KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH Parlament Republiki Litewskiej I SPOŁECZNYCH

Listopad 1992 Stanisław Gregorowicz

Informacja

Parlament litewski - Rada Najwyższa Republiki Litewskiej - jest par- lamentem jednoizbowym, wybieranym na okres pięcioletni, na podstawie większościowej ordynacji wyborczej. Forma jego jest pozostałością po strukturze organów władzy państwowej byłego ZSRR. W parlamencie działa 13 stałych komisji. Politycznie dzieli się on na 9 frakcji oraz grupę Nr 77 deputowanych bez przynależności frakcyjnej. Podział na frakcje nie jest adekwatny do podziałów partyjnych. W skład jednej frakcji wchodzą czę- sto przedstawiciele kilku partii politycznych. 25 października 1992 r. na Litwie odbyły się wybory (pierwsza tura, drugą - wyznaczono na 15 listo- pada), które w poważnym stopniu zmieniły dotychczasowy układ sił politycznych w parlamencie.

BSE 1

Parlament Republiki Litewskiej

Oficjalna nazwa: Rada Najwyższa Republiki Litewskiej (Lietuvos Respublikos Aukščiausioji Taryba) Adres: Gedimino 53, 2026 , tel. 628 986; fax 620 197

Rada Najwyższa Republiki Litewskiej jest parlamentem jednoizbowym. Zasiada w niej 141 deputowanych wybieranych na okres pięcioletni, na podstawie większościowej ordynacji wyborczej. Ostatnie wybory odbyły się 24 lutego 1990 r. oraz (druga tura) 4, 7-8 i 10 marca 1990 r.(następne odbędną się 25 października 1992 r.). Przyniosły one wielkie zwycięstwo "Sajudisu" - aż 99 nowo wybranych deputowanych należało do tego związku. Na pierwszej sesji nowej Rady Najwyższej 11 marca 1990 r. uchwalony został "Akt Republiki Litewskiej o przywróceniu Niepodległego Państwa Litewskiego" oraz dwie ustawy: "O nazwie i godle państwa"(Republika Litewska, Pogoń) i ustawa o przywróceniu konstytucji Republiki Litewskiej z 12 maja 1938 r.( szereg jej artykułów natychmiast zawieszono). Obecny parlament litewski - Rada Najwyższa - w swej formie jest pozostałością po strukturze organizacyjnej organów władzy państwowej byłego Związku Radzieckiego. Litwa posiada jednak własne, pochodzące z okresu międzywojennego wzorce parlamentarne, do których zapewne wróci. Geneza litewskiego parlamentaryzmu sięga okresu I wojny światowej. Wówczas, 18 września 1917 r. powołano podczas konferencji litewskiej w Wilnie Radę Krajową Litwy (Lietuvos Krašto Taryba). 11 grudnia 1917 r. Rada uchwaliła tzw. pierwszą proklamację niepodległości, głoszącą powstanie niepodległego państwa litewskiego ze stolicą w Wilnie i pozostającego w ścisłym związku z Niemcami. Na skutek protestu kilku członków Rady Taryba uchwaliła drugą proklamację tzw. Akt 16 lutego (1918 r.), która zapowiadała, że stosunki z obcymi państwami określi przyszły sejm ustawodawczy. Nie odpowiadało to Niemcom, znaleziono jednak w końcu formułę kompromisową i 23 marca 1918 r. cesarz Wilhelm II uznał niepodległość Litwy. W trakcie dyskusji nad ustrojem politycznym Litwy zdecydowano się na monarchię konstytucyjną i 4 czerwca 1918 r. Taryba zaprosiła na tron litewski ks. Wilhelma von Urach, który miał przybrać imię Mindaugasa II. 11 lipca 1918 r. Taryba podjęła uchwałę o przekształceniu się w Radę Państwa Litwy (Lietuvos Valstybes Taryba). Plany utworzenia monarchii konstytucyjnej na Litwie wobec klęski militarnej Niemiec i całkowicie zmienionej sytuacji politycznej w Europie zostały zarzucone. 2 listopada 1918 r. Taryba uchwaliła tymczasową konstytucję Litwy i na jej podstawie 11 listopada 1918 r. utworzył pierwszy rząd litewski. Konstytucję tę zastąpiono 4 kwietnia 1919 r. drugą tymczasową konstytucją litewską, na mocy której utworzono urząd prezydenta. Został nim Antanas Smetona. W roku następnym odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego, który zebrał się (112 posłów) na inauguracyjnym posiedzeniu w dniu 15 maja 1920 r. w Kownie. Sejm ten uchwalił 10 czerwca 1920 r. trzecią tymczasową konstytucję. Pierwszą stałą konstytucją litewską Sejm Ustawodawczy uchwalił 1 sierpnia 1922 r Stanowiła ona, że Litwa jest republiką demokratyczną, a władza ustawodawcza należy do wybieranego na 3 lata sejmu, który również na 3 lata wybiera prezydenta. Zmiany do tych postanowień wprowadziła nowa konstytucja litewska uchwalona 15 maja 1928 r. Przedłużała ona kadencję prezydenta do 7 lat i postanowiała, że wyboru prezydenta dokonywać będą "specjalni przedstawiciele narodu". Na tych zasadach ponownie prezydentem został wybrany w 1931 r. Antanas Smetona. Wybór ten powtórzono w 1938 r. 2 BSE

