CORE Metadata, citation and similar papers at core.ac.uk

itüdergisi/a mimarlık, planlama, tasarım Cilt: 9, Sayı: 2, 108-120 Eylül 2010

19. yüzyılda Kastamonu Eyaleti’nde hükümet daireleri

Mine TOPÇUBAŞI*, K. Kutgün EYÜPGİLLER İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Restorasyon Programı, 34469, Ayazağa, İstanbul

Özet

19. yüzyıl, Osmanlı Devleti’nde yönetim sisteminin değişerek 17. yüzyılda başlayan Batılılaşma et- kilerinin, İstanbul ve taşrada yeni yapı tipleri ile birlikte uygulanmaya başlandığı bir dönemdir. Kastamonu Eyaleti, 1844 yılında idari sistem değişikliği sonucunda Anadolu Eyaleti’nden ayrıla- rak, yeni bir yönetim alanı olmuştur. Kastamonu Eyaleti, Kastamonu, Bolu, Sinop, Kengırı (Çankı- rı) sancaklarından oluşmaktadır. Bu çalışmada amaç, Osmanlı Devleti’nin son dönem modernleşme çabalarının mimarideki yansımaları olan ve devletin yeniden yapılanmasının fiziksel ögeleri olan bu yapıların mimari özelliklerinin araştırılması ve günümüzdeki durumlarının tespitidir. Yeni bir yönetim sisteminin uygulanacağı kamusal mekânlar olarak ortaya çıkan bu yapılarda, geleneksel Osmanlı mimarisinden farklı plan ve cephe düzenleri uygulanmıştır. 19. yüzyılda Kastamonu Eyale- ti sınırları dahilindeki sancak ve kaza merkezlerinde inşa edilen hükümet dairelerinden günümüze kalanlar bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Araştırma literatür taraması ve alan çalışması olarak iki temel süreç biçiminde tasarlanmış olup, bu yöntem doğrultusunda, yerleşim merkezlerine ait her türlü yazılı dökümana başvurulmuş, Kastamonu Vilayet Salnameleri taranmış ve arşiv ça- lışmaları gerçekleştirilmiştir. Yayın incelemelerinin ardından bu araştırmalarda elde edilen sonuç- lara dayanarak, alan çalışması gerçekleştirilmiş, yapılar yerlerinde tespit edilmiştir. Alan sınırları dahilinde günümüzde 11 hükümet dairesi tespit edilmiştir. Bunlardan dördü, sancak merkezlerinde, diğerleri ise kaza merkezlerinde inşa edilmişlerdir. Bu araştırmayla, 19. yüzyılda inşa edilen hükü- met dairelerinin günümüze ulaşan örneklerinin, gelecek kuşaklara aktarılması gereken tarihi öneme sahip olduklarını ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler: Hükümet dairesi, 19.yüzyıl, Kastamonu Eyaleti.

*Yazışmaların yapılacağı yazar: Mine TOPÇUBAŞI. [email protected]; Tel: (212) 293 13 00 dahili: 2304. Bu makale, birinci yazar tarafından İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Restorasyon Programı’nda tamamlanmış olan "19. yüzyılda Kastamonu Eyaleti’nde kamu yapıları ve yeniden kullanım sorunları" adlı doktora tezinden hazırlanmıştır. Makale metni 10.06.2009 tarihinde dergiye ulaşmış, 04.08.2009 tarihinde basım kararı alınmıştır. Makale ile ilgili tar- tışmalar 28.02.2011 tarihine kadar dergiye gönderilmelidir. M. Topçubaşı, K. K. Eyüpgiller

Governmental buildings of 19th -19th century government buildings are two or three century Kastamonu Province storeyed buildings with basements. Most of the gov- ernmental buildings are masonry with a few excep- tional timber framed ones (Kastamonu Daday and Extended abstract Çankırı). All of them are symmetrical and the plan Western impact on the Ottoman Empire was trans- scheme is mostly rectangular. Plans of the buildings formed to western influence through out the 18th. consist of rooms which open to a corridor in the th century and in the 19 century this influence has middle. The staircase is usually in the opposite side spread to different areas of Ottoman bureaucracy of the corridor to the entrance, with service areas on leading to the constitutional changes and formation the sides. The main colonnaded entrances of the of ministries. Westernization of the government and buildings are in the middle of the facades, empha- institutional changes such as the constitution of mu- sized with projections on the upper floor. The doors nicipalities, led to the formation of new governmen- and windows have great heights in accordance with tal buildings. Especially the reforms of Tanzimat the heights of the ceilings. Windows and doors are period and the constitution of states had great im- mostly pointed or flat arched. Hipped roofs are pact on the public. The new institutional system and common in some examples with parapet walls. The the changes in the government led to a different par- common features of architecture of masonry edifeces tition of land of the Empire. Kastamonu, which was are stone pilasters and casings. Band courses and a part of Anatolia Province till then, was trans- cornices are present in all of the buildings. formed into a province (eyalet) in 1844. The new province consisted of a region of four sub-provinces -The most important difference between the sub- (sancak); Kastamonu, Sinop, Bolu and Kengırı province and town government buildings is the size (Çankırı). These sub-provinces were further divided of the artifacts. The sub-province buildings are big- into towns (kaza) and villages (nahiye). This catego- ger and have more rooms, they also have more sto- rization of the settlements was kept until the forma- reys than the others. tion of Turkish Republic which transformed sub- provinces into cities. -Most of the non-existing buildings’ plots are used for the construction of new governmental buildings This research aims to explore the historical govern- of 20th century. mental buildings within the borders of 19th. century Kastamonu Province, comparing the differences and -The similarities in the government buildings of the the similarities of the edifices. The defined area of province brings the possibility of type-projects im- 19th century Kastamonu Province, today consists of plementation. There are not enough evidence to 8 cities. To explore the existence of governmental prove it but the architectural system of the period, buildings in the settlements, literature and archive city architects and the centralization works of the researches were made. Yearbooks of 19th century government, support this thesis. Yet more archival Kastamonu Province (Kastamonu Vilayet Sal- research must be performed. namesi) have been an important source of informa- tion related to the topic. Through this research, a The buildings keep their original functions which is building list has been created and a field study has an important aspect of preservation for the mainte- been performed in the sub-provinces and towns of nance of historical buildings. In case there will be a the period, in order to determine the present day situa- reuse for these buildings, new functions must be tion and the architecture of the historical buildings. evaluated thoroughly. The continuity of the original usage of the plot (in Bolu government building The conclusion of the fieldwork is that out of 24 case,) emphasizes the importance of the buildings known to exist, 12 historic governmental buildings for the public. In this respect, these buildings stand are remaining in the region today.The outcomes of as architectural reflections of westernization and the study can be summarized as follows: modernization phenomena that took place under difficult economic circumstances in 19th century. -The government buildings in sub-provinces(sancak) Built as symbols for the existence of an emporership, (Kastamonu, Bolu, Sinop, Çankırı) and the ones they must be kept and cared for as historic evidences constructed in towns (kaza); (Kastamonu Araç, Ci- of our history for the next generations. de, Daday, Taşköprü, Bolu Göynük, Çankırı Ilgaz, Karabük Safranbolu, Bartın Amasra) have both simi- Keywords: Government buildings, 19th century, larities and differences regardless of the settlements. Kastamonu Province.

