillon në vitet e tjerë të imponuar nga situata e krijuar. Populli njëjtin Betim dhe të njëjtin program, që i jep- kishte ofruar koha. Ndërsa sa i përket vlerësim- kthesës më të madhe historike me 1981 dhe i Kosovës kur hetoi tradhëtin, filloi të shpreh nin të gjithë anëtarët para se të aderonin në të, it se të gjitha organizatat dhe grupet ilegale që përfundon në fillim të viteve të ’90, në kohën pakënaqësinë e vet në forma të ndryshme të dhe i përmbaheshin të njëjtit program. vepronin në Kosovë në këtë periudhë kanë kur zë fill formimi i Ushtrisë Çlirimtare të veprimit. Ato forca dhe ata patriot që kishin Betimi i anëtarëve të NDSH-së fillonte kësh- pasur orientime marksiste-leniniste, duhet të Kosovës. Kjo edhe është faza më e rëndë- luftuar gjatë tërë kohës për një Shqipëri etnike, tu: “Betohem në librin e shenjtë, në gjakun kihet parasysh rrethanat konkrete të kohës si sishme e saj: është përmbyllje kulminante e pas kësaj që ndodhi, vendosën që në mënyrë shqiptar, në flamur, se do të qëndroj dhe do dhe fakti se në Shqipëri sundonte një regjim një lëvizjeje të gjatë ilegale në Kosovë dhe të organizuar, por edhe ilegalisht të luftojnë të bëhem besnik, në organizatën nacionale për i tillë. Andaj, këtyre organizatave në Kosovë në trojet tjera shqiptare të ish- Jugosllavisë. dhe të veprojnë për bashkimin e tokave shq- çlirimin e atdheut. Jetën do ta sakrifikojë nëse u nevojitej një mbështetje e natyrshme në një Demonstratat e vitit 1981 ishin një kushtrim iptare. Shi për këtë, ishte e natyrshme që të bie në duar të armikut. Për pjesëmarrësit e aleat të qëndrueshëm e të pranueshëm. Sigur- i madh për popullin shqiptar dhe opinionin bëhej një organizim i atillë, sepse ku ka ok- organizatës nuk do të deklarojë asgjë. Do të isht që po të mos kishin orientim majtist ato do ndërkombëtar. upim dhe robëri, lind edhe rezistenca e qën- mbështetem në të gjitha ligjet, që i mbështet të rrezikonin për të mbetur pa përkrahjen e Është karakteristik e kësaj etape se në këtë dresa e popullatës. Pas aneksimit të Kosovës organizata. Me çmim të jetës do ta kryej çdo de- Shqipërisë së asaj kohe. Karakteristik e kësaj kohë organizimi i ilegales kishte pësuar ndry- për popullin shqiptar filloi një etapë e errët, tyrë që ma parashtron organizata” Veç betimit etape është se në këtë fazë fillohet me botimin shime të mëdha. Grupe të vogla që vepronin një kalavar i vërtetë. Filluan përsëri masakrat që ishte akt solemn për të gjithë anëtarët e saj, e revistave dhe librave të veçanta të ilegales. ilegalisht pas demonstratave studentore të ’81 masive mbi popullatën e pafajshme, dhe li- po ashtu anëtarët i përmbaheshin edhe pro- Në këtë kohë “Grupi Revolucionar” në krye filluan të bashkohen dhe të formonin organi- kuidoheshin patriotët dhe intelektualët e paktë. gramit të LNDSH-së. Programi i kishte njëm- me Kadri Osmanin, Mehmet Hajrizin, Hydajet zata më të mëdha po që kryesisht vepronin Edhe pse ishte pushtuar, Kosova trajtohej va- bëdhjetë pika, që përfshinin qëllimet dhe qën- Hysenin botojnë gazetën “Zëri i Kosovës” (në në interes të të zhvillimit të Kosovës dhe të zhdimisht si zonë e rrezikshme dhe e pa sigurt drimet e saja. Si pikë e parë e programit ishte katër numra), gazetën “Liria” në shtatë numra, krijimit të kushteve të reja, qoftë në ngritjen për shkak se banohej me një popullsi jo sllave, se: Për Shqipërinë Etnike dhe kufijtë e saj, për si dhe në diasporë fillojnë të dalin edhe gazetat e pozitës kushtetuese të saj, qoftë për përm- e shtypur dhe e diskriminuar , andaj edhe ekz- ekonominë dhe politikën demokratike”, Men- : Bashkimi, Lajmëtari i lirisë, Fronti i Kuqë e bushjen e idealit të ilegales-bashkim kom- istonte frika tek okupuesit. Me këtë gjendje të dojë se pikat tjera që paraqitën në program disa të tjera më pak të njohura. bëtar. Duhet përmendur me këtë rast grupet imponuar, ku “liria” dhe “Barazia” e popul- janë të dala nga kjo, ngase qëllim parësor ishte Gjatë kësaj periudhe, shqiptarët që kishin siç ishin :Fronti Popullor për Republikën e lit shqiptar ishin shndërruar në robëri nga një formimi i shtetit shqiptar në të gjitha trojet e shkuar në perëndim për të punuar për një Kosovës, Lëvizja studentore e vitit’81, Grupi pakicë kombëtare- serbët dhe malazezët, kup- veta, dhe kjo ishte qëllimi suprem i i organiza- kothere bukë, edhe atje nuk qëndruan du- i intelektualëve të Kosovës, Fronti i Çlirimit tohet se populli liridashës nuk ishte i kënaqur. tës. Faza e dytë, përfshinte vitet 1950-1958. arkryq, në këtë kohë u formuan shumë parti Kombëtar, Partia Komuniste Marksiste-Le- Meqë shqiptarët e Kosovës përgjatë tërë kufirit Brenda këtyre viteve organizimet ilegale ishin që mbanin lidhje me ilegalen që vepronte në niniste Shqiptare në Jugosllavi etj. Organiza- me shtetin amë, edhe zyrtarisht ishin shpallur të llojllojshme duke filluar nga vazhdimësia e Kosovë. Vlen të thuhej se në këtë periudhë u tat ilegale që vepruan në këtë periudhë, që si element i pabesueshëm, për këtë arsye edhe LNDSH-së, e deri me formimin e organiza- formua organizata e parë shqiptare PKMLSHJ, të gjitha mund të thuhet se punonin në bazë ndiqeshin, burgoseshin, torturoheshin, detyro- tave të ndryshme ilegale që gjithashtu kishin që theu shabllonet e më hershme të ilegales të Programeve politike dhe kishin Statutet e heshin të shpërnguleshin, madje edhe vriteshin karakter çlirimtar por me koncepte të reja poli- duke kërkuar republikën shqiptare në kuadër tyre. Programet, platformat dhe synimet e dhe askush nuk merrej në përgjegjësi. Fundja tike e kombëtare. Mbas krijimit të rrethanave të Jugosllavisë. Po ashtu, gjatë kësaj faze do të tyre ishin thjesht të karakterit kombëtar dhe të gjitha masakrat, që iu bënë shqiptarëve , të reja në Kosovë, mbas një stabilizimi kush- shtrohej si imperativ i kohës një çështje shumë qëllimi suprem i të gjitha atyre ishte mëvetësia ishin të zyrtarizuara nga organet shtetërore, timisht relativ të pushtuesit të ri në Kosovë, e rëndësishme për ilegalen shqiptare, siç ishte e Kosovës dhe bashkimi me Shqipërinë. Dhe që si bazë u shërbenin “Naçërtania” e Ga- mbas përshtatjes së një pjese të shqiptarëve ai i unifikimit të organizatave e grupeve ile- krejt në fund, mund të themi se të gjitha or- rashaninit, Elaboratet e I. Andriqit, I. Vuko- me këto rrethana të reja, këto grupe ilegale e gale në një lëvizje unike a në një front gjithë ganizatat ilegale atdhetare angazhoheshin për tiqit, Elaboratet I e II të Vasa Çubrilloviqit. Të kishin orientuar një pjesë të madhe të veprimit popullor. Deri në vitin 1968, ndonëse të gjitha një Shqipëri të bashkuar në hapësirën e saj cilat vazhduan të zbatohen me përpikëri deri në bindjen e popullit se lufta kundër pushtetit grupimet politike ilegale kishin si synim çlir- historike e etnike, të një shteti sovran, të lirë më 1999. jugosllav, megjithatë, ishte i vetmi mjet dhe e imin e Kosovës me viset tjera shqiptare dhe e demokratike, të përcaktuar sipas vullnetit Gati një shekull të plotë, rezistenca e lëvizjes vetmja rrugë e lirisë. bashkimin e tyre me Shqipërinë, pa hequr të qytetarëve, në të cilin do të jetonin të lirë, ilegale në territorin etnik shqiptar e mbajti të Në këtë periudhë edhe pse ishte konsoliduar dorë nga ky qëllim, do të angazhohen edhe për të barabartë e në mirëqenie gjithë qytetarët, ndezur flakën e lirisë dhe të bashkimit kom- deri diku LNDSH-ja, më 1957 u formua dhe jetësimin e opsionit të Republikës, të përfshirë pa dallim feje, kombësie, gjuhe, krahine apo bëtar. Në të gjitha periudhat e këtij okupimi veproi Organizata ilegale e atdhetarit Metush këtu në Kosovë dhe viset tjera shqiptare nën çfarëdo përkatësie tjetër. Storia Anno 9 n.2 Maggio 2011 pagina 10

Himara,- princeshe e gjenezave se krenohen me Skenderbeun dhe se kerkojne te mugeta Kalaja e Himares qe Europa t’u jape arme per te luftuar kunder ara disa ditesh bera nje udhetim ne Himare pushtuesve. Nje leter e dyte i eshte derguar Pdhe ne treven e Bregut te Detit. Gjate viteve Papes me 1581, ku i thone se jane gati 50.000 kam kaluar shpesh nepermjet Himares per me luftetare shqiptare te ngrihen ne kryengritje. Pa- ne Jug. Gjate udhetimit te fundit qeshe me i pati i Romes beri dicka tejashtezakonshme: nisi perqendruar dhe m’u duk se optika e shikimit misionare katolike gjate shekujve XVI-XVIII. me solli detaje dhe motive, qe kurre nuk i kisha Per dy shekuj me rradhe keta misionare te ditur, pare me pare. Dukshmeria e pejsazhit, njerezit, pjesa me e madhe me origjine shqiptare, bene monumentet, ne kohera te ndryshme mund te te mundur qe te gjallerohej shqiptaresia, te lev- lexohen dhe te kuptohen ndryshe nga i njejti rohej gjuha shqipe. Shenimet e ketyre misionar- person. Kjo varet nga fuqia hulumtuese, pasu- eve mund te botoheshin ne nje liber te madh, rimi diturak i njohjes dhe koncepteve. Treva e qe mund te quhet Libri Evropian i Himares. Ky Himares eshte e pashembullt dhe e jashtezakon- liber duhet botuar edhe ne shqip sepse jane te shme ne pikepamje gjeografike, ekologjike dhe pakta vendet ne Shqiperi, qe mund ta kene kete te trashegimise historike dhe kulturore. Himar- deshmi monumentale. Ne shek.XVIII himariotet en une mund ta krahasoj me nje Princeshe te derguan ne Rusi Pango Bixhilin dhe Hil Kristo- Magjepsur ne Gjume. Kjo princeshe e gjenezave forin tek Caresha e Rusise Elisabeta Petrovna. te mugeta duket se ka lindur nga nje epos i tej- Ne letren qe ju dergua caresesh “Flasim shqip, jetshem, befas eshte ngurrosur e shtrire buze ate gjuhe qe flitet ne tere Shqiperine deri ne Bos- detit dhe pret te zgjohet dhe ende nuk eshte nje”. Me vone jane po himariotet, qe i dergojne zgjuar. Kjo metafore buron nga perrallat dhe ju leter mbret Ferdinandit te IV ne Itali. Te tera lutem shume mos e keqkuptoni dhe as mos e keto letra jane nje nga korrespondencat me te shperdoroni, por une kam deshire te besoj ne cuditeshme ne kohera qe kane bere shqiptaret nje zgjim te ri te kesaj Princeshe ! me Evropen.

Emri, projekt mitologjik i Historia e kapetanatit bregas vjeter TE VERTETA TE PANJOHURA Por shume himariote edhe kane merguar. Emri i Himares si toponim permendet te Shqiptare nga Himara shkuan ne ishujt Hidra, Homeri te pakten qe nga shek.XIII para Krishtit. Speca, Poro, si dhe ne keshtjellen e Peloponezit. Asnje emervend i Shqiperise nuk eshte kaq i E TE PATHENA PER HIMAREN Kapedan Kristo Bega nga Vunoi, u vra ne Meso- lashte dhe kaq i vjeter sa ai i Himares. Marin longj me 40 himariote ne fillim te Revolucionit Barleti e citon Homerin, ai shkruan se kjo Nga: Dr. MOIKOM ZEQO, Tiranë Grek. Shume nga trimat dhe heronjte e ketij rev- eshte Himara e Odiseut “vend malor kundrejt olucioni qene nga Himara. Me 1818 Regjimenti Korkyres me popull te pamposhtur, luftarak.”. mesjetare permendet Burimi Mbreteror ku vinin qe eshte nje lloj gjerdani perlash per ne shq- Shqiptar ne Korfuz luftoi per mbrojten e Psares. Nga fjala Himare ka rrjedhur dhe emri Kimera, dhe perandoret e Bizantit. Per Himaren dhe iptaret ka humbur si shume deshmi te tjera nga Anglezi Millingen ka shkruar “Himariotet kishin nje lloj kafshe hibride, qenie mitologjike me trup Kaonine kane folur Herodoti, Tukiditi, Skymni, pangopesia e harreses. pamje me luftarake ne tere ushtrine. Nuk kane dhie dhe koke luani, me bisht gjarperi. Njihet nje Livi, Virgjili etj. Ne kete zone ka gojedhena dallim nga shqiptaret e tjere. Veshja dhe gjuha - skulpture ne historine e artit e quajtur si Kimera lokale per shpellen e Polifemit, ku pati aventuren Damiani, personazhi arberor i krejt e njejte”. Kush e ka shkruar kete histori kaq etruske, e derdhur ne bronx. Mitologet dhe histo- e tij te pabesueshme dhe te paharruar Odiseu. Himares te cuditeshme dhe te nderthurrur? Per fat te keq rianet e artit nuk kane dhene ende nje shpjegim Duket sikur parahistoria zanafillore e Himares Pashe dhe vezhgova ne menyre te vecante Ka- askush. Trimat e Himares u bene te famshem ne te kenaqshem perse eshte krijuar ne perfytyrim eshte sperkatur me yllesi perendish dhe qeniesh lane e Himares. Muret pellazgjike qene teper te bote. Merkur Bue Shpata qe gjeneral i pathyesh- nje qenie e tille hibride, sic jane fjala vjen sfink- te shpirtezuara. Kaq shume autore legjendare te dukshem, hijerende dhe te lexueshem. Mbi to em deri ne Spanje, Zhonopulli arriti dhe graden set, sirenat, kentauret, grifon-_tj. Qeniet hibride antikitetit kane folur per te per te mos harruar dukeshin mbeturinat e rindertimit te kesaj ka- e Feldmarshallit ne Spanje, Konstandin Kasneci jane si nje kozmogoni e vogel ne miniature te Ak- me vone, gjeniun e romantizimit, poetin Bajron, laje nga Justiani i Madh, Perandori ilir i Bizantit. qe gjeneral i shquar i Austro-Hungarise, Pano rokerauneve, ku pjese te vecanta formojne nje te i cili ka shkruar vargje te shkelqyera per himari- Kjo kala pati dhe nje rindertim ne shek.XII gjate Vixhili u be Konsull i Rusise ne Arte. Ndoshta tere. Keshtu mund te bashkohet trupi i nje dhie otet luftetare. betejave apokaliptike te normaneve nga njera ane shqiptaret nuk e dine qe e motra e Heroit te me koken e nje luani, apo dhe me nje gjarper dhe bizantineve dhe arberve nga ana tjeter. Me revolucionit grek, suliotit shqiptar Marko Bocari, mitologjik si per te metaforizuar nje bashkejetese Francezi Leon Rei: “Shqiperia 1537 ne Himare erdhi nje nga sulltanet me te qe martuar ne Dhermi te Himares dhe lindi Jan te totemit te malit, te dhise, te totemit te luanit, si mund te mburret me historine e medhenj te te gjithe koherave, Sulejman Kanun- Kocanin, komandant gjithashtu i shquar. Gjen- nje fuqi siperore dhe te totemit ilir te gjarperit si Himares” liu. Kronistet osmane thone se nje djale himariot, eral Dhimiter Leka qe himariot ne Napoli. Piker- nje fuqi ktonike e thellesive te tokes. Pra ne vete Arkeologu francez Leon Rei ka skalitur keto i quajtur Damian, u hodh nga nje vend i fshehur isht Dhimiter Lekes Jeronim De Rada i kushton emrin e Himares ka nje fantazi te brendshme fjale: “Nese Shqiperia ka me se te mburret, ajo, per t’a vrare Sulltanin, ndersa ai pushonte. Rojat kryevepren e tij “Milosao”. Ruhet korresponden- dhe potenciale, nje projekt mitologjik shume te ne rradhe te pare duhet te mburret me historine e Sulltanit e copetuan me jatagan Damianin, por ca e nipit te Dhimiter Lekes, Gjergj Bazile me De vjeter. Himara eshte nje nga perlat e Kaonise e Himares”. Dhe ja ne Palase para shume vitesh s’munden te copetonin dhe te vdisnin imazhin Raden. Nje djale nga Vunoi qe ne truprojen e ilire ne shekuj, banoret e brigjeve te saj jane eshte gjetur nje perkrenare bronxi tipike ilire kujtesor te ketij Muc Shavola arber. Duket se fig- Bajronit me 1921 ne Mesolonji, sic deshmon ne quajtur fisi i Kerauneve (nga emri i vargmalit). e shek.V para Krishtit. Per fat te keq kjo per- ura e Damianit fluturon si nje binjak ajror, e prej shkrimet e tij Eduard Lir. Andrea Pavllo Vreto krenare sot eshte zhdukur. Eshte e pafalshme qe enderre i te njejtit fat tragjik te shqiptarit Milosh nga Dhermiu ka shkruar dhe botuar ne Napoli nga shteti shqiptar nuk jane organizuar ekspedita Kopiliqi ne Fushen e Mellenjave, ne Kosove me librin “Histori e Skenderbeut”. Odise Kasneci arkeologjike ne Himare. Themelet e mureve te 1389, ku pasi vrau Sulltan Muratin, u masakrua dhe Sokrat Leka kane qene veprimtare te Lidhjes kalase se Himares kane gure te medhenj qik- edhe vete. Kuptohet se Sulltan Sulejman Kanun- se Prizrenit, dega e Gjirokastres. Jani Minga dhe lopike, te tipizuara si mure pellazgjike, qe te liu e bombardoi kete keshtjelle. Por himariotet Halim Xheloja qene nismetaret e pare te shkol- pakten jane te lashte nga shek.V para Krishtit. nuk u nenshtruan dhe kjo krahine aq shume qe lave shqipe ne Bregdet. Petro Marko dhe Ste- Padyshim ne keto mure jeta ka qene akoma me e plotfuqishme saqe Perandoria Osmane u de- fan Duni nga Dhermiu morren pjese ne Luften e vjeter. tyrua t’i njihte nje lloj autonomie dhe per kete e Spanjes. Madje nje himariot tjeter ka marre shpalli Venomet e Himares, qe u shkruan ne pjese ne luften per clirimin e Kubes. Himariote Fshatrat e Himares, qytete te pllaka bakri te medha, ku shpallej urbi et orbi te tjere kane luftuar edhe ne Egjipt edhe ne Mol- vogla te lashta vetqeverisja e himarioteve, mospagimi i taksave davi. Mbi Viktor Emanuelin e II gjate pushtimit Nje force e cuditeshme, nje lloj elani jetesor, dhe e drejta per te perdorur flamurin e tyre te fashist ne Shqiperi qelloi nje djale i ri, qe ishte sic do te thoshte filozofi Bergson, e ka ngritur lundrimit ne anije. edhe poet, Vasil Laci nga Piqerrasi. Gaqo Trola Zeusi i kerauneve me i vjeter jeten e njerezve ne shpatet e Bregut te Detit, nga Vunoi krijoi me 1942 elegjine e kenduar per se ai i mitologjise greke duke i emertuar perfundimisht ata si bregdetas. Protagonizem himariot ne vrasjen e Qemal Stafes. Mos ju duket e paket dhe Vete kreshtat malore te Akrokerauneve, ose Fshatrat e Himares mund te quhen si qytete te historine e Shqiperise e shpifur kjo histori Eshte absolutisht e vertete. Maleve te Vetetimave kane qene sipas profesorit vogla, teper te lashta, qe perbejne nje bizhuteri Historia na thote edhe te tjera motive shume Dua te skicoj dicka edhe per nje institucion shek- te Kembrixhit, Hamond, qe une kam patur ras- perrallore. Shtate fshatrat e Himares si ne nje te cuditeshme. Himarioti Anton Linerosa, sipas ullor luftetaresh qe quhet Kapetanata e Himares. tin ta takoj ne Tirane para shume viteve djepi i numer padidik Palasa, Dhermiu, Vunoi, Himara, Barletit mori pjese ne Kuvendin e Lezhes dhe Me trimat himariote kishin graden Kapetane. Ata lindjes se kultit te Zeusit, qe ka si atribut rrufene. Piluri, Kudhesi, Qeparoi. Por ne dokumente flitet u vra ne betejen e Torviollit me 40 trima te tij njiheshin te tille ne Napoli, Venedik dhe Korfuz. Ky prototip i Zeusit u zhvendos me vone ne edhe per nje koncept me te gjere te Himares, ku me 1444. Me 31 gusht 1431, i biri i Gjergj Ata u shquan si kapetane ne disa breza si Kas- Olimp te Greqise. Zeusi i kerauneve perfaqeson perfshihet dhe Nivica, Piqerasi, Lukova, Dukati, Kastriot Skenderbeut, Gjoni zbret nga Italia ne necajt ne Vuno, Gjikajt dhe Lekajt ne Qeparo, keshtu nje mitologji paragreke, qe duhet marre Radhima, Tragjasi, Gumenica, Terbaci, Lopesi, Himare dhe cliron tere zonen dhe keshtjellen e Rexhajt ne Himare. Edhe studimi i ketij institu- ne konsiderate nga studjuesit. Emri i malit te Mavlova, Vranishti, Smokthina, Kallarati, Lep- Borshit. Madje u kap rob dhe komandanti os- cioni ushtarak i familjeve te permendura himari- ikes shpreh pikerisht nje emer binjak te Maleve enica, Progonati, Tepelena, etj etj. Por une dua te man Sulejman Pashe Eunuku, qe Gjon Kastrioti ote meriton nje liber me vehte. Himara i ka patur te Vetetimave. Gjithnje i kam menduar keto ide, perqendrohem tek vendbanimet e bregdetit dhe ja dhuroi mbretit te Napolit. E kush e ka shkruar lidhjet me Evropen te perjeteshme. Jano Kasneci sidomos kur beja zhytje nenujore ne Palase, jo tek shtrirja e ndikimit administrativ ne periudhe valle historine e robit te luftes, gjeneralit eunuk u shkollua ne Padova, Kosta Ndruci dhe Spiro Dhermi, Porto Palermo dhe sidomos ne Gjirin mesjetare. Himara eshte e vetemjaftueshme ne ne Napoli te Italise? Askush! Dhe nje tjeter his- Kasneci u shkollua ne Napoli, Llambo Rexho e Gramates ne Karaburun. Para shume kohesh krejt deshmite e saj qe jane deshmi te klasit te tori eshte magjepse. Princi Balsha i II ka qene dhe Kole Mishili u shkolluan ne Venedik etj. konsulli francez Pukevil, qe ka jetuar ne oborrin pare, por fatkeqesisht shume pak te studjuara. zoterues i Himares, pas vdekjes se tij zoteruese e Ali Pashe Tepelenes ka shkruar i entusiazmuar Kryemonumeti eshte deti perrallor Jon, qe lidhet qe gruaja Komita Muzaka. Ne perfytyrimin tim Historia e Kishes katolike ne per brigjet e Himares, duke qene akoma me i me legjenden shume te hershme te Jonit si bir i gjithnje ka qene shqetesues motivi se si ka jetuar Himare skajshem ne idete e tij. Ai ka shkruar “ nese Dyrrahut, te cilin e vrau gabimisht Herakliu dhe dhe cka bere kjo femer qe historia e permend Ata gershetonin kulturen evropiane me shq- Homeri do te kishte zgjedhur malet e Himares e hodhi trupin e tij ne det, duke marre deti per- jo rastesisht. Jeta e Balshes II dhe e Komita iptaresine. Nuk eshte e rastit, qe Papa Dhimitri per skenen e “Iliades”, gjerat do te kishin marre fundimisht emrin Jon, te nje nipi te dinastise se Muzakes mund te kishte zanafilluar nje roman nga Dhermiu perktheu ne shqip katekizmat, u rrjedhe tjeter. Kaonia (Himara) eshte vendi ku mbreterve ilire te Durresit. Ne librin tim “Pan- te shkelqyer per mesjeten. Po per c’arsye valle hapen shkolla shqipe gjate shek.XVI-XVIII. His- magjistarja ircea, e porositi Odiseun te ruhej teoni ilir” kam shkruar gjeresisht per legjendat jo shkrimtaret shqiptare i dijne kaq pak keto his- toria e Kishes Katolike ne Himare nuk mund te nga sirenat, perroi i Himares, qe zbret nga ika greke te qerthullit te Durresit, qe jane pak me te tori te vendit te tyre? Pushtimi osman eshte nje zhduket dhe nuk mund te mohohet. Po keshtu ka patur emrin “Feniks”, qe te kujton jo aq lashta se shek.VII para Krishtit. Kjo eshte arsye- histori kryengritjesh te himarioteve. Himariotet as ajo e Kishes te Ritit Lindor, te monumenteve shpendin magjik, qe ringjallej nga hiri i tij, sipas ja, qe piktori shtegtar anglez Eduard Lir pikturoi nuk kane reshtur per te patur lidhje em Evro- kishtare me afreske te mrekullueshme, madje konceptit te egjiptianeve te vjeter, por ndoshta ne brigjet e Himares disa mrekulli, qe nuk ka pen Perendimore. Me 12 korrik 1577 pleqte e dhe me shenime kronikore, qe per fat te mire shtegtimet e popullit te cuditshem te fenikasve”. askush fuqi t’i harroje. Eduard Lir sic deshmon Himares dergojne nje leter per Papen, te cilen e i ka botuar i ndjeri Theofan Popa. Per shkak Pukevili mendon se ne Himare ndodhet Burimi ne ditaret e tij e shkroi emrin me skalitje ne nje derguan ne Rome Gjik Kola me Gjergj Katasin. te levizjes neper bote, ne Itali, Spanje, Greqi, i Argjendte qe e permend Plini. Ne dokumentet nga shkembenjte e Himares, por ky mbishkrim, Ne kete leter ata i thone Papes se jane arber, (Vijon në faqen 11) pagina 11 Anno 9 n.2 Maggio 2011 faqja 11 – cultura – Cultura