Po wkroczeniu na Litwę w czerwcu 1940 r. Armii Czerwonej parlament litewski zo- stał rozwiązany. 14 lipca 1940 r. wybrano tzw. Sejm Ludowy, który 21 lipca 1940 r. przyjął deklarację o przystąpieniu Litwy do ZSRR. 25 sierpnia 1940 r. Sejm Ludowy uchwalił nową konstytucję, zgodnie z którą władzę ustawodawczą na Litwie sprawować miała Rada Najwyższa Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W tym kształcie parlament litewski przetrwał do 1990 r. Zmieniono wówczas nazwę na Rada Najwyższa Republiki Litewskiej. Na pierwszej sesji Rady Najwyższej Republiki Litewskiej w dniu 11 marca 1990 r. wybrano przewodniczącego (głowę państwa) i prezydium Rady Najwyższej w następującym składzie: Przewodnicządcy - , wiceprzewodniczący - Bronislovas Kuzmickas, i Česlovas Vytautas Stankevičius, sekretarz - , członkowie - Egidijus Bičkauskas, Romas Gudaitis, Mečys Laurinkus, Eugenijus Petrovas, .

W Radzie Najwyższej Republiki Litewskiej utworzono trzynaście stałych komisji: Rolną (Mečislovas Treinys) - w nawiasach nazwiska przewodniczących, Budżetu ( ), Gospodarczą (Kazimieras Antanavičius), Ochrony Przyrody (Jonas Šimenas), Ochrony Kraju i Spraw Wewnętrznych (Saulius Pečeliunas), Mandatów i Etyki (Nikolajus Medvedevas), Praw Obywatelskich i Spraw Narodowościowych (), Samorządów (), Oświaty, Nauki i Kultury (Stanislovas Gediminas Ilgunas), Ochrony Zdrowia i Spraw Socjalnych (Medardas Čobotas), Systemu Prawnego (), Spraw Zagranicznych (Vydmantas Povilionis), Odrodzenia Państwa i Konstytucji (Aurimas Taurantas) Politycznie Rada Najwyższa Republiki Litewskiej podzieliła się na dziewięć frakcji i grupę deputowanych bez przynależności frakcyjnej w następujących składach osobowych: Sajudis - Frakcja Centrum Przewodniczący - Aloyzas Sakalas; Vytenis Povilas Andriukaitis, Leonas Apšega, Mykolas Arlauskas,Egidijus Bičkauskas, Miglute Gerdaityte, Stanislovas Gediminas Ilgunas, Albinas Januška, Jurgis Jurgelis, Stasys Kašauskas, Česlovas Kudaba, Nikolajus Medvedevas, , Eugenijus Petrovas, Vytautas Petras Plečkaitis, Jonas Prapiestis, Gintaras Ramonas, Audrius Rudys, Petras Vaitekunas, Alfonsas Žalys. Frakcja Lewicowa Przewodniczący - Algirdas Mykolas Brazauskas , , Česlovas Juršenas, Jokubas Minkevičius, , Jonas Pangonis, Petras Papovas, Algirdas Ražauskas, Kestutis Rimkus, Romualdas Rudzys, Benediktas Vilmantas Rupeika, Mindaugas Stakvilevičius. Frakcja Polska Przewodniczący - Ryszard Maciejkianiec Stanisław Akanowicz, Zbigniew Balcewicz, Leon Jankielewicz, Czesław Okińczyc, Stanisław Pieszko, Walentyna Subocz, Edward Tomaszewicz. Zjednoczona Frakcja Sajudisu Przewodniczący - Juozas Karvelis , Virgilijus Čepaitis, Ruta Gajauskaite, , Romualda Hofertiene, Gintautas Vincas Iešmantas, Stasys Malkevičius, Vytautas Puplauskas, Antanas Rečas, Liudvikas Narcizas Rasimavičius, Alfonsas Svarinskas, Zita Šličyte, Pranciškus Tupikas, , Zigmas Vaišvila. BSE 3