109 19. yüzyılda Kastamonu Eyaleti’nde hükümet daireleri

Giriş sona erdirilip, kentin II. Mahmud döneminde 19. yüzyıl Osmanlı devletinde mimari alanda yeni bir yönetsel düzenlemeyle Ankara Vilaye- önemli değişimlerin gerçekleştiği, yeni yapı tip- ti’ne bağlanmasıdır.2 1844 yılındaki yönetsel lerinin ve yapım teknolojilerinin kullanıldığı, düzenlemeyle kent vilayet merkezi durumuna yasa ve düzenlemelerin oluşturulduğu bir dö- getirilmiş3, kent kurumlarının ve mimari görü- nemdir. 19. yüzyıldaki idari reformlar III. Selim nümün köklü değişimini getiren bu statü, Cum- ile birlikte, Nizam-ı Cedid adı verilen program huriyet’in ilanına dek korunmuştur. ile başlamıştır. Reform programının hazırlıkları yapıldıktan sonra Nizam-ı Cedid Ordusu kurul- 19. yüzyılda Kastamonu Eyaleti sınırlarında; muş, Tophane ve Deniz Kuvvetleri’nde ıslahat- Kastamonu Sancağı, Sinob (Sinop) Sancağı, Bo- lar yapılmış, 1794 yılında Mühendishane-i Ber- lu Sancağı ve Kengırı (Çankırı) Sancağı olmak ri-i Hümayun kurulmuştur1. üzere dört sancak bulunmaktadır. 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi ile eyalet statüsü vilayet II. Mahmud dönemi ise (1808-1839) modern olarak değişen Kastamonu dahilinde, Kastamo- Osmanlı idaresinin kurulmaya başlandığı dönem nu Sancağı Kastamonu, Araç, Daday, İnebolu, olarak belirlenmektedir. II. Mahmud da III. Se- Taşköprü, Tosya, Zağferanbolu (Safranbolu) lim gibi reformlarına askeri alanda başlayarak, kazaları, Sinob Sancağı Sinob, İstefan (Ayan- Yeniçeri Ocağı’nı kaldırmış ve Bab-ı Seraske- cık), Boyabad (Boyabat) kazaları, Bolu Sancağı ri’yi kurmuştur. Bu dönemde, sosyal, toplumsal Bolu, Bartın, Ereğli, Göynük, Gerede kazaları, ve ekonomik pek çok reform gerçekleştirilmiş, Kengırı (Çankırı) Sancağı Kengırı (Çankırı) ve devletin yönetim sisteminde önemli değişiklik- Çerkeş kazaları bulunmaktadır. ler yapılmıştır. Yapılan tespitler sonucu, toplamda 24 hükümet Osmanlı Devleti’ndeki reformlar sonucu ortaya dairesine ait belge ve bilgiye ulaşılmıştır. Bu çıkan yeni yapılaşma, mimariye de yansımıştır. yapılardan 13’ü yok olmuş, 11’i günümüze Çeşitli gereklilikler sonucu ortaya çıkan yeni ulaşmıştır. kamu hizmetlerine yönelik yapılar inşa edilmiş- tir. Batılılaşma etkilerinin görüldüğü yapı tiple- Kastamonu Sancağı hükümet daireleri rinin ilk örnekleri 18. yüzyılın sonlarında döne- -Kastamonu Merkez İlçe Hükümet Dairesi min başkenti İstanbul’da gerçekleştirilmiştir. Kastamonu'nun eski yönetim merkezi, arşiv Yeni yapı tipleri ve düzenlemelerin uygulanma- belgelerinde Cebrail Ağa Camii evkafı olarak sına İstanbul’da başlanmış olsa da, 19. yüzyılın geçen arsa üzerine vali ve mütesellimlerin ikinci yarısında taşrada özellikle “ebniye-i miri- oturmaları için, 1086H./1657M. yılından önce ye” (miri binalar, ebniye-i emiriye) olarak ad- inşa ettirilmiş olması gereken ve “saray” olarak 4 landırılan, devlete ait ve kamu yararına inşa tabir edilen binalar grubu ile , şimdiki Hükümet edilmiş yapılarda önemli uygulamalar gerçek- Konağı'nın da bulunduğu alandır. 1900 yılı ön- leştirilmiştir. cesinde, 1833 yılından sonra inşa edilen ahşap hükümet konağının eskidiği, oturulamayacak hale geldiği bilinmektedir.5 Kötü durumdaki ko- Kastamonu Eyaleti ve hükümet nağın tamir edilmesi yerine, yenisinin inşa daireleri edilmesine karar verilerek, projelerinin çizdiril- 1461 yılında Candaroğulları Beyliği'nin elinden Osmanlı Devleti egemenliğine geçen Kastamo- 2 Ainsworth, W.F.,”Travel And Research in Asia nu'da değişimin önemli bir işareti, Anadolu Eya- Minor”, London,1842, s.82. leti’ne bağlı bir sancak merkezliği statüsünün 3 Yurt Ansiklopedisi, "Kastamonu" Maddesi, Cilt 6, İstanbul,1983, s.4587. 4 Kastamonu Şeriyye Sicil Defteri.no. 412.2, sicil 1 Seyitdanlıoğlu, M., “Yenileşme Dönemi Osmanlı no.204, sene 1086. Devlet Teşkilatı”, Türkler içinde, cilt 13, sf. 561- 5 Kastamonu Vilayet Gazetesi. no 1406, 21. 562. Cemaziyelevvel.1319, s.2.

