T.C. Inönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T.C. İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ OSMANLI DEVLETİ’NİN HALEP VE CİVARINA ÇERKESLERİ İSKÂNI (1856-1914) Doktora Tezi Danışman Hazırlayan Prof. Dr. Mehmet KARAGÖZ Habibe POLAT MALATYA-2019 T.C. İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI OSMANLI DEVLETİ’NİN HALEP VE CİVARINA ÇERKESLERİ İSKÂNI (1856-1914) Hazırlayan Habibe POLAT Danışman Prof.Dr. Mehmet KARAGÖZ Doktora Tezi MALATYA 2019 ii T.C. İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ OSMANLI DEVLETİ'NİN HALEP VE CİVARINA ÇERKESLERİ İSKANI(1856 - 1914) DOKTORATEZİ DANIŞMAN HAZIRLAYAN Prof. Dr. Mehmet KARAGÖZ Habibe POLAT Jürimiz tarafından 29 Temmuz 2019 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda bu doktora tezi oybirliği ile başarılı bulunarak Tarih Anabilim Dalında doktora tezi olarak kabul edilmiştir. Jüri Üyelerinin Unvan Ad Soyadı l. Prof Dr. İbrahim YILMAZÇELİK 2. Prof. Dr. Ahmet AKSlN 3. Prof Dr. Orhan YAZICI 4. Prof. Dr. Mehmet KARAGÖZ (Danışman) 5. Doç. Dr. Özlem BAŞARIR İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulunun ................ tarih ve ............ sayılı kararıyla bu tezin kabulü onaylanmıştır. Prof.Dr.Mehmet KUBAT Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü ONUR SÖZÜ Prof. Dr. Mehmet KARAGÖZ’nün danışmanlığında hazırlamış olduğum “Osmanlı Devleti’nin Halep ve Civarına Çerkesleri İskânı (1856-1914)” başlıklı bu çalışmanın, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek yardıma başvurmaksızın tarafımca yazıldığını ve yararlandığım bütün yapıtların hem metin içinde hem de kaynakçada yöntemine uygun biçimde gösterilenlerden oluştuğunu belirtir, bunu onurumla doğrularım. Habibe POLAT iv ÖNSÖZ Göç, iltica ve iskân konuları insanlık tarihinin başından beri dünyanın her yerinde karşılaşılan hususlardır. Genellikle de benzer trajik sonuçları olmaktadır. Osmanlı tarihinde ve Osmanlı sosyal hayatında derin izler bırakmış olan Kırım ve Kafkasya göçlerinin anlaşılması sosyal, ekonomik ve siyasî tarih açısından oldukça önemli bir husustur. Herhangi bir milletin bugünkü sosyo-kültürel ve siyasî yapı bilindiği üzere sadece bugünün eseri değildir. Bu sebeple kişiler, kendi yaşadıkları toplumu anlamaları için onun sosyo-kültürel yapısının tarihî sürecini iyi anlamaları gerekmektedir. Bu anlayış ve kavrayış milletlerin gelecek tasavvurlarının belirlenmesinde çok önemlidir. Gelecek hakkında doğru ve isabetleri kararlar ve uygulmalarda geçmişin mirası son derecede önemlidir. Bugün Türkiye toprakları dışında kalan ancak Türk Tarihi Coğrafyası’nın mühim bir kısmını teşkil eden Halep ve civarı tezimizin esas kısmını meydana getirmektedir. Öncelikle Karadeniz’in kuzeyinden gelen ve en kalabalığını Çerkeslerin teşkil ettiği göç hareketinin anlaşılması için bu göçlerin tarihî arka planı sebep ve neticeleriyle incelenmeye çalışılmıştır. Öncelikle göçlerin öncesinde; muhacirlerin götürüleceği yollarda ve iskân mahallinde, Osmanlı Devleti idarecilerinin yapmış olduğu hazırlıklar ortaya konulmaya çalışılmıştır. Halep ve civarına iskân edilen Çerkes muhacirler ile iskân sırasında ve sonrasında muhacirlere yönelik yapılan yardımlar araştırılmıştır. Ayrıca göçler ve iskân çerçevesinde ortaya çıkan; malî, idarî ve asayişle ilgili meseleler ve bunların çözüm yolları hakkında bilgiler verilmiştir. Bu tez konusunun belirlenmesinde yol gösterici olan Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK’e, tez çalışmamda her zaman yakın ilgi, destek ve teşviklerini esirgemeyen, haklı tenkit ve ikazlarıyla çalışmalarımı yönlendiren hocam Prof. Dr. Mehmet KARAGÖZ’e şükranlarımı sunarım. Tezin akademik izleme süreci boyunca fikirlerini; ikaz ve teklifleriyle yardımcı olan Sosyoloji Bölüm Başkanı Prof. Dr. Abdullah KORKMAZ’a ve hocam Prof. Dr. Orhan YAZICI’ya müteşekkirim. Fikir ve teklifleriyle katkılarını esirgemeyen hocam Doç. Dr. Özlem BAŞARIR’a teşekkürü bir borç bilirim. Eğitim süresince maddi ve manevi destekleriyle yanımda olan babam Celal POLAT’a ve annem Ayten POLAT’a ve bütün aileme teşekkürlerimi sunarım. Habibe POLAT Malatya, Haziran 2019 v ÖZET Osmanlı Devleti’nin sosyo-ekonomik hayatı için önemli bir hadise olan Kırım ve Kafkas muhacirlerinin Osmanlı topraklarına göçü ve iskânı meselesine (1856-1914) dair; hem genel çalışmalar hem de mahallî çalışmalar yapılmıştır. Ancak yapılan bu çalışmalar daha ziyade Osmanlı’nın Rumeli ve Anadolu vilayetleri ile sınırlı kalmıştır. Yine yapılan çalışmalar genelde muhacir iskânını izah etmeye, özelde ise bir vilayete Çerkes, Nogay, Çeçen gibi Kafkas halklarının iskânı meselesine dair çalışmalar olarak sınırlıdır. Fakat söz konusu dönem aralığında Osmanlı’nın Arap vilayetleri dâhilinde olan Halep ve civarına da çok sayıda muhacir iskânı gerçekleşmiştir. Bu bağlamda bu çalışmada iki temel hedef amaçlanmıştır. Birincisi, 1856-1914 