monografise, faqe 79 – 205.Ne kete pjese, qe nuk eshte pak, perfshihet nje krijimtari e gjere e Neco Mukos, e cila nuk eshte perfshire ne Feniksi i Himarës vellimin “Lyra” te botuar prej autorit ne vitin 1934 dhe nuk ka qene shume e njohur me (Shenime rreth Monografise se Janko Ll. Palit per pare. Janko Pali, si intelektual qe ishte, duke i cmuar me vlere doreshkrimet e autorit, ka mer- jeten dhe veprimtarine krijuese te Neco Mukos.) iten qe i ka ruajtur ato me fanatizem ne arkivin e tij per nje kohe te gjate. Por merita e tij me tingujt dhe fjalet e “Korcares se bukur” mbush- merituar dhe interpretit te shkelqyer Dhimiter e madhe eshte shqiperimi I tyre. Sic nab en te nin plot gezim festat familjare e shoqerore ne Varfi, vlerat vokale te te cilit do te habisnin edhe ditur autori I monografise, N. Muko nuk krijoi mbare Shqiperine… studiues folkloriste te huaj; veshtire se mund te vetem ne gjuhen shqipe. Ai shkroi ne disa gjuhe. Do te duhej te vinte viti 2003 qe jeta prej vinte, gjithashtu, nje krijues i ralle si Lefter Cipa, Vjersherimet e tij jane ne shqip, ne greqisht, ne bohemi e Neco Mukos, krjimtaria e tij e paper- me permasa epike e me pasuri ta pafundme figu- frengjisht e ne italisht. Fakti qe shkruante ne seriteshme e origjinale dhe veprimtaria e tij plot rash, qe do t’ja kishte zili cdo poet i poezise mod- disa gjuhe defton per kulturen e tij te gjere. Se passion e perkushtim per artin, te dalin ne drite erne… Neco Muko, Dhimiter Varfi e Lefter Cipa, pse shkroi ne disa gjuhe, mbetet ende disi e ne nje botim monografik te titulluar “Feniksi i perbejne tre korifenjte e folklorit te Himares qe erret, por kjo nuk cenon vlerat e tij. Sidoqoftye Himares”, shkruar nga eruditi dhe “Mesuaesi e bene kengen himariote te shquhet mbi gjithe Janko Pali ka bere nje pune te shkelqyer ne i Merituar” Janko Ll. Pali, botuar nga shtepia polifonine karakteristike te Jugut. Por Neco perkthimin e vjersherimeve te tij ne shqip. Ato botuese “Albin”, me sponsorizimin dhe interes- Muko nuk u kufizua kurre brenda kufijve te Hi- tingellojne origjinale, sjellin frymen e kohes, imin e pashembullte te te birit dhe poetit Pe- mares dhe nuk ju kushtua vetem kenges polifo- psikologjine e kohes dhe vecorite ideore e stilis- traq Pali. Ky libe ri ri prej 210 faqesh, ne te nike himariote. Autori i monografise, Janko Pali, tike te autorit. Ne kete permbledhje shpalosen cilin perfshihen: nje parathenie e nje pasthenie e trajton gjeresisht veprimtarine e ketij artisti. vlera te nje poezie te fuqishme,emocionuese e e sponsorizuesit, nje parathenie e dirigjentit te Ai jep shembuj te shumte faktike, jetesore dhe me nje varg te perpunuar me mjeshteri. Diku- mirenjohur Eno Koco, biografia e poetit dhe krijimtari te mirefillte artistike, qe deshmojne per diku vargjet e N. Mukos tingellojne si vargje Ba- Ne foto: kengetarit Neco Muko, si dhe mbi 1800 vargje interesimin e madh te Neco Mukos per artin ne jroniane. “Nga Lindja ne Perendim”, qe autori Janko Ll. Palit te krijimtarise se tij te perkthyera me mjeshteri pergjithesi shqiptar. Autori i monografise ve ne e nentitullon “shenime”, nuk eshte nje poezi e prej autorit te monografise, perben nje kon- dukje se Neco Muko realizoi ne qytetin e Sara- vogel por nje poeme e ngjeshur me mbresa e me tribut te cmuar per njohjen e vlerave te kul- ndes tri operetta, shfaqje te tipit te estrades, me detaje te shumta, qe te kujton “Lamtumiren” e JankoNga: Ll. Sp Palitiro Gjikondi, New York tures sone, jo vetem lokale po edhe ne shkalle titujt “Marrezua e pergjitheshme”, “Orsa-forca” Bajronit. Nga kjo poeme, po edhe nga shume kombetare. Neco Muko jetoi pak. Ai vdiq ne dhe ‘Zonja sherbetore”… Vecanerisht me interes krijime te tjera te autorit, perftohen po ato emo- Feniksie 80-te ivitet Himares e fundit, sodomos gjate periud- moshen e pjekurise se talentit te tij, ne kulmin jane te dhenat qe jep autori mbi veprimtarine e cione qe shkakton largimi prej vendit te lindjes Nhes 14 vjecare pas renies se komunizmit e punes dhe te krijimtarise, ne moshen 35 vje- N. Mukos per organizimin e grupi shqiptar per per ne dhera te tjera, te panjohura, emocione care, por kontributi ne fushen e artit dhe krijim- regjistrimin e 35 disqeve ne Paris, nga shtepia qe, edhe pse te pashprehura do ti kete ndier ( Shenimene Shqiperi rreth Monografise qe u shoqerua se Janko me Ll.nje Palitikje massiveper jeten dhe veprimtarine krijuese te Neco Mukos.) te shqiptareve ne rruget e kurbetit, shume poete taria artistike qe la pas eshte shume e madhe. diskografike Pathe. kushdo qe peson nje fat te tille. ngae artisteSpiro Gjikondi i jane kthyer New York kenges popullore himari- Kontributi I tij shtrihet ne disa fusha te artit. Per tu nenvizuar eshte fakti qe ai e nis kete Anija lehet ne fillim, ote dhe motivit tragjik te “Vajzes se Valeve”… Ai eshte autor i shume kengeve polifonike Hi- ndermarrje te rendesishme duke qene ne Sa- E ndjen qe ka tallaz. NeGjate 80-te po vitet ketyre e fundit, viteve, sodomos pra negjate 80 periudhes vjeteshin 14 e vjecaremariote; pas renies eshte se autor komunizmit i pare i neoperetes Shqiperi shqiptare; rande. Ai angazhon ne kete sipermarje grupin Dallget godasin me rrembim, qefundit, u shoqerua nuk dome te nje kete ikje mbetur massive njeri te shqiptareve ne Shqiperi, ne rrugetautor e kurbetit, vjershash, shum autore poete i permbledhjes e artiste i jane “Lyra”, polifonik te Himares, por ai e zgjeron perber- Medet c’na ndodh me pas… kthyeri ri a i kenges moshuar, popullore qe te mos himariote kete kenduar dhe motivit apo, trag te jik tebotuar “Vajzes prej se tij Vale perve”… se gjalli; Gjate eshte po ketyrenismetari dhe jen e grupit me kengetare shqiptare qe ndod- Vereni me sa pathos shkruan poeti ne vjersh- viteve,pakten, pra te ne mos 80 vjeteshin e kete degjuar e fundit, kengen nuk do ete njohur kete mb eturrealizuesi njeri ne Shqiperi,i 35 disqeve i ri a me i moshuar, krijimtari qe tete tij te in- heshin me studime ne Paris, Tefta Tashko, K. en “Endra qe shuhen” kur I kendon te dashures mosqytetare kete kenduar “Korcarja apo, te e pakten, bukur” te me mos vargjet e kete degjuar e saj kengenterpretuar e njohur nga qytetare grupi polifonik“Korcarja ie Himares bukur” e prej Georga e T. Paleologu. Keto te dhena jane fakte se vet ne castin e largimit te tij: mebrilante; vargjet “e sajO moj brilante; Korcare “ O samoj e Korcarebukur je/ sa mee bukur ato je/kengetreve me ato naze te porsi mirenjohura nuse e re…” Tefta Por Tashko do te Koco, te pamohueshme. Autorit i vjen ne ndihme ma- Largohem e te pershendes jenenaze shume porsi tenuse pakte e re…” ata qe Por e dinedo te autoresine jene shume e ketyre te dyTulla krijimeve, Paleologu te padiskutueshmee Kleo Georga; per eshte nga botues i teriali arkivor, qe ai e ka mbledhur me shume O virgjeresha ime, vleratpakte dhe ata emocionet qe e dine qe autoresine mbartin, pavaresisht e ketyre dyse ne kri kahje- gazetesdiametrali humoristikesht te kunderta; ”Pif-Paf” njera duke etj. sjelle kujdes gjate gjithe jetes. Ne kete liber perfshi- Kudo te jem, kudo te jesh dhimbjenjimeve, tragjikete padiskutueshme te vajzes qe prêt per te ngafejuarin vlerat e ve dhet te larguarSi ne krijues kurbet, dhendersa interpret tjetra gezimin i kenges rinor polifonikee hen disa facsimile te afisheve te programeve S’haroj asnje therrime plotemocionet drite qe shkaktonqe mbartin, ecja pavaresishtne boulevard se e vajzesne kahje se bukurhimariote, e nazike korcare… Neco Muko Sikur dhe asgje grupi tjeter i te tij, i per- te realizuar prej tij. Ne liber jepen gjithashtu As bjere buzen perseri, mosdiametralisht kishte shkruar, te do kunderta; te mjaftonin njera vetem duke keto sjelledy krijime bere qe ta nga benin Koco Neco Cakali, Mukon, Andreaautorin e Balatyre, e Pano te dhena te sakta per disqet e realizuar nga N. Ne buzen time ngjite dhimbjen tragjike te vajzes qe prêt te fejuarin e Kokaveshi, perben brinjen e pare te treken- Muko. Jepen numurat e disqeve dhe permbajtja Se…iki, shkoj ne shtegeti, vet te larguar ne kurbet, ndersa tjetra gezimin deshit te levruesve me ne ze te kenges se ke- e secilit disk ne vecanti. Ne kete menyre pjesa e U ndame per jete o shpirte… rinor e plot drite qe shkakton ecja ne boulevard saj krahine. Sic veren me kompetence profe- pare e monografise eshte e mbushur me materi- Do te maftonin vetem keto vargje per te kup- e vajzes se bukur e nazike korcare… Sikur as- sionale dirigjenti Eno Koco, ne parathenien e ale faktike qe japin ne menyre te plote jeten dhe tuar natyren dhe artin e poetit Neco Muko, art e gje tjeter te mos kishte shkruar, do te mjaftonin monografise,”Feniksi I Himares”, “ kultivimi perpjekjet e artistit Neco Muko ne perkushtimin tij qe buronte nga realiteti i kohes, i pershkuar vetem keto dy krijime qe ta benin Neco Mu- qe i beri Necoja atij, ( repertorit te te kengeve e tij per artin. Ndoshta net e ardhmen do te nga dhimbja e madhe qe shkaktonte emigracio- kon, autorin e tyre, te njohur ne mbare vendin folklorike himariote. Shenimi yni.) eshte unikal zbulohen dokumente te tjera qe do te hedhin ni tradicional, nje art qe kulmohet ne menyre te e te paharuar ne breza. Por, fatkeqesisht, ( sa ne llojin e vet.” Me poshte ai nenvizon prirjen nje drite me te plote per jeten e artistit, pork natyrshme tek poezia brilante “Vajz’e Valeve”. dhimbje shkakton kjo fjale, fatkeqesisht!), emri novatore te Necos, “… si pasurues i kenges am bindjen se ato nuk do te hedhin poshte ato Duke mbyllur keto shenime te shkurtra, shpreh i tij, per arsye absurde, per arsye qe nuk kane shumezereshe…” duke i dhene asaj: “ me shume fakte jetesore dhe ate interpretim qe u ka bere mirenjohje te thelle per autorin e monografise, te bejne me te, as me jeten, as me krijimtarine levizje e zhdervjelltesi, embelsi e muzikalitet… ketyre fakteve autori I monografise, Janko Pali. mesuesin tim, mesuesin e disa brezave, Janko e tij, gjate kohes se diktatures as u permend e ”duke e vecuar zerin e trete, hedhesin, per ta Natyrisht, kjo pune e bere nuk eshte shteruese Palin, per punen e tij te perkushtuar per nxjer- as u vleresua, edhe pse “Vajza e Valeve” va- bere me “…funksional, duke e vendosur shpesh dhe studime te tjera do te behen net e ardhmen, rjen ne drite te vlerave te poetit Neco Muko e zhdonte te perseritej si motiv nga nje krijimtari ne maredhenie intervalore terce…” etj. por cdo studim I metejshem do te kete per baze per punen e tij mjeshterore ne pershtatjen e poetike ne tjetren e te kendohej me dhimbje Pa Neco Mukon dhe grupin e tij, veshtire se monografine “Feniksi I Himares” vjershave te tij ne shqip, duke pasuruar keshtu prej grupeve polifonike te Himares, edhe pse mund te vinte nje grup tjeter si ai i Artistit te Me nje interest e vecante eshte pjesa e dyte e trashegimine tone ne fushen e vjersherimit. TE VERTETA TE PANJOHURA E TE PATHENA PER HIMAREN (Vijon nga faqja 10) ku mesuan dhe gjuhen greke. Dhermiu e ruan e papranueshme nxitja e urrejtje etnike dhe ideja e Jul Qezarit, i cili ka qene aty ne vitin 48 para France, ne Rusi, ne Amerike, ne Meksike, dhe sot dialektin grek te Korfuzit dhe himari- e kantonizimit, pikerisht ne epoken e madhe te Krishtit? Argjendine, Australi dhe Kube ndodhte qe gjate otet intonacionin e greqishtes se Kretes. Shkollat hapjes se kufijve, madje te zhdukjes se kufijve. kthimit te tyre ne atdhe himariotet te flisnin per- greke kane ndikuar ne greqizmin e Himares. Ka Asnjehere nuk me ka mahnitur Kalaja e Himares Ka ardhur koha qe politika shq- vec shqipes gati te gjitha gjuhet e tjera te medha shume beteja politike, teper arkaike. Ne epoken si kete here. Brenda rrethit te saj eshte nje lagje iptare t’i ktheje syte te botes. Kjo poliglosi, te kujton dicka nga bota globale keto beteja jane jashte kohe dhe te sforc- ndertesash prej guri me dritare te medha, te stilit Asnje zone e Shqiperise nuk ka per ta arritur e sotme globale, shpreh interesa te shumfishta uara. Nuk mendoj qe te mos flitet greqisht ne Hi- dalmato-venecian. Ndikimi i Venedikut ketu ka shkelqimin e kënges popullore dhe polifonise kulturore dhe gjuhesore. Ne keto brigje kane mare, nisur nga nje vizion kulturor i shumefishte qene shekullor. Deri me 1947 ka ekzistuar re- shqiptare, sidomos te Pilurit. A mund te har- qendruar figura te medha te kombit shqiptar me duket se greqishtja, qe perdoret ne Himare liefi me figuren e luanit te Shen Markut, qe me rohen kengetaret e medhenj dhe te pazakonte si Ali Pashe Tepelena, Hoxhe Tahsimi, Abdyl eshte nje element kulturor, qe krijon nje element pas e cuan ne fondet e Muzeut Arkeologjik te si Neco Muko, qe botoi dhe dy libra muzikore Frasheri, madje dhe Naim Frasheri, i cili gjate gjuhesor pasurie te vecante. Meqenese kjo ka Tiranes. Ky reliev nga Vunoi i duhet rikthyer te quajtura “Lyra himariote”? Ai i kendoi dertit kohes qe qe nepunes dogane ne Sarande erdhi ndodhur historikisht ne nuk mund ta c’bejme Vunoit. Shtepite e stilit dalmato-venecian te kes- te perjetshem erotik, qe e metaforizon si “Lulja dhe ne Llogara dhe ne Himare, Ismail Qemali, historine. Po nuk eshte njerezore dhe as e drejte htjelles se Himares duhen restauruar, banoret qe jeshile”. A mund te harrohet Nase Beni dhe poeti erciz Topulli dhe Mihal Grameno (prej Grame- te zhduket gjuha shqipe ne Himare. I ndjeri miku i kane braktisur shtepite duhet te rikthehen. Nje popullor me i shkelqyer dhe i famshem i Shqi- nos ruhen disa pershkrime te bukurive natyrore im Petro Marko e ka shprehur kete shqetesim si lagje me shtepi te tilla ndodhet ne Ulqin, shtepi perise se sotme, pilurioti Lefter Cipa? A mund te te Himares). Gjate Luftes Antifashiste, himari- askush. Petro Marko do ta apostoloje shqip ketu te ngjashme ka ne Budva, ne Tivar, dy te tilla harrohet Katina Bejleri kjo kengetare e madhe e otet u treguan trima. Nga gjiri i tyre lindi nje perhere. Te gjitha partite politike duhet te kene jane ende dhe sot ne Durres. Ky stil arkitekturor Himares? Ne shtepine e Lefter ipes pashe me syte nga mjeshtrit e paharruar dhe te shqetesuar te parasysh boten globale dhe jo koncepte qe sjellin eshte nje deshmi e forte. Shtepite e keshtjelles e mi pllaken matrice te gramafonit, ku me 1924 gjuhes shqipe, i mrekullueshmi Petro Marko. Jo tension te kote. Bota eshte e lire dhe e hapur, por se Himares mund te kthehen ne shtepi muzeore, ne Paris Neco Muko incizoi kryevepren “Vajza e rastesisht, Petro Marko la amanet qe t’i varrosej nuk duhet te kete deformim te lirise te askush, fjala vjen Muzeu i Tradites fetare, i etnografise Valeve”. M’u drodhen duart kur e preka kete pl- trupi ne Dhermi, ne vendlindje. Sa e pafundme qofte tek ai qe flet shqip dhe qofte tek ai qe flet dhe kenges popullore, i shkolles shqipe, i bash- lake. Ai nje enderr perralle kam ne koke idene qe qenka Himara! greqisht. Ky eshte nje problem delikat, qe mbart kejeteses se traditave gojore greke, i traditave qe te behet nje skulpture vigane e “Vajzes se disa here edhe probleme te medha, madje dhe ikonografike ne shekuj, i heronjve himariote etj. Valeve” per t’u vendosur mbi nje platforme mbi Dramat e gjeneruara nga hakmarrje politike. Kjo eshte ne kundershtim me Pa harruar edhe nje muze arkeologjik, qe do te siperfaqen e Detit Jon. Kjo do te bente pershtypje shovinizmi i te tjereve vizionin e ri emancipues te botes. Nuk besoj se kishte nje ekzotike te pashlyeshme. Ne Vuno te jashtezakonshme ashtu sic ben edhe Statuja e Por Himara ka dhe drama te medha. Shovin- keto gjera do te zgjidhen me politika te sforcuara. pashe shtepine e tipit kulle, te Odise Kasnecit, Sirenes se Anderstenit e vendosur mbi ujerat e istet greke e kane synuar pambarimisht, madje Besoj ne nje realitet ku etnite dhe popujt do te qe eshte nje kryeveper. Perse te mos kthehet ne Amsterdamit. Kjo statuje do te na kujtonte mal- e kane deklaruar Himaren “krahine autonome”, vellazerohen dhe nuk do te shpikin kufinj te rinj. muze te rralle? Te tere kishat e zones se Himares lin, apoteozen e dashurise, tragjedite e shpresen. kane bere masakra. Keto gjera ndodhin ne his- Populli shqiptar eshte mik i popullit grek, por kane vlera artistike. Pse mos te publikohen me O Zot, ka ardhur koha qe politika shqiptare t’i tori. Shqiptaret e Dhermiut kane emigruar ne une besoj thellesisht dhe pa lekundje se edhe albume afreskat dhe ikonat e shkelqyera? Pse ktheje syte nga Himara. Kjo Princeshe ne Gjume ishullin e Korfuzit, ata te Himares ne Krete, populli grek eshte mik i popullit shqiptar. Eshte mos te ngrihet ne Palase nje skulpture bronxi padyshim qe do te zgjohet. Amen! Nga larg i dërgonte qumshtin dhe këngën, Të mëkonte përjetësisht historinë...

Si nuk pyeti bota, vetë si nuk e panë Që edhe sharkia ka formën e zemrës, Telat, durimi i saj i tenosur janë Që dalin prej saj në formën e këngës...

Daullen e bukur me lëkurë argasur Nga goditjet e forta të shkopit e thuprës, Është gëzimi, dhimbja në shekuj e mbartur Mes lindjes Dardane dhe krismës së pushkës...

Mëngjeset aguan dhe nusja Dardane Me shtatin ujvarë dhe vellon e shkruar, Ka thirrur dasmorët të gjithë kësaj ane Në dasmën e madhe që për të ka shtruar...

Në vëndlindjen time në Frashër duke ikur Gjysh Avdyl Frashri hapur e la derën, “ Ska kohë lajmëtari, tha, të ndalë për të trokitur Kur të vijë një ditë me flladin dhe erën...

Dhe ja, Ai erdhi dhe solli Pranverën!... 

U DOGJ PYLLI

nga ELIDA BUÇPAPAJ

 Poezi Anno 9 n.2 Maggio 2011 pagina 12 S’ka më natë pellazgjike U dogj pylli nga S. Guraziu nga ELIDA BUÇPAPAJ Është agshol i ngrohtë U dogj pylli edhe nën gurin tënd gjarpërushe S’është më pylli rrymë që s’të lejon “freezing” të gjakut s’janë më mështenkat me kore të argjendtë, por jo mos ke dert, s’është koshmar plepat me gjethe-vëthë s’është agim me tre diej të kthehet në crematoria të florinjtë, farfuritës, asnjë sistem nervor koncentruar në bisht lisat e rëndë me rrënjët gjer në s’të ndihmon dot, ti dhe vetë e di bërthamën e tokës. mos m’u fshih tash nën gurë Butrintesh... edhe dymbëdhjetëmijë unaza helios, U dogj pylli. palcën kurrizore të vetë Zeusit ta kesh S’është më pylli. kameleon luminantia - grimcash fosforike S’lëshon më hije pylli. të shoh tash si xixëllon në eshtrat e varreve madje dhe natën ta shoh errësirën Pylli nuk ishte shtegtar që të kthehej, në bebëzat... miopia të tradhton, Që ta prisnim… ti ke tjerë sy, unë e di si shohin gjarpërinjtë Pylli nuk lëvizte nga vendi këtë tashmë e dinë edhe fëmijët Si malësori në kullën e ngujimit… e “National Geographic” S’është më pylli. të shoh qartë si lëpihesh thundrave helenike ti këlysh-serpentia pa ngjyrë, Tani dëbora mbetet pezull në ajër, pa frymë, pa gjak! Merr trajtat e krahëve të bredhave, pishave, molikave, hartinave siç ka bërë për mijra vjet, për inerci… Fenikasit ylberët mbeten të kacavarur nëpër nga Frederik Reshpja grumbujt e reve, të shtangur, fytyrëfriksuar prej honeve dhe humnerave… Fenikasit arritën në një port të panjohur zogjtë sillen nëpër ajër të hutuar, dhe mësuan se perenditë qenë ndërruar.  në kaos, pa strehë Ky vend quhej Evropë për nder të motrës së Kadmit kërkojnë më kot folezat e tyre mbret i Enkelejve, ilirëve hyjnorë, në sqep mbajnë më kot bir i Agenorit. Kthehuni djem! Rrenjet fijëzat e barit Pastaj ikën tutje dhe u bënë shpirtëra në qiell.

Vetëm anijet u kthyen në mirazh si dhe më përpara, nga Luan Çipi nga Vilhelme Haxhiraj Arinjtë, dhelprat, kunadhet, ketrat, ujku, zotat nuk i pranonin shpirtërat e anijeve. (Vranari) Çka i mungon Atdheut gazelat, sorkadhet, dhitë e egra, Jeni ju, o balta pjellore e vendit tim, Rrenjet ketu i mbollen, gjarpërinjtë U dogj pylliJu, më të mirët e dheut. ne kete toke te lare me gjak ... të çoroditur, bohem Ne vend te “heshtjes” sime Deget neper bote jane shperndare. kanë mbetur pa strofkat e tyre: birat nënë dhé, nga Iliriana Sulkuqi Brooklyn, NY Ju, që shpejt me mijëra mërguat. Syri lot pikoi, Dhe mirë betë, guvat nëpër gurë, S’është mëSe patëpylli botë me sy: Të mirë e të keqe. kur driten e te vertetes ai pa. zgravrat nëpër drurë… Moj Gjuha ime, e para Fjale! Gjuhen e memes andaj janë mbledhur të gjithë së bashku Pse m’u ndave ne dy ane?!... Patë dhe mësuat. embel shqiptuan atje, bëjnë grevë-urie Njera Toske-tjetra Gege Patë të njëjtën baltë zoti dhe atje, ku rrenjet hodhen shtat. bëhen hara-kiri Si femije e pa shprese… vetëm të gjejnë pyllin Moj, Gjuha ime-Gjuhesi, s’janë më Po,mështenkat njerëz të mirë punëtorë me kore të argjendtë,Horizontet e perflakura Dhe ju u betë si ata. vetëm të kthejnë pyllin… Me njera-tjetren –DASHURI! shijuan... Ç’ma ndave Fjalen dysh e me dysh- ku blegerin qengji manar Por pylli s’ishte shtegtar Ne njeren gjyshe, ne tjetren gjysh… Tanimë boll. Njëzetë vjet, janë shumë. Neper bote kerkuan Që të kthehej… Moj Gjuha ime –Shkronje e pershkronje plepat me gjethe-vëthë Pylli s’është më Mbi vite drite –Shenjteri! dhe askund nuk i pane. Kthehuni dhe bëjeni Atdheun tuaj U kthyen e i gjeten, Pylli u dogj Me Fjale Naimi –Dashuroj! Si çifutët nëpër krematoriumet e Me Vargje Fishte , te behem –LIRI. Si atë, atje. rrenjet... Se ai, atje, kurrë nuk u bëhet Atdhe. Treblinkës, Pergjithmone. të florinjtë, farfuritës, aty ku i lane ...! Me oh… Anës lumenjve Lejlekët e Strugës nga Namik Selmani nga Theofan Stelian Noli Çakërdisur, batërdisur, Si një lëndinë më bëhet rruga Përpëlitur dhe zalisur, pa baltë, pa gurë e pa gjëmbaçë Arratisur, syrgjynosur, Endëronj pa funt, pa shpresë, me krahë hapur më priska Struga Raskapitur dhe katosur Anës Elbë-s, anës Spree-së. me mjaltë fjale prag më prag. Po vajtonj pa funt, pa shpresë, Dhe një zë vëngon nga lumi, Pa zbresin yjet ndë gjoks të fushës Anës Elbë-s, anës Spree-së. Rinia vjen në këmbë e duar Më buçet, më zgjon nga gjumi, Po ç’jeni ju, Lejlekë të Strugës Ku e lam’ e ku na mbeti, Se mileti po gatitet, Që prishni gjumin e trazuar?! Ëndërr në breg të detit Vaj-vatani e mjer mileti, Se tirani lebetitet, nga Kujtim Morina Anës detit i palarë, Se pëlcet, kërcet furtuna, Si mal me tinguj lartoj brigje Anës dritës i paparë, Fryhet Vjosa, derdhet Buna, Nga Shën Naumi vjen shenjtëria Në brinjë të ëndrrës ngjitem, ngjitem S’e di si mbeta në breg të detit, Pranë sofrës i pangrënë, Skuqet Semani dhe Drini, përmbys duke u zvarritur, Pranë dijes i panxënë, Mbi krahë lejlekësh ndrin magjia. Dridhet beu dhe zengjini, E mbytem krejt në thëllësi ndërsa stuhia e fortë vazhdon. Lakuriq dhe i dregosur, Se pas vdekjes ndriti jeta e përgjak duart mbi shkëmbinj Dallgët e furishme zgjaten drejt bregut, Trup e shpirt i sakatosur. Dhe kudo gjëmon trumbeta: Te bar i virgjër prek fëmijëri si ulkonjat në kërkim të gjahut, Se ç’e shëmpnë derbederët, Ngrehuni dhe bjeruni, Në sqep lejlekësh pres një agim. më mbulojnë dhe përparojnë më tej. Mercenarët dhe bejlerët, Se ç’e shtypnë jabanxhinjtë, Korini dhe shtypini, Kërkoj, kudo lejlekë Struge Kur kthehet zbatica, Se ç’e shtrythnë fajdexhinjtë, Katundar’ e punëtorë, me shpirt të ngrohtë, të përmalluar. më tërheq edhe më shumë drejt detit. Se ç’e pren’ e se ç’e vranë, Që nga Shkodra gjer në Vlorë! Kurorë me valë hedh mbi supe Ky ilaç e ky kushtrim kudo ku hap një derë më duar. Ç’e shkretuan anembanë, E shoh tek puthen sqep më sqep. Si u tërbua kështu deti! Nënë thundrën e përdhunës Më bën djal’ e më bën trim, Ishte aq i qetë, aq paqësor. Kur drita del nga Mal i Thatë. Anës Vjosës, anës Bunës. Më jep forc’ e më jep shpresë, tek thurin vjershë me bojë të blertë Ndoshta unë jam viktima Anës Elbë-s, anës Spree-së. e krahët-o ua rreh një fllad. e kësaj bote të fajshme njerëzore. Çirem, digjem i vrerosur, Sakatosur, çarmatosur, Se pas dimrit vjen një verë, As i gjall’, as i varrosur, Që do kthehemi njëherë, Rizgjoj pafund lirika shelgjesh Kam ngecur krejt i pafuqishëm. Pranë vatrës, pranë punës, Rizgjoj dhe shpirtin lasgushian Këmbët as duart s’më bëjnë më tej. Pres një shenj’ e pres një dritë, Po ndalni pak, o krahë lejlekësh E shoh se po mbytem në breg Pres me vjet’ e pres me ditë, Anës Vjosës, anës Bunës. ma merrni vargun e zgjoni mall. dhe s’duket ndonjë shenjë, Se ç’u tera, se ç’u mpaka, Arratisur, syrgjynosur, Herë vajtimtar, herë lumturuar. që ky ciklon do të pushojë. Se ç’u çora, se ç’u mplaka, Raskapitur e katosur, në këngë lejlekësh lexoj një libër Lark prej vatrës dhe prej punës, Brohoras me bes’ e shpresë, ndë kallamishte si zog i zgjuar Veç ëndrra duke ikur, vjen të më shpëtojë. Anës Rinit, anës Tunës. Anës Elbë-s, anës Spree-së jam bërë si sfinksi i rilindur.

cmyk pagina 13 Anno 9 n.2 Maggio 2011 Poezi Erdhën dardanët Ilirada Origjina dhe Shtrija Gjeografike nga PILO ZYBA - fragment poeme - Nga: Lek Gjoka - Kallmeti një popullsi me tipare të veçanta etnike. Nga rdhët ILIRIDA e tyre dolën personalitete të shquara të perandorisë Mirmëngjes, motër, ja ku erdhi dita ILIRIA Romake e Bizantine, si gojëtari Asin Epikadi dhe ju- Nga afër sytë e bukur për ti parë, Pozita Gjeografike: Ilirida gjendet ne qender te Gadishullit risti Prisku, perandorët e shek. III.IV e.r. Klaudi II, Nuk di sa vite, sa shekuj të prita, Trevë në pjesën perëndimore të Ballkanit antik, e Ballkanit. Në veri, kufizohet me Kosovën dhe Serbinë, në Aureljani, Diokleciani, Maksimin Daza, Konstanci, Një trup, një zemër, por të ndarë... banuar nga ilirët. Përmendet për herë të parë në lindje Bullgarinë, në jug Greqinë dhe në perendim Shq- Konstantini I, Juliani, Justini, Justiniani etj. gjysmën e dytë të shek. IV p.e.r. nga demosteni si ipërinë. Ca tela na vunë, i quanin kufinj fqinjë perëndimore e Maqedonisë. Me formimin Sipërfaqja: 25,433 km2. Kultura Pastaj përcaktuan, ti brënda, ti jashtë, e mbretërisë Ilire emri Ilir mori edhe kuptimin e Kryeqytet: Shkupi. Dallimi i tipareve kulturore të ilirëvebëhet gjithnjë ngushtë politik. Në Veri kufizohej me Panoninë në më qartë gjat periudhës së mesme dhe sidomos në Përsipër ulërinin ujqër të egër, të zinj, Popullsia: 1 milion Shqipëtar jetojn në Maqedoni, pjesa Por zemrën e tokës e kishim bashkë. Sava; në lindje me Mezinë, Dakinë e Trakinë në fund të kohës së bronzit. Qeramika si element tipik luginat e lumenjëve Timak (Ibër), Marg (Moravë) me e madhe në pjesën perendimore, ishte me Shqipëri deri karakterizohet nga përdorimi i gjerë i formave me Shqiponja e zezë ndaj është me dy kokë dhe Aks (Vardar); në Juglindje me Maqedoninë në në vitin 1945. Në pjesen perendimore të Maqedonisë, Shq- dy vegje të dala mbi buzë dhe zbukurimi me mo- Njërën nga Kosova dhe tjetrën nga unë, rrjedhën e sipërme të Haliakmonit; në Jug me Epirin iptaret janë vendas. tive gjeometrike. Në këtë periudhë krijohen edhe Foleja e saj kishte shtratin në tokë në malet e Akrokerauneve (malet e vetëtimes) dhe Përberja Etnike: Që nga, kur Maqedonia u nda nga Yugo- vendbanimet e fortifikuara, të cilat karakterizohen Dhe krahët për erë e furtunë... luginën e sipërme të Aosit (Vjosës). Ndahej në Ilirinë slavia, slavet janë shumicë, Slav 50%. Shqiptaret 40% dhe nga ndarja e hapsirës së brendshme nga disa radhë e Veriut dhe në të jugut në kufi me lumin Narone te tjeret 10% Turq, Roma dhe Bullgaret. muresh koncentrike.Metalurgjia vendase prodhon Drini sa herë nisej me ujë e gjëmime (Neretva). Kishte mjaft krahina, më kryesoret e të Gjuha: Shqip. tipa të ndryshmëm armësh mbi bazën e prototipave Neve e ndalonim i vinim një pritë, cilave ishin: Liburnia, Dalmatia, Autara, Dardania, Organizimi: Shqiptaret reprezentohen ne Kuvendin Maqe- egjean me një përpunim të formave. Veglat kryesore Dhe fjalët që binte me puthje dhe urime Ardia, Labia, Partha, Penestia, Pajonia, Lynku, don nga Partia e Prosperitetit Demokratik(PPD) dhe Partia ishin sëpatat e tipave vendas “dalamto-shqiptare” Ja kthenim në jetë, ia kthenim në dritë. Dasaretia, Atintania etj. Në shek. IV-III p.e.r. pjesa Demokratike Popullore (PDP). dhe “shkodrane”, si dhe tipi jugor i sëpatës dyte- më e madhe e saj përfshihej në shtetin ilir nën emrin Ekonomia: Agrikultur të mirë. Shumica e popullsisë, në hëshe. Uniteti shoqërorë i popullsisë ilire shprehet I dëgjoj trokëllimat e historisë nëpër shekuj Mbretëria ilire. Pas luftërave ilire-romake të viteve nga i njëjti rit varrimi me kodërvarre. Në kohën e Me potkonjtë e tyre që lëshojnë shkëndija, veçanti Shqiptaret punojn jashtë. Vetem 3% Shqiptaret 229-28, 219 dhe 168 një pjesë e Ilirisë së Jugut u punojn në vende Shtetrore. hekurit theksohen tiparet e përbashkëta kulturore të Iliriada jote firmosur me hekur pushtua nga romakët dhe më 149 p.e.r. u fut në për- popullsisë ilire dhe marrin një shtrirje më të gjerë. Firmosje të tilla s’ka parë historia. bërjen e provincës së Maqedonisë. Pjesa Veriore me Situata e tanishme: Për rajonet jugore qeramika mbështetet në forma Qeveria Maqedone nuk njeh intersat Shqiptare. Shqiptaret Në shekuj, në shekuj dhe grurin e artë emrin Ilirik u krijua si provincë më vete nga Cezari dyvegjëshe dhe pikturimi bëhet veçori edhe për dhe u vendos nën kontrollin e senatit që e qever- vazhdojnë të bejnë perpjekjet qe te mos njihen si pakic. trevat të Epirit dhe Maqedonisë perëndimore. Për Në Fush – Kosovë me dhunë ta grabitën, iste nëpërmjet konsujve. Gjat sundimit të Augustit Shkollave Fillore ju mungojn sendet kryesore. trevat veriore përdoreshin të njëjtat forma të qera- Por historia firmosur me shpatë kaloi nën kontrollin e drejtëpërdrjetë të perandorit mikës, por zbukurimi bëhej me inçizim, gërvishje Nuk vidhet, në kujtesë ka mbetur skalitur... dhe qeverisej nga një legat i tij. Pas kryengritjes së mbështetur kryesisht në bujqësinë. ose reliev me motive gjeometrike. Vendbanimet e Në minierë të Trepçes hynte minatori viteve 6-9 të e.r. Iliriku u riorganizua dhe u nda në Në këtë periudhë krijohen qendra të mëdha fortifikuara kthehen edhe në qendra ku prodhohet Me çekiç trokiste kudo anë më anë, dy provinca: të Dalmacisë dhe të Panonisë. qytetare edhe në viset veriore e lindore ilire si Na- qeramika ose punohen metale për nevojat e bashkë- Si morsë dërgonte një mall që e ndrynte E para përfshinte tokat në veri të Matit deri në rona, Salona, Skupi, Heraklea etj. Në tokat e gra- sisë fisnore dhe shkëmbim në natyrë. Një shfaqje të Me shpirt për vëllanë, larg , tej në Tiranë... lumin Arsia të Istries, e dyta tokat në veri të Dal- bitura u krijuan latifunde ku u zbatua gjerësisht puna re të shek. VIII-VII p.e.r. përfaqësojnë parzmoret, macisë e deri në Danub. Dardania u fut në fillim e skllevërve. Që nga shek. II e.r.,pushtuesit romak kollçinjtë dhe përkrenaret e zbukuruara prej bronzi, Si mund të kuptonin Serbët dhe Europa, në provincën e Mëzisë së sipërme dhe pastaj u bë e orientuan ekonominë ilire nga bujqësia, blegto- që i takojnë shtresës së kalorësve aristokrat. Shtohen Morsa ishte e shurdhër për veshët e botës, provincë më vete. Iliriku mori kuptim më të gjerë në ria dhe shfrytëzimi i minierave. Tregtia u orientua në këtë kohë armët prej hekuri, me një trajtim ven- Ata tirrnin fjalë në tryeza të kota kohën e sundimit të Dioklecianit, duke përfshirë tërë nga eksporti drejt romës. Rruga kryesore u bë ajo das, që zëvendësojnë plotësisht tipat prej bronzi. Që Dërgonin përfaqësues me këmbët e rrotes. Ballkanin, me përjashtim të Trakisë me 7 provinca në Egnatia. Klasa skllavopronare përveç vendësve për- nga fundi i shek. VIIp.e.r. me krijimin e premisave përbërje të një prefekture. Në përdorim si emërtim bëhej nga kolonë romak dhe të ardhur nga krahina për vendosjen e marëdhënjeve skllavopronare vihen Si nuk e kuptonin, por thoshin dy emra administartiv Iliriku e humbet pak nga pak kuptimin të ndryshme të preandorisë. U shtua përdorimi i skl- re ndryshime në kulturën materiale të ilirëve. Krijo- Ndarë nga një shpirt, një gjuhë, s’kishin turp, etnik dhe pas shek. VI nuk përdoret si emër bashkë- lavërisë në ekonomi dhe në fshatra u thellua procesi hen qendrat e fortifikuara protourbane të rrethura Kur një e vetme e përjetshme ishte zëmra kohor. ILIRËT 1. Origjina dhe shtrirja gjeografike i shpronësimit të fshatarëve të lirë dhe u zgjerua me mure gurësh të punuar, si vendbanime të sh- Që gjakun përcillte në të njëjtin trup.. Ilirët ishin një popullsi e madhe e lashtë e pjesës shtresa e mëditësve. Qëndresa e skllevërve dhe të tresave të reja shoqërore. prodhimi zejtar mbështetet perëndimore të Ballkanit, që shtriheshin nga Gadi- varfërve mori formë të armatosur me lëvizjen e latro- në traditën e periudhës së hershme të hekurit duke E di që u lodhe nëpër shekuj motër shulli i Istries, në në bregun e djathtë të lumit Sava, nëve ( “kusarëve” ) në Dardani. Kriza e rendit skl- përpunuar forma e veglave të punës, armëve, zbu- Duke gdhëndur me pushkë të vërtetën, në luginat e sipërme të Margut ( Morava Jugore ) dhe lavopronar dhe dyndjet e barbarëve u pasqyruan në kurimeve dhe qeramikës. Pas mesit të shek. Vp.e.r. Kur nuk kishe bukë, qëndrove në votër Aksit ( Vardari ), malet Boion ( Pindi ) e gjirin e Am- ekonominë ilire me vendosjen e sistemit të kolonatit nga vendbanimet protourbane krijohen qytetet e Me gjek për të ripërtërirë jetën... brakisë ( gjiri i Artës ), deri në bregun e Adriatikut në shek. IV të e.r. Shekujt IV-VI të e.r. shënojnë mirëfillta. dhe të jonit. Ilirët u formuan në një proce4s të gjatë një rënie të qyteteve dhe zotërim të ekonomisë bu- Qytetet më të rënfësishme ishin qendra prodhimi Rozafa e murosur në gurët e legjendës mbi bazat e popullsisë autoktone të epokës së eneoli- jqësore. Krahas dyndjeve barbare një goditje e fortë dhe këmbimi dhe njëkohësisht ishin qendra të teritor- Nga kalaja nxirrte të bardhin, gjinë, tit pas ardhjes së popullsisë indoevropiane në fund i dhanë rendit skllavopronar në Iliri kryengritjet e eve gjeografike të njohura me emrin fise, ku vepronin Nga larg i dërgonte qumshtin dhe këngën, të mijëvejeçarit III p.e.r. Tiparet etnike të popullsisë skamareve ( “kusarëve” ) në vitet 570-580 të e.r., qendra më të vogla zejtare e bujqësore. Vendbanim- Të mëkonte përjetësisht historinë... së re që lind si rrjedhim i simbiozës dhe shkrirjes duke përgatitur kalimin në rendin feudal. et kryesore rrethoheshin me mure gurësh të punuar. së tyre, ngjizen gjat periudhës së mesme të bronzit, Në urbanistikën e qendrave të mëdha në shek. IV-III Si nuk pyeti bota, vetë si nuk e panë si rrjedhim i zhvillimit ekonomik-shoqëror. Fiset e zbatohet sistemi ortogonal. Brenda qytetit veçohet ag- Që edhe sharkia ka formën e zemrës, Historia veçanta ilire, pajonët dhe tesprotët, përmenden në Krahas lindjes së marrëdhënieve skllavopronare, oraja me godinat kryesore shoqërore: teatrin, stoan, Telat, durimi i saj i tenosur janë poemat “Iliada” dhe “Odisea”. Emri i përbashkët gjat shek. VI-V p.e.s. lind edhe shteti Ilir, si organ tempullin, gimnazin. Banesat janë të tipit me koridor Që dalin prej saj në formën e këngës... ILIRË del vetëm në shek. V p.e.r. si përgjithësim i i sundimit klasor. Në shek. IV-II p.e.s. ai bëhet një qendror për shtresat zejtare me hajat ose gjysmëkat Daullen e bukur me lëkurë argasur emrit të një fisi që banonte në shpinë të Dyrrahut, ku faktor i rëndësishëm politik në Ballkan. Nga forma për qendrat bujqësore ose peristil për klasat e pa- Nga goditjet e forta të shkopit e thuprës, u krijua bërthama e parë e shtetit ilir.Fiset kryesore politike shteti ilir ishte një monarki e trashëguar sura. Varrezat janë të sheshta dhe vendosen pran hy- Është gëzimi, dhimbja në shekuj e mbartur ilire ishin: histrët, liburnët, japodët, desidiatët, dal- ku sundonin përfaqësuesit e aristokracisë skllavo- rjeve të qyteteve. prodhimi skllavopronar mbështetej Mes lindjes Dardane dhe krismës së pushkës... matët, autarjatët, labeatët, dardanët, pajonët, ardiejt, pronare. Ndarjet administrative të tij kishin në qendër në shkëmbimin mall-para. Përdoreshin monedhat e parthinët, dasaretët, enkelejtë, taulantët, kaonët, tes- qytetet kryesore, ku qëndronte dinasti i caktuar nga shtetit ilir, të Apollonisë, Dyrrahut, Skodrës, Lisit, Mëngjeset aguan dhe nusja Dardane protët, molosët, albanët etj. Që nga shek. V p.e.r. me mbreti. Brenda kuadrit monarkik të shtetit ilir qytetet Bylisit, Amantias etj. Fondi i veglave të punës u shtua Me shtatin ujvarë dhe vellon e shkruar, këta emra kuptohej një bashkim teritorial politik me dhe krahinat rreth tyre kishin një vetëqeverisje në krahas specializimit të degëve të zejtarisë. Poçeria Ka thirrur dasmorët të gjithë kësaj ane qendër kryesore një qytet të madh, i qeverisur me formën e bashkësive me në krye një këshill ekze- prodhonte sipas kërkesave të tregut forma vendase Në dasmën e madhe që për të ka shtruar... nëpunës të zgjedhur çdo vit ( koinonet e bylinëve, kutiv nëpunësish të zgjedhur çdo vit dhe një këshill ose të përpunuara sipas tipave helenë. Në shek. III. amantëve, parthinëve, prasaibëve). legjeslativ. Në shek. V-VI p.e.r. shteti ilir formohet II p.e.r. punishtet shtetërore dhe private zotërojnë Në vëndlindjen time në Frashër duke ikur plotësisht si organ i sundimit klasor, i mbështetur në plotësisht tregun ilir dhe ngushtojnë importin helen. Gjysh Avdyl Frashri hapur e la derën, Rendi ekonomiko-shoqërorë zhvillimin ekonomik e shoqërorë të Ilirisë. Mbreti më Mjeshtërit ilir përmenden si ndërtues të aftë të ani- “Ska kohë lajmëtari, tha, të ndalë për të trokitur Në fillimet e tij procesi i formimit të etnosit ilir u aktiv ishte Bardhyli, që thyen maqedonët dhe i vë jeve liburne. Veshja e burrave përbëhej nga këmisha Kur të vijë një ditë me flladin dhe erën... shoqërua me kalimin nga rendi gjinor matrarkal në në vartësi, besëlidhet me Dionisin e Sirakuzës (385) e shkurtër mbi gjunjë dhe e mbërthyer në supi e shoqërinë fisnore patrarkale. Në periudhën e mesme dhe ndeshet me Filipin II të Maqedonisë për riven- djathtë, e lidhur në mes dhe rrallë nga tirqit. Mbi Dhe ja, Ai erdhi dhe solli Pranverën!... të bronzit filloi diferencimi ekonomike shoqërorë tek dosjen e kufirit me lindje (359) Me mbretin Glaukia të lidhej një veshje e lehtë e tipit të gunës. Për gratë Ilirët, ndërsa në bronzin e vonë ky diferencim mori nis periudha e forcimit të shtetit ilir. Më 335 bëhen veshja bazë ishte këmisha me mëngë të shkurtëra përpjestime më të gjera. Dendësimi i këtyre dukurive përpjekje për çlirimin e tokave lidore ilire, duke dhe një linjë pa mëngë me prerje trekëndëshe në Zagoria gjat kohës së hekurit krijoi premisat për vendosjen përkrahur kryengritjen e Klitit kundër Aleksandrit të gjoks. Armatimi përbëhej nga përkrenarja me hapje e marëdhënjeve skllavopronare, në fillim në krahi- Maqedonisë. Sigurohet aleanca me Epirin duke rrë- katërkëndëshe për fytyrën, mburoja e rrumbullakët nga PIRRO LOLI nat jugore dhe perëndimore më vonë në ato veriore zuar dinastinë promaqedone dhe duke vendosur në me rrathë e gjysmërrathë koncentrik, shpata, hanx- dhe lindore të Ilirisë. Vendosja e plotë e rendit skl- fron Pirron (309). Bashkohet Dyrrahu me shtetin ilir hari, heshtat etj. Me shtetin ilir, format dhe taktitkat e Vendlindja ime varur në diell lavopronarë në Ilirinë e Jugut, shënohet me formimin dhe çlirohet Apolonia nga zgjedha maqedone (312). luftimit u përpunuan në një art ushatrak ilir. Mjetet e Dhjetë fshatra të vegjël e qyteteve ilire në shek. V, dhe dhe veçanërisht në Në kohën e pasardhësve të tij, Monunit dhe Mytilit shkrimit dhe mbishkrimet ndeshen edhe në qendrat Gurëzuar si zogj shek IV me urbanizimin edhe të krahinave lindore e shteti forcohet ekonomikisht, duke prerë monedha e vogla. Si gjuhë kulture përdorej greqishtja dhe të Nëpër brigje ere. veriore. Në shek. IV-III ky proces shtrihet edhe në argjendi dhe bronzi dhe stabilizon kufijt me shtetin gjitha mbishkrimet janë gjetur në këtë gjuhë. Arti u Dardani e në Ilirinë e Veriut. Në burimet e shkru- maqedon dhe epirot. Pas mesit të shek. III me Pleu- zhvillua lidhur me nevojat praktike. Skulptura e rrum- Kaloi plori luginës e çau mespërmes ara shfrytëzimi i punës së njeriut përmendet që nga rian dhe Agronin nis periudha e lulzimit të shtetit bullakët dhe relievi u përdorën kryesisht në arkitek- Qafat e maleve shek. IV me prospelatet e ardianëve dhe “dullët” ilir. Pas thyerjes së etol¨rvr në Medion (231) dhe turë dhe varreza. Qendrat kryesore ishin Amantia, që lirshëm e dardanëve. Gjat shek. III-II nevojat për skllevër aleancës me Epirin dhe Akarnaninë ilirët dalin si Bylisi, Dimali, Belshi. Besimi ia përshati perënditë e të kalojnë mërgimtarët përballoheshin nga luftërat, pirateria, skllavëria për forca më e madhe politike në Ballkan. panteonit helen ideologjisë skllavopronare ilire, duke borxhe. Skllevër të shumtë përmenden në qytetin ruajtur format e lashta të kultit vendas. Nisin udhët e ngushta nëpër plasa guri ilir Pelion. Nga mbishkrimet e Butrintit, Bylisit dhe Rënia ndesh synimeve të Romës për hegjemoninë E brofin pëllumba të egër Klosit dëshmohet një legjislacion i rregullt mbi tra- në Adriatik bëhet shkak për agresionin romak. Në jtimin e skllevërve në qytetet ilire. Forma private e parapritje nën udhëheqjen e Teutës ilirët sigurojnë Gjuha Te thonjtë e vargmalit Gjuha ishte ilirishtja. Prej saj janë ruajtur pak glo- Çuçurit lumi i Hadit pa barka shpëtimi pronës dëshmohet nga vulat e punishteve. Krahas bregdetin duke marrë Kërkyrën dhe duke rrethuar saj ekzistonte prona skllavopronare shtetërore. prona Apoloninë, Dyrrahun dhe Isën. Në dy luftërat e para sa, si: sika-thika, peli-pleq (Epir), aspetos-i shpejt ( Pa ujë private zotëronte edhe në bujqësi, ku zbatohej me me Romën (229-218 p.e.r. ) shteti ilir thyhet dhe ku- Epir ), sabaja-një lloj birre etj. Janë transmetuar nga Kreonti im pagëzuar lugjeve të gurrës qira e tokës nga pronarët e mëdhenjë. Qendra krye- fizohet në veri të Matit. Me mbretin Gent (186-168) autorët antikë një numër i madh emrash gjeografik e Krahë kaltër Gjarpëron mbi dhe e nën dhe` sore të prodhimit skllavopronar dhe të këmbimit shteti ilir fillon përsëri politikën antiromake dhe futet njerëzorë, disa prej të cilave shpjegohen me gjuhën E unë rrjedhave të shkumëzuara ishin qytetet. Disa prej tyre prenë monedha bronzi në aleancë me Maqedoninë dhe Dardaninë. Me bete- shqipe, si Dardania me “dardhë”, Dalmatia “delme, Ndjek udhën e verbër për shkëmbimet në tregun krahinor. Gjat shek. IV-II jën e Shkodrës (168 p.e.r.) ushtritë ilire thyen dhe dele”, Ulkin “ujk”, Bardhyl me “bardhë”, Balaj me p.e.r. , prodhimet e qyteteve ilire konkurruan mall- shteti ilir shkatërrohet. Më vonë ilirët bëjnë një radhë “balë”, Daz me “dash” etj. Në bazë të fjalëformimit , Për të dalë rat helene në tregjet rreth tyre. Pushtimi romak solli kryengritjesh kundër pushtimit romak më kryesorja parashtresave e prapashtresave dhe ndryshimeve që Diku rënien e qyteteve dhe të ekonomisë ilire në shek. II-I e të cilave ishte Kryengritja Ilire e vitit 6-9 e.r. Il- kanë pësuar fjalët, ilirishtja është përcaktuar si një Në det p.e.r. Nga shek. I p.e.r., filloi një lulëzim ekonomik i irët vazhdojnë të përmenden deri në shek. VI e.r. si gjuhë indoevropiane.