110 19. yüzyılda Kastamonu Eyaleti’nde hükümet daireleri mesi işi 1900 yılında mimar Mehmed Vedat'a maktadır. Doğu cephesinde ikinci bir giriş daha verilmiştir6. İnşaat 1901 yılında tamamlanmış- vardır. Giriş kapısının karşısında bulunan üç tır7. Yeni daire, sivri kemerler arasından verilen kollu merdiven ile üst katlara ulaşılmaktadır. girişi, geniş ahşap saçakları, cephede görülen Kat düzeni ortada yer alan koridora açılan oda- boyalı süs unsurları ve pencere biçimleri ile yu- lardan oluşmaktadır. Cephelerde çoğunlukla ba- karıda betimlenen binalardan farklı olarak Os- sık kemerli pencereler kullanılmıştır. Yapının manlı eklektisizmine bir örnek oluşturmaktadır ikinci katında düz atkı ile geçilen pencereler de (Şekil 1, 2). bulunmaktadır. Girişler ve köşelerde yapı öne çekilerek cepheler hareketlendirilmiştir. Yapı, sütunçeler, kat silmeleri, diş kesme motifleri, derzlemeler, kemerlerde almaşık malzeme kul- lanımı ile süslenmiştir. Marsilya kiremiti ile ör- tülmüş kırma çatının geniş saçakları vardır, bu saçaklar cephelerdeki küçük konsollarla taşın- maktadır. Yapı günümüzde bakımlı ve iyi du- rumdadır.

-Araç İlçesi Hükümet Dairesi Yapının inşa tarihi bilinmemektedir. Yapı, bod- rum kat üzerinde iki katlı, dikdörtgen planlı ve Şekil 1. 1901 tarihli kartpostalda kagir hükümet kagirdir. Ana girişi kuzey cephesinde olup, tek dairesi (Kastamonu Kent Tarihi Müzesi Arşivi, kollu merdivenle ulaşılmaktadır. Ön cephenin Ü. Kenanoğlu Koleksiyonu.) iki ucu ve orta bölümü dışa doğru taşırılmıştır. Cephenin ortasında binanın girişi yer alır. Bu kısımda birinci katın çıkması, zemin katta bulu- nan dört sütun ile desteklenmektedir. Sütunlar dikdörtgen biçimli kaidelere basmakta, üst kı- sımları kemerlerle sona ermektedir. Giriş kapı- sının karşısında bulunan üç kollu merdiven ile üst katlara ulaşılmaktadır. Binanın iç kısmında ise, boydan boya uzanan bir koridor ve bu kori- dorun iki yanında sıralanan odalar, zemin ve birinci katta birbirinin tekrarıdır. Cephelerde bodrum katta basık kemerli, giriş katında sivri kemerli pencereler vardır. Üst kattaki pencereler düz atkılıdır. Köşelerde kullanılan derzlemeler, Şekil 2. Kastamonu Merkez İlçe Hükümet Dai- ikili pencereler, sivri kemer kullanımı, pencere resi planı (Eyüpgiller, 1999) kemer söveleri, kat silmeleri ve pencereler üze- rinde bulunan bezemeler yapının dekoratif Günümüzde de Hükümet Dairesi olarak kullanı- ögeleridir. Marsilya kiremiti ile kaplanmış kır- lan yapı, üç katlı, dikdörtgen planlı ve kagirdir. ma çatının ahşap geniş saçakları vardır (Şekil Ana giriş batı cephesinden olup, girişe bir kat 3). yüksekliğinde görkemli bir merdivenle ulaşıl- 1990 yılında Milli Eğitim Bakanlığı’na tahsis edilmiş, 1995 yılında boş ve kullanılmaz du- 6 Kastamonu Vilayet Gazetesi no.1341, 24. Muhar- rem.1318, s.l rumda olduğu belirtilerek Kültür Merkezi olmak 7 Eyüpgiller, K.K., Bir Kent Tarihi:Kastamonu, Eren üzere Kültür Bakanlığı’na tahsisi istenmiş, 1995 Yayıncılık, İstanbul, 1999 tarihli kararıyla, Kültür Bakanlığı’na tahsis

111 M. Topçubaşı, K. K. Eyüpgiller edilmiştir. 2003 tarihli belgeye göre, kültür merkezi olmak üzere tahsisi yapıldığı halde, onarım yapılmamıştır. Geçici olarak, Valilik makamının oluru ile, Sağlık Meslek Lisesi ola- rak kullanılmıştır8. Günümüzde yıpranmış bir görüntü sergilemekte olup, onarılması gerek- mektedir.