Frakcja Liberałów Przewodniczący - Kestutis Głaveckas, Algirdas Kužma, Vytautas Kvietkauskas, Arvydas Kostas Lešč- inskas, , Donatas Morkunas, Virginijus Pikturna, , . Frakcja Umiarkowanych Przewodniczący - Virgilijus Kačýnskas Juozas Dringelis, , Eimantas Grakauskas, Vladimiras Jarmolenka, Stasys Kropas, Bronislovas Juozas Kuzmickas, Nijole Oležyte-Vaitekuniene, Vytautas Paliu- nas, Kazimieras Saja, Saulius Šaltenis, Albertas Šimenas, Jonas Šimenas, , Birute Valionyte, Vilius Baldišis. Frakcja Postępu Narodowego Przewodniczący - Aurimas Taurantas Aleksandras Ambrazevičius, Audrius Butkevičius, Arunas Degutis, Kestutis Grinius, , Vytautas Kolesnikovas, Birute Nedzinskiene, Algimantas Norvilas, Ro- landas Paulauskas, Vydmantas Povilionis. Frakcja Narodowców Przewodniczący - Mečislovas Treinys Irena Andrukaitiene, Klemas Inta, Jonas Liaučius, Jonas Mačys, Leonas Milčius, Rasa Rastauskiene, Algimantas Sejunas, Algimantas Vincas Ulba, . Sajudis - Frakcja Porozumienia Przewodniczący - Egidijus Jarašiunas Povilas Aksomaitis, Nijole Ambrazaityte, , Petras Giniotas, Ze- nonas Juknevičius, Albertas Miškinis, Saulius Pečeliunas, Liudvikas Simutis, Gediminas Še- rkšnys, . Deputowani nie należący do frakcji Aleksandras Algirdas Abišala, Laima Liucija Andrikiene, Kazimieras Antanavičius, Medardas Čobotas, , Romas Gitaitis, Vidmante Jasukaityte, Antanas Karoblis, Valdemaras Katkus, Vytautas Landsbergis, Kestutis Lapinskas, Mečys Laurinkus, Kazimieras Motieka, Algirdas Vaclovas Patackas, Sergejus Pirožkovas, Petras Poškus, Kazi- miera Danute Prunskiene, Liudvikas Saulis Razma, Liudvikas Sabutis, , Česlovas Vytautas Stankevičius, Rimvydas Raimondas Survila, Lionginas Šepetys, , Vidmantas Žiemelis. Przy Radzie Najwyższej Republiki Litewskiej istnieje Centrum Informacji i Analiz (Informacijos ir Analizes Centro Viešuju Ryšiu Grupe; adres: Gedimino 53, 2026 Vilnius, tel. 628 423; 616 816, fax 614 544). Placówkę tę organizowano po wyborach 1990 r.w). Rozbu- dowano ją po wydarzeniach stycznia 1991 r., kiedy zaistniała wielka potrzeba miarodajnej, szybkiej informacji na temat działalności parlamentu litewskiego. Centrum Informacji i Ana- liz wydaje m.in. w języku angielskim tygodniowy przegląd wiadomości (Newsletter) na temat życia parlamentarnego Republiki Litewskiej. Radzie Najwyższej Republiki Litewskiej bezpośrednio podporządkowane są następu- jące instytucje: Prokuratura Generalna Republiki Litewskiej Departament Kontroli Państwowej Republiki Litewskiej Arbitraż Państwowy Republiki Litewskiej Bank Litewski Inspekcja Spuścizny Kulturalnej Republki Litewskiej Departament Ochrony Środowiska Republiki Litewskiej Litewskie Radio i Telewizja