yılları arasında Halep ve civarına Çerkeslerin iskânı konusu ile mahallî bir çalışma, ikincisi Osmanlı Devleti’nin bu bölgelere Çerkes iskânı ile politik maksadının ne olduğudur. Halep ve civarına Çerkeslerin iskân edilmesi Osmanlı Devleti’nin umumi iskân siyasetinin örnek bir uygulamasıdır denilebilir. Bu çalışmada söz konusu bölgeye Çerkeslerin iskânı süreci ele alınarak yapılan işler ve bu işler sırasında karşılaşılan sosyal-malî sıkıntılar izah edilmektedir. Osmanlı Devleti’nde, Çerkeslerin; 1853-1856 Kırım Harbi sonrası, 1862-1864 Rus-Çerkes Harbi süreci ve sonrası ve 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi ile 1914 senesine kadar Osmanlı topraklarına muhacereti ve Çerkeslerin, önce Rumeli’ye sonra da Halep ve civarına iskânları ele alınmıştır. Ayrıca Çerkeslerin, iskân sürecindeki, yol güzergâhları ve yolculuk esnasında yaşanan hadiseler, zorluklar hakkında izahlar yapılmıştır. Yine bu çalışmada Çerkeslerin, Halep ve civarında iskân edildikleri yerler, Osmanlı Devleti’nin bu mahalleri seçmekteki maksadı izah edilmiştir. Bu maksadın gerçekleşmesi sürecinde Osmanlı idarecilerinin ve yerleştirilen Çerkeslerin yerli ahali ile karşılştıkları; asayiş, sağlık meseleleri ve politik çözümler tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Göç, Muhacir, İskân, Halep ve civarı. vi ABSTRACT Both local and overall studies were made on Crimean and Caucasian muhajirs’ (refugees) who took refuge in Ottoman territory (1856 -1914 ), which was an important issue for socio-economic life of Ottoman Empire. However, these performed studies were limited with Rumelian and Anatolian cities. The studies were again about overall muhajir settlement but studies on settlement issue of Caucasian nations such as Cherkess, Noghai, Chechen in a specific city were limited. In this period, great numbers of muhajirs settled in the cities located in Syria and Aleppo which were Arab cities under the rule of Ottoman Empire... In this context, this study aimed to reach two goals. The first goal is to make a regional study on Cherkess settlement in Aleppo and around Aleppo in 1856 to 1914, the second one is that what was the purpose of Ottoman Empire by settling Cherkesses in these territories. It can be said that settling Cherkesses in Aleppo was an example of resettlement policy of Ottoman Empire. This study explains arrangements on the process of settling cherkesses in aforementioned territories and encountered social and economic problems. resettlement of Cherkess refugees first in Rumelia, and then Aleppo after Crimean War ( 1853 – 1856 ) , Caucasian War ( 1862 – 1864 ) and the 93 War ( 1877 – 1878 ) till 1914 were discussed. Besides, Cherkesses’ migration routes and difficulties faced in migration were tried to explain. In this study, locations of resettled Cherkesses in Aleppo and its vicinity, the purpose of Ottoman Empire on selecting these locations were explained In the process of resettlement, safety and health problems faced in resettlement of Cherkesses and Ottoman authorities and political solutions were discussed. Keywords: Migration, Muhajir, Resettlement, Aleppo. vii İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY SAYFASI ...................................................................................... iii ONUR SÖZÜ .................................................................................................................. iv ÖNSÖZ ............................................................................................................................ v ÖZET .............................................................................................................................. vi ABSTRACT ................................................................................................................... vii İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ viii KISALTMALAR ........................................................................................................... xi KONU VE KAYNAKLAR .......................................................................................... xiii TABLOLAR LİSTESİ ............................................................................................... xxii HARİTALAR LİSTESİ ............................................................................................ xxiii GRAFİKLER LİSTESİ ............................................................................................. xxiv GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM GÖÇ VE OSMANLI İSKÂN SİYASETİ: OSMANLI TOPRAKLARINA KIRIM VE KAFKASYA’DAN YAPILAN GÖÇLER 1.1. Göç ve İskân ......................................................................................................... 8 1.2. Osmanlı İskân Siyaseti ........................................................................................