Şekil 4. Kastamonu Cide İlçesi Hükümet Dairesi (Topçubaşı, 2005)

Şekil 3. Araç İlçesi Hükümet Dairesi (Topçubaşı, 2005)

-Cide İlçesi hükümet dairesi 1889 tarihinde dış duvarları taştan, iç bölmeleri ahşap olarak inşa edilmiştir. 1335H./1917M. tarihinde Kastamonu Valiliği, Cide Hükümet Dairesi’nin tamiri için ödenek talebinde bulun- Şekil 5. Cide Hükümet Dairesi kat planı muş, 1338H./1918M. yılında da onarımı için 9 (Ankara Bölge Koruma Kurulu Arşivi) keşif çıkarılmıştır . düz atkılıdır. Tüm pencereler taş söveli ve de- Yapı, bodrum üzerinde iki katlı, dikdörtgen nizliklidir. Kat silmeleri bütün yapıyı çevrele- planlı ve kagirdir. Ana girişi kuzeydendir. Doğu mektedir. Yapı köşelerindeki taş derzleri belir- cephesinde ikinci bir giriş daha vardır. Yapıya, ginleştirilmiştir. Çıkma üzerinde yükselen para- kuzey cephesinden dört basamakla ulaşılan sa- pet duvarı, üçgen alınlıkla sonlanır. Yapı hanlığa açılan düz atkılı, çift kanatlı bir kapı ile marsilya kiremidi ile kaplı olan beşik çatıya sa- girilmektedir. Girişin karşısında yer alan üç kol- hiptir. 1968 yılında meydana gelen depremde lu merdivenle üst kata ulaşılır. Kat düzeni, orta- büyük ölçüde hasar görmüş ve içindeki daireler da yer alan koridora açılan odalardan oluşmak- boşaltılarak, 1973-1974 yıllarında yapıda ona- tadır (Şekil 4, 5). Girişte sahanlığı çevreleyen rım ve eklentiler yapılmıştır. Onarım sırasında dört sütun, giriş üzerindeki çıkmayı taşımakta- dış ana duvarlar korunmuş ve beton kirişler üze- dır. Kuzey ve güney cephelerindeki çıkmalar rine demirli betonarme döşeme yapılmış, iç üzerindeki pencereler kemerli, diğer pencereler bölmeleri tuğladan örülmüş ve yapı tekrar hiz- mete girmiştir. 1983 yılında Cide İlçe merke- 8 Kastamonu Milli Emlak Müdürlüğü Arşivi, Araç zinde meydana gelen depremde yeniden zarar Hük. Kon. Tapu kayıt örneği _30.3.1946 9 görmüş ve boşaltılmıştır. Onarılmasına rağmen, BOA, Tarih: 12/Ca/1335 (Hicrî) – 06/Mart/1917 yeni Hükümet Konağı’nın yapılmasıyla 1989 (Miladi), Dosya No:20, Gömlek No:21, Fon Kodu: yılında tekrar boşaltılmış, bir süre sonra yapı DH.MB..HPS.

112 19. yüzyılda Kastamonu Eyaleti’nde hükümet daireleri

öğretmenevi olarak kullanılmak üzere, Milli Giriş kısmı, bu sütunlarla ve üzerindeki çıkma Eğitim Bakanlığı’na tahsis edilmiştir. ile vurgulanmıştır. Bodrum kat ve giriş katında- ki pencereler basık kemerlidir. Kemerlerin kilit -Daday İlçesi Hükümet Dairesi taşları yüzey farklılığı ile belirginleştirilmiştir. Hükümet Dairesi’nin temeli 1307H./1889M. Birinci kat pencereleri ve giriş kapısının yanın- yılında dönemin Kastamonu valisi daki pencereler düz atkılıdır. Tüm pencereler taş Abdurrahman Paşa tarafından atılmış ve yine sövelidir. Yapı köşelerindeki taşlar, derzleri ve aynı yıl içinde tamamlanarak, hizmete açılmış- yüzeyde öne çıkmaları ile daha belirgin hale ge- tır. 1963 tarihli tapu sicilinde, hapishaneye biti- tirilmişlerdir. Cephe, kat silmeleri ve çatı altı şik, üst katı 12, alt katı 8 odayı kapsayan, kornişi ile süslenmiştir. Yapının üst örtüsü, Pazaryanı mevkiinde yer alan Hükümet Daire- si’nin, bahçesi ile beraber 6086 m2’lik bir alan- Marsilya kiremidi kaplı kırma çatıdır. da konumlandığı yazılmaktadır.

İki katlı, dikdörtgen planlı, ahşap bir yapıdır. Binanın girişi, doğu cephesinde bulunan ve üç basamakla çıkılan sahanlıktaki tepe pencereli, düz atkılı kapıdandır. Sahanlıktaki dört ahşap sütun üst kat çıkmasını taşımaktadır. Ana giriş kapısının solunda bulunan iki kollu merdiven ile üst kata çıkılır. İç sofalı plan şemasına sahip olup, plan ortada bulunan dikdörtgen sofaya açı- lan odalar şeklinde düzenlenmiştir (Şekil 6, 7). Birinci kattaki Kaymakam Odası, zamanın kaymakamı olan Şair Eşref tarafından dekore ettirilmiştir. Kaymakam odasının duvarları ve tavanları nefti renklerin hakim olduğu boyalarla bezeli olup, duvarlar panolar halinde parçalara ayrılmıştır. Panoların kenarları kalın çizgilerle sınırlandırılmış ve etrafına çerçeve yapılmıştır. Panoların orta kısımlarında stilize bitki motifle- rinden oluşan desenler bulunmaktadır. Yapının cepheleri oldukça sadedir. Tüm pencereler düz Şekil 6. Kastamonu Daday İlçesi Hükümet Dai- atkılıdır. Katlar silme ile ayrılmıştır, yapının kö- resi (Topçubaşı, 2005) şeleri de ahşap bantlarla vurgulanmıştır. Binanın batı cephesine tuvalet ve depolar eklenmiştir. 2005 yılı itibariyle bakımlı ve iyi durumdadır.

-Taşköprü İlçesi hükümet dairesi Harmancık Mahallesi, Tosya Caddesi üzerinde- ki yapı, 1913 yılında inşa edilmiştir10. Üç katlı, dikdörtgen planlı olup, dışı kagir, iç elemanları ahşaptır. Ana girişi kuzey cephesindedir. Girişe, bir kat yüksekliğindeki merdivenlerden çıkıla- rak ulaşılır. Giriş sahanlığının üzerinde bulunan çıkma, sahanlıktaki dört sütun üzerine oturur.