cmyk Gjuhësi Anno 9 n.2 Maggio 2011 pagina 14

Nga Prof.em.Dr. PAVLI HAXHILLAZI Tirane NJË VEPËR LEKSIKOGRAFIKE PËR NJOHJEN MË TË THELLUAR e gjuhën shqipe të trevave veriore shq- Miptare jam njohur gjatë gjithë jetës nëpërm- jet botimeve të ndryshme të autorëve të shumtë që janë ose kanë qenë banorë vendas të këtyre TË LEKSIKUT DHE TË FRAZEOLOGJISË SË GJUHËS SHQIPE anëve. Midis veprave të shkruara, që kanë si au- torë shkrimtarë dhe historianë që përshkruajnë Për gjuhën shqipe është e nevojshme dhe e domosdoshme që të rritet, për sot e në të ngjarjet e rëndësishme historike të malësorëve të Pavli Haxhillazi ardhmen, shkalla e njohjes së leksikut të saj dhe e përdorimit real të kësaj pasurie Veriut, zë vend mjaft të dukshëm edhe krijimtaria – Sulejman B. shumë të çmueshme gjuhësore dhe kulturore, e cila meriton të bëhet e njohur jo folklorike e Ciklit shqiptar të Kreshnikëve. Përveç Ahmeti, Fjalor i këtyre botimeve, gjuha shqipe në këto troje është shqipes së Plavës vetëm në letërsinë e shkruar shqipe, por edhe me botime të ndryshme leksikografike, e gjallë, ajo përdoret jo vetëm në marrëdhëniet dhe të Gucisë [me sepse është thesar kombëtar dhe i pazëvendësueshëm i popullit shqiptar. familjare por edhe në komunikimin e përgjith- mbi 4000 fjalë dhe shëm shoqëror. Shqiptarët e trevave Veriore në njësi frazeologjike], ditët tona i gjen jo vetëm në trojet e tyre amtare vend merr kuptimin e takimit të përfaqësuesve të lin e Jezercës është shënuar nga fjala lyrth, ku jepet e të hershme, në zemër të bjeshkëve me lugina Botimet Toena, vendit për të shqyrtuar e për të vendosur për një emërvendi Lugu i Lyrthave, i cili është një luginë e e livadhe të mahnitshme natyrore të Alpeve Shq- Tiranë 2004, çështje të rëndësishme të jetës shoqërore. vogël në rrëzë të Malit të Bardhë (Jezercës), pranë iptare, por ata edhe janë shpërngulur prej rrebe- f. 205 f.) Toponimi “Bregu i Ndeshtrashës” është një Liqenit të Shtarës ku rriten lyrthat (shih f. 94 e sheve të historisë, si në Shqipëri, Kosovë, Mal të emër vendi që gjendet në jug të trevës (krahinës) këtij Fjalori). Zi, Maqedoni, por edhe në shtete të tjera sllave të së Vuthajve dhe në anën e majtë të Qafës së Pe- Nga fjalët shqipe të gegërishtes veriore janë Ballkanit ose në shtete të ndryshme të Evropës, të jës, pra ai ndodhet brenda kufijve shtetërorë të me interes shkencor edhe ato fjalë të mjekësisë Amerikës dhe të Australisë. Për gjuhën shqipe që met shqipe të rrethinave të Shkodrës, në fshatrat Republikës së Shqipërisë. Po të nisesh nga qyteti popullore që shënojnë si kalbëzimin e indeve të flitet në pjesën veriore të viseve shqiptare, e solli e Malësisë së Madhe, të Rranxës, të Kelmendit, i Plavës, rruga të çon në Guci dhe vijon më tej mishit e të lëkurës, ashtu edhe plagën që shkak- rasti që të më japë një nxitje shkencore për hu- Dukagjinit, Shkrelit etj. Pra kemi të bëjmë me një në bjeshkët e Vuthajve, ajo ngjitet përsëri si udhë tohet në këto raste. Të tilla janë fjalët shqipe lumtimin dhe studimin e leksikut të këtyre trevave fjalë shqipe të përdorimit të përgjithshëm dhe me këmbësore në Lugun e Madh, në Kambëlemë bréjcë dhe bréjë, të cilat motivohen në gjuhën shqiptare (të fjalëve dhe të njësive frazeologjike) strukturë të gjerë kuptimore (me disa kuptime që (Kamlemë) dhe prej andej mbërrin në Bregun e shqipe si emra të prejardhur prej foljes brej. Këto botimi i librit të Sulejman B. Ahmetit, Vuthajt dhe rrjedhin prej zgjerimeve metaforike dhe metoni- Ndeshtrashës, duke kaluar kufirin e sotëm shtetëror fjalë shënojnë gjithashtu edhe vetë sëmundjen Vuthjanët, që është publikuar në Tiranë më 1996, mike) në një trevë të gjerë të dialektore të gegër- midis Malit të Zi dhe Shqipërisë. që shkakton brejtjen dhe kalbëzimin e indeve të 330 faqe. Prej këtij botimi lindi edhe bashkëpuni- ishtes veriore të shqipes. Pra fjala ndeshtrashë ka përdorim të zakonshëm trupit të njerëzve dhe të kafshëve. Me këto fjalë mi ynë për t’u dhënë lexuesve shqiptarë edhe një Kuptimi i parë dhe fillestar i kësaj fjale shënon e të përgjithshëm në një shtrirje të gjerë të gegër- jepet nga populli termi mjekësor gangrenë i hua- vepër shkencore gjuhësore, të cilën mundëm ta veprimin e mbledhjes, të takimit që bëjnë za- ishtes veriore, por edhe më në jug të kësaj treve. zuar prej gjuhëve të tjera neolatine. Sëmundjet e botojmë në vitin 2004. Titulli i plotë i kësaj ve- konisht njerëzit në një vend që është caktuar më Ajo është fjalë shqipe e përngjitur dhe e hershme, bréjcës a të bréjës, që sjellin gangrenizimin, kalbjen pre gjuhësore është: Pavli Haxhillazi, Sulejman parë a në një vend tjetër ku ata ndodhen bashkë e cila ka strukturë kuptimore të gjerë. Në njërin e mishit, vijnë nga disa mikrobe të sëmundjeve të B. Ahmeti, Fjalor i shqipes së Plavës dhe të Gu- rastësisht. Me këtë kuptim fjala përdoret edhe prej kuptimeve të saj ajo shënon edhe kuptimin ndryshme, si sifilizi, tuberkulozi etj. cisë (me mbi 4000 fjalë dhe njësi frazeologjike), si përshëndetje: Ndeshtrasha e mirë! ose si urim: terminologjik të institucionit të kuvendit të burrave Fjala brejë përdoret edhe si mallkim: Të hângërt Shtëpia botuese Toena, Tiranë, 2004, 205 f. Ky Ndeshtrasha e bardhë! në të drejtën kanunore shqiptare, i cili u zëvendë- breja! me kuptimin: vdeksh!, kur dikujt i shprehim Fjalor është hartuar pas gjurmimit dhe hulumtimit Përshëndetja Ndeshtrasha e mirë ka si sinonim sua në gjuhën shqipe më pas me fjalën e huazuar kundërshtimin më të hapur ndaj veprimit të keq shkencor të leksikut dhe të frazeologjisë popullore fjalën mirëndeshtrasha!, e cila në të vërtetë është prej latinishtes kuvend. Gjurmë e sotme që dësh- të një njeriu. që përdoret në shqipen e Plavës dhe të Gucisë me po ai urim, i cili jepet me renditje të përkundërt të mon përdorimin e fjalës ndeshtrashë me kuptimin Për leksikun e shqipes së Plavës dhe të Gucisë gjithë rrethinat e tyre në të dyjat anët e rrjedhës së fjalëve përbërëse të urimit “Ndeshtrasha e mirë”. terminologjik të kuvendit të burrave është toponi- po japim me përzgjedhje dhe një grup fjalësh që lumenjve Lim dhe Gërçar, duke përfshirë edhe të Kjo përshëndetje në gjuhën shqipe jepet zakonisht mi “Bregu i Ndeshtrashës”, të cilin e kanë ruajtur janë të burimit a të origjinës së saj të hershme: gjitha fshatrat e krahinës së Vuthajve. me një shprehje tjetër që është e njëkuptimshme dhe e përdorin shqiptarët e Plavës, të Gucisë dhe bardhëdítë, barínë, baróhet, barón, betár, bishták, Lënda leksiko-frazeologjike është mbledhur për me të: Mirë se të (ju) gjej! Pra së pari fjala ndesh- vuthjanët e kësaj treve të banuar prej shqiptarëve. bjeshkóhem, bjeshkój, blúdë, bollëshárde, bréjcë, të pasqyruar leksikun dhe frazeologjinë veriore trashë ka kuptimin e takimit dhe të tubimit të dy Kështu fjala shqipe “ndeshtrashë” në gegërishten bréjë, britmëtár, buçimtár, bun, buníshtë, burrním, shqiptare. Hulumtimi i saj shkencor në terren a më shume njerëzve, i cili motivohet dhe lidhet veriore të ditëve tona ka disa kuptime. Ajo e ka bythaçók; caktár, camrúk, camrúkem, curulájë; çar- dhe përfundimi i kësaj pune shkencore ka nisur me fjalën ndeshë si emër, e cila edhe kjo përdoret zgjeruar strukturën semantike të saj duke shënuar tán, çdotá, çiçibúç; deftár, dertár, dimnák, djégë, në vitin 2000 dhe ka mbaruar më 2002. edhe si përshëndetje (Ndesha e mirë!) kur i drejto- disa kuptime leksikore. Nga kuptimi i takimit të dy djérga, djergním, dohérë, dorëjáshtas, dushkóhet, Në këtë Fjalor janë dhënë sipas renditjes alfabe- hemi me mirësjellje dikujt a disa njerëzve që janë a më shumë njërëzve, fjala ndeshtrashë ka shënuar dushkón; dhéas; eshtnój; fartár, fejár, ferk, fillák, tike mbi 4000 fjalë, njësi frazeologjike popullore, bashkë. edhe mbledhjen a tubimin e tyre në një vend të fistár; gërçák, gërdhátë, gërlë, gojëpárë, graním; fjalë të urta dhe proverba, përshëndetje, urime, be- Fjala ndeshtrashë është zgjeruar dhe përdoret caktuar për të shqyrtuar dhe për të gjetur zgjidhjen gjâdore, gjthkúr; haméndem, hapakráh, herdokúr, time dhe mallkime, të cilat janë shoqëruar edhe me edhe me një kuptim tjetër të dytë metaforik, që e drejtë e më të mirë të një çeshtjeje që ka të bëjë herdokurdó, hithaník, huj, hujóhem, hujój, hyjnóre; shpjegimet e nevojshme të kuptimeve të fjalëve dhe është kuptimi i prejardhur dhe i figurshëm. Në me jetën e përbashkët shoqërore brenda banorëve imtój, ir; javatór, javatóre; kaçarréj, kaçarrénë, të përdorimeve të tyre në ligjërimin e përditshëm. këtë kuptim të dytë ajo shënon mendjen a kokën e të një fshati, brenda një krahine dhe më gjerë në kadít, kahmót, kallkullánxhë, keqótë, Këtejdrí Leksiku dhe frazeologjia e së folmes shqipe të njeriut që merret si qendër e veprimtarisë jetësore. të gjithë vendin. Prej këtij kuptimi parësor fjala (top.), këtejdrínas, klínë, kopájë, korrtár, kruezánë, Plavës dhe të Gucisë, me gjithë rrethinat e tyre, Këtë kuptim të dytë fjala ndeshtrashë e realizon në ndeshtrashë, duke e zgjeruar kuptimin nëpërmjet kryehére, kryekréje, kryepárë, kupakréas; láshë, duke përfshirë këtu edhe trevën e Vuthajve, ka shembujt e mëposhtëm që dëshmojnë përdorimin përdorimeve dhe lidhjeve të ndryshme me fjalë të lëpíth, lyrth; llávë, llubák, llúgje; májës, majs, nevojë që të gjurmohet më tej dhe më thellë nga e saj të zakonshëm: Ashtu i thotë ndeshtrasha, Ia tjera, ka pësuar modifikime semantike metaforike májse, mallím, mallón, mázë, mbastár, mbledhtár, ana shkencore. Njohja më e mirë dhe më e plotë e bleu ndeshtrashën. dhe metonimike që kanë çuar në një strukturë të mbushtár, mérrem, mëngjezój, miellájë, mirëndesh- kësaj pasurie gjuhësore do të çojë në përfundime Nëpërmjet zgjerimeve kuptimore të tjera meta- gjerë semantike të kësaj fjale. trásha, mjet, motërzánë, mys; ndéshë, ndeshtár, të rëndësishme për kulturën kombëtare shqiptare forike dhe metonimike fjala ndeshtrashë përdoret Në gegërishten veriore të shqipes për fshatrat ndeshtráshë, ndóre, nëndóre, ngucakéq; paj, pámje, që sot e në të ardhmen ky thesar i gjuhës shq- edhe për të shënuar kushtet a rrethanat e një ng- dhe rrethinat e tyre, të cilat shtrihen në anën e panjíshtë, paranáte, pesí, pesór, përfláktas, përkrésë, ipe të çmohet edhe më shumë nga leksikografia jarjeje a të një ndodhie tjetër çfarëdo, ose kur ajo majtë të rrjedhjes së poshtme të lumit të Drinit, aty përkrýese, përmjét, përpjét, përspjét, Përtejdrí (top.), shqiptare dhe ai të pasqyrohet edhe në veprat e e jep si një mundësi tjetër lidhjen kuptimore me ku sot është fusha e Zadrimës, nga banorët vendas përtejdrínas, përvútë (i,e), përzâna (të), prâjse, ardhme shkencore që do të plotësojnë dhe do të një ngjarje të zakonshme. Në këtë kuptim fjala shqiptarë, që në kohë më të hershme, por edhe prashtár, prestár, prîjë, pusák; qethtár; rrítë, rrjéd- përmbushin hartimin e një fjalori kombëtar e më ndeshtrashë përdoret në shprehjen: Kanë ndërrue sot, në vend të toponimit sllav (emrit të vendit) hçë, rrúmbas, sadokudó, siprínë, syzój; shálas, shar- të madh shpjegues për gjuhën shqipe. Studiuesit ndeshtrashat. Zgjerimi kuptimor i fjalës ndesh- Zadrimë, kanë përdorur dhe përdorin toponimet rtár, shenjtár, shkoznájë, shpellár, shpellój, shqim, e gjuhës shqipe në ditët tona janë të detyruar të trashë ka çuar edhe në një kuptim tjetër kur ajo shqipe Tejdri, -ni e Përtejdri, -ni dhe krahas tyre shtërrí, shtin, shtjerrním, shtriní, shumçká; tërpíjë, kapërcejnë edhe vështirësitë e veçimit që vijnë prej shënon një ngjarje të rëndësishme a një ndodhi edhe emrat e banorëve që lidhen me këta emra të turréc; theknájë, thías, thónjas; urtár; vanój, vejnój, ndarjes administrative dhe ekonomike të trojeve të jetës së përditshme si diçka reale ose si diç- vendeve: tejdrínas e tejdrínase, si edhe përtejdrí- vetanák, vetmán, vërritár, vokán, vrújë, vrujínë, vú- shqiptare midis disa shteteve: Shqipëri, Mal i Zi, ka që pritet të ndodhë në të ardhmen, si diçka nas e përtejdrínase. Këto fjalë përdoren në gjuhën tas; zemërár, zezán, zezëdítë; zhig, zhigój, zhúgë, Kosovë, Serbi, Maqedoni, Greqi. Për gjuhën shq- e parashikuar prej fatit, pra edhe si fat. Të tilla shqipe në vend të toponimit Zadrimë dhe të formi- zhugóhem etj. etj. ipe është e nevojshme dhe e domosdoshme që të janë: Ndeshtrashat e jetës. Në shprehjen: Ia shoh meve të prejardhura të emrave të banorëve prej Në “Fjalorin e shqipes së Plavës dhe të Gucisë” rritet, për sot e në të ardhmen, shkalla e njohjes ndeshtrashën fjala ndeshtrashë ka kuptimin e fatit, këtij toponimi: zadrimor dhe zadrimore. janë dhënë edhe fjalë të tjera që janë të huazuara së leksikut të saj dhe e përdorimit real të kësaj të diçkaje që pritet të vijë a të ndodhë dhe është Përveç toponimeve Përtejdri dhe Tejdri, shq- prej gjuhësh të ndryshme, si prej greqishtes, latin- pasurie shumë të çmueshme gjuhësore dhe kultu- e paparashikueshme. Ky zgjerim kuptimor jepet iptarët e atyre anëve kanë përdorur dhe përdorin ishtes, turqishtes, gjuhëve sllave, italishtes etj., si rore, e cila meriton të bëhet e njohur jo vetëm në edhe në urimin Të priftë ndeshtrasha! dhe që ka të edhe në ditët e sotme edhe toponimin tjetër Këte- edhe pak variante tingullore të disa fjalëve, të cilat letërsinë e shkruar shqipe, por edhe me botime të njëjtin kuptim me urimin Të priftë fati! jdri, -ni për fshatrat dhe rrethinat që gjenden në i kemi gjykuar se janë edhe forma më të drejta ndryshme leksikografike, sepse është thesar kom- Fjala ndeshtrashë në rrjedhat e kohës është krahun e djathtë të rrjedhjes së lumit të Drinit dhe për identifikimin e fjalëve të gjuhës shqipe, si psh. bëtar dhe i pazëvendësueshëm i popullit shqiptar. përdorur edhe me një kuptim tjetër, të cilin e ka që janë përballë Tejdrinit a Përtejdrinit, si edhe siprinë në vend të formës tingullore syprinë, që Midis fjalëve shqipe që kemi hulumtuar më tej marrë kur ka qenë e nevojshme që në traditën fjalët që shënojnë emërtimin e banorëve: këtëjdri- është përhapur në gjuhën e shkruar shqipe. në të folmet popullore të Plavës dhe të Gucisë, dokesore shqiptare të institucionalizohej tubimi a nas dhe këtejdrinase prej emërtimit Këtejdri. “Fjalori i shqipes së Plavës dhe të Gucisë” është të cilat i kemi botuar në “Fjalorin e shqipes së mbledhja e burrave të vendit për të shqyrtuar, për Në të folmet shqipe të Plavës e të Gucisë, pra hartuar dhe është paraqitur duke zbatuar kriteret Plavës dhe të Gucisë”, është edhe emri ndesh- të diskutuar e për të vendosur zgjidhjet e mund- edhe të trevës shqiptare të Vuthajve, kemi hu- shkencore të leksikografisë së sotme. Ai i ka për- trashë. Kemi një fjalë të përngjitur të gjuhës shq- shme, më të drejta dhe më të mira të çështjeve lumtuar edhe makrotoponime shqiptare më të caktuar identitetin dhe përdorimin e fjalëve shqipe ipe nga ndeshë + të + rashë, që ka kuptimin fraze- të rëndësishme të jetës shoqërore shqiptare. Pra hershme, të cilat përdoren edhe në ditët tona nga në bazë të krahasimit me fjalorët shpjegues kom- ologjik u poqëm bashkë, u takuam me dikë tjetër kemi të bëjmë me atë kuptim institucional kanunor shqiptarët e atyre anëve. Për malin e lartë, që bëtarë të gjuhës shqipe (të botuar në vitin 1980 dhe bëmë fjalë a shqyrtuam zgjidhjen e mundshme të së drejtës së lashtë dokesore shqiptare, që deri sot e gjejmë të shënuar në botime të ndryshme dhe 1984) dhe të vlerësimit të tyre si fjalë që e të një çështjeje. Ndërtimi formal i kësaj fjale të në ditët tona është ruajtur nëpërmjet toponimit gjeografike me emërtimin: Mali i Jezercës, që është pasurojnë cilësisht leksikun e shqipes së sotme le- përngjitur që ka ardhur nga një sintagmë fjalie, “Bregu i Ndeshtrashës”, ku fjala ndeshtrashë i ka toponim sllav dhe vjen nga jezero që do të thotë trare. Shpjegimi i fjalëve dhe i shprehjeve gjuhë- e cila nëpërmjet përdorimit gjuhësor është bërë paraprirë institucionit të së drejtës romake, që në “liqen”, shqiptarët e trevës së Vuthajve kanë për- sore frazeologjike është synuar që të jetë i saktë, një fjalë e vetme (është njëfjalësuar) nëpërmjet gjuhën latine është shënuar me termin “conven- dorur më herët dhe përdorin edhe sot makroto- i plotë dhe i qartë për lexuesin. Ky Fjalor jep jo vetëm shndërrimeve në ndërtimin e vet struk- tus”. Prej së drejtës romake është huazuar termi i ponimin shqiptar Mali i Bardhë. gjurmimin dy-trevjeçar (vitet 2000-2002) dhe hu- turor (nga sintagmë e një fjalie në një emër të latinishtes dhe në gjuhën shqipe në vend të termit Emërtimi në gjuhën shqipe i këtij mali të lartë lumtimin shkencor të fjalëve dhe të përdorimit të gjinisë femërore), por edhe të lëvizjeve a të zhven- vendas ndeshtrashë zuri të përdorej fjala e huazuar është bërë duke dhënë tiparin e bardhësisë, tyre edhe në njësitë frazeologjike të shqipes. Ai dosjeve semantike (kuptimore). Fjala ndeshtrashë kuvend, edhe me kuptimin e përgjithshëm të foljes prandaj edhe është quajtur Mali i Bardhë, sepse është fryt i kërkimit gjuhësor në të folmet shqipe nuk është një fjalë me përdorim ngushtësisht të kuvendoj, që ka kuptimin: them diçka, bisedoj, por në lartësitë e veta mbi 1000 m. mbi nivelin e detit, të gegërishtes veriore qendrore. kufizuar dialektor vetëm në gegërishten veriore- fjala e huazuar kuvend është marrë edhe për të ai në dimër është i mbuluar me borë dhe në sti- Në të ardhmen kjo veprimtari shkencore qendrore të Plavës dhe të Gucisë, por ajo ka sh- shënuar kuptimin terminologjik të institucionit ka- nën e verës pas motit të vrenjtur dhe me shi ai për regjistrimin e fjalëve të tjera shqipe është e trirje më të gjerë gjuhësore edhe në gegërishten nunor shqiptar, pra me kuptimin e kuvendit të bur- mbulohet me mjegull të dendur e të bardhë. Në nevojshme që të vijohet e të thellohet më tej si nga veriperëndimore dhe në gegërishten verilindore të rave të një fshati, krahine dhe më gjerë të mbarë “Fjalorin e shqipes së Plavës dhe të Gucisë” ky studiuesit, ashtu edhe nga dashamirësit e tjerë të shqipes dhe më në jug ajo përdoret edhe në të fol- vendit, pra edhe si Kuvendi i Lezhës, ku fjala ku- makrotoponim shqiptar i Malit të Bardhë për Ma- gjuhës shqipe. pagina 15 Anno 9 n.2 Maggio 2011 Attualità L’etimologia dei nomi Shqipëri e James Pandeli: Shqiptarët më të shqiptar, Albania e albanese lashtët, grekët e sllavët xhelozë nga Elton Varfi curioso che ci sia una differenza tra il nome che gli albanesi Nga: Raimonda Moisiu pushtimet dhe trazirat, fillimisht nga legjionet e perandorive romake, pastaj bizantine, pastaj Èriferiscono a se stessi e quello usato dagli stranieri per riferir- Ai nuk ka qenë kurrë në Shqipëri, por për të otomane dhe më pas nga paqëndrueshmëria e si agli albanesi. Il paese abitato dagli albanesi oggi si chiama Shq- di pothuaj çdo gjë. E njeh historinë, vuajtjet, shteteve-komb, dhe dyndja e grupeve të huaja ipëri e gli abitanti shqiptar per gli albanesi, mentre gli stranieri luftërat, emrat dhe personazhet. Shkrimtari etnike në këto qindra vjet. Një fakt shumë chiamano Albania il paese e albanesi i suoi abitanti. Senza prete- dhe eseisti shqiptaro-amerikan, James W. interesant në histori është shkruar nga vetë sa di voler risolvere una volta per tutte la questione, cerchiamo di Pandeli e ka origjinën nga Devolli i Korçës. Hesiodi për perëndeshën Afërditë, simboli capire meglio il motivo di tale distinzione attraverso alcuni studi. Gjyshërit e tij emigruan në SHBA, respek- i dashurisë dhe mbarësimit. Historia më e Nel 1847, nel suo libro “Su gli albanesi, ricerche e pensieri”, Vin- tivisht aty nga vitet 1904, 1911, 1917 dhe mundshme e lindjes së Afërditës është ver- cenzo Dorsa cercò di dare una spiegazione, proponendo alcune 1920. Babai i tij ka lindur në fshatin Tren sioni që unë kam shprehur në librin tim. Shq- possibilità. “Si discute fra i critici sull’origine del nome “Alba- të Devollit dhe emigroi në SHBA kur ishte iptarët e sotëm duhet të kuptojnë se ekuilibrat nia”, perché nessuna traccia si trova presso gli antichi scrittori. C’è 5 vjeç, ndërsa e ëma lindi në Filadelfia nga duhet të bëhen në idenë e tyre, por kjo nuk chi sostiene che deriva dagli Albani, popoli dell’Asia che erano prindër shqiptarë në dhjetor 1920. James W. Pandeli është një produkt do të thotë të dorëzohen. situati tra il Caspico e il Mar Nero, i quali, secondo questi studiosi, i erës “Noli-Konica” në Amerikë. Ai është diplomuar në Universitetin e fondarono diverse colonie nella Macedonia e nell’Epiro”. Ma Dorsa non è convinto di questa teoria. Infatti ci dà un’altra Konektikatit në vitin 1966 për ekonomi dhe në vitin 1975 në Kolegjin Si lindi ideja e botimit të librit? Juridik të Kalifornisë e mban titullin Doktor-Jurist. Librin “Oh Shq- Unë gjithmonë kam pasur kënaqësinë dhe dashamirësinë të lexoj indicazione: “Palmerio (Graccia antiqua, Libro 1, Cap. 14), ci ipëri, Shqipëria ime e mjerë” e botoi në vitin 1980, duke zbërthyer një mbi historinë e popullit tim shqiptar. Ajo çka është shkruar nga të tramanda che l’Albania si chiama così per via delle sue alte mon- pjesë të “gjenezës së historisë të popullit ilir, që prej vitit ‘700, para erës tjerët, si edhe ajo e shkruar nga shqiptarët, aty vjen edhe frymëzi- tagne, che i Galli antichi, una volta giunti in quelle terre, chia- sonë”. Libri është botuar edhe në shqip në marsin e këtij viti në Kosovë. mi, edhe kureshtja intelektuale për të treguar çka më lidh mua, një marono alpi nella loro lingua”. Sulla base di questa teoria, Dorsa Në këtë libër ju do të kini kënaqësinë të mësoni më shumë mbi çamët, shqiptaro-amerikan, me popullin shqiptar. Ishte viti 1979 kur unë spiega il termine riconducendolo alla natura montuosa di “quella gegët, toskët dhe labët, rrënjët e gjenezës ilire të popullit shqiptar, gjë shkova në bibliotekën e Ft. Lauderdale, Florida. Ndërsa po lexoja terra”. Lo scrittore antico Tolomeo riferisce che nella Macedonia që tregon se në të shumtën e rasteve grekërit e lashtë apo kronikanët e Hesiodin, dhe mbaja shënime, i bëra pyetjen vetes: “A mund të jetë esiste un monte Albanus, dei popoli Albani e la città Albanopolis. kohës, kanë fshehur të vërtetën rreth botës së lashtë ilire dhe shqiptare. ideja sipas versionit të lashë se fillimi i Botës ishte burimi i lumit Lo stesso Strabone ricorda il monte Albia o Albion. A questo Në të është pasqyruar me një theks të veçantë historia e lashtë shqiptare Shkumbin?! Kjo mund të mos ketë qenë fakt i një fillimi, por këto punto Dorsa si interroga sul “perché non puntare l’attenzione su në letërsinë greke, gjëra që nuk kanë qenë në gjendje të shprehen më teza mund të jenë hedhur që në lashtësi, nga gojëdhënat e banorëve questo indizio? Indizio solitario sì, ma splendidamente parlante. parë. Për titullin “Oh moj Shqipëri, Shqipëria ime e mjerë” autori u të kësaj zone. I erdha rrotull bibliotekës dhe për çudinë time rrëm- Questa per noi è come la stella polare per i naviganti dell’oceano; frymëzua nga Pashko Vasa. Ai nuk ka dyshime se ilirët janë pasardhës beva një libër gjeografik, dhe ishte vërtet befasuese e habitshme ed io non credo che quel nome sia appunto il principio generatore të pellazgëve, e për këtë faktet i gjen tek greku Hesiod... gjetja e emrit të vjetër të lumit, i cili ishte “Genusus”. Aty kuptova della parola Albania”. La versione personale di Dorsa è questa: se çfarë zbulova. Ky emër i lashtë ishte një pjesë dhe fakt i historisë. “Nel Lazio esisteva Alba, città sacra, retaggio della discendenza Një pjesë që së bashku me të tjerat na japin një ide të mundshme. di Enea. I Romani venuti nella Macedonia e nell’Epiro, alla vista Thuhet se James W. Pandeli është produkt i erës “Noli- della città di Alba o Albanopolis, si sono spontaneamente ricor- Konica”. Cila është lidhja mes jush e atyre? Shkrimi i Hesiodit shihet tashmë me tjetër këndvështrim... Hesiodi Të katër gjyshërit e mi kanë qenë të gjeneratës së Fan Nolit. Erd- më dha mundësinë që të jem në gjendje të prodhoj një interpretim të dati della città, chiamata Alba, della loro patria. Perciò, per dis- hën në Amerikë aty nga vitet 1904, 1911, 1917, 1920. Prindërit ri, një kaos të koncepteve të epokës së gurit dhe në “fillim të krijimit tinguerla da quella, l’hanno chiamata Alba-nia, cioè Alba nuova e mi janë martuar në kohën kur Faik Konica jetonte e vepronte të botës” në histori. Kam luajtur me argumentet. Fillova të shkruaja (nia - nuova), come appunto dissero Roma-nia, Roma-nuova la në Amerikë. Gjyshi tjetër largohet nga Shqipëria në vitin 1884, në ese për të sqaruar dhe mbrojtur tezën time, çfarë kishte nevojë për terra sede del nuovo impero[…]”. Anche per il nome shqiptar, moshën nëntë vjeçare dhe ka punuar në miniera, në Egjipt, Bullgari, t’u përsëritur, më pas implikimet, dhe unë e kuptova se sa drejt ishin Vincenzo Dorsa dà la sua spiegazione: “Fra di loro si chiamano Turqi dhe në fund në Rusi. Unë kam edhe sot e kësaj dite monedha mendimet e mia. Ky studim i racës shqiptare hap disa aspekte të Skipetari. Questo secondo nome ci porta a σχίφος, che Eschilo të kohës së Car Nikollas që datojnë nga viti 1898, që mendohet të veçanta në lidhje me atë që unë e quaj ADN shqiptare. Aftësia ime spiega ricorrendo alla parola ξίφος spada, maneggiatori di spa- jetë edhe viti i mundshëm i kthimit të tij në Shqipëri. Diku aty pas mendore nuk mundet të pushojë! da[…]”. Nel 1877, a Parigi, si pubblica il libro La Grèce avant vitit 1915 ndërtoi një shtëpi në Korçë dhe pati dy fëmijë. Largohet les Grecsdell’autore Louis Beonlew. Beonlew cerca di spiegare përsëri nga Shqipëria drejt Amerikës. la parola shqiptar dando credito alla teoria di Xylander. Inizia Si do ta argumentoni evoluimin e historisë shqiptare për la sua analisi osservando quanto la parola shqiptar si avvici al akademikët a historianët skeptikë? Gjëja më pak e rëndësishme tashmë si rezultat i pu- verbo albanese shqiptoj (pronunciare). Ma poi abbandona qual- Ju keni botuar një libër për Shqipërinë... siasi connessione con questo termine perché ritenuta non attend- Çfarë viti ka qenë kur u botua libri? nës sime dhe viteve të shkuara, janë skeptikët, ata të Ka qenë viti 1980 dhe asokohe kam qenë 36 cilët ushqehen me zaptim tokash dhe humbje identite- ibile e cerca di definire meglio la sua teoria. Beonlew avvicina la vjeç. ti. Këto ditë kanë ikur në të vërtetë, por akoma ka gja- parola shqiptar alla parolashqiponja, aquila, che, come il falco, sa që të vazhdojnë. Ata e ushqejnë veten me këto ide, starebbe sempre vicino alla roccia, il suo habitat naturale. Roc- cia in albanese è shkëmbi. Se consideriamo che in albanese il Të shkruarit ka qenë një pasion i hershëm por kjo nuk u jep atyre dinjitet, sepse ata do të quhen thjesht anti-shqiptarë. Çdokush është i mirëpritur me falco si chiama anche petrit, questa parola ci conduce alla lingua i juaji, apo ju e ndjenit se diçka duhej të greca petra ovvero roccia. Allora, conclude Beonlew, gli albanesi shkruhej? ide, edhe në rast se janë anti-shqiptare, por koha e të Ka qenë një dëshirë e madhe e imja për të pandershmëve ka mbaruar. Historiani ose akademiku (Shqiptarët) si chiamavano, come sosteneva Xylander, “abitanti shkruar historinë e prejardhjes, vazhdimësinë me argumente dhe ide dinjitoze e të ndershme sigurisht della roccia”. Sami Frashëri invece nella sua opera “Shqipëria ç’ka qënë, pellazgo-iliro-shqiptare. Shumë fakte të rëndë- që është më se i mirëpritur për diskutim. P.sh, imagji-  sishme dilnin ndërsa lexoja “Gjeneza e zotërve”, noni se sa grekët mund të mësojnë për të kaluarën e tyre, ç’është e ç’do të bëhet” (Bucarest 1899), dice che gli antenati të Hesiodit, në vitin ‘700 para erës sonë, dhe nëse ata e marrin seriozisht punën time. Edhe studiuesit degli albanesi si facevano chiamare arbën, parola questa docu- kjo më shtyu të mendoj se ç’duhet të bëj unë. perëndimorë në Europë e Amerikë mund të përfitojnë. mentata almeno dal II secolo d.C. che però subisce un cambia- Fillova të eksploroja rreth çamëve, gegëve dhe Kjo do të provonte edhe njëherë se sa kanë gabuar në mento: da arbën in arbër per via dell’abitudine che hanno i toschi (abitanti del sud dell’Albania) di cambiare la lettera n in r. Arbër toskëve dhe idetë në lidhje me identitetin shqiptar nga  bërjen e historisë. Pra, ku është dituria??? E njëjta gjë koha pellazge, duke përdorur di-oun-sis si një tezë për të deshifruar vlen edhe për sllavët. Çfarë janë skeptikët? Janë ajo lloj race xheloze o Arbën cioè coloro che lavorano la terra, da Ar che vuol dire idetë. Disa zbërthime historike të shkruara nga urtësia e intelektit të për prejardhjen e lashtë të popullit shqiptar. Ata vetëm i mbajnë sytë terra, campo e bër o bën che si traduce con “fare lavorare”. Sami emigrantit të hershëm në SHBA, mik i familjes, Ali Rushit, Plaku nga Rusia, jo për përfitime kulturore, por për të vazhduar valën e Frashëri collega la parola Shqipëri al nome dell’“uccello bene- i Konispolit, në vitin 1972, më inkurajuan që të përqendrohem në tyre të represionit në Ballkan. Nëse ju i merrni me shaka këto që ju detto”, cioè l’aquila (shqipe, shqiponja nella lingua albanese). lashtësinë pellazgo-ilire. them, hidhni vështrimin në Greqi çfarë po ndodh, njerëz të trishtuar Frashëri considera l’aquila una vera divinità e scrive che gli an- për vendin e tyre, të dëshpëruar me trazirat ekonomike. Njerëzit tenati degli albanesi la adoravano come se effettivamente lo fosse kanë evoluar që në kohët e lashta në rrethinat e lumit Shkumbin, aty e, un tempo, l’animale era raffigurato anche sulla loro bandiera “Oh Shqipëri, Shqipëria ime e mjerë” u botua në vitin (all’epoca della pubblicazione del libro, l’Albania era una pro- 1980. Si arritët ta botonit? ku ka filluar jeta e njerëzve primitivë. Ne nuk mund ta përfytyrojmë Kjo nuk ka aspak lidhje me besueshmërinë për botuesit apo këtë kohë primitive, por ne mund të reflektojmë duke shfrytëzuar vincia dell’impero ottomano e non aveva una bandiera propria). redaktorët. Këto kërkime e studime që lidhen me historinë e lashtë- idetë e tezat e ndryshme, të përmendura më lart, perceptimet, faktet, Tuttavia, lo studioso conclude che la parola shqipëri sembra che sisë ilire duhet të zhvillohen më tej e të bëhen publike nga studiues e gjuha, fjalët dhe emrat që i kanë mbijetuar gjithmonë evolucionit. non sia molto antica perché gli albanesi che si trasferirono in historianë shqiptarë dhe jo të huaj. Librin e botova vetë në përputhje Italia e in Grecia non la conoscevano affatto, per questo utiliz- zavano la parola Arbër. me politikat e botimit e të drejtën e autorit. I kam dhënë katër kopje Cilat janë ndjenjat tuaja për Kosovën e Shqipërinë? misionit shqiptar në OKB, në datën 1 prill 1980. Aty ia kam dhënë Ndjenjat e mia janë të njëjta drejt së njëjtës strategji për “Nënën Robert d’Angely nella sua opera “L’enigme” sostiene che la në dorën time z.Todi Rizo. Shqipëri”. Nëna Shqipëri si gjithmonë në histori tregon forcën e saj parola shqiptar non va oltre l’anno 1375, al contrario di quanto nëpërmjet inteligjencës dhe atdhetarizmit të shqiptarëve të Ballkanit, sostenuto da Vaso Pasha che, invece, riteneva che questa pa- rola fosse molto antica e addirittura la riconduceva alla albanë-i, Libri juaj është cilësuar si një botim që mbase një ditë do por edhe jashtë Ballkanit. Unë kam qenë shumë i lidhur me historinë shqiptare. Ju këtë mund ta shikoni të pasqyruar, duke lexuar librin termine creato dagli albanologi moderni. Secondo d’Angely, la të jetë më i madhi në historinë e shkruar shqiptare. A është parola shqiptar comincia a diffondersi a causa dell’esercito di i bazuar në fakte të vërteta historike? tim, idetë, zbulimet e mija, sepse ato tashmë janë përgjithmonë të Unë e kuptoj se çfarë përbëjnë faktet historike. Nëse ju i referohe- vendosura në kontekstin shqiptar si një zanafillë. Thatë se inspirimi Scanderbeg che lottò senza mai essere sconfitto dai turchi. Shq- ni burimeve të botuara, duhet të pyesni veten se çfarë është paraq- ju vjen nga origjina juaj shqiptare. Shkrimet, esetë tuaja fantazo- iptar ovvero portatori dell’aquila (bartëse e shqiponjës, e shqipes), itur në fakt. Nga tezat e hedhura nga të tjerët në lidhje me historinë hen apo krijohen ashtu si ishin? Jo. Frymëzimi nuk vjen nga “lart”, questo perché la bandiera sotto la quale questo esercito combat- pellazgo-iliro-shqiptare duhet t’u besosh paraardhësve që kanë lid- por kjo “lart” vjen si rezultat i vështrimeve ndaj kulturave të tjera, teva era la bandiera di Giorgi Kastriota (Scanderbeg), bandiera hje me historinë shqiptare, dhe jo ato çka na sugjerojnë dijetarët njerëzit e tjerë, kapacitetet dhe aftësitë e tjera më të mundshme. che è ancora oggi il simbolo ufficiale dello stato albanese: sfondo e huaj, fetë e mëvonshme. Nga kjo pikëpamje, ata kurrë nuk kanë Puna ime vjen nga vlerësimi dhe respektimi i paraardhësve, me kri- rosso che esalta un’aquila bicipite nera. mundur ta shkojnë nëpër mend deri në thellësi të ekzistencës sonë, jimtarinë e forcën e tyre, në kujtim të tyre, për mbijetesën tonë. Anche lo studioso Aristidh Kola nel suo libro “Arvanitasit pasi ata kanë qenë të shtyrë nga interesat e tyre. Qeramikat më të dhe prejardhja e grekëve” sostiene che il nome shqiptar ritrova le sue origini a partire dall’esercito di Scanderbeg che portava la lashta janë gjetur në Shqipëri, dhe shpjegojnë pasaktësitë. Ne duhet Një mesazh për shqiptarët? t’i falënderojmë, sepse idetë, tezat e tyre në lidhje me parahistorinë Ju lutem, mos harroni fjalët e Muharrem Cerabregut: “Shqiptarët bandiera rossa con l’aquila bicipite. Quanto ai termini Alban e krijojnë një vakuum, një boshllëk në argumentet e tyre. Besoni apo janë muzë e gjallë e kulturës në botë”. Gjithçka unë bëra, e bëra Arbëresh, lo studioso sostiene che non c’è alcuna differenza. Cit- jo, grekët vuajnë shumë nga kjo. Dhe dalim në përfundim se të gjitha për të hapur një dritare, për të kuptuar se ç’është origjina. Ju lutem ando due storici albanesi, Pollo e Puto, scrive che “la parola Al- tezat dhe argumentet e tyre dështojnë dhe ADN-ja shqiptare ka qenë gjithashtu, kini parasysh, unë jam gjithmonë i ndërgjegjshëm për ban ha un’origine storica, invece la parola arbëresh ha un’origine e pranishme që në lashtësi. Askush nuk mund të dalë me fakte his- vuajtjet e popullit tim shqiptar, për 50 vjet në Shqipëri e Kosovë, geografica”. Kola riprende la teoria che riconduce Albani, antica torike para, por nga përdorimi i zgjuar dhe i ndershëm i fakteve, dhe më gjerë në Ballkan. Brezi i ri ka një potencial, jeton në një botë parola celtica, al concetto di altura. Ovviamente questo articolo emrat e lashtë, domethënies së fjalëve, rrënjët e emrave të fiseve perëndimore të lirë dhe industriale, produktive, të cilët kanë mundë- non ha pretesa di esaustività, però credo che dia un’idea sulla janë një tablo e qartë e evoluimit. Libri im sjell një këndvështrim të si të mësojnë akoma më shumë për lashtësinë. Për të bashkëpunuar problematica questione dell’attribuzione del nome, specificando ri, deri tani të paimagjinuar, jo të ndërtuar mbi të pavërtetat, por për së bashku sa herë e kudo që është e mundur, të ndihmojnë shq- il complesso dibattito etimologico che sottende ai due nomi in të dhënë të vërtetën. Vijimësia pellazgo-ilire është e “zbehur” nga iptarët për të kapur majat. Ky është “kësmeti”, dhe ADN-ja jonë! questione (Albania e Shqipëria). Storia Anno 9 n.2 Maggio 2011 pagina 16