4 BSE

Partie i ugrupowania polityczne Litwy reprezentowane w Radzie Najwyższj Republiki Litewskiej Demokratyczna Partia Pracy Litwy Zał. 8-9 grudzień 1990 r.; czł. 15.000 10 deputowanych do Rady Najwyższej Przewodniczący - Algirdas Mykolas Brazauskas Demokratyczna Partia Litwy Zał. 1902 r., reaktywowana - 5 luty 1989; czł. ok. 1000 2 deputowanych do Rady Najwyższej Przewodniczący - Saulius Pečeliunas Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Litwy Zał. 1904 r., reaktywowana - 27-28 styczeń 1990 r.; czł. 5251 3 deputowanych do Rady Najwyższej Przewodniczący - Povilas Katilius Socialdemokratyczna Partia Litwy Zał. 1896 r., reaktywowana - 12 sierpień 1989 r.; czł. 550 10 deputowanych do Rady Najwyższej Przewodniczący - Aloyzas Sakalas Litewski Związek Narodowy Zał. 1924 r., reaktywowany 11 kwiecień 1989 r.; czł. 800 6 deputowanych do Rady Najwyższej Przewodniczący - Rimantas Smetona Litewski Związek Liberalny Zał. 24-25 listopad 1990 r.; czł. ok. 500 6 deputowanych do Rady Najwyższej Przewodniczący - Vytautas Radžvilas Litewska Partia Zielonych Zał. 15 lipiec 1989 r.; czł.500 3 deputowanych do Rady Najwyższej Liderzy: Irena Ignatavičiene Rimas Juknys Partia Niepodległości Zał. 20-23 pażdziernik 1990 r.; czł. 512 3 deputowanych do Rady Najwyższej Przewodniczący - Kestutis Jurgelenas Litewski Ruch Centrum Zarejstrowany: 11 sierpień 1992 r. 9 deputowanych do Rady Najwyższej Lider - Romualdas Ozolas Forum Przyszłości Litwy Zarejstrowane: 14 sierpień 1991 r. 11 deputowanych do Rady Najwyższej Przewodniczący - A.Bendinskas Litewski Ruch Umiarkowanych Zarejstrowany: 11 sierpień 1992 r. 7 deputowanych do Rady Najwyższej Liderzy: Virgilijus Kačinskas Eugenijus Gentvilas Stasys Kropas Birute Valionyte BSE 5

Sajudis Litwy Zarejstrowany: 24 sierpień 1992 r. 58 deputowanych do Rady Najwyższej (tylu pozostało po kolejnych rozłamach w Sajudisie) Przewodniczący Rady - Juozas Tumelis Związek Polaków Na Litwie Zał. 15-16 kwiecień 1989 r. 6 deputowanych do Rady Najwyższej Przewodniczący - Jan Mincewicz Związek Litewskich Więźniów Politycznych i Deportowanych Zarejstrowany: 26 czerwiec 1991 r. 7 deputowanych do Rady Najwyższej Przewodniczący - Balys Gajauskas Związek Litewskich Więźniów Politycznych Zarejstrowany 26 luty 1991 r. 23 deputowanych do Rady Najwyższej Przewodniczący - A.Stasiškis