10 Ankara Koruma Bölge Kurulu, Taşköprü İlçesi, Şekil 7. Daday Hükümet Dairesi kat planı Hükümet Dairesi Arşiv Dosyası. (Ankara Bölge Koruma Kurulu Arşivi)

113 M. Topçubaşı, K. K. Eyüpgiller

Yapı, 1927 yılında geçirdiği yangın nedeniyle pı, günümüzde kent müzesi olarak kullanılmak- hasar görmüştür11. Günümüzde iyi durumdadır tadır12. (Şekil 8).

Şekil 9. Safranbolu, Hükümet Dairesi Şekil 8. Taşköprü İlçesi hükümet dairesi (Topçubaşı, 2007) (Kastamonu Valiliği Kent Tarihi Müzesi Arşivi)

-Karabük İli, Safranbolu İlçesi Hükümet Dairesi Kale mevkii, Kale Sokak’ta 1890 yılında Kas- tamonu Valisi Abdurrahman Paşa tarafından yaptırılmıştır. Maliye Hazinesi mülkiyetindedir.

Kare planlı ve kargir yapı, bir bodrum kat üze- rinde bulunan iki kattan oluşmaktadır. Simetrik bir yapıdır. Binanın girişinde dört sütunun mey- dana getirdiği giriş sahanlığı kısmı mevcuttur. Burada bulunan çift kanatlı bir kapıdan binaya Şekil 10. Safranbolu Hükümet Dairesi (Ankara girilmektedir. Binanın dış duvarları kargir ola- Bölge Koruma Kurulu Arşivi) rak yapılmış olup, iç kısımda ahşapla beraber kagir malzeme de kullanılmıştır. Sinop Sancağı -Sinop Merkez İlçe hükümet dairesi (Şekil 9, 10). Güneye açılan giriş cephesindeki Meydankapı Mahallesi, Sakarya Caddesi’nde sahanlığın üzerinde yer alan çıkmada yarım dai- bulunan yapı, doğu-batı konumlu, dikdörtgen re şeklinde bir alınlık mevcuttur. Alınlık içinde planlı, zemin ve kattan ibaret, üzeri kiremit ile II. Abdülhamit tuğrası ve 1323-1325H./1905- örtülü ve kırma çatılıdır. 2005 yılında yapılan 1907M. tarihleri vardır. Ahşap çatı, kiremit ile bir müdahale ile çatı katında konferans salonu kaplı olup, parapet arkasına gizlenmiştir. olarak kullanılan ek bir mekan oluşturulmuştur (Şekil 11). Yapı, 1974 yılında yanmıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından restorasyonu yaptırılan ya- Ön cephenin ortasında çift kanatlı, kemerli ah- şap büyük bir kapı bulunmaktadır. Kapının ön

11 Taşköprü Hükümet Konağı hakkında Kaymakam- lıktan valilik makamına 3.12.1981 tarihli, 4/182 sa- 12 Safranbolu Kaymakamlığı internet sayfası yılı yazı www.safranbolu.gov.tr

114 19. yüzyılda Kastamonu Eyaleti’nde hükümet daireleri tarafındaki sahanlığa 9 taş basamaklı merdiven- Bolu Sancağı le çıkılmaktadır. Sahanlığın üst kısmında iki -Bolu Merkez İlçe Hükümet Dairesi mermer sütunla taşınan birinci katın çıkması Tabaklar Mahallesi Hükümet Caddesi’ndeki ya- yeralmaktadır. pı, 1999 yılındaki deprem sırasında hasar gör- müştür. Yapının yenien inşa çalışmaları 2007 yılında tamamlanmıştır.

Bolu Belediyesi arşivinde yeralan bir fotoğrafa göre, yapı özgün halinde dikdörtgen bir kütle olup, üç katlı ve kargirdir (Şekil 12). Köşelerin ve girişin öne çekilmesiyle giriş cephesi hare- ketlendirilmiştir. Bina girişi, basamaklarla çıkı- lan sahanlıkta yer almaktadır. Sahanlıkta bulu- nan ve kemerlerle birbilerine bağlı sütunlar üst kat çıkmasını taşımaktadır. Kırma çatı parapet duvarının arkasında gizlenmiştir. Parapet duvarı öne çıkma yapan duvar yüzeylerinde kıvrımlı alınlıklar halinde yükselmektedir. Şekil 11. Sinop Merkez İlçe Hükümet Dairesi (Topçubaşı, 2005)

Ön cephenin kat hizaları silmelerle ve köşeleri pilastırlarla vurgulanmıştır. Ön cephedeki çık- manın üst kısmındaki alınlık taş üzerine ka- bartma olarak yapılmış yaprak ve çiçek motifle- ri ile bezelidir. Doğu cephesinde köşeler ve kat- lar silmelerle belirtilmiştir. Pencere kenarlarında kesme taş, yüzeyin geri kalanında devşirme taş kullanılmıştır. Binanın doğu cephesi ile batı cephesi aynı özelliktedir. Kuzey cephesinde, zemin kata açılan iki kanatlı ve kemerli ahşap bir kapı bulunmaktadır. Bodrum kısmı depo ola- rak kullanılmaktadır. Zemin katta ise, dikdört- Şekil 12. Bolu Merkez Hükümet Dairesi 1944 gen planlı büyük bir salon ve 12 oda yer almak- öncesi (Bolu Merkez İlçe Belediyesi Basın Yayın tadır. Birinci katta zemin katta olduğu gibi bü- Müdürlüğü) yük bir sofa ve 16 oda bulunmaktadır. Binanın döşemeleri ve tavanı ahşaptır. Özgün yapı, 1811 yılında Bolu Mutasarrıfı Hüsrev Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. Yapı, 1281H./1861M. tarihinde Sinop’ta hükümet ko- Hüsrev Paşa’nın Osmanlı Rus Harbi’ne katılma- nağı yapılması talebine dair bir belge bulunmak- sı sebebiyle onun adına kahyası İbrahim Paşa ta ise de13, yapının inşasına 1907 yılında başlan- tarafından tamamlanmıştır. Hüsrev Paşa, harem dığı bilinmektedir14. Mutasarrıf Tevfik Paşa tara- ve resmi daire kısımlarından oluşan bir yapı fından yaptırılmıştır 15. yaptırmıştır. Bolu Belediyesi’nce düzenlenen