vdisnin para kanonikut don Gjon Kamsi, atëherë e tërë pasuria do t’u mbetej trashëgimtarëve të Gjon Kamsi dhe rrënjët e familjes së tij mesjetare tyre ligjorë, si në linjën mashkullore ashtu edhe në atë femërore, me të vetmin kusht që asnjëri prej tyre nuk duhet të pengonte zbatuesit e testa- Nga: Dr.Etleva Lala shekullin XVIII dhe XIX, kohën e shpërnguljeve Zarës Vinçenc Zmajeviqit. mentit Gelën, Mark Delvesin dhe Gjergj Galenin Dr. Musa Ahmeti dhe ngulitjeve të shqiptarëve të rrethit të Liqenit Ky i fundit, duke pasur respekt dhe besim të në punën e tyre. të Shkodrës në Zarë, të cilët edhe sot e kësaj dite madh te don Gjoni, dhe në testamentin e tij të Në fund të testamentit gjejmë të shënuar edhe jë studim i mirëfilltë për familjet fisnike ruajnë traditën, zakonet dhe gjuhën shqipe. Stu- vitit 1745, e emëron atë si njërin nga zbatuesit emrin e noterit Bartolomeo Ferrarit (Bartolomeo Nmesjetare shqiptare mungon edhe sot e dime të mirëfillta, sistematike dhe të organizuara e testamentit dhe njëherësh e shpërblen me një Ferrari), firmën dhe vulën zyrtare të tij si dhe kësaj dite. Janë bërë përpjekje të herëpasher- nga ndonjë institucion shqiptar deri me sot në pjesë të pasurisë së tij të paluajtshme që kishte emrat e dëshmitarëve të pranishëm, qytetarëve shme që të shkruhet ndonjë studim e më rrallë këtë arkiv nuk janë bërë. Botimi i burimeve do- në Sukoshan afër Zarës. Duke qenë njeri i re- zaras Anton Danese, Giovanni Batistta dhe Ma- ndonjë monografi ku janë ndriçuar aspekte kumentare ka qenë i pjesshëm, fragmentar ose spektuar dhe i nderuar, i afërt dhe i sinqertë, teo Adrianos nga Vrana, të cilët dëshmojnë për të ndryshme të ndonjërës prej këtyre familje. i rastësishëm nga studiues të huaj të cilët nuk e i dashur dhe i kujdesshëm me të gjithë, e në vërtetësinë e fjalëve të don Gjon Kamsit që për- Botimi i monografive ose studimeve kompetente kanë pasur për objekt studimi Shqipërinë dhe mënyrë të veçantë me koloninë shqiptare të shkruhen me saktësi në testament. Në të majtë, për familjet shqiptare mesjetare është shumë i shqiptarët. Zarës (Arbneshi, Arbanasi, Borgo Erizzo) emrin anash, gjendet edhe vula e zyrtarit të qytetit të vështirë dhe kërkon përgatitje të lartë profesion- Duke bërë kërkime në arkivin shtetëror të e tij e ndeshim në shumë dokumente arkivore, Zarës, Ivan Anton Fanfonjës, i cili e zyrtarizon ale dhe punë këmbëngulëse mjaft të gjatë kohore. qytetit të Zarës, në fondin e noterit të Zarës, veçanërisht në testamente të bashkëvendësve testamentin dhe e bën atë të vlefshëm para Është e ditur tashmë se pothuajse të gjitha mate- Bartolomeo Ferrari (1763-1783), vëll. II, filiza të tij, si zbatues i testamentit apo si njërin nga ligjit. rialet burimore të shkruara, ruhen nëpër arkiva e (busta) 5 e regjistrit të testamenteve, nr. 54, f. dëshmitarët kryesorë për zbatimin e tyre. Kjo gjë Vetëm tre ditë më vonë pas legalizimit të testa- biblioteka të ndryshme të Evropës ose janë pronë 32v-34v, kemi gjetur testamentin e kanonikut të tregon se sa shumë e çmonin arbneshasit don menti, më 11 shkurt 1775, kanoniku don Gjon private. Më e keqja është se ne ende nuk kemi një Zarës, don Gjon Kamsi, që daton nga 8 shkurti i Gjonin. Pas një shërbimi pastoral prej rreth 45 Kamsi bën një plotësim në testamentin e tij në bibliografi shkencore të vendndodhjes së këtyre vitit 1775. Ky testament është shkruar në kohën vitesh në Zarë, don Gjon Kamsi vdes po në Zarë prani të noterit Bartolomeo Ferrarit si dhe të burimeve me rëndësi të veçantë për ndriçimin e Dogjit venedikas Alvisea Mocenig (1763- më 16 shkurt 1775, dhe varroset sipas porosisë dëshmitarëve Anton Simon Dorçiqit dhe Antun e mesjetës nga shumë aspekte, qoftë ekono- 1778) dhe princit të Zarës, Gjergj Marinit (Zor- së tij në kishën katedrale të Zarës. Ivan Adrianos nga Vrana, të dy qytetarë zaras. mike, politike, ushtarake, kulturore, sociale, et- zia Marini) në vitet 1774-1776, në prani të auto- Përfaqësues zyrtar në këtë plotësim ishte sërish nografike dhe në fund edhe heraldike. ritetit zyrtar të autorizuar nga pushteti komunal Përmbajtja e testamentit të Ivan Anton Fanfonja. Në këtë plotësim thuhet: Migrimet e shqiptarëve nëpër qendra të mëd- i qytetit, fisnikut vendas, doktorit të drejtësisë, Gjon Kamsit “gjithçka që është thënë më lart në testamentin ha të kohës janë më se të zakonshme dhe ato nuk Ivan Antun Fanfonjës (Ivana Antuna Fanfogne). Testamenti i don Gjon Kamsit në fillim mban e datës 8 shkurt 1775 është e saktë dhe konfir- paraqesin ndonjë risi të panjohur më parë. Por, Testamenti është shkruar në shtëpinë e don Gjon shënimin e noterit që personi në fjalë ishte psiq- mohet,” por Kamsi saktëson “se pas vdekjes së ngulitja e tyre, jeta, ambientimi, përditshmëria Kamsit që ndodhej në lagjen e S. Maria del Cas- ikisht dhe shpirtërisht i aftë, megjithëse shumë i tij dëshiron të mbahen 300 mesha për shpëtimin dhe kontributi në vendbanimin e ri janë me tello. (Në kishën e kësaj lagjeje, që mban po këtë moshuar dhe pothuajse i palëvizshëm (mosha e e shpirtit të tij, dhe me këtë rast ndan nga një shumë interes, sepse përveçse aty ndjekim trun- emër, është varrosur i mirënjohuri kryeipeshkvi tij me rastin e përpilimit të testamentit ishte 82 lirë për çdo meshë. Meshat duhet të mbahen në gun gjenealogjik të familjes përkatëse, aty gjejmë i Zarës, Vinçenc Zmajeviqi, i cili organizoi Ku- vjeç). Përveç këtij shënimi, në testament gjejmë kishat e ishujve të Zarës.” të ruajtura edhe lidhjet me atdheun, krahinën vendin e Arbrit në vitin 1703). të dhëna biografike për të dhe për familjen e tij Kanoniku don Gjon Kamsi vdiq më 16 shkurt apo qytetin-komunë nga ku janë shpërngulur, Ky testament është njëri nga testamentet si p.sh. emrin e të atit, Mark Kamsi, të xhaxhait 1775 në Zarë, vetëm pesë ditë pas përpilimit ndërsa në anën tjetër mund të ndiqet pozita dhe e shumta që ruhet në këtë arkiv dhe që kanë të tij, Jak Kamsit, emrin e të nipit, djalit të Jakut, përfundimtar të testamentit të tij. Një ditë pas gjendja ekonomike që arrihet në shoqërinë e re, përpiluar shqiptarët. Është karakteristik, dhe Pjetër Kamsit; të motrës Margaritës së tij dhe të vdekjes së tij, më 17 shkurt 1775, tre zbatuesit ndikimi i madh politik, ekonomik e kulturor që si të tillë e zgjodhëm për botim, jo vetëm për vajzës së saj, Paulina, etj. e testamentit, Mark Delvesi, Gjergj Galeni dhe arrihet duke u bërë pjesë e një mekanizmi të tërë faktin se i takon një personaliteti të lartë të hier- Titulli dhe funksioni i saktë që mbante don shërbëtorja Gele, e hapën testamentin zyrtarisht të pushtetit vendor dhe më gjerë. Jo rrallëherë, arkisë kishtare që kishte lindur në Shkodër, por Gjoni në hierarkinë kishtare të kryeipeshkvisë në prani të zyrtarit Fanfonja dhe të noterit Fer- pjesëtarë të këtyre familjeve fisnike patronomike që kishte arritur të krijonte pasuri të luajtshme e metropolitane të Zarës përshkruhet me këto rari si dhe në prani të zejtarëve zaras Mateo An- shqiptare janë shumë më të njohur në vendban- të paluajtshme mjaft të madhe dhe në të njëjtën fjalë: dekan i kanonikëve të metropolisë së këtij tonio Brunac dhe Simon Simon Skarpa dhe të imin e ri ose edhe më gjerë se sa në vendlindjen kohë, kjo pasuri u ndahet trashëgimtarëve shq- qyteti (“canonico decano della Metropolitana di interesuarve që përmenden në testament. Edhe e tyre. Kjo ndodh, për fat të keq edhe në ditët iptarë që jetojnë në qytetin e Zarës, pa harruar questa Città”). pse me një pozitë mjaft të lartë kishtare në qyte- e sotme, kur për këto familje ne nuk kemi asnjë edhe bashkëkombësit shqiptarë që ndodheshin Tre zbatuesit dhe mbikëqyrësi e testamentit tin e Zarës, don Gjon Kamsi ka qenë i rrethuar informacion apo studime kapitale siç është p.sh. në Shkodër, të cilët ishin nën sundimin osman, të kanonikut don Gjon Kamsi emërohen nga ai nga shqiptarë gjatë jetës së tij, me të cilët ka pa- “Histori e Shqipërisë” apo ndonjë monografi për por edhe qytetarëve të Zarës, që ishin nga familje vetë: shërbëtorja e tij Gele, prifti shqiptar nga sur lidhje mjaft të ngushta si sociale ashtu edhe mesjetën ato nuk përmenden fare! Natyrisht, faj fisnike të nderuara. Nga studimi i kujdesshëm i Sapa, Mark Delvesi dhe qytetari i Zarës po me ekonomike. për këtë kemi ne vetë, sepse mungojnë kërkimet testamentit dalin të dhëna me interes si për trun- origjinë shqiptare, Gjergj Galeni. (Mark Delvesi shkencore nëpër arkiva e biblioteka të ndry- gun gjenealogjik të familjes Kamsi, ashtu edhe kishte lindur në Sapë, qytet sufragan i kryeipesh- Shqiptarët e Zarës dhe lidhjet shme. për vetë pozitën shoqërore të përpiluesit, don kvisë së Tivarit, dikur në mes të shekullit XVII. me atdheun Gjatë sundimit venedikas, grupet e popullsisë Gjon Kamsit, i cili i takonte Urdhërit të “Beate Dokumentet e arkivit të Zarës e përmendin si Shqiptarët në Zarë që kanë luajtur një rol të së shpërngulur të besimeve dhe përkatësive Vergine del Buono audio” i themeluar në vitin këshilltar të kryeipeshkvit të Zarës, Vinçenc rëndësishëm në të gjitha segmentet e jetës dhe të ndryshme etnike, përbënin një segment të 1510, Urdhër në radhët e të cilit asnjëherë nuk Zmajeviçi. Ky i fundit (Zmajeviçi) i kishte lënë veçanërisht në hierarkinë kishtare që nga mes- rëndësishëm të jetës së përditshme shoqërore kishte më shumë se 12 anëtarë (që simbolikisht Delvesit edhe trashëgimi në testamentin e tij, jeta e hershme. Duke pasur pozita shumë të të qyteteve bregdetare nga Kreta deri në Istria paraqisnin 12 apostujt) dhe veprimtarinë e tij e një shumë që arrinte 200 dukatë si dhe të gjitha rëndësishme në këtë qytet, qendër administra- dhe të atyre të hinterlandit. Njëra nga qendrat ushtronte në katedralen e qytetit. Në testamentin kafshët që ishin pronë e Zmajeviçit në kryeipesh- tivo-politike e pushtetit Venedikas për tërë Dal- më të rëndësishme dhe tërheqëse për grupe të e tij, don Gjoni i kushton një rëndësi të veçantë kvinë e Zarës.) Në vazhdim të testamentit, Gjon macinë, ata ndihmonin bashkëvendësit e tyre tilla ishte qyteti i Zarës si kryeqendër e sundimit këtij Kamsit deklaron qartë se pasuria e tij nuk ishte shqiptarë që të strehoheshin në këtë qytet, pas Venedikas për Dalmacinë, e pushtetit adminis- Urdhëri duke i lënë një pjesë të mirë të e trashëguar nga i ati dhe nga familja e tij, por përndjekjeve nga turqit, duke u përkujdesur që trativ, ekonomik, politik, e kulturor i cili ishte trashëgimisë së tij dhe njëkohësisht duke shpre- që ishte e krijuar dhe e blerë nga vetë ai, gjatë të kishin kushte dhe jetë normale dhe njëherësh i rrethuar me mure të forta dhe të larta, ku je- hur dëshirën që të varroset pranë anëtarëve të jetës dhe shërbimit të tij 45-vjeçar në qytetin e ndihmonin njëri-tjetrin në forma të ndryshme tonin popullsi me përkatësi të ndryshme kom- tjerë të këtij të tij në katedralen e qytetit, vend ky Zarës, dhe për këtë arsye ai dispononte të gjitha duke mos harruar asnjëherë origjinën shqiptare bëtare e fetare, që gjenin strehim dhe siguri i rezervuar vetëm për anëtarët e këtij urdhëri dhe të drejtat ligjore që ta ndante atë sipas dëshirës dhe duke mos shkëputur lidhjen me atdheun nga përndjekjet e pushtuesve gjatë periudhave personalitetet më të larta kishtare. Gjon Kamsi së tij. Kështu, një pjesë të pasurisë së tij ai ia lë Shqipërinë. të ndryshme të mesjetës. Që nga shekulli XIV, shkruan në testamentin e tij të gjitha hollësitë pjesëtarit të familjes fisnike të Zarës, Anton Ma- për të mos thënë më herët, në lëndën arkivore procedurale që dëshironte t’i kryheshin që nga ria Benjës (Anton Maria Begna), si dhe Perine Shpërngulja e 32 familjeve të ruajtur në arkivin historik të qytetit të Zarës momenti i vdekjes deri në çastin e varrosjes. Arnjakoviçit (Perine Argnacovich), sepse ata i shqiptare gjejmë të dhëna për familjet feudale shqiptare Kush ishte don Gjon Kamsi? Don Gjon Kamsi kishin ndihmuar pjesëtarët e familjes së tij, veça- Kolonitë shqiptare në brigjet e Adriatikut janë të cilat kishin gjetur strehim dhe ishin vendosur lindi në Shkodër në maj të vitit 1693. Mësimet e nërisht Pjetrin e Jak Kamsit. Shuma që ai u lë mjaftë karakteristike. Në to pasqyrohen shumë el- në qytetin kështjellë të Zarës. Familjet më të para në teologji i mori në ipeshkvinë e Shkodrës, trashëgimi atyre arrin 500 cekina. emente të veçanta dhe mjaft të rralla të identitetit njohura që jetuan në ambientin e ri dhe krijuar kurse studimet i vazhdoi në Kolegjin Ilirik të Duke rikujtuar shërbimin dhe besnikërinë që shqiptar, të cilat nuk i hasim në diasporën tjetër emër e respekt janë: familja e Nikollë Mesilit, Loretos. Sipas regjistrave që ruhen sot, në këtë kishte treguar ndaj tij prifti shqiptar Mark Delve- shqiptare. Numri i këtyre kolonive nuk është i Mark Gjinit, Mikel Lindit, por edhe familjet tjera kolegj ai mbrojti me sukses doktoratën në filozofi si, kanoniku don Gjon Kamsi i lë atij shumën vogël, edhe pse janë përballur me rrebeshet e në zë edhe në Shqipërinë e asaj kohe si familja dhe në të drejtës kanonike. Shugurohet prit në prej 130 cekinash. Të njëjtën shumë i lë edhe kohës, nga ku disa janë asimiluar madje, dhe Kruta, Albanese, Dukagjini, Gjergji, Dushmani, moshën 23 vjeçare (në vitin 1716) dhe fillimisht shërbëtores së tij Gele, ndërkohë që qytetarit për ta nuk dihet shumë përveçse faktit se kanë Delvesi, Skarpa, dhe Kamsi. shërben në Treviso për 6 vjet dhe më vonë edhe zaras me origjinë shqiptare Gjergj Galenit i lë ekzistuar. Njëra nga këto koloni që veçohet më Në këtë shkrim do të përqendrohemi tek një në Venedik për 8 vjet të tjera. Më 15 mars të 50 cekina si dhe tabakanë e argjendtë të praruar së shumti dhe që ka një identitet të fortë si e tillë, pjesëtar i familjes së njohur feudale shqiptare vitit 1730, me nismën e kryeipeshkvit të Zarës, me flori. Nga pasuria e Kamsit, zbatuesit dhe është Arbneshi i Zarës - Borgo Erizzo. Përveç që bëri emër, respektohej dhe nderohej në tërë Vinçenc Zmajeviqit, zgjidhet kanonik i Zarës, mbikëqyrësit e saj janë të detyruar që të ndajnë këtij emri, të themi zyrtar, sipas dokumenteve qytetin e Zarës, don Gjon Kamsin (don Giovanni përkatësisht i Mitropolisë së qytetit të Zarës, nga 2 cekina në vit për ndonjërën prej familjeve që ruhen në arkivin historik të Zarës, kjo lagje Campsi). përkundër faktit, se ligji venedikas i vitit 1719, shqiptare që jetojnë në Shkodër ose në ndonjë njihej në fillim me emrin Eriçin Varosh /Ericovo Sipas burimeve arkivore të njohura dhe të e ndalonte që një i huaj (pra ata që nuk ishin pjesë tjetër të Shqipërisë që jeton nën sundimin selo/ nga popullsia kroate, e më vonë me emrin përdorura deri tani familja Kamsi, ka qenë e qytetarë të Zarës) të mund të zgjidhej kanonik në osman dhe që për shkak se nuk mund të paguajë Arbanasi; dhe Arbnesh, nga banorët shqiptarë. njohur që prej shekullit XVII, ndërkohë që si- qytetin apo katedralen e Zarës. taksën ndaj turqve rrezikon të konvertohet në Vetëm në vitin 1721, nga fshatrat rreth Liqenit pas burimeve arkivore të Vatikanit, përkatësisht Kjo njëherësh tregon ndikimin e madh që myslimane. Kjo pagesë bëhet me qëllim që të të Shkodrës, Brisk, Shestan Ljajre, u shpërn- nga Arkivi Sekret i Vatikanit, të dhënat për të i kishte Zmajeviqi në Venedik dhe autoritetin e ruhet tradita e besimit të krishterë në Shkodër gulën 32 familje shqiptare me 227 frymë, dhe u gjejmë që nga fillimi i shekullit XV, përkatësisht lartë që gëzonte don Gjon Kamsi në Zarë, por dhe në Shqipëri. Një pjesë e pasurisë u ndahet vendosën në paralagjen e Zarës. viti 1404, (shih dokumentin faksimile që po bot- edhe në Republikën e Shën Markut. Një e dhë- të varfërve të qytetit të Zarës, azilit të pleqve si Shkaqet e shpërnguljes duhet kërkuar në ojmë si ilustrim). Nga kjo familje që mesa duket në tjetër mjaft interesante është fakti, që në vi- dhe grave të varfra, përkatësisht ato të ardhura prizmin e ngjarjeve të kohës dhe të rrethanave është degë e familjes Engjëllore të Drishtit, kanë tin 1739 papa Klementi XII (12 korrik 1730-6 që vileshin nga dyqani i tij që ishte në qendër të politiko shoqërore. Ndër këto shkaqe mund të dalë personalitete të shquara të jetës kishtare, shkurt 1740) e emëroi ipeshkëv të Shkodrës don qytetit të Zarës (në Kalelarga), përballë kishës së përmendim luftërat e shumta, sëmundjet, plaçkit- si kryeipeshkvë, ipeshkvë, kanonikë, legatë, Gjon Kamsin, gjë që ai e refuzoi me ‘përvujtësi’, S. Barbara. Këtë dyqan, Gjon Kamsi ai e kishte jet, detyrimet e të rinjve shqiptarë për rekrutë në priftërinj, etj. por edhe tregtarë dhe ekonomistë edhe përkundër shumë përpjekjeve dhe lutjeve blerë nga fisniku zaras Gjon Krisogon Françesku ushtrinë turke, kushtet e rënda ekonomike dhe të zotë, njerëz të pendës e të fjalës, studiues të të Vinçenc Zmajeviqit që ta pranonte këtë de- (Giovanni Grisogona Franceschi) me një çmim varfëria e madhe, trysnia e ushtruar nga ana e mirëfilltë shkencorë e diplomatë të nderuar. tyrë dhe post shumë të rëndësishëm në hier- prej 100 cekinash. Perandorisë për të ndërruar fenë, etj. Varësisht Arkivi i Zarës burim i vlershëm për mesjetën arkinë kishtare. Ai nuk pranon për asnjë arsye nga pikëpamjet dhe orientimet e tyre, studiues shqiptare Përveç arkivit të Dubrovnikut, njërit duke dëshiruar të shërbente në Zarë si kanonik. Pasardhësit shqiptarë - të ndryshëm i trajtojnë analizat dhe shqyrtimet prej arkivave më të rëndësishëm për historinë Pas refuzimit të don Gjon Kamsit, si ipeshkëv trashëgimtarë kryesorë e materialit arkivor në mënyra të ndryshme, e shqiptare është edhe arkivi shtetëror historik i i Shkodrës emërohet Pal Kamsi (25 maj 1742 Trashëgimtarët kryesorë të të gjithë pasurisë së shpeshherë edhe kontradiktore. Sido që të jetë, Zarës i cili ruan thesare të vërteta të burimeve -1771) një kurshëri i don Gjonit. Që nga viti don Gjon Kamsit emërohen nipi, Pjetër Kamsi, pranohet nga pothuajse të gjithë që iniciator dokumentare për mesjetën shqiptare, por edhe 1730, don Gjon Kamsi, është njëri ndër bash- dhe mbesa Paulina, vajza e motrës tij të ndjerë, kryesor për këtë shpërngulje të shqiptarëve ishte për historinë e mëvonshme, veçanërisht për këpunëtorët më të ngushtë të kryeipeshkvit të Margaritës. Në rast se Pjetri dhe Paulina do të kryeipeshkvi i Zarës, Vinçenc Zmajeviqi. pagina 17 Anno 9 n.2 Maggio 2011 Cultura Në mbrojtje të trashgimisë kulturore Adelina Dokja (Vijon nga faqja 1) kerkohet nje mobilizim konkret. Mendoj se ne dhe sekreti i e trashegimise kulturore dhe historike, dua te duhet te reflektojme drejte e ne kohe, sepse ne theksoj se cfare behet ne Shqiperi. Trualli yne, kete menyre jo vetem qe mbrojme amanetin e te siç e njeh dhe historia eshte i lashte pareve, por do te jemi krenare para brezave qe dashurisë sonë Ne çdo skaj te tij syri do te ndeshet me ve- do te vijne, sepse do t’u leme nje atdhe me emer pra qe mbartin histori mijera vjecare: qytete te e histori, me nje trashgimi kulturore te pakraha- E fuqishme dhe e trishtë, e ter- rrenuara antike, mure, keshtjella, monumente, suar me ndonje vend tjeter te Europes. ratisur dhe e ndritur, e tëhuajë- kalldreme, manastire, kube, arena sportive (te Kjo trashgimi, perveç vlerave kulturore his- ngjashme si koloseu), shpella gjigande, shkem- torike, ka edhe ate turistike. Kur ballafaqohesh suar dhe nostalgjike, poetja më binje misterioz te rralle etj, si ne Amantia, By- me vendet e vjetra te Italise, Greqise, Egjyptit, duket si një shkëmb në mes të lis, Butrint, Apolloni, Rozafa, Alesio, Dyrachi- Maqedonise, Turqise etj, qe ne çdo dite viz- um etj, qe gezojne po ato emra nga lashtesia. itohen nga mijra turiste te huaj, me te drejte detit. Adelina është shqiptarja Per kete pasuri te madhe te trasheguar prej te lind pyetja: Po ne Shqiperi, qe eshte e që din t’i bëjë ballë furtunës. te pareve shume vende te Europes na kane mbushur gjithandej me keto vende antike, qe zili. Shume autore te lashtesise si Eredoto, tashme i njeh dhe historia boterore si Apol- Ajo e din se shpirti përmes kri- Straboni, Homeri, Dionisi etj i kane permen- lonia, Butrinti, Amantia, Durresi, Bylisi etj jmit të tij, është i pavdekshëm. dur ne veprat e tyre, ndersa autore te viteve a e imagjinoni se sa e sa turiste dhe apasio- te mevonshme si: Barleti, Hann, Bajroni, na nant te historise do te vijne ne dite. Shqipe- Nga Lucian Gruia konsiderojne si nje nder kombet me te lashte ria duhet te zgjohet e te thithe kete kontigjent turistesh. Ajo duhet te eci me hapin e kohes te kontinetit. Eshte e vertete qe ne kemi gjithe ë kuadrin e kolekcionit „Biblioteka shq- keto pasuri kulturore, por problemi eshte cfare ne mbrojtjen dhe zhvillimin e trashgimise kul- duhet bere per t’i mbrojtur?. Ne keto vite tran- turore, politikanet duhet te jene te ndjeshem e Niptare”, kohë më parë e pat parë dritën zicioni shteti shqiptar me politiken e tij te pa te kulturuar qe te kuptojne rendesine e kesaj e botimit vëllimi me vargje i Adelina Dokjes kompletuar kete çeshtje nuk e ka prekur fare, pasurie. Kete shkrim te shkurter deshiroj ta nga Italia „Sekreti i dashurisë sime”. Libri nuk e ka konsideruar si nje çeshtje thelbesore, mbyll me thenien e konsullit italian ne qyte- del në tre gjuhë, shqip/rumanisht/italisht. ka qene mos kokeçares. Kete indiferentizem ne tin e Vlore Tomasini, i cili ne nje bisede rreth Përkthimi i lëndës shqipe në gjuhën rumune betejes se Gulio Qesarit me Pompeun ne teri- e shikojme edhe ne ditet e sotme, para e gjate i përket poetit filolog, Baki Ymeri. Ashtu siç fushates elektorale per zgjedhjet lokale (admin- torin tone me tha:” - Hasan , une e njoh shume istrative), qe u zhvilluan ne 8 Maj. Ne jemi te historine e ketij vendi, por ajo qe me bene per- tregon titulli i paralajmëruar, poezitë i dedi- ndergjegjeshem e deshimtare se askush s’ka shtypje perse Bashkia gjithe kete periudhe ka kohen dashurisë, ndërsa dashuria është vënë folur mbi e per mbrojtjen e trashgimise kultu- qendruar e heshtur per kete fakt historik qe nën shenjën e zjarrit: „Ah dashuri/ ti je mollë rore. Me te vertete eshte per te ardhur keq qe ne Gadishullin e Karaburunit ndodhen disa e provuar/ ëndrrat më ndezin/ vetëm hiri LULE BORE klasa politike dhe shteti shqiptar nuk vene dore, emertime qe i dedikohen perandorit romak. Me vjen shume keq per kete indiferentizim te pales që më djeg mbetet/ koha kalon dhe dashu- Nga: Andrea Llukani, Tiranë duke hartuar programe afatgjata ne mbrojtjen e trashgimise kulturore. shqiptare. Turizmi i Vlores ne gjithe periudhen ria/ vdes në heshtje të shkrirë...” Në më të Gjate kesaj periudhe kemi konstatuar se jane time ka humbur shume, sepse mund t’ju them shumtën e rasteve dashuria është e papërcak- ëngën Lule bore e ka kompozuar Si- publikuar ne pak gazeta disa shkrime historike e se me qindra turiste te huaj do t’i kishin vizituar tuar, prej nga edhe trishtimi dhe vetmijësimi mon Gjoni me tekst të Zef Palit. Si çdo K arkeologjike me autor si: Moikom Zeqo, Gezim keto vende, qe mbartin ngjarje mijravjeçare i poetes: “Unë digjem në vetminë time/ duke këngë edhe Lule bore e ka një histori të sa- Llojdia, Vepror Hasani, Neritan Ceka, Pellumb dhe per me teper ato qe lidhen me Gulio Ce- u shuar nga malli...”. jën, pra i është kushtuar dikujt. Dikur një sarin” Detyra e secilit prej nesh eshte se duhet Xhufi, Auron Tare, Ilir Mati, Fatbardha Demi Malli ndaj qenjes së dashur që gjendet gazetare 19 vjeçare, e cila quhej Florenca etj, shkrime me vlera te larta historike e arke- te mesohemi dhe edukohemi si t’i perballojme Pali vajti me shërbim në qytetin e Shkodrës. ologjike, por qe nuk u ndoqen nga programet keto fenomene qe krijojne nje imazh te keq per larg, përbën subjektin kryesor të lirikës së Dikush i kishte dhënë një pako për Zef Palin politike. Nuk e deshirojme, por patjeter qe do trullin tone te lashte. Eshte detyre e cilido prej Adelinës: “Ah sa shumë do të doja të të kem dhe vajza e takoi pranë Shtëpisë së Kulturës. te vije nje kohe qe keto vepra antike me vlera te nesh qe te japim te voglin kontribut ne mbrojtje pranë/ memzi po pres të zbres në tokë dhe U ulën të pinin kafe në një lokal, pranë të medha historike do te zhduken. Per te ruajtur te trashgimise kulturore. Tashme eshte koha e Ti/ të më mbulosh me përkëdheljet e mal- duhur kerkohet nje zgjim kombetar. Vetem kes- cilit gjendej një kopësht me lule të bukura. kete realitet historik pellazgo-iliro-shqiptar, qe lit...”. Nostalgjia e poetes është e shumëfish- Ndërsa Florenca filloi të fliste për letërsinë, disa shtete fqinje jo paqesore mundohen qe me htu ne mund t’i sherbejme historise dhe kombit uar edhe me faktin se gjendet në një vend të poeti Zef Pali seç po shkruante. Sapo përfun- emertime te ndryshme t’i quajne prone te tyre, tone antik dhe me tradita. doi poezinë iu drejtua Florencës: -Urdhëro huaj, e zhurritur nga malli ndaj vendlindjes. këtë e kam për ju. Florenca filloi të lexonte E ngushllon poezia dhe dashuria të cilën e di- me kureshtje vargjet e poezizë. afanizon përmes vegjetalizimit. Fjalët bëhen A difesa dell’eredità culturale lule me erëtimë dehëse: “Mbledh fjalë me Tuj shëtitun n’mal e n’kodër (Continua al pagina 1) esta una mobilizzazione concreta. Ritengo che erëtimë lulesh dhe i afroj/ oh, çfarë lulesh tuj prek lulet gjithë me dorë, dell’eredità culturale e politica, desidero sotto- dobbiamo riflettere adeguatamente e in tempo, lineare quel che avviene in Albania. Il nostro poiché in questo modo non solo agiremo a difesa ka ky liqen, lule bjeshke/ lulet e zemrës, në një kopsht ma t’bukurin Shkodër territorio, così come la storia riconosce, è antico. della volontà dei nostri avi, ma saremo orgogliosi dashurinë e parë,/ lisat që lartësohen përn- ty të gjeta lule bor. In ogni suo angolo l’occhio incontra opere car- dinnanzi alle generazioni a venire, perché lascer- renda/ zogjtë që këndojnë për Atdhe/ vashat iche di storia millenaria: resti di città antiche, emo a loro una patria con un nome e una storia, porsi fluturat të rrethokojnë/ me puthje të Je e vogël por e plot muri, castelli, monumenti, ciottoli, monasteri, con un’eredità culturale imparagonabile ad altri ty t’kërkoj unë tash sa mot. cubi, arene sportive (simili al Colosseo), cav- paesi d’Europa. ëmbla ta mbulojnë shpirtin/ bëhem një fjalë tash sa mot unë ty t’kërkoj erne giganti, misteriose rocce rare ecc., come ad Quest’eredità, oltre ai valori culturali storici, e ëmbël që e shndrit errësirëm/ u kallën dri- se me ty jetën do t’çoj. Amantia, Bylis, Butrinto e Apollonia ecc., che contiene anche quelli turistici. Nel confrontarsi tat në thellësinë time/ dh dëshira për të qenë portano gli stessi nomi fin dall’antichità. Questa con mete antiche come Italia, la Grecia, l’Egitto, e fjalës se të dua”. Eja eja lule bor grande ricchezza ereditata dai nostri avi ce la Macedonia, Turchia visitati ogni giorno da migli- invidiano molti paesi dell’Europa. Molti autori aia di turisti stranieri, giustamente nasce la do- Heshtja e kohës, e rindjerë me dhemb- se me ty do të thurr kuror dell’antichità come Erodoto, Strabone, Omero, manda: Ma in Albania, che pullula di luoghi anti- shuri, është e transponuar në përfytyrime Eja eja lule bor Diogene ecc., l’hanno nominata nelle loro opere, chi, ormai conosciuti dalla storia mondiale come të fuqishme, të transfiguruara nga shpresa se me ty do të thurr kuror. mentre gli autori di epoche successive come: Apollonia, Butrinto, Amantia, Durazzo, Bylis ecc., për të qenë “trungu i lisit duke u plakur/ nga Barlezio, Hann, Byron, ci considerano uno dei immaginate quanti turisti e appassionati di storia Pash ma t’bukurën stin pranvere popoli più antichi del continente. È vero che potrebbero arrivare ogni giorno. L’Albania deve shiu dhe era i rrahur/ me rrënjë të thara të pash ma t’bukurin drandofill possediamo tutte queste ricchezze culturali, ma svegliarsi e assorbire questo contingente di tur- zbuluara/ me gjethe të rëna/ por mos harro/ mos ja fal ti askujt erën il problema è comprendere come attivarsi per isti. Essa deve camminare in passo con il tempo edhepse jam e plagosur/ trung me shpirt jam se për mu vetëm ke çil. difenderle. In questi anni di transizione lo stato nella difesa e lo sviluppo dell’eredità culturale, unë/ ua dhuroj jetën atyre që kanë pësuar albanese con la sua politica incompleta non ha i politici devono mostrarsi sensibili e acculturati nemmeno sfiorato la faccenda, non l’ha consid- per poter comprendere l’importanza di una simile si unë/ është e vërtetë, fuqi kanë/ porsi ky Zef Pali këputi një tufë me lule bore dhe trung i lashtë që dridhet/ ngase ti më ndih- ia zgjati Florencës duke i thënë: -Nëse keni erata una questione essenziale, si è dimostrato ricchezza. Desidero concludere questo breve ar- disinteressato. Questa indifferenza la riscontri- ticolo con la frase del console italiano presso la mon/ në brendinë time/ një lis duke mugul- mirësinë të vini dhe këto lule t’ia dhuroni amo anche attualmente, prima e dopo la cam- città di Valona, Tomasini, che durante una con- luar do të lindë.” nënës sime, e cila dergjet në shtrat e sëmurë. pagna elettorale delle elezioni locali (amminis- versazione sulla battaglia di Giulio Cesare con Florenca vajti në shtëpinë e Zefit dhe ia dhu- trative) che si terranno l’8 maggio. Pompeo sul nostro territorio mi disse:” - Hasan, Një temë tjetër Adelina Dokjes është re- roi lulet nënës së tij. Pasi përfundoi shër- Siamo consapevoli e testimoni del fatto che nes- io conosco molto bene la storia di questo paese, volta kundër forcave që kanë tentuar ta bimin në Shkodër vajza 19-vjeçare u kthye suno ha parlato sulla e della difesa dell’eredità ma quel che mi colpisce è perché il comune, per gulçojnë lëvizjen shqiptare për liri: “Gjar- në Tiranë. Pas disa ditësh ishte shtangur kur culturale. C’è di che dolersi nel riscontrare che tutto questo periodo, abbia serbato il silenzio su përinjtë/ po të kishin fuqi/ do ta shndërronin kishte dëgjuar në radio këngën Lule bore, e la classe politica e lo stato albanese non mettono un fatto storico come quello della presenza di al- le mani, non abbozzano un programma a lungo cuni nominativi dedicati all’imperatore romano në varrezë/ kombin e vet/ botës luftë do t’i cila i kushtohej asaj. shpallnin/ duke e ringjallur Hitlerin përsëri”. Por si u bë i mundur realizimi i këngës? termine orientato verso la difesa dell’eredità sulla penisola di Karaburun. Mi dispiace molto culturale. Durante questo periodo abbiamo con- per questa indifferenza dimostrata dalla parte al- Forca ekspresive e lirikës së Adelinës rritet Poeti Zef Pali ia kishte dhënë tekstin kom- statato la pubblicazione su pochi giornali di al- banese. Il turismo di Valona, per tutto il mio peri- pozitorit Simon Gjoni duke i thënë: -Nëse të mbi fondin e shqetsimit. E fuqishme dhe e cuni articoli storici e archeologici di autori come odo, ha perso molto, perché vi posso assicurare trishtë, e terratisur dhe e ndritur, e tëhuajë- frymëzojnë këto vargje merri dhe kompozo Moikom Zeqo, Gezim Llojdia, Vepror Hasani, che centinaia di turisti stranieri avrebbero visitato një këngë. Simoni menjëherë krijoi muzikën Neritan Ceka, Pellumb Xhufi, Auron Tare, Ilir questi posti, carichi di eventi millenari, e in parti- suar dhe nostalgjike, poetja më duket si një dhe grupi i miqve të tij Tish Daija, Zef Gru- Mati, Fatbardha Demi ecc., articoli dall’alto va- colare quelli legati a Giulio Cesare”. Il compito di shkëmb në mes të detit, dhe e cila din t’i da dhe Tonin Rrota e kishin orkestruar dhe lore storico e archeologico, che però non hanno ognuno di noi è abituarsi ed educarci a come af- bëjë ballë furtunës. Ajo din se shpirti përmes inçizuar në Radio Shkodra. Shumë shpejt avuto l’attenzione dei programmi politici. Non ce frontare questo fenomeno che crea un immagine krijmit të tij, është i pavdekshëm: “Nuk jemi lo auguriamo, ma senz’altro verrà un tempo in negativa del nostro territorio antico. E’ compito di kënga Lule bore u bë shumë e dashur dhe të pavdekshëm/ në këtë botë/ një ditë do t’i përhap në gjithë Shqipërinë, sepse bënte cui queste opere antiche dal grande valore storico ognuno di noi dare un piccolo contributo a difesa scompariranno. Per poter salvaguardare questa dell’eredità culturale. Ormai è il momento giusto themi lamtumirë/ vetëm trupin dheu do ta fjalë për dashurinë e çiltër të një poeti dhe të realtà storica pelasgo-illirico-albanese, che alcuni per chiedere un risveglio nazionale. Solo così një gazetareje të re në qytetin ku ka shumë shkrijë/ idetë dhe shpirti/ do të fluturojnë të stati vicini non pacifici tentano con varie definiz- serviamo alla storia e alla nostra nazione antica e lirë...”. lule bore. ioni di indicare come loro proprietà, viene richi- piena di tradizioni. Documenti Anno 9 n.2 Maggio 2011 pagina 18 Zbulohet studimi i pabotuar i Dom Gasper Gurakuqi Nga Zef Gurakuqi si mund të jetë krijuar ai toponim. E bën kurioz emri Koman dhe shkruan: “Kah do të rrjedhin ë 22 dhjetor të këtij viti u mbushën plot ky emen Koman?” - E më tej vazhdon: - “Nuk e M125 vjet nga lindja e një prej klerikëve besoj ta ketë bâ deri më sot ndokush këte pyetje, të shquar të kishës katolike në Shqipëri, Dom sikurse sa tjera, të cilave âsht e pamundun t’i epet Gasper Gurakuqit. Ai i kushtoi gjithë jetën e ndonji pergjegje si duhet, veçse hajamendas. Por tij, deri sa vdiq më 1967, detyrës së shenjtë kah shof se n’Azi të Vogel kanë kênë tre Komana të priftit famullitar në dioqezën e Sapës, qe (Komanon), nji në Pontus, nji në Kapadoçje e nji një nga studiuesit e palodhur të historisë në në Pisidje, e kah shof se në Lidje ka kênë nji Sar- përgjithësi, e të besimit të krishterë në veçanti, deis, e nder né Sarda e jonë, qytet shumë i her- një mbledhës i pasionuar i folklorit të trevave shem, mendoj a thue do të kênë pasë në kohëna ku shërbeu si meshtar, grumbullues i topono- shumë e shumë të herëshme ndonji varuni5 këta mastikës të dhjetëra fshatrave, zbulues këm- qytete njeni prej tjetrit?” Thotë me bindje e ar- bëngulës i gjenealogjisë së trungut familjar të gumenton se Hajmel vjen nga Aimelli, Mnella dhjetëra fiseve të vjetra e të përmendura fsha- nga Fontanella etj. Ndonjëherë e jep me dyshim tare e qytetare, hulumtues i shumë emrave për prejardhjen e ndonjë emri, p.sh.: “BUSHAT ndo të ndriçuar etimologjinë e tyre, bëri studime në Dioqeza e Sapës âsht emen turçe, e duhet dijtë turqishtja per me fushën e gjuhësisë, përktheu krijime të autorëve ia gjasue; por mue nuk më ngjason se âsht turçe. të shquar nga letërsia botërore. Ndo âsht emen i perbâmë prej dy emnash shqip: Kam pasur fatin e mirë ta takoj personalisht në Blinisht, Gramsh. Frang Bardhi (1641), Marin Bizzi (1610), Shtje- Buqë-a e shat. Kështu kemi edhe emna tjerë të këtë burrë të shquar, në ceremoninë e organi- Në vitin 1928 bëhet famullitar Dekan në Dajç fen Gaspari (1671), Koronelli P. V. (1688), perbamë, per shembull Bu-Gjon = Buqë Gjon; zuar me rastin e sjelljes së eshtrave nga Italia të të Zadrimës, Delegat ipeshkvnuer, Konsultor i Daniel Farlati (1690), Carolus Pooten (1867), Buzhalë, etj. patriotit të madh Luigj Gurakuqi. Ai dhe im atë, administrimit dioqezan, për të arritur deri në etj. Kërkon e gjen të dhëna historike nga “Li- si kushërinj të Heroit, prisnin homazhet në një titullin e nderuar të Monsinjorit. breci i Vjeter” (1785), “Miscellànea Vescovile Mes ngjarjeve të jetës së nga sallat e Komitetit Ekzekutiv të atëhershëm Dom Gaspri, si shumë paraardhës dhe bash- di Sappa” (1832), nga botimet e Evlia Çelebi-ut njerëzve të Shkodrës. Kisha shkuar edhe unë si gazetar këkohës të tij, veç detyrës së shenjtë të fam- (1662) etj. Dhe prej tyre zbulon fakte që pasqy- Një meshtar si Dom Gaspri, që e kaloi gjithë të bëja një reportazh për këtë ngjarje që u prit ullitarit i kushtoi një vend të veçantë aktivitetit rojnë historinë e krishterimit në Shqipëri duke jetën e tij mes njerëzve të thjeshtë, është pady- me shumë emocion nga populli i Shkodrës dhe krijues intelektual. Ai u bë një bashkëpunëtor përcaktuar madje se ipeshkvi i parë në Durrës shim edhe një dëshmitar apo dëgjues i shumë mbarë populli ynë. Aty, babai më njohu me aktiv i të gjitha revistave që dilnin në Shkodër, si daton me vitin 57 pas Krishtit, saktëson se p.sh. ngjarjeve jetësore, të cilat ai edhe i shkruan në këtë burrë të urtë, trupvogël, me një vështrim “Hylli i Dritës”, “Leka”, “Zani i Shna Ndout”, familja bujare Jonima del në dokumente që në punimin e tij. E tillë është p. sh. kjo ndodhi: të ëmbël, plot dashuri. Më nga afër e njohu “Kumbona e së dielles”, “Lajmtari”, “Cirka”. vitin 1242. Ai përpilon lista të gjata të famul- Ishte bërë zakon që në një ditë të javës, fill pas Dom Gasprin vëllai im, shkrimtari, studiuesi Duke shfletuar Bibliografitë e Willy Kamsit, dhe litarëve në kisha të katundeve të ndryshme të festës së Pashkëve, të thirreshin krerët e fshatit e pedagogu Mark Gurakuqi. Në kohën kur ai një dorëshkrim të vetë Dom Gasprit, në të ci- Zadrimës, të Pukës e të Mirditës e, në gjurmë në një drekë te famullitari. Në shumë famulli të mblidhte dokumente e dëshmi gojore për librin lin ka shënuar botimet e tij, numërojmë rreth të dokumenteve, kërkon e gjen rrënojat e shumë Zadrimës ky detyrim ishte shmangë si i tepërt, e tij “Luigj Gurakuqi - Vepra të zgjedhura”, 143 artikuj, që mund të jenë edhe më shumë, kishave duke përcaktuar kohën e aktivitetit të tyre por në Dajç, ku emërohet Dom Gaspri, detyr- shkoi ta takojë Dom Gasprin në qelën ku shër- po të bënim një kërkim shterues. Aty gjejmë të e mandej shkaqet e rrënimit. Është padyshim një imi vazhdonte si më parë. Kur ky nuk i thirri bente në Dajç të Zadrimës. Kur botoi këtë libër, flitet për mrekulli, ngjarje e festa të shënuara punë që të mahnit për vullnetin e këtij studiuesi, krerët në festën e parë të Pashkëve, ata thanë citoi dëshmitë gojore të tij, madje botoi edhe një të fesë së krishterë, për fshatra e historinë e i cili, i futur në arkiva, pa u lodhur, jep shifra, se këtë herë po ia falin, veç vitin tjetër duhej ta fragment letre që ky i dërgonte kushëririt të tij, tyre, për personalitete të mëdha si Leka i Madh, citon fraza të shkrimeve të lashta, latinisht, ital- shtronte sofrën. Por qëlloi që edhe vitin tjetër, babait tonë, Kolë Gurakuqit. Ciceroni, Moxart etj. Bën studime për Mahmut, isht dhe shqip, të cilat na ndriçojnë një pasuri të duke qenë i thirrur nga ipeshkvi në një punë, Nga Marku pata mësuar atëherë se Dom Brahim e Mustafa Pashën, përkthen poezi të De pafund historike në trevat shqiptare. përsëri sofra mbeti pa u shtruar. Dom Gaspri e Gaspri bënte kërkime edhe për gjenealogjinë e Lamartine, boton përralla, këngë popullore. kuptonte se kjo ishte një kërkesë e tepërt, madje trungut tonë familjar, një skemë të të cilit, të Dom Gaspri bën gjithashtu, një jetë famul- Në fushën e gjenealogjisë, e gabuar, mbasi njerëzit deheshin dhe në de- vizatuar në një fletë edhe ia dhuroi. Pas vdekjes litari të mbushur me kujtime plot dashuri për të etimologjisë e të hje edhe grindeshin. U krijua një pakënaqësi, së Markut, midis dorëshkrimeve që grumbullu- njerëzit e thjeshtë që e rrethonin, të cilëve u toponomastikës krerët edhe kërcënuan, por me kohë gjithçka am për t’i ruajtur, nuk e gjetëm më atë. Kupto- shërbente natë e ditë në nevoja, në sëmundje, Qindra fise të vjetra shqiptare të fshatrave të shkoi në vendin e vet e zakoni i mbrapshtë nuk het, në rrëmujën e hutimin që shkakton vdekja, në gëzime e hidhërime. Por do të vijnë për të, trevës ku hulumton janë paraqitur në këtë stu- u përsërit kurrë më. diçka edhe humbet. Dhe do të ishte një gëzim i pas 1945-ës, edhe çaste të vështira të perse- dim. I zbulon ato në dokumentet e kishave, nga E bukur dhe emocionuese është përpjekja e madh për mua kur studiuesi i pasionuar Kolec kutimit nga diktatura. “Me shkresë zyrtare të librat e pagëzimeve, të martesave, të vdekjeve, Dom Gasprit për të ngritur shkollën në Dajç. Çefa, duke gërmuar nëpër arkiva të klerikëve të Policisë së Dajçit, - shkruan ai - kjeshë urdhnue, duke cituar fraza të shumta që të habisin me Edhe paraardhësit e tij e kishin bërë, në mënyrë shquar, gjeti jo vetëm këtë skemë, por një stu- që brenda 24 orëve të lirojsha qelën e Dajçit, hollësitë që japin. Një burim tjetër i zbulimit të pavarur, këtë gjë. Ai vazhdonte traditën e të dim të plotë prej rreth 160 faqesh të daktilogra- ku rrijsha, se e lypshin per zyret qeveritare. Më të këtyre fiseve janë gojëdhënat e njerëzve të parëve të vet. Bënte gjithçka që fëmijët të më- fuara, që Dom Gaspri e konsideronte veprën e tij kjene çue qerret per bajtjen e teshave, e kësh- gjallë, kujtesa e të cilëve na sjell kohën e nguli- sonin shkrim e këndim. Me paret e tij u blinte të fundit përmbledhëse duke e titulluar: “Nëpër tu do të shkojsha në shtëpinë afer shtëpisë së meve të këtyre familjeve, kush erdh i pari, kur libra, fletore, u jepte edhe dhurata për t’i joshur. Zadrimë, Pukë e Mirditë”1. Aty, në kapitullin Luk Zekë Gazullit, dy oda pá tavan, pá xhama. u ndanë në barqe e në shtëpi më vete. Po për- Disa edhe përparuan e mësuan të shkruajnë e “Gjithfarësh”, flet edhe për biografinë e vet si Prandaj naten e motmotit të Ri, 31.XII.1947 u mendim disa nga këto fise sipas rendit alfabe- të këndojnë. Por erdhi një kohë që fëmijët nuk edhe për “Gurakuqët e Shkodrës”, ku në një bajta, mbasi thame Ejlli i Tenzot2 tue rá kum- tik, si: Berisha, Bugjoni, Bushati, Curaj, Çobaj, po vinin më e Dom Gaspri i dëshpëruar thotë: faqe të veçantë jepet edhe skema gjenealogjike bonët e mbrames, e mbasi putha tri herë deren Dodmasei, Geraj, Gurakuqi, Gjeçi, Kabashi, “Shkaku i mosardhjes nuk ishte tjeter veçse ‘s’ka e humbur prej nesh. I mrekulluar nga ky zbu- e ndryme të Qelës. Bijte nji shi i fortë, që m’i Lacaj, Laskaj, Lumshi, Kolë-Lekaj, Mardodaj, kush na i ruen bagtinë’, kështu thoshin prindët. lim arkivor i shokut tim e hodha në kompjuter bâni quell teshat3.” Marikaj, Mazreku, Njini, Paci, Palaj, Raskaj, Ishte edhe mentaliteti ... i tyne per kah ana e gjithë këtë vepër shumëplanshe, me shpresë se Më vonë e largojnë edhe nga kjo banesë, Skuraj, Shahinaj, Shllaku, Temali, Thaçi, Zojzi, shkollës. Katundari, gjithkund në botë e ka ketë një ditë, ndonjë institucion fetar apo shkencor mbasi aty do të strehohej një polic, për të shkuar etj. etj. Disa nga këto familje i gjejmë edhe në mentalitet, e nuk i hiqet, po s’kje posë fuqisë mo- do të bëjë të mundur nxjerrjen në dritë si libër në një banesë tjetër edhe më të rrënueme. Por qytetin e Shkodrës, dhe Dom Gaspri herë-herë rale, edhe fuqia materjale, e cila jo veç e ndikon, për t’u lexuar nga të gjithë. Dom Gaspri nuk e la për asnjë çast misionin e tij, thotë se kur erdhën ato e në cilat lagje e rrugë i por edhe e djeg, si p.sh. gjoba. E ketë mund e Duke iu referuar kësaj vepre të panjohur, po të cilit i kishte kushtuar jetën. E në këto kushte ndërtuan shtëpitë. bâjë vetem qeveria. Flasim per katund.” ndalem në disa vlera të çmuara që ka. do të gjendeshin njerëz të thjeshtë që do ta stre- I palodhur kërkon prejardhjen e emrave të Me plot të papritura është edhe kjo ndodhi. Në Megjithëse e thotë edhe vetë se nuk është qël- honin mes varfërisë së tyre, në kushte disi më të fshatrave, të fiseve dhe kureshtja e hulumtuesit famullinë e Nënshatit shërbente Dom Mhilli një limi i tij që në këtë vepër të flasë për veten, mira, por sidomos do ta rrethonin me dashuri. shpesh e çon larg, deri në kolonët romakë, të prift shumë i pashëm e azgan. Mydyrri6 i Dajçit përsëri ai e ndjenë për detyrë t’u thotë lexuesve E ai do të shprehet për ta: “Shërbimin ma bân ardhurit nga Venediku, pushtimi turk i cili jo ia kishte bërë benë që ta turpëronte duke i sa- diçka edhe kush është D. Gaspri. Po citoj: “Lé e Marku Shtjef Palajt, dhe e gjithë familja e tij vetëm islamizoi shumë familje, por turqizoi juar një sherr. Për këtë futi në ngasje një grua të përdalë të fshatit. Kur Dom Mhillit i kishin ard- pagzue me 22 dhetor 1885. Baba, Zef Pashko (kjoshin bekue!). Më mbâjnë të gjithë, si Marku, edhe shumë emra njerëzish e trevash. Për të hur disa miq nga Shkodra dhe ata po flladiteshin Hilë Gurakuqi; nana Leze e Palokës Ndoc Palit; ashtu edhe e shoqja dhe fëmijt e tij, posi babë të parë këmbënguljen e tij në zbulimin e prejard- buzë një kroni, gruaja u rrëmben atyre jelekët e të dy prej Shkodre. Hî në kolegjen Saverjane në vetin.” Duke u ndarë nga jeta në vitin 1967 ai hjes së këtyre emrave po ndalem në një rast me to në dorë i shpralloi në fshat duke thënë se Shkoder në tetor 1891.” nuk e njohu valën më të egër të persekutimit të tepër interesant: Dyshon se mbiemri Paci mund shokët e Dom Mhillit kishin dashtë me e përd- Më tej ai tregon për përkushtimin e tij klerit që erdhi më vonë. Po t’i hedhim një vësh- të ketë prejardhjen nga ndonjë fiorentinas që hunue. Atëherë Mydyrri hapë fjalën se prifti sjell ndaj Zotit e kishës katolike. Në fillim flet për trim punimit të tij të mbetur në dorëshkrim dhe mund të ketë banuar dikur në këto treva veri- në fshat njerëz të këqinj. E për ta çuar deri në dëshirën e madhe për t’u bërë xhakue e mandej i pabotuar, kuptojmë se ky njeri i përkushtuar ore. Dhe i shkruan një familjeje në Firence me fund intrigën, kërkon prej një xhandari të tij që prift, dëshirë që në fillim i kundërshtohet nga pas njerëzve dhe besimit të krishterë, vazhdon këtë mbiemër: Alfonso Pazzi. Nga përgjigjja, ta rrahë priftin. Ky i del në prit dhe ndeshet me prindërit, sidomos nga e ëma, por që përm- deri në moshën e tij të vonë të jetë i palodhur në që i vjen pak me vonesë, mëson se kjo familje të. Por prifti i fuqishëm e vë përfund xhandarin bushet falë këmbënguljes së tij dhe mirëkup- fushën e aktivitetit krijues. Ai mbeti një hulum- ndodhej në një adresë tjetër, jo në Itali, por dhe e lë përdhe. Atëherë Dom Mhilli shkon men- timit, që më në fund, gjeti te njerëzit e tij më tues i palodhur në disa drejtime. Po flasim më në Indi. Me këmbënguljen që e karakterizon i jëherë te ipeshkvi, - Shkruen Dom Gaspri, - dhe të dashur. Dhe, pasi kalon me radhë të gjitha poshtë për disa nga këto studime. drejtohet asaj edhe në këtë adresë të re. Dhe i thotë: “Zotni kam bâ sot nji faj të madh, jam bâ shkallët e para të arsimimit fetar në Shkodër, fundi? “Mbâj në mend, - shkruan Dom Gaspri, me më hjekë Meshen, kam rrahë Kasem Kotor- shkon të bëjë studimet e larta teologjike në Në fushën e historisë - veç këtê (mbasi dokumenti më ka hupë), se më rin.” E Ipeshkvi: “Ti kenëke bâ me të dhanë dy Universitet të Insbrukut nga viti 1909 deri më Një nga veprat e tij të botuara, përveç shumë shkruente, se mbas kongjuret, nji nder familjarë Meshë në ditë, me pasë se si.” Por puna kje, se 1911. Shugurohet meshtar në Shkodër prej artikujve të shkruar në revistat e kohës, është të Pazzi-t hîni n’ushtri të Venedikut e erdh në Ipeshkvit iu desht m’e largue Dom Mhillin prej Arqipeshkvit Emz. Serreqit në dhjetor të vitit edhe libri “Dioçezi i Sapës”. Por mesa duket Shqipní kundra Turkut”. I pakënaqur, e mbasi Zadrimet, e e çoi famullitár në Vig” - përfundon 1911. Thotë meshën e parë në Kongregacion- puna e bërë në këtë libër e në shumë artikuj, bën edhe disa përpjekje, përfundon: “Deri këtu tregimin Dom Gaspri. Ishte kjo një paraqitje e in e Zojës Nuncjatë në kishën e jezuitëve në nuk ka qenë për të shteruese. Në këtë dorësh- imtim i emi4 mbi fisin e Pacaj.” shkurtër e vlerave të këtij dorëshkrimi. Kur do të Shkodër me 24.IX.1911. Dhe që nga ky çast krim shohim një punëtor të palodhur në kërkim Në shumicën e rasteve kur flet për famullitë, botohet dhe nga kush? Do të ishte për cilin do in- i shënuar në jetën e tij, fillon jetën e thjeshtë të fakteve të tjera historike duke vazhduar të fshatrat e fiset e tyre nuk harron të shënojë edhe stitucion shkencorë apo fetar një nder e obligim dhe të devotshme të famullitarit në fshatrat e gërmojë në arkiva e libra të vjetër. Ai u ref- një listë të gjatë toponimesh, duke përcaktuar me të nxirrte në dritë diçka që mbeti e ndrymë për Shkodrës, në fillim në Nënshat, për të vazhduar erohet shkrimeve të klerikëve të përmendur si kujdes vendndodhjen e tyre, e nganjëherë edhe gati gjysmë shekulli. pagina 19 Anno 9 n.2 Maggio 2011 Documenti

