İmparatorluktan Cumhuriyete KASTAMONU EKONOMİSİ 1880-1960 Yard. Doç. Dr. Mustafa ESKİ Kastamonu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi KASTAMONU- 2016 ISBN 978-605-137-534-2 e-mail: [email protected]. Kastamonu Ticaret ve Sanayi Odası www.kastamonutso.org.tr Kapak, Sayfa Tasarımı ve Yapım Özeller Medya Tanıtım Matbaacılık Ltd. Şti. Tel & Fax : 0366 214 40 00 / www.ozellermatbaa.com.tr İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ......................................................................................V GİRİŞ .......................................................................................1 I. KASTAMONU TİCARET ve SANAYİ ODASI’NIN KURULUŞU ..........................................................10 II. KASTAMONU’DA AÇILAN BANKA ŞUBELERİ .....................14 2.1. Ziraat Bankası Kastamonu Şubesi ............................................................... 14 2.2. Osmanlı Bankası Kastamonu Şubesi ........................................................... 15 2.3. Osmanlı Bankası İnebolu Şubesi. ................................................................ 16 2.4. Halk Bankası Kastamonu Şubesi ................................................................. 16 2.5.Türkiye İş Bankası Kastamonu Şubesi ......................................................... 18 2.6. Türkiye Emlâk Kredi Bankası Kastamonu Şubesi ....................................... 19 2.7.Yapı Kredi Bankası Kastamonu Şubesi ........................................................ 19 III. KASTAMONU BANKASI T.A. Ş. ................................................20 3.1. Kastamonu Bankası’nn Esas Mukavelenâmesi ........................................... 23 3.2 Banka Mukavelenamesinin maddeleri .......................................................... 24 3.3. Kastamonu Bankasının Kapatılması ve Basındaki Yankıları. ..................... 50 IV. KASTAMONU’DA KURULAN ŞİRKETLER ............................56 4.1. Şirket-i İbtidâiye .......................................................................................... 56 4.2. Mustafa Sâdık Efendi ve Şürekâsı Şirket-i Husûsîyesi ............................... 57 4.3. Rehber-i Terakki Kastamonu Şirketi ........................................................... 66 4.4. Kastamonu Terakki-i Zirâiyye Şirket-i Osmâniyesi. ................................... 74 4.5. İnebolu’da Hüsn-i Terakki Şirketi ve Şirket-i Sarrafiye ............................. 80 4.6. Devrekâni Ziraat ve Ticaret Şirketi ............................................................. 82 4.7. Kastamonu İslâm Teâvün Şirketi ................................................................. 83 4.8. Kastamonu Millî Ticaret Anonim Şirketi .................................................... 97 4.8.1 Şirketin Nizamnâmesi .................................................................... 98 4.8.2. Şirketin kurulmasıyla ilgili ilan .................................................. 105 4.9. Kastamonu Yerli Mahsuller Ticaret ve Sanayi Türk Anonim Şirketi ........ 107 IV V. EKONOMİK GETİRİSİ OLAN DERNEKLER .........................111 5.1. Hanımlar İş Yurdu Cemiyeti .................................................111 5.2. Kastamonu Çiftçiler Yurdu ..................................................112 VI. KOOPERATİFLER .....................................................................115 6.1. Kastamonu Dokuyucular ve Dokutturucular Küçük Sanat Kooperatifi .... 115 6.1.1. Kastamonu Dokuyucu ve Dokutturucu Küçük Sanat Kooperatifi Esas Mukavelenamesi ........................................................ 122 6.2. Urgancılar Kooperatifi ............................................................................... 134 6.3. Kastamonu Terziler Küçük Sanat Kooperatifi ........................................... 135 6.4. Kastamonu Meyve ve Zirâî Mahsüller Satış Kooperatifi .......................... 136 VII. DEĞİRMENLER ve HIZARLAR ............................................141 VIII. 1926 MINTIKA İKTİSAT KONGRESİ ................................143 8.1. Kongreye Sunulan Raporlar ....................................................................... 145 8.1.1. İnebolu Ticaret Odası .................................................................. 145 8.1.2. Taşköprü Ticaret Odası ................................................................ 146 8.1.3.Tosya Ticaret Odası ...................................................................... 146 8.1.4. Daday Ticaret Odası .................................................................... 146 8.1.5. Safranbolu Ticaret Odası ............................................................. 147 8.1.6. Ilgaz Ticaret Odası ...................................................................... 147 8.1.7. Düzce Ticaret Odası .................................................................... 