13 BOA, Tarih: 07/C /1281 (Hicrî) – 07/Kasım/1864 Kodu: İ.DFE. ‘Sinob şehrinde yapılmakta olan hü- (Miladi), Dosya No:520, Gömlek No:23391, Fon kümet konağının yapım masraflarının Defter-i Kodu: İ..MVL., ‘Sinob'a Hükümet Konağı yapılma- Hakani İdaresi'ne isabet eden parasının ödenmesi.’ sına dair.’ 15 Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Mü- 14 BOA, Tarih: 06/R /1325 (Hicrî) – 19/Mayıs/1907 dürlüğü, Sinop Müze Müdürlüğü, Envanter No: (Miladi), Dosya No:19, Gömlek No:1325/R-03, Fon 57.000.0/1.3/29.

115 M. Topçubaşı, K. K. Eyüpgiller arşiv dosyasındaki tarihçeye göre yapının resmi kotunda bir korniş yapıyı çevrelemektedir. Ya- daire olan bölümü üç katlı olup, birinci katta 15, pının batı ve doğu cephelerinde çatı altında yer ikinci katta 12, üçüncü katta 1 sofa, 10 oda bu- alan duvar parçası, kalem işleriyle süslenmiştir. lunmaktaydı (Şekil 13) 16. Beşik çatı, marsilya kiremiti ile kaplanmıştır.

1933 yılında yanan yapı, halkın yardımı ile öz- gün planına sadık kalınarak bodrum kat üzerine üç katlı olarak yaptırılmıştır. 1944 depremi sıra- sında gördüğü hasardan sonra yapının üçüncü katı kaldırılmıştır. Günümüzdeki uygulamada yapı betonarme zemin katın üzerinde çelik konstrüksiyonlu olarak yeniden inşa edilmiştir.

Şekil 14. Bolu Göynük Hükümet Dairesi (Topçubaşı, 2005)

Şekil 13. Bolu Hükümet Dairesi kat planı (Ankara Bölge Koruma Kurulu Arşivi)

-Göynük İlçesi Hükümet Dairesi Beybahçe Caddesi’nde yeralan Hükümet Daire- si, üç katlı, dikdörtgen planlı, kagir bir yapıdır (Şekil 14, 15).

Günümüzde yapının özgün kullanımı devam etmektedir. Ana girişi kuzey cephesindendir. Yapının güneyinde bir giriş daha bulunmakta- dır. Yapı, ortada bir koridor ve ona açılan oda- Şekil 15. Bolu Göynük İlçesi Hükümet Dairesi lardan oluşmaktadır. Üst kata ulaşan üç kollu (Ankara Bölge Koruma Kurulu Arşivi) merdiven giriş aksında değil, koridorun sonunda yapının doğusunda yerleştirilmiştir. Yapıdaki Giriş kapısının üzerindeki kitabeden, yapının bütün pencereler kemerli ve taş sövelidir. Pen- 1305-1306H./1889-1890M. yıllarında Göynük cere kemerlerinin kilit taşları yüzeyden dışarı kaymakamı Kamil Efendi tarafından yaptırıldığı çıkarılarak vurgulanmıştır. Katlar arasında sil- meler vardır. Bunlara ek olarak ikinci kat pence- öğrenilmektedir. re denizliği hizasında dönen bir silme ve çatı altı -Bartın İli, Amasra İlçesi Hükümet Dairesi

16 Yapı Amasra Kaleiçi Gümüş Sokak’ta yer al- Bolu Merkez İlçe Belediyesi, Fen İşleri Müdürlü- maktadır (Şekil 16). Yapı kot farkı dolayısıyla ğü, Hükümet Konağı dosyası, tarihsiz

116 19. yüzyılda Kastamonu Eyaleti’nde hükümet daireleri yarım bodrum üzeri bir katlıdır. Kagir yapı, dik- lar. Bodrum katı kargir, diğer katları ahşaptır. dörtgen planlıdır. Kısa cephelerden biri olan do- Binaya giriş kuzey cephesinin ortasındaki sütun- ğu cephesi, yapının ana girişinin bulunduğu lu girişten, 5 basamaklı beton bir platformdan cephedir. Batı cephesinde de bahçeye açılan bir geçilerek sağlanmıştır. Giriş kapısının üstünde kapı daha bulunmaktadır. Yapının tüm açıklık- bulunan çıkma 4 ahşap direk ile taşınmaktadır. ları yuvarlak kemerli ve taş sövelidir. Yapının Yapının diğer üç cephesinde de çıkmalar vardır. köşelerindeki taşlar duvar yüzeyinden öne çeki- Üçgen alınlıklı ve kemerli pencereler kullanıl- lerek köşeler vurgulanmıştır. Uzun cephelerde mıştır. Çatı marsilya kiremit kaplıdır. Yapının bulunan sütunçelerle cephe süslenmiştir. Pence- cihannümasının olduğu eski fotoğraflarından re hizasındaki silme ve çatı altındaki korniş ya- anlaşılmaktadır. Bu kısmın 1944 depreminden pıyı çevreler. Yapının kırma çatısı marsilya ki- sonra yıkıldığı söylenmektedir. remit ile örtülüdür. Yapının inşa tarihi kesin olarak bilinmemekte- dir. Ziya Demircioğlu, “Kastamonu Valileri” isimli kitabında, Kastamonu Valisi Enis Paşa zamanında ve 23 Temmuz 1321H./Ağustos 1905M. tarihinde inşasına başladığını, binayı yapan ustanın, “Kör Efe” adıyla anılan İsmail Kalfa adında bir şahıs olduğunu yazmaktadır17.