iskutimi për natyrën etnike të Shqipërisë së DJugut (ose Epirit të Veriut) në shekuj meriton hapësirë më vete, sepse nuk lidhet aq drejtpërdrejt me politikën e sotme që ndjek Greqia ndaj Shq- SHQIPTARË DHE GREKË NË EPIR ipërisë. Këtu më poshtë do të përpiqem të saktësoj disa pika në lidhje me marrëdhëniet shqiptaro-greke siguri; por logjika ta thotë që nuk mund të kenë më shumica dërrmuese e këtyre toponimeve janë me dhe historinë e trevës në fjalë duke përdorur argu- Kultura greko-ortodokse në Epir shumë se dy-tre shekuj e që gjithsesi nuk është fjala prejardhje nga sllavishtja – në Labëri, në Kurve- Në Shqipëri të Jugut kultura arbërore/shqiptare mente të natyrës kryesisht gjuhësore e gjithsesi pa për relike të ndonjë popullsie autoktone që nga lashtë- lesh, në Kolonjë, në Korçë, në Mallakastër, në Sk- dhe kultura greke kanë bashkëjetuar, secila në pretenduar t’u jap përgjigje çështjeve të ndryshme; sia. Zakonisht, popullsi kaq të kufizuara në numër rapar… (shumica, në mos të gjitha toponimet e for- hapësirën e vet: kultura arbërore e lidhur me et- sidomos ngaqë më mungon ekspertiza për t’u shpre- mbijetojnë në zona të veçuara, në maja malesh e në muara me prapashtesat –ovë, -icë, -skë, -injë, -pojë, ninë, gjuhën e folur, zakonet dhe traditat intime; hur për dialektologjinë e greqishtes së folur nga pa- lugina të thella; por jo në mes të fushës, të rrethuar -inë). Arsyet për këtë nuk është vendi të diskutohen kultura greke e lidhur me kishën, gjuhën e shkru- kica greke në Shqipëri, ose në zonën e Himarës. nga shqiptarë e në treva të hapura ndaj ndikimeve këtu; por mungesa e toponimisë greke, në një ter- ar, administratën. Ortodoksia, kudo në Epir, ishte