147 8.1.8. Bolu Ticaret Odası ....................................................................... 148 IX. BİRİNCİ ZİRAAT KONGRESİ .................................................149 X. TAŞKÖPRÜ KENDİR FABRİKASI ............................................152 10.1. Vali Dr. Mithat Altıok’un Konuşması ...................................................... 154 10.2. Sümerbank Genel Müdürü Hulki Alisbah’ın Konuşması ....................... 156 10.3. Öğretmen Enise Dura’nın Konuşması ..................................................... 158 XI. İNEBOLU LİMANI .....................................................................161 XII. BİTMEYEN ÖZLEM: DEMİRYOLU .....................................165 KAYNAKLAR ...................................................................................171 İNDEX ...................................................................................173 EKLER ...................................................................................180 ÖNSÖZ Bugünkü ekonomik durumu öğrenmek için illerin yakın geçmişini iyi bilmek gerekir. Kastamonu ekonomisi üzerine yapılan bu çalışma 1880-1960 yılları ara- sını kapsamaktadır. TBMM’nin açılışını esas aldığımızda; imparatorluğun son kırk yılı ile Cumhuriyetin ilk kırk yılını kapsayan seksen yıllık dönem ekonomik açıdan incelenmeye çalışılmıştır. Araştırmada vilayet salnameleri ile yerel gazeteler taranmış, ayrıca diğer kaynaklardan da yararlanılmıştır. Araştırılan saha ile ilgili yeterli arşiv bilgileri bulunmadığından mevcut kaynaklarla yetinilmiştir. Yapılan araştırma, söz konu- su seksen yıllık dönem hakkında bir fikir verecektir kanaatindeyiz. Bu dönem içinde ekonomiye hareket sağlayan şirket, banka ve kooperatif gibi kurumlarla diğer unsurların faaliyetleri anlatılmaya çalışılmıştır. Eserin basımını sağlayan Kastamonu Ticaret ve Sanayi Odası’na; Başkan Sayın Selçuk Arslan ve Yönetim Kurulu üyelerine, bürokratik işlemleri düzen- leyen Genel Sekreter Sayın Mustafa Elmas’a; Sayın Cemil ve Melih Özel kar- deşlere, sayfa tasarımını yapan Sayın Erdoğan Şahin’e ve basımda emeği geçen kişilere teşekkür ederim. Yard. Doç. Dr. Mustafa Eski X GİRİŞ Bir vilayetin gelişebilmesi için öncelikle yer altı ve yer üstü servetleriyle sana- yi tesislerine sahip bulunması gerekir. Bunun yanında limanlara ve büyük kentle- re bağlantı sağlayan deniz yoluyla raylı sistem çok önemlidir. Batı Karadeniz bölgesi sınırları içinde kalan Kastamonu, arazi yapısı itiba- rıyla büyük ölçüde dağlık olduğundan tarım için geniş topraklara sahip değildir. Ekilecek alanlar son derece sınırlıdır. İl geneline bakıldığında sulanabilir top- rakların Daday’dan kuzey doğuya doğru devam eden çay çevresiyle Gökırmak ve Devrez vadisinde yoğunlaştığı görülür. Gökırmak ve Devrez vadileri pirinç ekimine uygun olduğu için asırlar boyunca halk gelirini bu yönde sağlamıştır. Arazinin diğer kıraç taraflarında buğday, siyez ve arpa gibi klasik tahıl ürünleri yetiştirilmiştir. 1315 tarihli Vilayet Salnamesi’nde, il genelinde üretilen bitkilerin adları şu şekilde yazılmıştır: Buğday, arpa, siyez, yulaf, mısır, gernik, fiy, merci- mek, nohut, burçak, fasulye, bakla, sarımsak, soğan, lahana, pancar, şalgam, pa- tates.1 Taşköprü’de yukarıkilere ilave olarak kendir, keten, çeltik; Tosya’da kuru ve yaş üzüm, patates, pirinç, kendir. İl dahilinde yetişen üryani eriği ve kabuklarının soyulup kurutularak elde edi- len üryani önemlidir. Aynı şekilde misket elması meşhur olup kaba misket ve sıkı misket olmak üzere iki türü vardır. Amasya elması da bol miktarda yetiştiril- miştir. Aynı salnamedeki bilgilerden tiftik, urgan ve kendir ticaretinin öne çıktığı görülüyor. Kastamonu’da dokumacılık çok gelişmiştir. Yatak çarşafları, perde ve yastık örtüleri, gömlek ve yelken bezleri, dayanıklı basmalar, Avrupaî kaşmirler tarzın- da kumaşlar, şayak ve fanila, pazen, hamam takımları, döşemelik yatak ve baş çarşafları, perdelik, el havluları üretilmiş. Tosya’da ise diğer yerlerden farklı ola- rak yün kuşak, çorap, sahtiyan, kıl çuval ve kilim. Kastamonu’da bakırcılık önemli bir meslek olarak karşımıza çıkıyor. Kazan, sahan, tepsi, bardak, sefer tasları, sürahi, tabak, tencere, iftar ve salata tabakları yapılmış. Şehirde Bakırcılar Çarşısı adıyla bir çarşının bulunması ve burada el 1 Kastamonu Vilayeti Salnamesi, Nu:20, Kastamonu Vilayet Matbaası, Kastamonu 1315, s.281-282. 2 Mustafa Eski yapımı bakır ürünlerinin satılması bakırcılığın ne kadar ileri düzeyde olduğunu gösterir. Keçecilik önemli meslekler arasındadır. Keçe daha ziyade semer yapımı ve benzeri alanlarda kullanılmıştır. Kastamonu ve Taşköprü’de kendir tarımı çok gelişmiştir. Geçmişte Türkiye’nin en nitelikli kendirlerinin Kastamonu’da yetiştirilirdiği bir gerçektir. Bunun sonu- cu olarak urgancılık önemli bir meslek haline gelmiştir.2 Kendirler saplarından