Değişik zamanlarda yapılan onarımlarda ahşap olan iç merdivenler betonarmeye çevrilmiş, ça- tıda bulunan ve sineklik tabir edilen cihannüma bölümü kaldırılmıştır. 1967 yılında yapıya kalo- rifer tesisatı yaptırılmış, üst kat salonuna iki çatı feneri eklenmiş, 1976 yılında ise boya, badana, sıva ve sıhhi tesisat onarımı gerçekleştirilmiş- tir18. Yapı günümüzde iyi durumdaysa da, küçük çaplı bakım onarım gerekmektedir.

Şekil 16. Bartın Amasra, Hükümet Dairesi giriş (Doğu) cephesi (Topçubaşı, 2007)

Yapının inşa tarihi bilinmemektedir. Günümüz- de kaymakamlık olarak kullanılan yapı bakımlı ve iyi durumdadır.

Çankırı Sancağı -Çankırı Merkez İlçe Hükümet Dairesi Cumhuriyet Mahallesi’nde yeralan yapı Maliye Hazinesi mülkiyetinde olup, Adliye Bakanlı- ğı’na tahsis edilmiştir (Şekil 17). Şekil 17. Çankırı Merkez İlçe Hükümet Dairesi Günümüzde Adliye Binası olarak kullanılmakta (Çankırı Belediyesi Kültür Yayınları II, 1893- olan, bodrum üzeri iki katlı yapı, giriş kısmında 1969 Fotoğraflarla Çankırı, Aydın Demiröz) cihannüma ilavesiyle üç katlıdır. Dikdörtgen planlı, simetrik bir yapıdır (Şekil 18). Odalar, 17 Demircioğlu Z., Kastamonu Valileri (1881-1908), ortadaki geniş koridora açılmaktadır. Girişin Kastamonu, 1973, s.85 karşısında yer alan merdiven, üst kata çıkışı sağ- 18 Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Mü- dürlüğü, Envanter No: 18-01-1.2/378

117 M. Topçubaşı, K. K. Eyüpgiller

Kastamonu ve Bolu Hükümet Daireleri bodrum üzerinde 3 katlı, Sinop ve Çankırı Hükümet Da- ireleri bodrum üzerinde 2 katlı olarak inşa edil- mişlerdir. Çankırı Hükümet Dairesi’nin cihan- nüması da vardır. Kazalarda günümüzde mevcut olan hükümet daireleri ise, bodrum üzerinde iki katlı olarak inşa edilmişlerdir. İstisnai tek durum olan Bolu Göynük Hükümet Dairesi üç katlıdır.

Kastamonu Daday Hükümet Dairesi ahşap,

Çankırı Hükümet Dairesi kagir bodrum kat üze- Şekil 18. Çankırı Merkez İlçe Hükümet Dairesi rinde ahşap olarak inşa edilmiştir. Tüm diğer (Ankara Bölge Koruma Kurulu Arşivi) hükümet daireleri kagirdir.

-Ilgaz İlçesi Hükümet Dairesi Sancak merkezlerinde inşa edilmiş yapılar dik- Kastamonu Yolu üzerinde bulunan kagir yapı, dörtgen plan düzenine sahiptir. Girişler dikdört- bodrum üzerinde iki katlıdır (Şekil 19). Planı genin uzun kenarlarından birinin ortasından ba- dikdörtgen şeklindedir. Koridora açılan odalar samaklarla yükseltilmiş sahanlıktan sağlanmak- ile koridorun sonundaki sofalara açılan odalar tadır. Kaza merkezlerinde, dikdörtgen planlı hü- bulunmaktadır. Yapının üç girişi vardır. İki gi- kümet daireleri olduğu gibi (Çankırı Ilgaz hü- riş, yapının ortasında karşılıklı olarak yerleşti- kümet dairesi), kareye yakın plan düzenleri (Ci- rilmiştir. Üçüncü giriş ise yapının güney cephe- de hükümet dairesi) de görülür. Dikdörtgen plan sinin ortasında bulunmaktadır. Orta girişlerden düzenine sahip yapılarda ana girişlerin uzun batı girişin çevresindeki merdiven üst kata ula- cephelerde olduğu örneklerin yanında (Bolu şımı sağlar. Güney girişin yanındaki merdiven Göynük), kısa cepheden girişe sahip yapılar da kovası ise üst kata ve bodrum kata ulaşımı sağ- (Karabük Safranbolu, Kastamonu Daday vd.) lamaktadır. Yapının döşeme ve tavanları ahşap- inşa edilmiştir. tır. Yapının merdiven kovası, korkulukları, dö- şeme ve tavanları, yapının 19. yüzyıl sonunda Mekan düzeni bir koridor açılan odalar şeklinde inşa edilmiş olabileceğini düşündürmektedir. düzenlenmiştir. Girişin karşısında merdiven ko- Pencere ve kapı açıklıkları düz atkılıdır. Kırma vası bulunur. Tuvalet ve servis mekanları genel- çatılı yapı, marsilya kiremit ile örtülüdür. de merdiven kovasının iki yanında yer almakta- dır. Yapıların köşelerindeki odalar cephede ileri çekilerek yapıya hareket kazandırılmıştır. Üst katta girişin üzerindeki mekan çıkma yapılarak kolonlarla taşıtılmış ve girişler vurgulanmıştır. Yapılar giriş aksına göre simetrik olarak inşa edilmiştir.

Ana giriş kapısı çoğu yapıda kemerli ve tepe pencerelidir. Pencere ve kapı yükseklikleri, kat Şekil 19. Çankırı, Ilgaz, Hükümet Dairesi yükseklikleri ile orantılı olarak artmaktadır. (Ankara Bölge Koruma Kurulu Arşivi) Pencere ve kapılar düz atkılı, yuvarlak veya siv- ri kemerli olarak inşa edilmiştir. Çankırı Hükü- Değerlendirme ve sonuçlar met Dairesi’ne ait pencereler ise düz atkılı ve ahşap üçgen alınlıklıdır. Kapı ve pencerelerin 17 yerleşim merkezinde yapılan araştırma sonu- tepe pencereli örnekleri de (Kastamonu Cide cunda alanda varolduğu bilinen 24 yapıdan, 12 Hükümet Dairesi) mevcuttur. Yapıların tümü tanesinin günümüzde mevcut olduğu belirlen- kırma çatı örtüsüne sahiptir. miştir.