gjithfarësh! Kjo karakteristikë mbijetese mund të shi- ritor të administruar për shekuj të tëra nga Bizanti, greke për nga shprehja, ose diskursi (gjuhësor, nar- Fjala “grek” het, p.sh. në ato fshatra në Shqipëri që e kanë ruaj- nuk mund të shpërfillet; sepse është provë e dorës rativ, vizual, ritual), por greke, arbërore, vllahe e Me grekë këtu kam gjithnjë parasysh njerëz të tur natyrën etnike vllahe, p.sh. Llënga, në malësinë së parë e natyrës jogreke të banorëve përkatës. sllave për nga etnia e besimtarëve. Epërsia e kul- etnisë greke, që e kanë greqishten gjuhë amtare; jo e Mokrës. Një tjetër krahasim bindës do të ofronte turës greke, si kulturë e shkruar ose “me libër”, nuk besimtarë të ritit ortodoks grek, i cili përdorin greq- Suli. Nga ana tjetër, nuk e vë kush në dyshim që vihet në dyshim; por greqizimi i kulturës nuk duhet ishten si gjuhë liturgjike dhe në librat fetare; as ata Arbëreshë e shqiptarë në Greqi Shqipëria e Jugut, para se pushtohej prej osmanëve, Dihet se, gjatë disa shekujve me radhë në Mes- ngatërruar me grekësinë si tipar etnik. As nuk duhet të tjerët, të cilët e përdorin greqishten e shkruar e të ishte pjesë e Perandorisë Bizantine dhe administrohej jetë, hapësira të mëdha të Greqisë kontinentale harruar se kisha ortodokse greke e shfrytëzonte pri- folur si lingua franca, edhe pse i përkasin një etnie prej saj. Në administratë kishte edhe grekë, sikurse dhe të ishujve të Egjeut u populluan me arbërorë, matin e vet kulturor për të korruptuar përkatësinë tjetër, dhe në shtëpi përdorin një gjuhë tjetër nga kishte edhe shqiptarë të fesë ortodokse; por grekët herë artificialisht me ftesë të feudalëve bizantinë që etnike të popullsive besimtare. Mjafton të përmend greqishtja. Ky është dallim themelor, por jo aq afër- kishin përparësi, si zemra etnike e Perandorisë. Por kishin nevojë për ta, herë natyrshëm, falë shtesës këtu veprimtarinë e misionarit grek ortodoks Kozma mendsh sa mund të kujtohet, sepse shumë grekë që kjo zonë i përkiste Kishës Ortodokse Bizantine, natyrore të popullsisë dhe bombës demografike ar- Etolianit, të shek. XVIII (Shën Kozmai), i cili shoh edhe sot e kësaj dite e kanë të vështirë ta bëjnë, nuk mund të përdoret si argument që edhe etnikisht bërore, midis shekujve XII-XIV. Këta arbërorë kanë se u paska predikuar shqiptarëve nga Suli deri lart ose nuk duan. ka qenë e banuar prej grekëve. Shqiptarë/arbërorë mbijetuar pjesërisht edhe sot e kësaj dite si arvanitë, në Krujë me këto fjalë: “Dërgoni fëmijët tuaj të më- të kulluar të fesë ortodokse jetojnë sot e kësaj dite por një pjesë edhe në Itali, si arbëreshë që u ven- sojnë greqisht për arsye se kisha jonë është greke. Marrëdhëniet e shqipes me kudo në Greqi (arbërorët ose arvanitët, por tek-tuk dosën atje pasi krejt Moreja ra në duar të turqve; Dhe ti, vëllai im, po nuk mësove greqisht, nuk mund greqishten edhe çamë të fesë ortodokse), në Itali (arbëreshët) pa folur pastaj për shqiptarët çamë myslimanë dhe të kuptosh ato që thotë kisha jonë. Më mirë, vëllai Kush analizon leksikun e vjetër të shqipes, e vë re e natyrisht në Shqipëri; vetëm fanatikët grekomëd- ortodoksë, të cilët jetonin në vijueshmëri gjeografike- im, të kesh shkollë greke në vendin tënd se sa të menjëherë se sa i vogël është numri i huazimeve nga henj i quajnë këta grekë “të shqiptarizuar”, ose ua hapësinore me shqiptarët e tjerë më në veri, derisa iu kesh burime dhe lumenj. Cilido i krishterë, burrë greqishtja e vjetër dhe mesjetare në këtë gjuhë, edhe konsiderojnë etnicitetin si të ishte ves; por e vërteta nënshtruan spastrimit etnik nga ana e administratës apo grua, që më premton se brenda në shtëpi nuk në sens absolut, por edhe në krahasim me numrin është se shqiptarët ortodoksë kanë dhënë një kon- greke. Dialektet arbërore janë vazhdim i natyrshëm i do flasë shqip, le të ngrihet në këmbë dhe të ma e fjalëve me prejardhje latine në shqipen. Nga ana tribut vendimtar në Rilindjen shqiptare, krijimin dhe çamërishtes (nga pikëpamja fonetike), njëlloj sikurse thotë këtu. Unë do t‘i marr atij të gjitha mëkatet në tjetër, dialektet dhe të folmet jugore periferike të konsolidimin e kulturës shqiptare dhe të shqipes së është çamërishtja vazhdim i natyrshëm i labërishtes. qafën time, që nga dita e lindjes së tij deri më sot, shqipes, si çamërishtja, labërishtja e Gjirokastrës, shkruar; pa shqiptarët ortodoksë dhe kulturën e tyre Madje arbërishtja e Greqisë (sikurse ajo e Italisë), së do t‘i porosit të gjithë të krishterët që t‘i flasin dhe arbërishtja e Italisë dhe arbërishtja e Greqisë për- solide e të sofistikuar, Shqipëria nuk do të ishte bërë bashku me çamërishten, kanë tipare të spikatura të do t‘i shlyej të gjitha mëkatet.” dorin një numër shumë të madh huazimesh greke, dot, as do të mbijetonte dot sot. një dialekti arkaik, periferik të shqipes, i cili ka ruaj- Paradoksalisht mund të thuhet se shqipja dhe të hyra atje në epokën moderne nëpërmjet kontaktit tur disa trajta gjuhësore më të vjetra që, përndryshe, shqiptarët në Epir mbijetuan sepse kultura e tyre horizontal (kjo dallohet me anë kriteresh fonetike, në shqipe janë zhdukur: p.sh. grupet kl, gl (klumshti, ishte tipologjikisht e ndryshme nga kultura greke, e të cilat nuk mund t’i ilustroj këtu), çka tregon se Toponimet në Shqipëri të Jugut Edhe një analizë e toponimeve, ose emrave të gluha, kluhet), ose bashkëtingëllorja l (p.sh. val (në mbështetur në martesën e hekurt të besës me shk- atje ku ka pasur vërtet kontakt, edhe huazimet kanë vendeve, në Shqipëri të Jugut provon se ndikimi vend të vaj, khs. lat. oleum), fal (në vend të faj, khs. ronjën; meqë kjo kulturë nuk depërtoi dot mirë në vërshuar, kryesisht me drejtim nga greqishtja drejt grek atje ka qenë i papërfillshëm, në një kohë që lat. fallum), etj. fiset analfabete, por luftarake të malësive. shqipes. Sasia e pakët e greqizmave të lashta dhe mesjetare në shqipe mund të shpjegohet në disa mënyra: (a) midis shqipes dhe greqishtes ka pasur shkollor, drejt sallave me dritë e me zile shkollore. historikisht një gjuhë të tretë, e cila ka shërbyer si Një tingull që të flasë shqip, është një mal i bukur buffer; (b) folësit e atyre dialekteve të shqipes që që të jep atë ndjesi që nuk e ka provuar asnjëherë. kanë qenë në kontakt me greqishten në lashtësi dhe Shqiptarizmi Eshtë një fjongo lumi që të kujton se jeta njerëzore në mesjetë më pas janë greqizuar krejt; (c) shqipja është folur fillimisht më në veri(lindje) të trojeve në brigjet e tij mund të ishte shumë më e bukur. ku flitet sot; (d) greqishtja është folur më në jug të Një llogore ku ti nuk duhet të kesh frikë e droj e të trojeve ku flitet sot. - stolia më shohësh edhe nga fqinji. Edhe nga sofra që ende ka uri, jo për pjata luksoze, nga ata që i shohim Fiset epirote në lashtësi me zili nga vetrinat dritëndezura të muzeve të të Natyra e këtyre fiseve nuk dihet, as mund të di- pasurve të botës. Jo por për pjata që të ngopin het, sepse mungojnë krejt të dhënat gjuhësore, në e bukur ata, këmëbulurit, gjunjëulirit e gjunjelodhurit e një kohë që historianët grekë të lashtësisë japin të saj. Mos vallë duhet prej kohësh (madje jemi të dhëna kontradiktore dhe nuk mund të konsiderohen vonuar) që t’i kthehemi urtisë japoneze që në çdo si burime plotësisht të besueshme. Nëse fiset e ndry- shpirtërore e vend të dukshëm ka vënë një fjalë të mençur për shme të Epirit nuk kanë qenë greke, gjithnjë i janë Meditim në të gjithë ata që lexojnë e kuptojnë. “Çdo gjë të ekspozuar ndikimit grek, siç mund të deduktohet nga Urën e Bruklinit mirë që ka kundërshtari im, është edhe e imja”?. të dhënat arkeologjike dhe historike. (Pirroja mund të në Nju Jork Apo edhe urtisë amerikane të ish presidentit Xhon mos ketë qenë grek etnik, por bëmat e tij nuk i ndan kombit tim Kenedi të shkruar ne nje vend te dukshëm në dot nga historia e Greqisë së lashtë.) As është e sigurt Muzeun e librarinë që mban emrin e tij në qytetin se fiset e ndryshme të Epirit i përkisnin të gjitha së Nga: Namik Selmani, SHBA e një kohe kur mungonin letrat, pergamenët, ku e Bostonit që është i njohur për Universitetet më njëjtës familjeje gjuhësore – në Epir mund të ketë mungonin gurët e lashtë që thellë nga nëntoka të mirë të botës. pasur fise ilire të Jugut, fise jo-indo-europiane, fise të mbështetur në parmakët e Urës madhështore të kur mungonin shumë e shumë gjëra. për të na Kur kërkoi që të përgëzonte ata që për herë te afërta me grekët, e kështu me radhë (por nuk di të I Bruklinit bëhem sa krenar për atë që ka bërë treguar se nga kishim ardhur e ku po shkonim. parë shkuan në hënë, ai tha: “Ne nuk duam që jenë gjetur gjëkundi gjurmë trakësh). Nga ana tjetër, njeriu i mençur po aq edhe krenar se në një ditë Po, po, ne po bënim kështu me këtë varg apo të dërgojmë vetëm një njeri në hënë, por mbarë mesapët në Itali të Jugut, të cilët disa historianë i të caktuar mbi këtë Urë kaq simbolike kalojnë edhe në historinë e re në një kohë kur kishte dhe një komb të tëre”. Simbolika e urtisë së tij është konsiderojnë si të zhvendosur atje nga Epiri në kohë edhe shumë bashkëkombas të mi të të gjithë kra- bojë për të shkruar, kishte edhe ca gazeta për të e qartë. Ne, shqiptarët, nuk mund e nuk duhet parahistorike, e që kanë lënë shumë mbishkrime (të hinave. Të mbushur me sa e sa ëndrra. Herë të bërë edhe me publike mendimin tonë. që të njihemi para botës me pasuritë e pallogarit- shkurtra e të padeshifruara) në gjuhën e tyre, nuk shme që vënë politikanët tanë të të gjithë trojeve kanë qenë të afërt gjenetikisht me grekët, siç mund të guximshme, herë të trishtuara herë. E mendja të E kanë shqiptuar fjalën “jam shqiptar” në shihet qartë nga mbishkrimet. shkon te pragu i thjeshtë ku ke lindur, prej nga ke kohëra të ndryshme sa e sa vendas të këtyre për një kohë shumë të shkurtër, po me mundësinë ardhur një ditë me avion , me vapor, me...Sado trojeve shqiptare këtu ku ata u rritën, u fëmi- që duhet t’i japim të gjithëve për të kapur “hë- Ngulimet (kolonitë) greke të i anonimtë të jesh mes qindra e mijëra njerëzve jëruan, këtu ku u shkrinë më tej me palcen e nën” tonë, ose si thotë poeti urtak Adem Istrefi, bregdetit që formojnë një lumë të vërtetë makinash, njerëz- dheut te vendlindjes. E kanë thënë edhe në ven- “të marrin hisen tonë të diellit” Shqiptarizmi nuk Ngulimeve greke në brigjet e Epirit të Veriut za- ish, pranë Urës madhështore të Bruklinit në Njy det ku duhet të jetonin e të punonin nën një mund të jetë një kandil që të ndriçon mundim- konisht u dihet origjina, e cila s’ka shumë të bëjë me Jorkun e madhërishëm (akoma për shumë shq- gjuhë e në një flamur të huaj. E ne në rininë tonë shëm në një natë të errët kur syri yt kërkon dritë Epirin vetë. Grekët e lashtësisë i ngritën ngulimet e iptarë të viseve të mia duket si Ura e Ëndrrës) dëgjuam për sa e sa strategë që drejtonin ushtri të të lexojë. Ku dora e nënës zgjatet drejt foshnjës tyre anembanë Mesdheut, por prania e një ngulimi nuk mund të mos kujtosh me vedi prej nga ke ar- tëra drejt vendeve të largëta, mësuam për emra që e ka në gji. Drejt fëmijës që kërkon të thithë nuk na thotë gjë për natyrën etnike të popullsisë dhur e ku do të shkosh. Ti vetë apo edhe ata që veziresh, për emra artistësh që do trondisnin ske- gjirin e bardhë. Në atë dritëz kandili pjesa më e në brendësi të territorit. Tipologjikisht, ngulimet i kanë në artikulimin njerëzor të njëjtën gjuhë me nat më të mëdha të botës, për emra tunel hapë- bukur mund të jetë vetem ai monolog i qiririt përkasin një modeli qytetërimi të mbështetur mbi ty. Nuk harron që të thuash me zë të ulët apo me sish nga më të shquarit e globit që thanë thjesht: naimjan që të trondit me sakrificën që mund të detin, ose më mirë të cilit deti i shërben si themel zë të lartë në tavolina shtëpishë, shkollash, zërash, “Jam shqiptar”. Sot shqiptarizmi është sërish një bëjë një njeri, një shqiptar, për vete e për kombin i njëjtësisë strukturore-hapësinore. Përkundrazi, redaksishë, atë që ende s’e ke thënë. ende. llogore. Jo një llogore me armë. në ato muzetë e e tij. Epiri i përket modelit tokësor të qytetërimit. Kudo ku kanë lindur e kanë vrarë gjunjët e pakta që kemi në këtë vend ku shpesh thuhet se Jetojmë në një kohë që të mençurit e kanë vegjël e të njomë bashkë me hapat dhe me fja- luftohet vetëm për bukën e gojës. Armët po na quajtur “globalizëm”. Ballë kësaj kohe që të josh Himara let e para fëmijët shqiptarë mësojnë në bankat duken në këtë dekadë të parë të një shekulli bash me avionë, me drita, me para që vazhdimisht Ç’lidhje ka Himara e sotme me ngulimin grek që e shkollave tona te vogla diku në qendër të fsha- si ato relike shumë të largëta që nuk na e ushqejnë prodhojnë fabrikat sekrete, me filma që kushtojnë mund të ketë qenë atje në lashtësi? Asnjë lidhje, trave apo te qyteteve nga të gjithë anët nga zërat dhe aq shumë krenarinë e emrit që na ka dhënë sa një fond shteti, me mallra qe as në mendje përveç asaj ideologjike-mitike. Krahasimi i elementit e nënave, të baballarëve, më vonë nga mësuesët natyra për të qënë banorë të këtij trualli të lashtë nuk të shkon që t’i numërosh, t’i prekesh, t’i për- shqiptar me elementin grek në Himarë – në gjuhë, në një varg lapidar, një varg-monument të një poeti sa edhe mbarë Evropa. Ani pse armët ne na kanë dorësh, me atë lëvizje marramendëse makinash, zakone, në veshje, në folklor – tregon se atje elementi zë ëmbël të shqiptarizmës si ai i Naim Frashërit “ vrarë egërsisht edhe kur nuk kishim një armik me një lëvizje të jashtëzakonëshme njerëzish në grek është më i ri, ndërsa ai shqiptar më i vjetër. Ti Shqipëri, më jep nder, më jep emrin shqiptar” tradicionalisht si në analet e ushtrive të vjetra e të kufinj që s’quhen më të tillë, me lëvizje mallrash. Greqishtja dhe grekësia sot në Himarë janë rezultat i Në një shkollë shqipe ku mësuam, shumë herë kjo reja të botës. Dikur e diku, dikush mund të më thotë me zë të një procesi greqizimi të vonë e që vazhdon edhe sot ulët, me zë të lartë, në një tavolinë kafeje, në një e kësaj dite, për arsye gjeografike dhe historike, tani fjali ishte shkruar edhe në faqet e mureve jo edhe Para nesh ishte (dhe është ende e paprishur vonë edhe politike. Një faktor që meriton të ndriçohet shumë të lyera te klasave tona dhe ishte përshën- akoma) një llogore e çuditshme, ajo e vetvetes që tribunë diplomatësh apo të një organzimi të cak- edhe më mirë për Himarën është veprimtaria e uni- detja e parë që merrnim nga klasa ku supet tanë të na ka ndjekur dhimbshëm edhe kur nuk duhet të tuar, apo edhe në një faqe gazete se shqiptarizmi atëve atje, dhe në përgjithësi raportet e saj me Italinë njomur, duart, këmbët, gishtërinjtë që nuk koman- kishte armë në rruzullin tokësor.. Një një llogore mund të jetë një term i vjeteruar. Le të mbetet e Jugut gjatë periudhës osmane. doheshin për të shkruar temën e hartimit që më- që është pak kilometra larg. Jo, shqiptarizmi sot me atë monolog. Mbase edhe ne duhet të monol- suesi na shkruante në dërrasën e zezë, thaheshin është më shumë se një llogore. Eshtë e duhet të ogojmë më shumë për atë shprehje dyfjalëshe që i Pakica greke në Shqipëri të Jugut në frymën e njëri-tjetrit. E ne nuk e dinim akoma jetë shkronjë që vjen nga një ballë i lodhur e i ngjan, më shumë se një sokëllime shpirtërore që Se sa kohë kanë grekët e Dropullit, të Vurgut e atë histori që na kishte ndjekur pas ne, prindërit menduar e jo nga celuarët që përcjellin përgjigjet mund të gjithë malet e greminat e kohërave “Jam të Pogonit që jetojnë në ato troje, kjo nuk dihet me tanë, prindërit e prindërve tanë deri në kufinjtë e nxënësve që provohen për njohuritë e një cikli Shqiptar” Lettera Anno 9 n.2 Maggio 2011 pagina 20 Una lettera in redazione NO alla rottamazione della motonave albanese Katër i Radës Gentile Presidente della Regione Puglia di documentazione fotografica dello stato del Nichi Vendola. natante a cura del Comando Marina”. La decisione sopra riportata, nella speranza Dopo sei mesi dall’invio dell’appello per il che non vada ad uccidere le attese di giustizia relitto della Katër i Radës, appello per sol- coltivata in questi lunghi anni non solo dai par- lecitare la necessaria cura per potersi predis- enti delle vittime, ma dalla coscienza civile di porre a coltivare la memoria della tragedia del due popoli, quello italiano e quello albanese, Venerdì Santo del 1997 e di ciò che non deve porta inoltre, chiaramente ed a breve, la pos- più accadere, sono costretto, mio malgrado e sibilità della distruzione del relitto. purtroppo, a disturbare ancora ed a richie- Nel 150° anniversario dell’unità d’Italia non dere l’ opportuna attenzione ed il conseguente possiamo dimenticare le troppe pagine oscure Modestia e nje mjeku intervento rapido della Regione. che hanno funestato la sua storia nel lontano e Pacientja M. Paraj, nga qyteti i Vlores na me shpejtesi dhe me kompetence. Nuk mbaj Perché “ purtroppo ?”. recente passato. Se si rispetta la più nobile sto- Perché il 22 marzo, nel Tribunale ove si ria del Paese al quale apparteniamo, facciamo shkruan: mend asgje, vetem kur hapa syte ishte dite tiene il Processo d’Appello, salvo colpi di sce- in modo che altre tristi pagine di occultamento Kisha shume kohe qe bridhja neper dyert e dhe rreth meje shikoja te dashurit e mi, syte na, ci dovrebbe essere la sentenza. della memoria non si vadano a scrivere. spitalit ne qytetin tim, por asnje zgjidhje nuk u shkelqenin nga gezimi. Midis tyre qendronte Perché il Collegio giudicante ha notificato Il fragoroso silenzio di tutta la stampa nazi- me jepnin. Me vizitonin, me jepnin ilaçe me mjeku qe me operoi. Embelsisht me foli: Nene, un provvedimento agli avvocati della difesa onale in essere, per altro, non aiuta. shumice, me benin nje gjilper qetesuese, me si dukesh? Me syte qe me lotonin nga gezimi che così recita: “ considerato che il processo è Viene da chiedersi: perché? Noi ci rifiutia- mbanin dy ose tre dite, por nuk me nxirrnin e me gjysem zeri i thash: Mire doktor, çdo gje ormai in fase avanzata di discussione e che in mo di credere che il perché debba essere cer- base ai prevedibili sviluppi, sembra esclusa la cato nell’antica attitudine della politica italiana shkaqet perse me rritej tensioni ne çdo jave. te dedikohet ty e vetem ty!. Ai me buzeqeshi necessità di disporre materialmente della mo- a predicare ‘bene’ e razzolare male. Here here mendoja ndoshta mosha qe kam, duke me thene: Nene, une vetem bera detyren tonave albanese….si dispone darsi corso alla A fronte di quanto sta per accadere ci riv- keta mjeket e sotem nuk tregojne asnje ku- time si mjek, asgje me teper. Ne e kemi per restituzione della motonave, a tal fine si invita olgiamo alla Tua sensibilità umana e politica, jdes, ose me shikonin si nje mjet fitimi….? Te detyre t’u sherbejme dhe t’u gjendemi prane il rappresentante della Repubblica di Albania Signor Presidente, affinché la Regione Puglia them te drejten keshtu mendoja çdo dite, sa te semureve. (presso l’Ambasciata in Roma in Via Asmara) con alto senso di civiltà intervenga affinché il arrita ne gjendje te rende. Me kapen krizat, “Eshte e vertete, o bir, por ja qe nuk eshte a prendere in tempi brevi i necessari contatti relitto della motonave albanese Katër i Radës con il Comando Marina/Maribase di Brindisi non sia rottamato. kembet nuk i levizja si me pare, e shikoja qe gjithe andej keshtu?! Ne spitalin “Nene Tere- per concordare le modalità della consegna, Allora attendiamo nei fatti una risposta più po me bllokoheshin dhe per çudi perseri pa sa” pashe nje sherbim teje mase te kulturuar comunicando se del caso mancanza di inter- accettabile e meno desolante al nostro perché. humbur kohe u ndodha ne urgjencen e spi- e me profesionalizem, ashtu siç vepronte e esse alla restituzione; qualora per una ragione Senza perdere la speranza, salutiamo. talit. Mjeku i sherbimit me vizitoi mire ,beri shenjta Nene Teresa. Per kete me behet qejfi, qualsiasi non si potrà far luogo alla restituzi- disa kontrolle dhe me tha: Nene ,nese do qe te por ajo qe dua te them ne kete leter, eshte one entro il 31 marzo 2011, si provvederà alla Giuseppe Chimisso jetosh akoma duhet te nisesh sa me shpejt ne se ky spital duhet te krenohet qe ka mjek si rottamazione del relitto incaricandone il Co- Tirane, sepse ketu ne spitalin tone nuk ndod- Ju: i thjeshte, human e me nje pregatitje te mando Marina di Brindisi che si avvarrà di un Presidente operatore del settore con compenso a carico Associazione Skanderbeg hen aparaturat. Me fleten e pregatitur prej tij u larte professionale”. Fjalet e saja te thjeshta dello Stato; si dispone prima di farsi luogo alla Comunità albanese di Bologna nisem me urgjence per ne Tirane, ne spitalin u degjuan ne gjithe pavionin dhe pacientet restituzione o alla rottamazione, l’acquisizione Via del Mastelletta, 6 - 40128 BO “Nene Teresa”. Mjeku roje, ate nate qe une po e tjere i miratonin nje ze: eshte e vertete si ndahesha me jeten, ishte nje djale trup mesa- drita e diellit! tar, i veshur me fute te bardhe, qe i jepte nje pamje engjellore, quhej Gentian Caco. Pasi Ky eshte nje fakt i vogel, por i rendesishem, pa fleten mermeriti neper dhembe, me pas u qe del nga letra e nje nene te thjeshte, por shpreh: eshte rende e mjera nene! Pa hum- tashme te lumtur. Kjo tregon se sherbimi sani- bur kohe me dergoi ne pavionin perkates e me tar ka nisur te reformohet, duke qene me aktiv pas ne sallen e operimit. Veprimet e personelit e me profesional. Kjo eshte nje arritje qe duhet te sherbimit ne sallen kururgjikale beheshin te perfeksionohet ne gjithe spitalet e vendit. La presenza albanese sul nostro teritorio “italiano è antica Egregio Direttore Hasan Aliaj di Domenico D’Errico, Grottaferrata ad esse collegate, sia per pacifica ricerca di Tre muaj kohë për shpëtuar una nuova patria che garantisse migliori con- Ho avuto modo di conoscere il Suo giornale dizioni di vita, si è trovato a convivere con un “Katrin e Radës” nga shkrirja e di leggerne alcuni articoli, quelli in lingua altro popolo che dal punto di vista linguistico, Anija e tragjedisë së Otrantos nuk mund të qëndrojë më në Brindisi italiana ovviamente, dal momento che non culturale e politico presentava comunque conosco la lingua albanese. Devo dirle sub- delle differenze. La presenza albanese sul Qeveria shqiptare ka 90 ditë kohë për të ven- në Konsullatën e Vlorës për shtyrjen e afateve. ito che l’idea di una pubblicazione bilingue dosur nëse do ta çojë për skrap apo do ta shndër- Gjithsesi, pala italiane ka vendosur që së shpejti nostro territorio “italiano” è antica e affonda rojë në monument anijen simbol të gjëmës së kjo anije të shkrihet, pasi ka mbaruar të gjitha trova il mio gradimento, e non solo perché le sue origine nella zona temporale di tran- vitit 1997 me emrin “Katri i Radës”. Mediat procedurat dhe nuk mund të mbahet më në permette lo scambio culturale tra due culture sizione tra la preistoria e la storia, quando italiane njoftonin dje për vendimin e Gjykatës së Brindisi. Por ne familjarët e kemi kundërshtuar vicine nel tempo e nello spazio, ma anche popolazioni illiriche cominciarono a trasfer- Apelit në Leçe, që i jep edhe tre muaj afat Ti- shkrirjen e saj, pasi ajo është një kujtim për të e soprattutto perché rappresenta lo stimolo irsi nella parte centromeridionale della peni- ranës për të hequr anijen e vogël luftarake nga dashurit tanë që humbën jetën në Kanalin e giusto per garantire l’autonomia culturale, sola italica, sostituendosi o integrandosi con porti i Brindisit, ku qëndron prej 12 vjetësh. Otrantos. Ne kemi shpresë që ta sjellim para linguistica e storica. Nella storia ci sono prec- Sipas palës italiane, anija mund të shndërrohet datës 28 qershor, kur është dhe afati i fundit i le popolazioni autoctone. Successivi passaggi në monument edhe në Brindisi, nëse qeveria caktuar nga gjykata italiane”, - shprehet Çala. edenti. Quando la follia di conquista delle di truppe mercenarie reclutate dai catalani shqiptare nuk vendos ta rikthejë atë në Vlorë, Ajo thotë se shoqata ka bërë gati një projekt për popolazioni immigrate dall’Europa sembra- bizantini nelle guerre che costoro impegnava- por gjithsesi kostoja e shndërrimit të rrangallës ta vendosur këtë anije në anë të detit, si memo- va affievolirsi, alcuni tra gli esponenti delle no in Italia meridionale nel perenne conflitto në monument i takon qeverisë sonë. Nëse deri rial që do të përkujtojë të gjitha tragjeditë që popolazioni indigene del Nord America pen- con longobardi e normanni, hanno esitato in në fund të qershorit Shqipëria nuk do të kthejë kanë ndodhur në miljet detare që ndajnë Shq- sarono che potesse essere cosa buona quella stanziamenti di interi reparti, uomini stanchi një përgjigje të saktë, të shoqëruar me një pro- ipërinë nga Italia. “Do të vendosen fotografitë e di trovare un sistema per comunicare con jekt në lidhje me anijen, ajo do të shitet për tyre para se të merrnin këtë rrugë pa kthim”. di sangue e battaglie che, verosimilmente skrap, megjithëse u shpenzuan miliona dollarë l’invasore. Un certo Sequoia inventò dunque attratti e conquisi dalla struggente bellezza për ta nxjerrë nga fundi i detit dhe u bënë dh- Historia l’alfabeto Cherokee, ossia una serie di segni delle nostre donne del Sud, hanno fondato jetëra premtime për ta shndërruar në muze, në Anija e vogël luftarake “Katri i Radës” u nxor che potessero riprodurre i suoni della pro- paesi che ancora conservano il bilinguismo monument, në memorial. nga fundi i detit 12 vjet më parë, së bashku me pria lingua. Egli fondò anche un giornale, interculturale. Penso a Casalvecchio nel Sub 57 trupat që ndodheshin ende brenda saj. Më che veniva pubblicato nelle due lingue, Appennino da uno, ad esempio. Lì ancora si Familjarët 28 mars të vitit 1997, kjo anije me 120 persona quella inglese e quella Cherokee. C’è però Kryetarja e Shoqatës së Familjarëve të në bord kishte arritur të hynte në ujërat territo- possono respirare profumi e colori in disuso Tragjedisë së Otrantos, Pushime Çala tha dje riale italiane, por pak pasi i ishte afruar brigjeve una differenza sostanziale tra quel giornale altrove, che sono anche e soprattutto il frutto për “Shqip” se, kishte qenë ndërhyrja e sho- të Otrantos në Itali, u përplas me anijen luf- e il Suo, caro direttore. Che nel nostro caso del connubio biculturale. Il tempo, tiranno qatës që e shtyu vendimin e autoriteteve ital- tarake italiane “Sibila”. Për pasojë, 81 burra, non si tratta di colonizzazione, ma di tentativi come sempre, non consente a chi scrive di iane për ta asgjësuar “Katrin e Radës”. “Anija gra dhe fëmijë u mbytën, ndërkohë që prej 14 di ricerca di felicità da parte di un popolo, dilungarsi oltre, ma sarà mia premura incon- do të shkrihej këto ditë, por pas këmbënguljes vitesh gjykatat italiane zvarrisin gjyqin që është quello albanese, che nel corso dei secoli, sia trare ulteriori momenti di conversazione. Un sonë nuk u bë një gjë e tillë. Ka qenë deputeti i hapur nga familjet e viktimave për gjetjen dhe per vicissitudini legate a guerre e migrazioni Vlorës, Ardian Kollozi, i cili ka bërë një kërkesë dënimin e shkaktarëve të tragjedisë. sincero saluto e augurio di buon lavoro. pagina 21 Anno 9 n.2 Maggio 2011 Storia Grurë nga Vlora për popullin e uritur të Parisit Nga Fotaq Andrea, France e madh që shoqëroi katër stinë, tre prej të cilave dhe vendin e parë në marrëdhëniet tregtare do Pashain dhe Francën, aq sa në gusht 1792, i cilëson “me rreshje hiper të lartë”. Këtu ai ta zinte Austria. Christian Gut, Profesor Nderi Lasalle do të vritej nga njeri i paguar (nga ajmi nuk ka asgjë të bujshme. Jean Claude sheh zanafillën e shprehjes franceze “Je m’en në Ecole Pratique des Hautes Etudes të Parisit, Venediku) me dy të shtëna pistolete në rrugët e LFaveyrial, i pari dijetar që ka shkruar “His- fous comme l’an 40” (as që e çaj kokën si në në një “Inventar” të tij për “Korrespondencën e Prevezës, mu pranë shtëpisë. Është e njohur torinë e Shqipërisë” në shekullin XIX, në mori- vitin 40”, që do të thotë se jeta e njeriut s’ka konsujve të Francës atashuar në Durazzo (Dur- se shekulli XVIII solli ndryshime të dukshme në e fakteve dhe të dhënave konkrete që e bëj- kurrfarë vlere sikurse ndodhi në ato vite. Kup- rës) në vitet 1699-1726” vë në dukje se kjo ko- në raportin e forcave ekonomike, shoqërore e në veprën e tij një thesar më vete të shkencës tohet në këtë rast që dramaciteti i kësaj urie - në rrespondencë kishte në thelb një karakter treg- politike në Shqipëri, që çuan në lindjen e pa- albanologjike, parashtron me shumë qartësi e kufijtë e tragjikes, që i ka detyruar njerëzit të tar, veçse, në mjaft raste, ajo i tejkalon çështjet shallëqeve të mëdha shqiptare dhe në një fazë thjeshtësi një të vërtetë historike : “Më 1741 - hanin deri edhe kufoma e minj -, e rrit edhe më ekonomike dhe paraqet të dhëna të çmuara për të re zhvillimi të vendit. Dhe rol me peshë këtu shkruan Faveyral - Z. Boulle, konsull i Francës shumë vlerën e anijeve me grurë shqiptar nisur zakonet e vendit, institucionet vepruese, revol- luajti vetë ekonomia e mallrave, qarkullimi i në Avlonë (Vlorë), nisi nga ky port një sasi të drejt porteve franceze. tat dhe rolin e fesë. Duke iu drejtuar me letra tyre si brenda vendit, ashtu edhe jashtë kufijëve madhe gruri që ndihmoi në lehtësimin e urisë Le të shohim Shqipërinë e asaj kohe, të ministrave të tyre, që nuk kishin njohuri të thel- të tij. Historiografia shqiptare njeh në mesin e në Parisin e mbërthyer nga skamja”. gjysmës së dytë të shekullit XVIII. Hasim la në çështjet e Orientit, konsujt francezë jepnin shekullit XVIII një hop cilësor në zhvillimin e Një fakt i tillë, i shkëputur nga çdo kontekst pesë qytete të lulëzuara : Janinën, Mecovën, informacione nga më interesantet për ta paraq- qyteteve shqiptare, të shndërruara, siç e vumë dhe kuadër historik, jashtë rrethanave kohore Voskopojën, Vithkuqin dhe Shkodrën. Një nga itur gjendjen sa më realisht e konkretisht, gjë që re, në tregje të rëndësishme mallrash bujqë- dhe lidhjeve të hershme franko-shqiptare, do shkaqet e këtij lulëzimi, siç thotë Faveyrial, në mjaft raste i tejkalonte në saktësi edhe vetë sore e blegtorale, gjë që detyrimisht u shoqërua të përbënte ndoshta një kuriozitet më vete, është edhe vendosja e konsujve dhe nënkon- burimet zyrtare turke. edhe me një zhvillim më të madh ekonomik e apo një rast të izoluar, dhe asgjë më shumë. sujve të Francës përgjatë bregdetit shqiptar, Tregtia e qytetit të Durrësit në fundin e shek- kulturor të vendit në krahasim me shekujt e më- Mirëpo, nuk ndodh aspak kështu, po të mbahet duke nxitur në këtë mënyrë tregtinë e jashtme, ullit XVII dhe fillimin e shekullit XVIII karak- parshëm. parasysh historiku i këtyre marrëdhënieve me si një stimulues i fuqishëm për rritjen e pro- terizohet mbi të gjitha nga larmia e saj, si për I gjithë ky shndërrim në kah pozitiv do zanafillë tepër të largët, të pasur në ngjarje të dhimit të brendshëm, gjë që i detyronte njerëzit eksportet, ashtu dhe importet. Por rolin kryesor të mbështetej në dy boshte kryesore tregtie mëdha, të cilat kanë lënë vulën e tyre në his- t’i shtroheshin punës artizanale e bujqësisë dhe gjatë kësaj periudhe do ta luanin në këtë mes ndërkrahinore e ndërzonale, njëri bosht ver- torinë e të dy vendeve, që nga “Këngët e fam- t’i largoheshin luftës, konflikteve dhe anarkisë eksportet e drithit shqiptar. Nuk do të mbeteshin tikal, me skajet Shkodër – Janinë, dhe tjetri shme të Rolandit” apo eposit francez të kresh- pafund. Në fillim të shekullit të Iluminizmit të pas, për çudi, as pëlhurat apo cohët e leshta, bosht horizontal, me skajet Durrësin + Vlorë nikëve, që nga Topiajt, Balshajt, Buajt e Bastat ndritur francez, eksportimi nga Durrësi për në që jo vetëm importoheshin, pôr edhe eksporto- – Voskopojë + Vithkuq. Rishfaqen në këtë gjer tek marrëdhëniet e Ali Pashë Tepelenës me Francë llogaritej në 3000 kuintalë dyll, 15000 heshin. Ndonëse shpesh herë konsujt francezë mënyrë, si në periudhën e Skënderbeut, akset Napoleon Bonapartin, tek miqësia e Apolinerit kuintalë lesh dhe 60 ngarkesa anijesh me drithë. qaheshin për vështirësitë e qarkullimit të mall- vetikale dhe horizontale të domosdoshme për me Faik Konicën, tek angazhimi i René Pino- Vite më pas, Pukëvil, konsulli francez në Janinë rave, përsëri, në dokumentacionin e tyre, bie në bashkimin ekonomik e politik të vendit, por mbi nit, Justin Godardit, Nobelistit D’Estournelles do të pohonte se “megjithë ndalimet e Portës sy që portet shqiptare vizitoheshin përherë e më të gjitha nis të buthëtojë e lulëzojë shtresa e re de Constant dhe dhjetra figurave të shquara të së Lartë, eksportoheshin nga Durrësi e Vlora shumë nga anijet franceze, sidomos nga anijet shoqërore në qytete, borgjezia tregtare shq- popullit francez për të dalë në mbrojtje të etnisë me grurë, thekër, tërshërë e mil gjashtëdhjetë e Provansës që mbanin lidhje të rregullta me iptare. Por prapë, administrata turke, edhe pse dhe çështjes shqiptare në momente kyç të his- deri në njëqind anije tregtare, të destinuara një vendin e tyre, Durrësin dhe Italinë. Domosdo, e plogët dhe e rëndë, do të tregohej e aftë për torisë sonë. pjesë për Francën, një pjesë tjetër për Span- interesi këtu duhej të ishte shumë i madh nga të penguar tërë këtë zhvillim, do të ashpërsonte Me të drejtë studjuesi i mirënjohur Alain jën”. Dhe Pukëvil nuk mungon të japë shifra të dy palët, përderisa në mjaft raste Venediku dhunën dhe do të shfrytëzonte me mjeshtëri, Ducellier, në veprën e tij “Shqipëria midis Bi- konkrete : në Janinë, tregtarët francezë blinin ndërhynte për të prishur punë në këto lidhje dredhi e egërsi grindjet e vijueshme të parisë zantit dhe Venedikut në shekujt X-XV” nxjerr 6000 kuintalë dyll, 3000-4000 lëkurë bualli, tregtare, nisur jo thjesht nga cmira, por ngaqë shqiptare në përçarje e anarki. Dhe është pikër- në pah një element thelbësor që e ka vendosur 2000 kuintalë pambuk, etj. Në Mecovë, po këta vihej në lojë e në pikëpyetje vetë interesi i tij. E isht kjo përçarje, ushqyer nga tarafe e frymë ba- që herët vendin tonë në qendër të interesit të tregtarë francezë nxitën krijimin e një depoje në këto raste, Venediku i intrigave do dinte të jraktariste, dhe njëmijë vese që pasojnë, burimi botës bizantine dhe Evropës. “Shqipëria mes- shumë të madhe, duke këmbëngulur që tregtia thurte njëmijë e një plane e të kurdiste adminis- i negatives, që do të frenonte zhvillimin e vendit jetare, shkruan ai, nuk është një vend i varfër të bëhej vetëm me ta dhe jo me Mesinën, Anko- tratën turke për “t’ua mbledhur rripat” pashal- apo do ta vinte progresin, përherë të vonuar, (sic) : përkundrazi, janë avantazhet e saj që nën, Raguzën apo Triesten. larëve shqiptarë, duke i kundërvënë njërin ndaj nën hapa breshke. “Viktimë e fqinjëve të vet, nxisin lakmitë e huaja. Falë rolit të saj si ud- Në Arkivin e Shtetit në Tiranë, ndodhet një tjetrit, apo duke shkaktuar masakra e hedhur në e fuqive të mëdha, e historisë, Shqipëria është, hëkryq tokësor e detar, ajo është, duke filluar studim mjaft interesant i Valeri T. Papahaxhit veprim piratët e Ulqinit a të Sinesë. thotë Gilbert Gardes, edhe më shumë viktimë nga shekulli X, një treg në të cilin blerësit ital- “Voskopojarët dhe tregtia e tyre me Venedikun, E megjithatë, konsujt dhe tregtarët francezë, e vetvetes.” Historikisht, në të gjitha kohërat, ianë mund të gjejnë më afër se në vetë vendin etj. gjatë shekullit XVIII”. Duke u mbështetur ndeshur drejtpërdrejt me vështirësitë e ter- shkaku kryesor i dështimeve dhe prapambetjes, e tyre prodhimet tradicionale të Orientit, dhe në dokumentacionin e kohës vjelur në Arkivat renit, me mentalitetet krahinore retrograde, me i shpërdorimit të potencialeve njerëzore e mate- ëndrra e normanëve, sikurse e angjevinëve, e Ministrisë së Jashtme Franceze dhe në Arki- kundërveprimin e administratës turke dhe poli- riale ka qenë paria dhe klasa politike shqiptare, në vitet 1081-1280, është të bëhen zotër të vat shtetërore të Venedikut, autori vë në dukje tikën dredharake të Republikës së Shën Markut me mentalitet të theksuar tribal, konfliktual, këtij aksi tregtar themelor”. Pikërisht këtu, në se në fillim të viteve 1700, në Vllahi, Shkodër, do bënin me përkushtim, deri në fund, punën e grindës, sundues e përçarës. Pas periudhash Mesjetën e hershme, zë fill historiku i këtyre Elbasan, Voskopojë, Sjatistë, Janinë e Se- tyre, do ndihmonin me të gjitha fuqitë vëndin e të herë-herëshme lulëzimi, do niste kështu të marrëdhënieve, me lëvizjen e normanëve drejt lanik ndodhen mbi njëqind tregtarë, shumica tyre. I tillë është rasti i nënkonsullit të Francës humbiste shkëlqimin e vet, deri në venitje, Mesdheut dhe Shqipërisë, e cila shfaqej në atë të krishterë, të cilët ngarkojnë çdo vit lëkurë, në Shqipëri J.B.Lasalle në vitet 1784-1792, edhe shprehja e bukur franceze “Fier comme kohë, sikurse thotë studjuesi tjetër francez Jean mëndafshe e drithë. Anijet e transportit janë një “gjeni tepër aktiv dhe sipërmarrës i zoti” un Albanais - Krenar si shqiptar”, vetë sinteza Beraud Villars “një vend më evropian nga sot, përgjithësisht franceze, holandeze, angleze dhe siç e cilëson André Grasset de Saint Sauveur, e shekujve dhe e Evropës për figurën fisnike të më i populluar dhe më i pasur”. Kësisoj, lëvizja raguziane. Autori nuk mungon të citojë korre- që diti me mjeshtëri të punojë në pashalikun e shqiptarit. e anijeve tregtare me drithë nga Vlora drejt spondencë letrash midis konsujve dhe përfaqë- Janinës për interesat e Marinës franceze. Për

porteve franceze në mesin e shekullit XVIII suesve tregtarë, për zgjidhjen e problemeve vite me radhë, ai drejtoi me

∑ duhet parë qoftë në kuadrin e gjerë historik të konkrete dhe rritjen e besueshmërisë në lidh- sukses sipërmarrjen e furniz- ∑

er scoprire le radici e zbuloshe rrenjet marrëdhënieve midis dy vendeve, qoftë edhe jet tregtare. Po ashtu, ai mbështetet edhe në të imit të lëndës së drurit nga dell’albero gene- e trungut gjinetik P alogico bisogna T patjeter duhet te essere muniti di conoscenza jesh i paisur me dituri e ku- në aspektin konkret të tyre, mbi bazën e doku- dhënat interesante të konsullit francez Pukëvil trevat shqiptare për ndërtimin e coraggio, cose che a noi rajo, te cilat ne shqiptareve albanesi non mancano. nuk na mungojne. «Le stelle non si vergogna- «Yjet nuk e kane per turp te mentacionit të kohës dhe studimeve të autorëve për të theksuar lulëzimin ekonomik të Vosko- e anijeve franceze, sidomos no di sembrare lucciole, ma duken si xixellonja,por dhe anche le lucciole si onorano xixellonjat e kane per nder di sembrare stelle». te duken si yjet». të ndryshëm. pojës dhe lidhjet e saj të fuqishme me Venedi- fregatave. Në fakt, kishte vite ∑ ∑ Historiku i kryeqytetit francez, i këtij kun, e më pas me Vjenën, Hungarinë dhe Gjer- që marrëdhëniet tregtare të . Anno 8 . Distribuzione gratuita in: Mensile di attualità Mensile di attualità e ecultura cultura italo-albanese italo-albanese Albania, Australia, . numero 2 . . Belgio, Canada, Germania, metropoli të fuqishëm evropian e botëror që maninë. Francës me Shqipërinë ishin Direttore editoriale: Hasan Aliaj Grecia, Francia, Italia, . Giugno 2010 Anno 9 = Numero 2 = Maggio 2011 Stati Uniti e Svizzera ka luajtur rol madhor në historinë e Francës, Për të njëjtën periudhë, po aq interes paraqet përqëndruar edhe në prerjen e drurit të pyjeve shqiptare Giorgio Castriota Gjergj Kastrioti Gjergj Kastrioti Evropës dhe të njerëzimit, përmban gjurmë të edhe një kapitull i tërë i Grasset de Saint Sau- DirettoreScanderbeg editoriale: HasanSkenderbeu Aliaj Scanderbeg shumta vitesh urie, skamjeje dhe epidemish që veur në librin e tij “Udhëtim historik, letrar e destinuar posaçërisht për di Rembrandt i Rembrendit by Rembrandt l nostro “Scanderbeg” di Rembrandt van Rijn esi- nga Fotaq Andrea France ur Scanderbeg painted by the prominent paint- ste.Sede Si trova lì, neioperativa ricchi fondi del Museo delle presso Bel- : Hasan Aliaj er Rembrandt Harmenszoon van Rijn (1606 - ndërtimin e anijeve të rënda I le Arti di Nancy, capitale dei duchi di Lorena. Si kënderbeu” ynë i Rijn Rembrandit ekziston. O 1669) exists. It is over there in the rich inven- kanë goditur rëndë banorët e tij, si rezultat i piktoresk në Levant”, botuar në Paris më 1799. trova lì, ancora fresco, con la sua sensibile acquaforte, “ Është atje, në fondet e pasura të Muzeut të tory of the Museum of Fine Arts in Nancy, France, the con le tracce della planchette da cui fu ricavato ancora S Arteve të Bukura të Nansisë, kryeqendrës center of the Duchy of Lorraine. It is there, still fresh visibili.via E noi loFilippo toccammo come per salutarlo,Coridoni lo os- së dukëve të 23,Lorrenës. Është 00046 atje, ende i freskët, me with its sensitive etching, with still visible footprints kushteve klimatike të tejskajshme, dimra tepër Autori, pasi bën historikun e marrëdhënieve tregtare e ushtarake të Tulonit, servammo a lungo, sodisfammo la nostra sete, lo ammi- ravijëzimet e veta gravurore të ndjeshme, me gjurmët of the planchette from which it was made. And us, we rammo pieni di cenni d’affermazione silenziosi dei capi, ende të dukshme të planshetës nga është nxjerrë. touched it with our own hands as if greeting him, we alla presenza della conservatrice del Museo, la sig.ra Dhe ne, e prekëm me dorë si për ta përshëndetur, looked at him for long moments, we tasted it with thirsty të cilësuara si anije të rangut GrottaferrataSophie Harent. Per di più, (Roma)questo ritratto di Scanderbeg T el.e këqyrëm +39/3335912236 çaste të gjatë, e shijuam me sy të etur, e eyes, we admired him noding in aprovement in the pres- të ftohtë apo verë tepër të nxehta, rreshje përm- tregtare midis dy vendeve dhe jep një tablo non risulta sconosciuto agli amanti dell’arte albanesi. admiruam gjithë lëvizje pohuese e të heshtura të ence of the keeper of the museum Sophie Harent. This Eppure, è sorprendente sapere che la storiografia al- kryeve, në prani të konservatores së Muzeut, Zonjës portret of Scanderbeg is not uknown to the Albanian banese ha definito questo ritratto del nostro Eroe sem- Sophie Harent. Për më tepër, ky portret i Skënderbeut artlovers. However, the big surprise is that the Albanian bytëse, shkatërrime të lashtash, luftra, rrënime, të qartë politiko-shoqërore kryesisht në jug të të parë të arsenalit lundrues. plicemente come un’[email protected] anonima, di fantasia, prove- nuk është se është i panjohur për artdashësin shqiptar. histography has described this portrait of our hero as niente dalle profondità dei tempi non identificata, senza Mirëpo, çudia këtu është se historiografia shqiptare e only an anonymous portrait, as a fantasy, that has come che i misteri in essa contenuti fossero decifrati, seppur ka cilësuar këtë portret të Heroit tonë thjesht si vepër from the depths of an unidentified time period, undecif- pubblicata ovunque, ieri e oggi, perfino sulle cartoline anonime, fantaziste, ardhur nga thellësitë e kohërave ered from the mysteries that it carries on, even though rrethime e revolucione, shoqëruar të gjitha Shqipërisë, parashtron mendime për rrugët e Druri i prerë dhe i kuadratuar o i poster,[email protected] ultimamente anche a colori. e paidentifikuar, e padeshifruar nga misteret që ka it was published time after time, even it was made into In verità, il primo segnale utile all’identificazione mbartur, ndonëse e botuar lart e poshtë, dje dhe sot, greeting cards and posters recently in colour. di queso ritratto come uno dei disegni di Rembrandt lo madje edhe kartolinë e poster, dhe kohët e fundit edhe In fact, the first sign for helping to identify this këto me vdekshmëri në shifra të larta. Shumë zgjerimit të tregtisë nëpërmjet Prevezës, dhe e nisej nga Durrësi në sasi të riscontrammo nel Catalogo regionale “Dei libri d’arte me ngjyra. portrait as one of the drawings of Rembrandt was d’antichita [email protected] dal conte Cicognara” del 1821, Në fakt, sinjalin e parë për identifikimin e kësaj found in the regional catalogue “From the antique art dove al numero 2132, il nome del ritratto “Scanderbec” gravure si vizatim nga Rembrandi e hasëm në Katalogun books in possesion of count Cicognara” [Dei libri d’arte risulta elencato tra i “trentaquattro persoaggi storici rajonal “Dei libri d’arte d’antichita posseduti dal conte d’antichita posseduti dal conte Cicognara] of the year herë Parisi është kërcënuar nga uria, aq sa sheh këtë si një depozitë të fuqishme mallrash mëdha, aq sa kur filluan të ed eroici stampati da F.L.D. Ciartres”. Notammo nella Cicognara” (katalogu i veprave të artit antik, në zotërim 1821, with the serial number 2132, where the name of Direttoreserie di questi personaggi responsabile: – che in realtà sono trenta- Massimotë kontit Cicognara) të vitit 1821,Marciano ku në numrin rendor the portrait “Scanderbec” is found listed between “34 sei, secondo gli studi -, nomi famosi che hanno lasciato 2132, emri i portretit “Scanderbec” figuron i radhitur historical and heroic figures stamped from the F. L. D më 1795, Komuna do të urdhëronte mbjelljen të provincave të Turqisë evropiane. Vërtet ai i shterronin rezervat e pyjeve impronte nella storia mondiale, quali Attila, Barbaros- mes “tridhjetë e katër personazheve historikë e heroikë Ciatres”. sa, Timur Leng, Dioniso, Atabaliba re del Perù, Archi- stampuar nga F.L.D. Ciartres. “Vërejmë në serinë e këtyre It is observed in the series of these characters – Proprietariomede, Pitagora, Diogene, ed Platone, editore: Socrate, Sulejman, Marciano personazheve - që në faktjanë Mediaservice tridhjetë e gjashtë, në which from the reasech there are in fact, - all famous Thomas More, Gaston de Foix, Scanderbeg, Cadamosto, bazë të studimeve -, emra të njohur që kanë lënë gjurmë names that have left their marks in the history of the me patate të Kopshtit të famshëm të Tuilërive, njeh këtu rolin kryesor Venedikut, në tregti si- pranë bregdetit shqiptar, u fil- Aristotele, Nogai il Grande di Persia, Nangasaki, l’im- në historinë botërore, si Atila, Barbarosa, Timurlengu, world, like Attila, Barbarossa, Timur the Lame, Dionis, peratore del Giappone, Empedocle, Faust, Saladino ecc Dionisi, Atabalipa mbreti i Perusë, Arkimedi, Pitagora, Atabalipa the king of Peru, Archimedes, Pythagoras, ecc. È vero che la maggiordi parteMassimo di questi personaggi Diogjeni,Marciano Platoni, Sokrati, Sulejmani, Tomas Mori, Diogenes, Plato, Socrates, Suleiman, Thomas More, mu në kërthizë të kryeqytetit francez. Janë të kurse në politikë, por nuk e përjashton edhe ro- lua prerja në thellësi të vendit, (21 ritratti) sono disegni di Claude Vignon (1593-1670), Gaston dë Fua, Scanderbec, Kadamosti, Aristoteli, Gaston de Foix, Scanderbeg, Cadamosto, Aristotle, The uno dei pittori francesi esponente dello stile barocco, il Nogai i madh i Persisë, Nangasaki, mbreti i Japonisë, great Nogai of Persia, Suleiman, Nangasaki the king of Hanno collaborato:più famoso all’epoca di Luigi XIII. Empedokli, Fausti, Saladini, etj. etj. Japan, Empedocles, Faust, Saladin etc. njohura skenat e mjerimit parizian nën penën e lin e Francës, veçanërisht të krahinave jugore të por kjo e bënte transportin e Gsegueiovanni a pagina 17 Armillotta,segue Maria a pagina 17 Teresa Carnevallisegue a pagina 18 Viktor Hygoit me shokë, personazhet e tij që de- saj, në veprimtaritë komerciale detare me portet lëndës drusore të vështirë e L’Albania e Shqiperia Pisani, Albania tyrohen të vjedhin një copë bukë, të thahen në e Levantit, shtrirjen e këtyre marrëdhënieve me kosto të lartë për mungesë il movimentoS tefan Kdheume, levizja Saimir Lojla,and Moikom the free Zeqo, 'Albanët me libero e lire e movement Famë këmbë nga të pangrënët e sëmundjet, gjer edhe deri në More e Rumeli, që arrijnë t’i sigurojnë të rrugëve të komunikimit. La- e senza vistoPavli Haxhillazi,pa viza Gezim Llojdia,without Andrea visas Llukaninë Mijëvjeçarë' norevole Presidente della Commissione humë i nderuari President i Komisionit reatly honored president of the Europe- Europea, gentile José Manuel Barroso, Europian, i dashur José Manuel Barroso. an commission, dear Jose Manuel Bar- salle, i paepur me vështirësitë Unë ju përshëndes miqësisht nga Vlora pagina 2 te Gishtoja popullor i folklorit francez, që brak- Marsejës “suksese të shkëlqyera në tratativat e O vi saluto amichevolmente da Valona e S G roso I greet you from Valona and wish vi faccio i miei migliori auguri. dhe juTraduttrice: uroj gjithë të mirat. Besianayou all the Polovinabest. Ringraziandovi per l’appoggio a noi dato tiset në mes të pyllit së bashku me të vëllezërit, saj”, sikurse shprehet autori. dhe intrigat e tregtarëve grekë, desidero informarvi che sta per compiersi un Duke ju falenderuar për mbështetjen e By thanking you for the support you have anno dalla felice inaugurazione del mio proget- dhënë du t’ju informoje se po mbushet gati një given, I would like to inform you that it is has to “100 passi versoDirezione, l’Europa” avvenuto a Pogra- redazionevit nga inaugurimi i esuksesshëm amministrazione: i projektit tim been almost a year via since theCavour successful in- 21, 00044 dec, sul lago di Ohr, un progetto che ha conqui- „100 hapa drejt Europës“ zbatuar në Pogradec, auguration of my project, “100 steps towards Il contributo nga vetë prindërit e tyre, ngaqë s’kishin me se Një tjetër studjues, Auguste Dozon, konsull të cilët përpiqeshin të dërgonin stato non solo i cuori e le menti dei residenti e në liqenin e Ohrit-- një projekt ky që fitoi jo Europe”, implemented in Pogradec, a project dell’intera regione, ma anche dei nostri grandi vetëm zemrat dhe mendjet e banorëve të qytetit that won not only the hearts and minds of the degli albanesi al amici europei qualiFrascati Vaclav Havel, Imre Ker(Roma).- e të gjithë rajonit,Tel. por edhe069416366, të miqve tanë të habitants fax of the city 0662276721, and the whole region, but e-mail: t’i ushqenin. Një skamje e tillë e detyronte vetë nderi i Francës në Janinë, që ka trajtuar në drurin e prerë në Maltë e Na- tezs, Heinz Fischer, Werner Faymann, Benita mëdhenj europian si Vaclav Havel, Imre Ker- also those of our most important friends in Eu- Ferrero Waldner, Michael Spindelegger, Peter tezs, Heinz Fischer, Werner Faymann, Benita rope such as Vaclav Havel, Imre Kertezs, Heinz risorgimento italiano Balatzs, Doris Pack e Hannes Swoboda ecc... Ferrero Waldner, Michael Spindelegger, Peter Fischer, Werner Faymann, Benita Ferrero che classificarono l’evento come il migliore [email protected], Doris Pack e Hannes Swoboda etj... të Waldner, Michael Spindelegger, Peter Balatzs, mbretin Luigji XVI të shpërndante me dorën mjaft shkrime çështje të historisë, gjuhës dhe poli, arriti të lidhet fort me Pa- dei mezzi per il raggiungimento dell’obiettivo cilët e klasifikuan atë si mjetin më të shkëlq- Doris Pack and Hannes Swoboda etc, who clas- pagina 4 proposto dallo slogan “Riuniamo l’Europa at- yer në përmbushjen e slloganit „T’a bashkojmë sified it as the best way to fulfill our slogan “To traverso la cultura”. La realizzazione di questo europën nëpërmjet kulturës“. unite Europe through culture”. e tij ndihma për të uriturit. Këtë uri - që do etnografisë shqiptare, në një “Shënim statistikor shain e Janinës, “që dinte të progetto ha fatto in modo cheRegistrazione venisse proposta Për këtëdel projekt Tribunaleunë tashmë jam propozuar civile For thisdi project Velletri I have been nominated n. to 11/2003 la mia candidatura per il premio “European për marrjen e cmimit „European Citizen Prize“, receive the “European citizen prize” award, an Citizen Prize”, consegnato dal presidente del cmim ky që e jep presidenti i EU Parlament në award given out by the president of the EU Par- parlamento europeo a Bruxelles. Bruxelles. liament in Brussels. Kujtese dhe të godiste Parisin edhe në vitet 1740-1741 -, e tregtar” thekson se në shekullin XVIII dhe vlerësonte njerëzit me talent”. Nel quadro dell’inaugurazione del progetto Në kaudër të inaugurimitdel të këtij projekti25/6/2003 Within the inauguration of this project I ho avuto il piacere e l’onore di ricevere una let- unë pata kënaqësinë dhe nderin të marrë dhe had the pleasure and honor to receive a letter tera da voi in cui Lei, gentile amico, assieme al një letër nga ana juaj në të cilën ju i dashuri from your part in which, you my beloved friend, mirenjohje Ai i fitoi zemrën pashait, madje gradimento delle mie idee e dei miei concetti Mik bashkë me kënaqësinë qe ju sollën idetë together with the pleasure that these ideas and ka parasysh murgu historian Faveyrial tek për- gjatë epokës veneciane, “tregtia e Prevezës me mi scrivevaPërkujdesja alcune delle sue idee sull’identità grafike: dhe konceptet Bujar e mia më derguatKaroshi edhe disa ide (M&Bconcepts brought - Botime to you, send me some dhe of your Studio përGrafike) Nenen përfitoi dhe nga mbështetja e e l’unione dell’Europa. tuajat mbi identitetin dhe bashkimin europian. own ideas about the identity and the EU. mend grurin e Vlorës. Francën paraqitej në një nivel të kënaqshëm”, segue a pagina 19 Tel. 00355segue 4 a 22pagina 33 19 283 / 00355segue a pagina69 20 19 68 603 pagina 9 Studjuesi Emmanuel le Roy Ladurie, duke u porse nuk do të ndodhte kësisoj në shekullin tij financiare për krijimin e një ndalur konkretisht në skamjen e tmerrshme të XIX, kur dy të tretat e eksporteve dhe importeve “monopoli” drusor. Përfitimet Shtypur në shtypshkronjën “Grafitec Albania”, Tiranë këtyre viteve, paraqet si shkak kryesor të ftohtin shqiptare do të bëheshin nëpërmjet Triestes, ishin të mëdha për Lasalin, Cultura Anno 9 n.2 Maggio 2011 pagina 22 Shqipëria vrapon Dardania e zemrës sime drejt Europës, por Nga Baki Ymeri, Bukuresht nuk e harron të është poet, prozator dhe eseist. U lind më “Derisa Tudori natëronte në Tërgovishte, treq- Mihai Antonesku 1951 në Drobeta Turnu Severin. Pas studime shkuarën ind shqiptarë të armatosur qëndronin në Shpati- të liceut debutoi më 1977 me rrëfimin Shishja e shampanjës, ndërsa më 1988 me romanin historik Pesë kapitenë. Në ndërkohë ka botuar 17 vëllime (poezi, rrëfime, jet e Kotroçenit, duke e pritur të kthehet.” Me Nga Diego Minuti këtë moto hapet faqja e parë e librit prej 130 romane). Është një nga dashamirët e panumrët të kulturës shqiptare, prezent në otët vijnë në fund të një bisede të bërë faqesh të poetit dhe eseistit rumun, Mihai An- disa antologji të përbashkëta si dhe në antologjinë Bukuria e bukurive /Frumusetea Lpërpara një mikrofoni dhe një teleka- tonescu, “Dardania e zemrës sime”, që del në frumusetilor (Bukuresht, 2008). Është anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë mere. Pak fjalë, të mbytura nga mallëngjimi: dy gjuhë: shqip dhe rumanisht. Në korpusin dhe i disa shoqatave tjera rumune, bashkëpunëtor revistash të ndryshme letrare, lau- ‘’’Italia ka qenë dritarja që ndriçonte mbi editorial të këtij libri, autori deshifron vlerat le- reat i një serë shpërblimesh letrare, autor i një numri të konsideruar reçensionesh shpresën tonë”. Laureta Petoshati është një trare të një numri të konsideruar shkrimtarësh të shkrimtarëve shqiptarë të botuar në gjuhën rumune. Bibliografi: Pesë kapitenë gazetare shqiptare, e kthyer për të punuar nga Kosova, Shqipëria dhe diaspora shqiptare. (roman, 1998), Filozofi nga Arindi (roman, 1988), Ditar nga shtëpia e djallit (ro- në Vlorë, mbas dhjetë vjetëve të kaluar në Hobi i Mihai Antonescut janë librat, kuajt, gratë man, 1994), Si gjethi dhe si kullosa e pranverës (roman, 1994), Panduri i fundit New York. Është ajo që kujton se si Italia dhe ujqit. Sipas tij, “Me besnikëri ndaj miqësisë (roman, 1996), Kujtesa e shenjave (ese, rrëfime, poema në prozë, 1997), Poema dhe informacionet e saj ishin për shqiptarët dhe zemrës, dashuria ime janë librat e kombeve të mbrëmjes (1998), Ardhmëria në gjunjë (roman, 1998), (Poema malli e shpate që jetonin nën një nga diktaturat më të dhe tejmatanë tyre deti i Danubit deri ku re- (1999), Dalai mi (roman, 2000), Batakanda (roman, 2001), Poema klandestine rënda dhe më të errëta komuniste, diçka këtin zemra e Ilirisë së lashtë, për fisërim dhe (2003), Kroi i tretë (roman, 2003), Skelë për dashuri (roman, 2005), Hija e zbetë që i bënte ata të kuptonin se ekzistonte një pavdekësi, si dhe drita dhe terri i ditës së sotme e kohës (përralla dhe shënime tjera letrare, 2006), Engjëlli i macës së zezë (roman, botë tjetër përtej detit të tyre. Ose mbrapa e të nesërme, përgjithëkund dhe përgjithmo- 2007), etj. maleve të tyre, që mbeten mjaft të bukura, në.” Kjo vepër reçensionesh rumune për vlerat pavarësisht ankthit të përgjithshëm për të e shpirtit shqiptar del në dritë në bashkëveprim sim për t’i kuptuar shkallët e fisërimit me një për afirmimin e Kadaresë në gjuhën rumune), ndërtuar kudo, shpesh duke shpërfillur me BashkësinëKulturore të Shqiptarëve të Ru- popull të urtë e të mençur që u ofroi përkrahje, dhe tre emra të admiruar gjithandej në botën e edhe normat më elementare të sigurisë, për manisë dhe redaksinë e revistës Shqiptari, duke strehim dhe mikpritje rilindësve tanë. letrave të miqësisë së Kosovës me Rumaninë: të mos folur për rregullat e estetikës.. Shq- patur për këshilltar të librit Dr. Luan Topçiun, Dashuria ime janë librat e kombeve, thekson Dr. Luan Topçiu, Ana/Sherban Tabaku dhe au- ipëria e 2010 është një vend që pavarësisht redaktor Dr. Xhelku Maksutin, lektor Adriana Mihai Antonescu në një dorëshkrim të tij, duke tori i kësaj parathënjeje. Se sa e don Mihai An- të gjithave, nuk arrin, në gjeneratat e saj që Tabakun, ndërsa autor të parathënies autorin e shtuar se Kosova është Dardania e zemrës sime. tonescu Kosovën dhe Shqipërinë, shkrimtarët vendosin – bijtë e kohës së komunizmit kanë këtij shkrimi, të cilën po e japim në tërësi: I vetmi popull në botë, i fisëruar me rumunët shqiptarë dhe gjuhën shqipe, mund të bindeni një vetëdije të copëtuar dhe të tërthortë -, përmes linjës dako-trako-ilire, është populli shq- duke e shfletuar këtë libër! për të fshirë të shkuarën, për të lënë mën- Shkallët e fisërimit iptar, thekson revista Dacia magazine në njërin Nga përmbajtja: Miradije Ramiqi: Shpirti i janë frikën që ngujonte mendjet më përpara Mendime rumune mbi vlerat shqiptare dhe nga numrat e saj (2005). Një poet rumun me dyfishtë i mbretëreshës Teuta, Sali Bashota: edhe se trupin. Brigjet e detit dhe fushat janë vlerat e kulturës në kontekstin e dialogut evro- prejardhje hebraike, Toma George Maiorescu, Frymëmarrja e fjalës në gjerësinë e shpirtit, Sa- akoma të përdhosura nga qindra bunkerë të pian. Gjermanët dhe rumunët gjithmonë kanë boton në vitin 1959 antologjinë e parë të poezisë bile Keçmezi-Basha: Anatomia e dashurisë shq- ndërtuar, shpesh në vende, ku duket se shkruar me admirim për Shqipërinë, për histo- shqipe në gjuhën rumune, duke theksuar në para- iptare dhe themelimi i fjalëve, Ibrahim Kadriu: ka munguar logjika, në pritje të një armiku rinë, gjuhën, traditat dhe kulturën tonë. Mihai grafin e parë të parathënies se “Shqiptarët kanë Rikthim në kremtet e mënjanuara, Ibrahim Ber- që nuk do të vinte kurrë. Meqenëse për të Antonescu, autori i këtij albumi vështrimesh zhvilluar beteja shekullore kundër serbëve dhe isha: Drita e përjetshme e shpirtit shqiptar, Sabit shkatërruar këtë monument të idiotësisë do kritike është një observator fin, i cili lexon, dëg- grekëve për të mbrojtur identitetin kombëtar.” Rrustemi: Eleganca e ligjërimit poetik, Basri të duhej një bankë me para, këto ndërtime jon dhe shkruan. Ai është njëri nga dashamirët Kosova, Moldova dhe Bukureshti. Marius Qelaru Çapriqi: Syri i gjumit mbi krojet e Kosovës, Jeton të vogla të shpifura qëndrojnë po aty, madje më të sinqertë të kulturës shqiptare, siç janë nga Moldova boton disa antologji kushtuar letër- Kelmendi: Drita e fjalëve, Kostaq Duka: Qetësia pranë një vile dinjitoze të ngritur me paratë kohëve të fundit edhe Marius Qelaru, Monika sisë shqipe, duke i dhënë prioritet edhe në faqet e tejdukshme e ndjeshmërisë, Ali D. Jasiqi: Ko- e dërguara të një emigranti. Mureshan, Florentin Popesku, Viktoria Milesku, e revistës prestigjioze “Carmina Balcanica”. Po- sova e akrepave të kohës, Albina Idrizi: Hija e Në Vlorën – që pasqyrohet mbi një det që Luçian Gruia etj. Tudor Vladimirescu kishte ad- etesha Monika Mureshan boton librin me vësh- kullave dhe besnikëria e hijeve, Sadik Krasniqi: mund të jetë Eldorado i saj – askush nuk mirim të jashtëzakonshëm ndaj arnautëve të tij trime kritike “Kosova letrare” (2010), një vjet Syri për një lot të madh sa Kosova, Fatmir F. Sa- harron, kushdo që mund të jetë mbi 30 vjeç që e shoqëronin dhe mbronin me trimëri dhe pas mbajtjes së tryezës së parë të miqësisë së lihu: Drita e brendshme e fjalëve, Merita Bajrak- nuk mund ta fshijë frikën e vazhdueshme, besnikëri, për të cilët M. Antonescu thekson atë Kosovës me shkrimtarët rumunë. Të gjitha këto tari McCormack: Vargje për luftëtarë dhe engjëj, mbytëse, që ndante familjet dhe që e vinte që thamë më lart, se derisa Tudori natëronte në justifikojnë etjen rumune për kulturën shqiptare Jusuf Zenunaj: Kënga e zjarrit të dashurisë ndaj njërin kundër tjetrit.. Mbi të gjithë përgjonte Tërgovishte, në Shpatijet e Kotroçenit të Buku- dhe nevojën për njohje, afrim dhe afirmim. atdheut dhe lotit, Besa Salihu: Kosova, hëna ime fuqiplotë Sigurimi, policia e fshehtë e diktato- reshtit, 300 arnautët e tij e prisnin me padurim Është i panumërt numri i reçensioneve e pushkatuar pas shpine, Nuri Plaku: Zjarre dhe rit Enver Hoxha, që kishte ngritur mbi jetën që të kthehet. Por s-u kthye më ngase fanariotët të eseistëve rumunë kushtuar veprave të kambana, Sarë Gjergji: Ide për flakjen e vet- e shqiptarëve një rrjet të dendur kontrollesh e likuiduan në pabesi. Ion Heliade Rëdulescu shkrimtarëve shqiptarë, reçensione të botuara misë, Ramadan Mehmeti: Në brigjet e harresës (paguante rregullisht 800 mijë persona, një dhe Gheorghe Bariciu shkruanin me admirim në revista të ndryshme letrare si Vatra, Viaţa dhe ujërat e kujtesës, Remzi Limani: Pomat e e katërta e popullsisë), që bëheshin edhe për Naum Veqilharxhin dhe Abetaren e tij. Mi- de pretutindeni, Convorbiri literare, Cronica, natës dhe përjetësia poetike e Dardanisë, Leom: brenda familjeve, kur dikush kishte ndonjë hai Eminescu e admironte familjen Gjika dhe Poezia, Oglinda literară, Revista nouă, Climate Bota si një dhuratë hyjnore, Jusuf Zenunaj: aparat radioje dhe arrinte të kapte valët e thoshte se sipas mendimit të tij: “Gjuha shqipe literare, Impact literar etj. Kush është Mihai Në hijen e shtëpisë prej guri, Sanije Gshi: Po- transmetuesve italianë duhej ta bënte këtë është gjuha më fleksibile në botë.” Bogdan Antonescu dhe kush i përkthen sot shkrimn- dium ndërmjet dy milenumeve, Rizah Sheqiri: gjë kur ishte në shtëpi vetëm, sepse për të Petriçeiku Hashdeu theksonte se “Shqiptarët tarët shqiptarë në gjuhën rumune? Shqiptarët i Dashuria si instanca e parë e dritës sonë, Fe- përfunduar në burg – kujton me hidhërim nuk janë fis me ne ruumunët por janë vëllezërit përkthejnë rumanisht dy emra të ngarkuar me hmi Kelmendi: Njeriu i dheut në përjetësinë e Prefekti i Vlorës, Halili – mjaftonte edhe tanë, vëllezër të mirë të të njëjtit gjak.” Nikolla komplekse konfesionale që vërtitetn në kotarin Dardanisë, vlerësime tjera mbi disa antologji të një fëmijë fare i vogël, në kopsht ose edhe Jorga, dijetar i famshëm rumun me renome e interesave personale: njëri gjeolog (Kopi përbashkëta, si dhe mendime mbi poezitë e Aki duke lozur me shokët e tij, të thoshte se gjy- ndërkombëtare, thoshte se “Shqiptarët janë Kyçyku), dhe tjetri kryeredaktor i revistës së Podrimjes, Sabri Hamitit, Nexhat Rexhës, Mu- shi, ose babai apo edhe një vëlla më i madh, kushërinjtë tanë të gjakut.” Janë shprehje të mykur të Oana Manolescut, “Miku i shqiptarit” hamet Kërveshit, Arif Molliqit, Halil Haxhosajt, dëgjonte transmetimet në një gjuhë, të cilën përmendura edhe më parë, që vlen t’i ripërsëri- (Marius Dobresku, i cili ka vetëm një meritë, Radije Hoxhës etj. ai nuk e kuptonte. Dhe, kur hyri televizioni dhe u mor vesh që mjaftonte vetëm një kabllo elektrik për të bërë antenën për të kapur pamjet “me miza”, por Një Universitet privat për klasën e ardhshme drejtuese që ishin përsëri pamje, të rinjtë e asaj kohe, Nga: Diego Minuti moshë. Arta Musaraj në Vlorë është shumë e i përket mjeteve ndihmëse të didaktikës, qoftë kujton Rinald Bezhani, Drejtor i Bordit të Uni- njohur, jo vetëm për meritat e saj akademike, dhe thjesht të logjistikës – thotë duke treguar versitetit “Pavarësia”, rrezikonin shumë, për asti ka një shumë të madhe parash për tu por edhe për faktin se i është kundërvënë insti- laboratorët e informatikës dhe sallat e posaçme shembull, për të parë mbrëmjet e Festivalit Bhedhur: për të investuar disa milionë euro, tucionit universitar vendor dhe në mënyrë ko- për studentët e arkitekturës – nuk janë aspak të Sanremo-s. Ishte Ligji 55 që i dënonte këto për një Universitet privat, nga i cili të do dalë kla- herente, ka lënë universitetin shtetëror të qytetit të stërmëdha, sepse lëvizim në optikën e arsy- gjëra si të ishin veprimtari armiqësore, dhe sa e ardhshme drejtuese e Shqipërisë . “Basti” ku jepte dhe vetë mësim. Po cilat janë prob- etimit të asaj se çfarë do të jetë e ardhmja e Uni- dënimet ishin të rënda, madje deri në tetë është hedhur nga Universiteti Pavarësia i Vlorës lemet e një universiteti shtetëror në një shoqëri, versitetit. Në ndjesinë e asaj që nëse studentët, vjet burg, sigurisht që këtë dënim duhej ta (ne jug të vendit) që në qarkun e pak viteve, është që nuk ka dalë tërësisht nga moçali, në të cilin në harkun e pak viteve, do të jenë edhe dhjetë vuanin dhe familjarët, në kufijtë e punëve të ideuar, projektuar dhe realizuar, qoftë në pjesën e la regjimi komunist? herë më shumë se sot, ne jemi gati për këtë.” detyruara, kërcënimeve, heqjen e të drejtave. didaktike, qoftë në atë logjistike. Që sfida është “ Të thuash që janë shumë dhe të ndërli- Në Shqipëri, në vendin me një demokraci, që Shqipëria i paguan, kështu, akoma një haraç e projektuar drejt së ardhmes, këtë e dëshmon kuara, nënkupton thjesht të mos shikosh realite- nuk ka arritur akoma pjekurinë e duhur, ndodh shumë të rëndë të shkuarës së saj në diktat- përzgjedhja e fakulteteve që janë ngritur dhe që tin – thotë rektorja – E dinim që të fillosh nga që një sipërmarrës i suksesshëm, në moshë të urë, sepse edhe sot është një argument që fërgëllon mbi gjithçka: politikën, ekonominë, pasqyrojnë nevojën e Shqipërisë për të dhënë, asgjëja dhe të vendosësh objektiva ambiciozë re, vendos që të investojë jo në një ndërmarrje marrëdhëniet shoqërore, kulturën. Tashmë nesër, struktura të reja e mbi të gjitha elementë ishte e vështirë. Por ajo çfarë kemi bërë dhe që jep të ardhura të sigurta, por në një nismë vendi duket se është përfshirë nga një pan- të rinj në gjendje për ti drejtuar ato struktura. çfarë kemi arritur, na ngushëllon: jemi në rrugë që prodhon kulturë. Ardian Zykaj, Presidenti i gopësi për dije: ka etje për kontakte, për eks- Sot, kur akoma Universiteti Pavarësia (që do të të mbarë.” Didaktika e një niveli të lartë, por Universitetit, duke ju përgjigjur pyetjes se përse periencë, ka nevojë për tu ballafaquar, për të thotë pavarësi, pasi këtu u deklarua pavarësia e edhe një logjistikë ( edhe në termat e sigurisë) e ka bërë këtë zgjedhje, me shpoti të thotë shkuar në Europë, por jo si një e pranuar, por Shqipërisë) hedh hapat ka më shumë se 260 tërësisht e panjohur në këto anë të botës, në vetëm: Vlora është qyteti im, këta të rinj janë e për tu futur dhe për të zënë vend me dinjitet studentë, një numër i përcaktuar që tashmë për çdo rast lehtëson punën për vetë faktin se Uni- ardhmja jonë. Nëse ne të rriturit nuk krijojmë të plotë. Dhe mbështetet mbi të gjitha tek të tu dyfishuar vitin që vjen, me një ecuri pozitive versiteti është ndërtuar tërësisht rishtazi, kështu mundësi për ngritjen shoqërore e profesionale rinjtë e saj, thotë Ministri për Teknologjinë edhe për të ardhmen. që të gjitha zgjidhjet që janë ndërmarrë kanë do të thotë se kemi dështuar. Dhe nuk janë dhe Informacionin Genc Pollo, që nuk e fsheh “Zotimi është i madh, do të thosha i paku- qenë të lehta për tu zbatuar. fraza të gatshme të tij, sepse me rastin e ak- që ka ambicie të madhe, projekte të mëdha, fishëm, por në qoftë se beson në një gjë, asgjë Rinald Bezhani është Drejtor i Bordit të Uni- tiviteteve që organizon Universiteti Pavarësia, që mbështeten mbi vetëdijen se njerëzit e tij nuk të duket e pamundur” - thotë redaktorja versitetit, por në të vërtetë, është ai që e ka ai është gjithmonë në resht të parë, i ulur mes janë gati të vendosin disa objektiva dhe madje Pr.Arta Musaraj, me një jetëshkrim akademik sendërtuar projektin. studentëve, i veshur si ata. Një president uni- janë në rrugën e realizimit të tyre. mbresëlënës, pavarësisht se është tepër e re në “ Zgjidhjet që kemi ndërmarrë, qoftë për sa versiteti me xhinse dhe bluzë polo. Përktheu: Laureta Petoshati pagina 23 Anno 9 n.2 Maggio 2011 Cultura