118 19. yüzyılda Kastamonu Eyaleti’nde hükümet daireleri

Yapıların tümü kırma çatı örtüsüne sahiptir. Si- Kastamonu Eyaleti’ndeki Hükümet Dairele- nop merkez ilçe, Bolu merkez ilçe ve Safranbo- ri’nin farklı yerleşimlerdeki örnekleri arasında lu Hükümet dairelerinde kırma çatı parapet ar- gözlenen benzerliklerin, yapılarda tip projelerin kasındadır, diğer yapılar ise kırma çatılı ve ge- kullanılmış olmasından veya mimari işleyişin niş saçaklıdır. vilayet mimarları tarafından sürdürülmesinden kaynaklanıyor olması muhtemeldir. Kagir hükümet dairelerinin ortak cephe özellik- leri olarak taş söveli kapı ve pencereler, kat sil- 19. yüzyıldan günümüze kalan mevcut hükümet meleri, parapet veya saçak altı silmeleri göz- dairelerinin tümü günümüzde aynı özgün işlev- lenmektedir. Kagir yapıların köşeleri pilastırlar lerini devam ettirmektedir. Bu uygulama, yapı- ile belirginleştirilmiştir. Sade profilli kat silme- ların bakım ve onarımını kolaylaştırmaktadır. leri, ahşap hükümet dairelerinde de mevcuttur. Bolu Hükümet Dairesi örneğinde olduğu gibi, Bu yapılarda köşeler, ahşap pervazlarla vurgu- yapının özgün olmadığı, dış cephe düzenlerinin lanmıştır. korunduğu, ancak alanın fonksiyonunun özgün- lüğünün devam ettiği durumlar da söz konusu- Sancak merkezlerinde ve kazalarda inşa edilen dur. yapılar arasındaki en önemli fark, yapıların bo- Tüm yapıların korunması ve gelecek kuşaklara yutlarıdır. Sancak merkezlerindeki yapılar diğer aktarılması için uygun bir işlevle kullanılmaları yerleşimlerdeki yapılara göre daha büyük boyut- gereklidir. Bu araştırmada incelenen yapıların lu olup oda sayıları fazladır. Bu yapıların kat kullanımında değişiklik gerekmesi durumunda sayıları da kazalardaki yapılara göre daha fazla- yeni işlevleri dikkatle seçilmelidir. Osmanlı dır. devrinde güç şartlar altında inşa edilmiş hükü- met dairelerinin özgünlüklerinin korunmasının Plan şemalarındaki ortak özellikler, cephenin sürdürülebilirliği için kamu kullanımda olması- ortasından sağlanan giriş ve girişin karşısındaki nın sağlanması önemlidir. merdiven kovası olarak tanımlanabilir. Duruma istisna olarak Çankırı Ilgaz Hükümet Daire- si’nde olduğu gibi, sofalı plan tipi uygulaması Kaynaklar da mevcuttur. Bazı yapılardaki plan tipinin yal- Akbal, F.; 1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorlu- nızca boyut farkı göstermesi ise, Kastamonu ğu’nda idari taksimat ve nüfus, Belleten c.XV, merkez ve Bolu merkez hükümet daireleri plan- 617- 627. larındaki benzerlik gibi, tip projelerin uygulan- Aktüre, S., (1978). 19. Yüzyıl sonunda Anadolu mış olabileceğini düşündürmektedir. kenti mekânsal yapı çözümlemesi, Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Ankara. Baydil, E.; (1990). Kastamonu Şehir Coğrafyası. Yapıların cepheleri incelendiğinde, tümünün Yükseklisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, yüksek tavanlı ve büyük boyutlarda yapılmış İstanbul. olmalarına rağmen, sancak merkezlerindeki yö- Bayraktar, A., (1997). Kastamonu Şer’iyye Sicil netim yapılarının, kaza merkezlerindekinden Defteri 429-19 Nolu H. 1124-1125 tarihli, daha görkemli olduğu görülmektedir. Eyalet Yükseklisans Tezi, İnönü Üniversitesi. merkezi olan Kastamonu’daki merkez ilçe Hü- Behlülgil, M., (1992). İmparatorluk ve Cumhuriyet kümet Dairesi, tüm alan sınırları dahilindeki hü- Dönemlerinde İllerimiz 1299-1992, Özen kümet daireleri arasında, en süslü cephe düzeni- Matbaasi, İstanbul. ne sahiptir. Yapım sistemi, malzeme, yapı ele- Çadırcı, M., (1997). Tanzimat döneminde anadolu kentlerinin sosyal ve ekonomik yapısı, Türk Ta- manları, çatı biçimlenişi veya süslemeler gibi rih Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Ba- diğer özellikler, yerleşimlere göre önemli farklı- sımevi, Ankara. lıklar göstermemektedir. Yapılar, dönemin mi- Çiçek, K., (1993). Kastamonu Sancağı ve Nahiyele- mari akımlarından Neoklasik uslüba ait biçimle- rinde Şerik(-Hane) Reaya, Osmanlı Araştırmala- rin kullanıldığı, oldukça sade yapılardır. rı, 13, 49-68.

119 M. Topçubaşı, K. K. Eyüpgiller

Demircioğlu Z., Kastamonu Valileri (1881-1908). Yayınlanmış Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üni- Kastamonu, 1973, s.85 versitesi, İstanbul. Demiröz, A., (1893-1969) Fotoğraflarla Çankırı, Şahin,B., (1992). Cumhuriyet Öncesinde Kastamo- Çankırı Belediyesi Kültür Yayınları II,Çankırı. nu’nun idari-nüfus ve etnik yapısı (1839-1903), Eyüpgiller, K. K., (1995). Kastamonu Kent Tarihi: Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Türk Inkılap Fiziksel Gelişimi, Anıtsal Yapıları ve Konutları, Tarihi Enstitüsü.

120