Nga: Agim Xh. Dëshnica, Boston MA. 60 vjet më parë

as pyetjesh e kërkimesh të shumta, aty nga viti P1993, buzë lumit Erzen, nën një kodrinë afër Mesnata e ftohtë e një pushkatimi barbar Urës së Beshirit, u zbulua një gropë me eshtra nuk është bërë gjyq dhe këtë e them pasi nga py- vrau në tortura dhe e hodhi nga dritarja. Shkuan i përkushtuar në shërbimin human të mjeksisë, njerëzish. Ç’qe ajo gropë? Prania e grave të për- etja që bëhej nga zyrat e Ministrisë së Brendshme, vite dhe sadisti i “terrorit të kuq”, u dergj në shtrat duhej të vritej si “terrorist”, pa gjyq e pa faj. zishme dhe e burrave të tronditur, tregonte se nuk ata janë çuar direkt në vendin e pushkatimit dhe i vrarë. -Petro Konomi, 30 vjeç. U lind në Kajro. ishte gjetur një tumë ilire, por një varr i përbash- nuk është lënë kohë për gjykimin e çështjes..“ -Anton Delhysa, 47 vjeç. U lind në Prizren, Kreu studimet e larta në Turqi në Robert Kolezh, kët, varr makabër i vitit 1951. Nga shenja të ndry- Pra, asnjë seancë gjyqësore nuk u zhvillua. Nuk specialist ndërtimi, kreu me përfundime të shkëlqy- mandej në Akademinë Ushtarake në Itali. Gjatë shme ata njohën mbetjet nga trupat e 22 njerëzve u dëgjua as prokurori, as gjyqtari. Mungonin era Shkollën Teknike të Fulzit. Njihet si drejtues luftës përkrahu Frontin N.Ç. Pas luftës u emërua të dashur, të pushkatuar në mesnatën e 26 shkurtit dëshmitarët dhe avokati. Viktimat, të lidhur me i punimeve për ndërtimin e Shkollës Amerikane në ATSH. Edhe ky punonjës ëngjëll, duhej lidhur 1951, të lidhur tok me tela me gjemba, midis tyre tela me gjemba të kohës së luftës, i hipën në një në Golem të Kavajës, të ShkollësTeknike të Fulzit me tela, për t’u vrarë. dhe një vajzë. Oh tmerr! Përse i vranë ata? kamion. Jonuz Kacelin të vdekur nga torturat e dhe të Ambasadës Amerikane në Tiranë. Pas -Niko Lezo, 50 vjeç. U lind në Delvinë. Ki- Nuk do të mjaftonin vrasjet e shumë patriotëve, hodhën nga dritarja. Askush prej tyre nuk u njoh luftës drejtoi punimet për për ndërtimin e fabrikës mist. Zotërues i disa gjuhëve të huaja. Ka kryer pa gjyq e me gjyq, që nisën qysh nga nëntori i me vendimin. Në mes të natës, kur era e maleve së sheqerit në Maliq, për spitalin në Gjirokastër, Universitetin e Tuluzës. në vitin 1921. Më 1923, vitit 1944, kur sadisti Mehmet Shehu, i njohur për ulurinte si mallkim, i pushkatuan barbarisht të për fabrikën e tullave ë Vorë etj. Për punën e tij, u ngriti të parin laborator kimik.në Tiranë. Po atë vit epitetet “terror i bardhë”, “terror i kuq”, në vitin gjithë ashtu siç qenë, të lidhur tok. Kur krismat dekorua edhe nga Presidiumi i Kuvendit Popullor, zgjidhet deputet i Delvinës. Më 1940 arrestohet e 1949 do të shprehej: “Ne duhet ta ashpërsojmë e armëve pushuan, u dëgjua britma e dhimbshme së fundi edhe me pushkatim… internohet në Ventotene. Pas luftës punon sërish luftën kundër armiqve të pushtetit tonë, të vrasim e një gruaje: “Ç’i paskam bërë perëndisë!“ Ishte -Haki Kodra-, 30 vjeç. U lind në Dibër të kimist në laboratorin, tashmë nën vartësinë e Min- njerëz që të mundemi të përballojmë situatën.” Sabihaja! Plumbi nuk e kishte kapur! Atëhere Madhe. Pasi u diplomua për ekonomi në Uni- istrisë së Shëndetësisë. Ky themelues i paharruar Viti 1951 qe një kohë, kur shumë qytetarë të zh- ushtarët u sulën dhe ia shuan jetën, duke e qël- versitetin e Zagrebit, u kthye në Dibër, ku ngriti i laboratorit të parë shqiptar, duhej pushkatuar pa gënjyer shpresonin, se pas prishjes me jugosllavët, luar egërsisht me kondakët e pushkëve. Pas disa një biznes të madh, por u luftua nga serbët, ndaj mëshirë. do të ndodhnin ndryshime të thella. Ata që kishin çasteve britma pushoi. Ndihej vetëm ulërima e u largua dhe u vendos më 1940 në Tiranë. Pas -Pandeli Nova 59 vjeç. U lind në Opar, në radio, dëgjonin më kot Radio Londrën, me sinja- erës dhe rrjedha e tërbuar e Erzenit. Një vetull luftës punoi në sektorin ekonomik deri në vitin e zi një familje të pasur. Ekonomist. Zotërues i disa lin e njohur “Ju flet Londra!”, apo Ankaranë, me hëne e pikëlluar rrezëllinte midis reve. Të vrarët, të pushkatimit 1951. gjuhëve të huaja. Deri në vitin 1944 u mor me “Burasi Ankara!” Ndërkohë natën nëpër rrugët e ashtu siç qenë, i mbuluan shkel e shko, në një -Gafur Jegeni, 41 vjeç. U lind në Dibër. Ishte tregëti dhe njëkohësisht ndihmoi Frontin N.Ç. taracat e Tiranës, aktivistët e Frontit Demokratik, gropë të përbashkët. një nga përfaqësuesit e shquar të Jegenëve të Di- Pas luftës punoi në një shoqëri tregtare çeko-shq- kërkonin fletushkat e hedhura nga duar të panjo- Gjithçka kishte marrë fund. U dëgjua një mo- brës. Kreu studimet e larta në Akademinë Ushtar- iptare. Ky prind, i një djali partizan në mesatën e hura, ndoshta edhe nga qielli, kurse ditën nëpër tor që u ndez. Xhelatët, pasi mbaruan detyrën ake në Itali. Nga viti 1935 më 1937, komandant 26 shkurtit 1951, do të dëgjonte për herë fundit, trotuare, civilë të paguar gjurmonin kalimtarë të me sukses, u zhdukën si hajna nëpër natë. Në i kufirit bregdetar në Shqipëri. Në ditët e prillit zërin e ashpër të komandantit partizan: Zjarr!! dyshimtë. Në mure u dukën pankarta me fjalën të nesërmen nëpër shtëpitë e Tiranës, fshatarët 1939 në Vlorë, me gradën kapiten, kreu detyrën -Thoma Katundi- Më i “vjetri” në moshë, e rreptë “Vigjilencë!” Në Durrës, kur qytetarët e fshatit pranë, trokitën të tronditur në dyert e si patriot për mbrojtjen e atdheut. U arrestua dhe 64 vjeç! U lind në Katund të Korçës. Ish Vatran ktheheshin në shtëpi, gjenin mbi radio letra me miqve të tyre dhe sipas një zakoni të lashtë, rrëfy- gjyqi ushtarak e dënoi me vdekje, më pas u inter- në SHBA. I djegur nga malli, u kthye në atdhe shënimin tronditës:”mos hapni radion në kanalet en se ç’kishte ndodhur në mes të natës. Më vonë, nua në Ventotene. U lirua nga anglo-amerikanët dhe punoi me ndershmëri. I edukuar nga idetë italiane!”.Në bregdet pushuesit porositeshin të ndërsa punohej për shpyllëzimin e asaj zone, një më 1943. Pas kësaj u tërhoq nga ushtria deri në demokratike amerikane, duke përbuzur çdo tira- ndërprisnin lojën me domino e të hynin ndër fje- traktoristi i ra të fikët, kur pa që traktori nxori pa- shkurt të vitit 1951. Epilogu: Në vend të plotonit ni, humbi jetën më 26 shkurt 1951. Faji i tij nuk tore. Nga dritaret dukej në muzg patrulla e rojeve pritur një kufomë gruaje dhe po e zvarriste. Qe ushtarak italian të ekzekutimit, u ndodh përballë ishte vetëm dashuria për lirinë, por edhe malli për bregdetare me armë në duar. Banorët e majmur trupi i patretur i martires Sabiha Kasimati… skuadrës së ekzekutimit barbar me ushtarë, që atdheun. të Bllokut, natën shihnin ëndrra të frikshme me Pas ekzekutimit të viktimave, që shkuan drejt mbanin yll të kuq në ballë. -Mehmet Shkupi, 58 vjeç. U lind në Shk- sulme të befasishme nga deti e ajri dhe nga malet. vdekjes pa e ditur pse, dokumentet gjyqësore u -Myftar Jegeni, 36 vjeç. U lind në Dibër. up dhe banoi në Tiranë. Ish pronar me arsim të Ndaj zgjoheshin të trembur dhe në mbledhje të plotësuan të mangëta. Kur viktimat nuk jetonin më, Kreu Akademinë Ushtarake më 1937 në Itali. Me mesëm dhe me profesion nëpunës kaloriferi. Dy- fshehta, hartonin lista arrestimesh me emra të dik- nga një dokument i vonuar gjyqësor, merret vesh gradën kapiten më 7 prill 1939, luftoi në Durrës shohej si “agjent” I Legatës Francze dhe se zhvil- tuara nga krerët kryesorë të partisë, disa të njoftu- një vandalizëm i paparë, se më datën 27 shkurt për mbrojtjen e atdheut, më pas edhe kundër ush- lonte veprimtari terroriste. Pra prova konkrete për ara edhe nga agjentët e sigurimit. 1951, një trup gjyqtarësh fantazmë i përbërë nga trisë gjermane. Kundërshtoi masakrat jugosllave, dënimin me vdekje pa gjyq, shërbeu sajesa me Befas, në krahun e shkretë të oborrit të Am- tre vetë, pa praninë e prokurorit, kish dhënë një ndaj serbët pasi e arrestuan e dërguan në duart emrin dyshim. basadës Sovjetike në rrugën e Durrësit në Tiranë, vendim: dënimin me vdekje për 22 të vdekur!! e komunistëve në Shqipëri. Pas prishjes së mar- -Ali Qorraliu, 61 vjeç U lind në Tiranë. Ti- shpërtheu një sasi e pakët dinamiti, nga e cila u Në atë dokument të turpshëm mungon sërish një rëdhënieve me Jugosllavinë, punoi llogaritar në ranas i pasur. Jurist. Kreu studimet e larta në thyen vetëm disa xhama. nënshkrim. Pra, bllokmenët, uzurpatorët e Shq- një ndërmarrje ndërtimi në Tiranë, deri në vitin Kolegjin Juridik të Selanikut. Në kohën e luftës Dhe ja, brenda një nate, sipas listave të për- ipërisë, me atë vrasje, kërcënuan gjithë popullin 1951. Nuk mundi të punonte më sepse në mes- ka perkrahur Ballin Kombëtar, ndaj u burgos nga gatitura qysh më parë, u shoqëruan të lidhur mbi liridashës, kërcënuan drejtësinë, kërcënuan edhe natë e priste pushkatimi i pabesë. rregjimi komunist. Megjithatë pas lirimit nuk ndër- treqind vetë, midis tyre, Sabiha Kasimati, dijetare Zotin. Me këtë rast E. Hoxha u rek të tregonte -Manush Peshkëpia, 39 vjeç, poet patriot, mori asnjë veprim kundër regjimit. Pa patur asnjë e Institutit të Shkencave, Jonuz Kaceli, nga famil- dashurinë e madhe për miqtë e rinj sovjetikë, e me origjin nga Gjirokastra, u lind në Vlorë. Anal- trashgimtar u arrestua si “terrorist“ dhe u push- ja e madhe e Kacelëve, Fejzi Dika, i laureuar mbi të gjitha të qetësonte jetën e tij të mbrapsht. istët e letërsisë e rendisin krahas me Fishtën. Po- katua pa mëshirë, pa gjyq. La vetëm kujtimin e një në Montepellier për filozofi dhe pedagogji, poet As Shekspiri i tragjedive, s’do të mund të gjente radecin, Koliqin, Kutelin etj. Ja, si është shpre- njeriu, të ditur e të pasur. Kur u zbulua varri, u vu e mendimtar patriot, Ing. Vasil Noçka, një prej fjalë për të treguar, sesi brenda një nate u krye hur shkrimtari i shquar Vedat Kokona:“Shumë re se para pushkatimit ia kishin shkulur dhëmbët yjeve të Universitetit të Shtutgardit, Prof. Ibra- ajo masakër e llahtarshme. Pas atij akti kriminal, nga shokët e mi vdiqën zemërplasur pas dekada e florinjtë. him Babamusta, personalitet i njohur i kulturës diktatori E. Hoxha do të hakërrehej me grushtin vuajtjesh dhe mjerimesh. Një nga këta fatzinj ishe -Fadil Dizdari, Me origjinë nga Shkodra, u perëndimore, Gaqo Qano, doktor i kirurgjisë lart: “Reaksioni i brendshëm është strukur si miu edhe ti, Manush. Askush në këtë sallë dhe jashtë lind në Kavajë, Në kohën e Zogut kishte punuar dentare, i kthyer nga studimet në SHBA, Gani dhe po lëvizi, e piu e zeza!” Ja cilët ishin ata, që saj nuk të ka njohur si të kam njohur unë, si vël- si sekretar prefekture. I dashuruar pas librave dhe Strazimiri, inxhinier i shquar i ndërtimit, Rok Ra- humbën jetën, shumica në moshë të re, pa asnjë lai, gjashtëdhjetë vjet më parë…Shumë njerëz kam të fejuarës së vet, mbante hapur një librari në dovani, profesor i kimisë, Tefik Gabrani, ekono- faj, nga pushkatimi mizor në natën e ftohtë të 26 njohur në jetën time, pak kam çmuar, shumë pak qendër të Tiranës. U arrestua dhe u pushktua pa mist, zotërues i disa gjuhëve, patriot i kthyer nga shkurtit 1951: kam dashur siç të kam dashur ty. Ti shkruaje vjer- gjyq, i dyshuar si “terrorist”, apo “armik i Push- Selaniku në atdhe për Kosovën e shumë të tjerë. -Sabiha Kasimati, 38 vjeçe. E lindur në sha pa e hequr veten poet, të mos jeshë poet në tetit. Popullor.” Në të vërtetë faji i tij, ishte bujar- Nga listat e zeza nën diktatin e E. Hoxhës dhe të Edërne të Turqisë, e diplomuar në Itali. Megjithëse vargje, nuk është faj. Faj është të mos jeshë njeri. ia, teksa shiste pothuaj falas kryeveprat botërore, M. Shehut, u përzgjodhën për pushkatim 22 vetë, iu ofrua një vend pune në Shtetet e Bashkuara të Ti, Manush, ishe poet njeri“ Edhe pas pushkatimit të ashtuquajtuara “të verdha”, të autorëve me të gjithë banues në Tiranë. Shumë njerëz qenë Amerikës, kjo vajzë patriote e ditur, dëshiroi ven- nga terrori i kuq në mesnatën e 26 shkurtit, ky famë, si Viktor Hygo, Aleksandër Dyma, Frederik të bindur se atentati dhe arrestimet u kryen me din e saj, Shqipërinë. Pas kthimit në atdhe, punoi poet njeri mbeti i gjallë në vargje e në dritë. Shiler etj. Shpëtoi vetëm unaza e fejesës që u gjet urdhër nga lart, me anën e shërbimit të fshehtë, në Institutin e Shkencave krahas shkencëtarëve të -Reiz Selfo, u lind në Gjirokastër. U shqua në gropë, për të dëshmuar për krimin e fshehtë e me emrin Sigurimi i Shtetit, duke fashitur kështu shquar në histori. Si ishte e mundur të dënohej me si një nga sipërmarrësit e aftë në tregëti dhe në barbar në mes të natës. ëndrrat e shpresat e qytetarëve për shembjen e vdekje dhe të masakrohej një ëngjëll si ajo? Faj- ndërtim. Disa nga veprat, si Firma “Selfo” në -Hekuran Troka, 32 vjeç. U lind në Kuçovë diktaturës. Asnjë nuk u pyet për ngjarjen e bu- tor për këtë krim barbar ndaj asaj vajze të rrallë Vlorë, Ura e famshme e Dragotit mbi lumin Vjosë, dhe banoi në Tiranë, me profesion tregtar. Në jëshme me dinamit, por veç për ndodhi e biografi dijetare, ishte vetë dora e përbindëshit ziliqar, E. Ura e Bënçës në Tepelenë, disa shkolla, ndër to, listën e zezë për këtë djalë të hijshëm, është të paraluftës. Madje pati zyrtarë rusë që ndërhyn Hoxha. Gjimnazi në Gjirokastër dhe shumë të tjera, janë shënuar “tregtar i dyshimtë spekulant”, “agjent i për lirimin e disa prej tyre. Ishte koha, kur mar- -Tefik Shehu 39 vjeç, i lindur në Gjakovë. tregues të qartë të ndihmesës së tij për lulëzimin e shërbimeve të huaja” dhe “ terrorist.” U pushkat- rëdhëniet me Bashkimin Sovjetik, po bënin hapat I diplomuar në Zagreb për ekonomi, financë dhe Shqipërisë, por dora e diktatorit E.Hoxha, më 26 ua i dyshuar, pa gjyq. Familja u internua e punoi e para. Ata 22 fatkeq, pasi lindën, u rritën dhe drejtësi. Në vitin 1939 u vendos e punoi në Tiranë. shkurt 1951, ia rrëmbeu pa mëshirë, jetën këtij në punë të rënda për bukën e gojës. Ja, si dëno- u shkolluan, ecën nëpër udhën e jetës, herë me Pas pushtimit të Shqipërisë u kthye në Gjakovë. biznesmeni të madh patriot. heshin me mungesë provash e vriteshin natën ata, gëzime të pakta, herë të tronditur nga zhgënjime, Atje u arrestua nga serbët, por mundi të shpëtonte -Qemal Kasaruho, 49 vjeç. U lind në që dyshoheshin. apo nga dramat familjare, së fundi do t’i priste me ndihmën e nacionalistëve shqiptarë. Më 1945 Gjirokastër. Ekonomist, zotërues i disa gjuhëve -Lluka Rashkoviç 51 vjeç. U lind në Mal të një mbarim tragjik, nga dora gjakatare e tiran- u arrestua nga komunistët shqiptarë në Tiranë, të huaja, Në vitet 20-40 punoi si kryeinspektor Zi. Ka ardhur në Shqipëri me familjen në kohën it komunist E.Hoxha dhe e xhelatit M. Shehu. por me ndihmën e avokatit Koço Dilo, shpëtoi në doganën e Sarandës, më pas drejtor i përgjith- e mbretërisë. Gjatë kohëve të ndryshme u mor Pas arrestimit u pushkatuan në mbarim të pesë nga pushkatimi. Më 26 shkurt 1951, askush nuk shëm i Monopoleve dhe i Tatimeve në Ministrinë e me transport udhëtarësh, në Shqipëri e Ballkan, ditëve, pa prokuror, pa gjyq e pa asnjë shpjegim mundi ta mbronte nga vandalët. Financave, ndër kohë mori pjesë në luftën kundër jashtë çdo rryme politike. Për gjithë këtë jetë të zyrtar, në mesnatën e 26 shkurtit të vitit 1951, -Pjerin Guraziu 45, vjeç i lindur në Shkodër. pushtueve italo-gjerman. Pas luftës nuk u pranua pastër dhe punë të ndershme në shërbim të vendit pranë Urës së Beshirit. Doktor i Shkencave Ekonomike, sportist me rezul- të punonte si ekonomist në Tiranë, por jashtë saj, tonë, u arrestua dhe u pushkatua pa gjyq. Ky veprim u quajt i përligjur, sipas një dekreti tate të nivelit ndërkombëtar. Pedagog në shkollën në minierën e Rubikut, së fundi jashtë nga jeta, Për gropën e braktisur në errësirën e ftohtë 60 mizor me gjashtë nene, për „veprimtaritë terror- tregtare të Vlorës. Drejtor i Doganës së Tiranës por nuk mundën ta fshinin nga kujtesa e Kombit. vjet më parë, nga xhelatët e nga fajtorët e shek- iste“ që u hartua me vonesë nga kreu i Ministrisë më 1938. Pas luftës, shef finance në Ministrinë -Zyhdi Herri, 30 vjeç. U lind në Tiranë. ullit, folën eshtrat, folën edhe gurët, folën arki- së Brendshme M. Shehu dhe u miratua rrufeshëm e Finacave dhe në Ministrinë e Bujqësisë. Anëtar Studjoi në Liceun e Korçës dhe në Gjimnazin e Ti- vat e zbuluara edhe ato si gropa e të vrarëve, foli nga Presidumi i Kuvendit Popullor dhe Byroja e i komisionit për organizimin e garave atletike në ranës, më pas vazhdoi studimet për drejtësi. Gjatë dhe kujtesa e njerëzve të ndershëm, e motrave, PPSH, më 26 shkurt 1951, kur gjithçka, pa gjyq, Ballkaniadën e vitit 1946. Për këto aftësi meritoi luftës bashkëpunoi me Frontin N.Ç. Pas luftës kry- e vëllezërive, e nipave, e qytetarëve dhe e fsha- kish marrë fund. Ministri i Drejtësisë u përjashtua pushkatimin. eredaktor i gazetës Bashkmi në Tiranë. Më pas e tarëve të ndershëm. Folën me zë të lartë që ta nga kjo orgji juridike e pështirë. 26 shkurti shënon -Jonuz Kaceli 43 vjeç U lind në Tiranë, në priste pushkatimi pa gjyq. e pa faj. dëgjonte bota dhe rinia të merrte vesh, megjithëse një datë të zezë të drejtësisë shqiptare që ngjeth jo familjen e madhe patriote të Kacelëve, e njohur -Gjon Temali, 47 vjeç. U lind në Shkodër. me vonesë, se kush ishte në të vërtetë Republika vetëm çdo jurist në botë, por edhe njeriun më të për shërbime në dobi të atdheut, në ekonomi, kul- Në vitet 40 studioi për farmaci në Universitetin Popullore Socialiste, apo Komuniste e E. Hoxhës thjeshtë. Një oficer i lartë i asaj kohe të mbrapsht ture, art etj. Më vonë, sipas një dëshmitari, për e Firences. Nga viti 1946 deri në shkurt të vitit dhe e M. Shehut, “fanar ndriçues”, burg apo varr dëshmon: “Për pushkatimin e këtyre personave, këto vlera, sadisti i Ministrisë së Brendshme e 1951, farmacist në Spitalin e Tiranës. Ky njeri, i përbashkët i shqiptarëve? Sciènza Anno 9 n.2 Maggio 2011 pagina 24 Cioccolato, Çokollata, Te e vino fanno Çaji dhe Vera i bene al Cervello bëjnë mirë Trurit I cioccolato, il tè e il vino rosso fanno Çokollata, çaji dhe vera e kuqe bëjnë bene e mantengono a lungo in per- mirë dhe mbajnë për kohë të gjatë në fetta forma il cervello. Lo rivela una formë të përkryer trurin. E tregon këtë ricerca condotta dagli esperti inglesi një kërkim i drejtuar nga ekspertë an- dell’Università di Oxsford e pubblicata glezë të Universitetit të Oxford-it dhe i sulla rivista di alimentazione Journal of publikuar në revistën e ushqimit Jour- Nutrition. gli scienziati britannici hanno nal of Nutrition. Shkencëtarët britanikë studiato le abitudini quotidiane di un kanë studiuar zakonet e përditshme të gruppo di oltre duemila pazienti tra i një grupi me mbi dy mijë pacientë mid- settanta e i settantaquattro anni di età, is shtatëdhjetë dhe shtatëdhjetë e katër mettendole in relazione con l’acutezza vjeç, duke i vënë në lidhje me inten- della memoria e con la prontezza di sitetin e kujtesës dhe me shpejtësinë e ragionamento, misurate attraverso una argumentimit, të matura nëpërmjet një serie di test. In questo modo i ricercato- seri provash. Në këtë mënyrë kërkuesit ri hanno scoperto che i pazienti abituati kanë zbuluar që pacientët e mësuar të a consumare ogni giorno una moderata konsumonin çdo ditë një sasi të përm- quantità di cioccolato, di tè o di vino bajtur çokollate, çaji ose vere të kuqe rosso avevano ottenuto nei test di me- kishin arritur në provat e kujtesës dhe moria e di ragionamento punteggi più të argumentimit rezultate më të larta alti rispetto a quanti non consumavano sesa të tjerë që nuk konsumonin tre i tre alimenti. Soprattutto il vino rosso, ushqimet. Sidomos vera e kuqe, shpje- spiegano gli scienziati, se assunto con gojnë shkencëtarët, nëse është e pirë regolarità in quantità moderate, cioè non rregullisht në sasi të përmbajtura, pra oltre un bicchiere a pasto, ha un effetto jo më shumë sesa një gotë në vakt, ka decisamente benefico sulle capacità del një efekt me të vërtetë të dobishëm mbi cervello. Secondo gli esperti, a donare aftësitë e trurit. Sipas ekspertëve, ata a vino, cioccolato e tè queste proprietà që i japin verës, çokollatës dhe çajit benefiche sono flavonoidi, sostanze an- këto karakteristika të dobishme janë tiossidanti contenute in grandi quantità flavonoidët, substanca antioksidante të in tutti e tre gli alimenti: proteggendo i përmbajtura në sasi të mëdha në të treja neuroni, cioè le cellule del cervello, dai ushqimet: duke mbrojtur neuronët, pra danni causati dall’ambiente esterno, ne qelizat e trurit, nga dëmet e shkaktuara rallentano il naturale processo di invec- nga ambienti përjashta, ngadalsojnë chiamento. procesin natyrorë të plakjes.  

 VLORE - ITALI - VLORE Kompania Hermes Lines garanton shërbime cilësore për pasagjerë e grupe 

VLOREͲITALIͲVLORE turistësh, çdo ditë të javës duke përjashtuar ditën e diel.

Kompania Hermes Lines garanton shërbime cilësore për pasagjerë e Ja disa prej qyteteve kryesore në Itali dhe stacionet ku autobusi jonë qëndron. grupeturistësh,çdoditëtëjavësdukepërjashtuarditënediel.

Ja disa prej qyteteve kryesore në Itali dhe stacionet ku autobusi jonë BRINDISI BRINDISI qëndron. BARI (AUTOGRILE) BARI (AUTOGRILE)

 BENEVENTO (AUTOGRILE) PESKARA(AUTOGRILE)  ROME(ANANJINA) ANCONA(AUTOGRILE) BRINDISIBRINDISI FROSINONE(AUTOGRILE) RIMINI(AUTOGRILE)  BARI(AUTOGRILE)  BARI(AUTOGRILE)  AREZZO(AUTOGRILE) BOLOGNA(STACION TRENI)  BENEVENTO(AUTOGRILE) PESKARA(AUTOGRILE)  PRATO(AUTOGRILE) MILANO(CHASHINAGOBA)  ROME(ANANJINA)  ANCONA(AUTOGRILE)  FROSINONE(AUTOGRILE)  RIMINI(AUTOGRILE) PERUGGIA(PIAZZA PARTIZANI) TORINO(PALLATI I DREJTESISE)  AREZZO(AUTOGRILE) BOLOGNA(STACIONTRENI) FIRENZE(SITA STACION TR) BERGAMO(DALMINE)  PRATO(AUTOGRILE)  MILANO(CHASHINAGOBA)  Numrat e shoferëve të ndarë sipas linjave, të cilët në çdo kohë dhe moment do t’ju përgjigjen me përgjegjësi. Ata janë në shërbimin tuaj:

TANI: 3272833785 ILIR: 3881715651 ALBANO: 3293092492 VANGJEL: 3498396384 ZYRA:0035533233300

Kompania Hermes Line ju uron udhëtim të këndshëm!

cmyk