Otwórz/Open (7MB)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Polska i świat przez kuchnię Uniwersytet Warszawski Wydział Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Polska i świat przez kuchnię. Studia o dziedzictwie kulinarnym redakcja naukowa Anna Kamler Dorota Pietrzkiewicz Katarzyna Seroka Warszawa 2018 Publikacja dofinansowana ze środków Wydziału Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego Recenzent: dr hab. Robert Kotowski Ilustracja na okładce: Marcin Kułakowski Projekt okładki: KA Leszczyńska Redakcja i korekta: Iwona Witt-Czuprzyńska Skład i typografia: Katarzyna Seroka © Copyright by Wydział Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii UW, 2018 © Copyright by Grupa COGITO Sp. z o.o., 2018 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części integralnej niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji, wymaga pisemnej zgody autora i wydawcy. Wydawca: Grupa COGITO Sp. z o.o. ul. Kamionkowska 45 03-812 Warszawa Druk i oprawa: Print Group Sp. z o.o. ISBN: 978-83-85534-94-5 Spis treści Przy stole niech nie ma miejsca sprzeczka, szemranie ani przemoc…. .7 O jedzeniu historycznie Dawid Barbarzak: Królik po hiszpańsku w staropolskich diariuszach podróży . 15 Anna Kamler: Polskie biesiady w relacji szwajcarskiego nauczyciela Henryka Wolfa. Wartość informacyjna źródła . 23 Dariusz Kuźmina: W refektarzu jezuitów (XVI–XVII wieku). 33 Anna Rzepka: Obyczaje kulinarne na portugalskim dworze królewskim doby baroku: między tradycjami iberyjskimi a innowacjami z Francji – wybrane aspekty . 43 Monika Milewska: Milion paryżan przy jednym stole. O posiłkach braterskich podczas rewolucji francuskiej . 55 Iwona H. Pugacewicz: Szkolny wymiar gastronomii Wielkiej Emigracji, czyli jak jadali batigniolczycy na co dzień i od święta . 65 Katarzyna Seroka: Przy kartach, książce i obiedzie. Działalność Klubu Polskiego w Paryżu (1837–1848) . 81 Ryszard Nowicki: „Młode pawie podano bardzo ornamentacyjnie”, czyli o spożywaniu posiłków przez wyższe sfery. 89 Małgorzata Korczyńska-Derkacz: Nie tylko o jedzeniu – karta z historii polskich restauratorów i właścicieli kawiarń oraz ich pracowników w okresie międzywojennym . 103 Iwona Kordzińska-Nawrocka: Wielowymiarowość washoku – tradycyjnej kuchni Japończyków . 115 Monika Nawrocka: Rola chakaiseki – zestawu potraw towarzyszących ceremonii herbaty w japońskiej kulturze kulinarnej . 131 Wokół kuchni Łukasz Grzejszczak: Przy wspólnym stole. Jadalnie łódzkiej burżuazji XIX–XX wieku 145 Kazimierz Sikora: Grzeczność polskiego stołu . 157 Mariola Tymochowicz: Zachowania etykietalne przy chłopskim stole . 165 Ewa Bichta: Stypa. Wymiar tradycyjny i wspólnotowy. 175 Dorota Świtała-Trybek, Lidia Przymuszała: Na beztydzień i od święta – o tradycyjnych zupach w śląskim menu . 187 Katarzyna Prorok: Marchew w języku i kulturze ludowej. 197 Dorota Krystyna Rembiszewska: Nazwy kulinarnych produktów tradycyjnych jako świadectwo językowej lokalności . 211 Smaczki w temacie Bogumiła Staniów: Pierniki z Bullerbyn i przepisy gwiazd futbolu… O czym mówią współczesne książki kucharskie dla dzieci? . 221 Anita Has-Tokarz: Książka kucharska dla dzieci jako zjawisko kulturowe i przedmiot badań . 237 Grażyna Wrona: „O wszystkich pokarmach i napojach do utrzymania życia i zdrowia traktować będę”: nakazy i zakazy żywieniowe w XIX-wiecznych czasopismach popularnonaukowych . 253 Ewa Wójcik: „O obowiązku człowieka zachowania zdrowia swego” – czasopisma „półuczone” w propagowaniu zasad zdrowego trybu życia . 267 Renata M. Zając: Promocja zdrowego odżywiania w polskich czasopismach popularnonaukowych dwudziestolecia międzywojennego. 277 Jedzenie to sztuka Bożena Noworyta-Kuklińska: Opuszczony stół. Znaczenie XVII-wiecznej holenderskiej martwej natury . 289 Alicja Kilijańska: Polskie łyżki manierystyczne i barokowe: znaki własnościowe, inskrypcje, sentencje i sposób dekoracji. Wybrane przykłady z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie. 301 Dorota Otwinowska: W gościnie u Chodkiewiczów. Wyposażenie i zaopatrzenie kuchni pałacowych Chodkiewiczów na przełomie XVIII i XIX wieku . 311 Joanna Pietrzak-Thébault: Na obiedzie u Truffaldina. Przemiany włoskiej praktyki kulinarnej połowy XVIII wieku w zwierciadle teatru Carla Goldoniego . 323 Aleksandra Drzał-Sierocka: Jedzenie taśmowe? Dzisiejsze czasy Chaplina jako głos w dyskusji na temat idei fast food. 333 Roman Sliwka: Czeskie gotowanie. Próba klasyfikacji czeskich programów kulinarnych . 341 Przy stole niech nie ma miejsca sprzeczka, szemranie ani przemoc… Przemiany dokonujące się wokół nas powodują, że mamy coraz więcej czasu, zmieniamy swój model życia, a najlepszym tego przykładem mogą być nasze przyzwyczajenia żywie- niowe. Do posiłku siadamy na innych niż dawniej krzesłach, przy mniejszych stołach, które nakrywane są w inny sposób. Używamy innych sztućców. A także konsumujemy w nieco innej formie spożywane kiedyś produkty. Jedzenie, tak jak wiele elementów kultury, podlega zmianom. Jednak jedno pozostaje stałe – jego społeczny wymiar. Gro- madzimy się wokół stołu, rozkoszujemy posiłkiem, rozmawiamy, dyskutujemy. Nasze życie toczy się wokół (dookoła, obok) stołu. Zainteresowanie dziedzictwem kulturowym powoduje, że traktujemy kulinaria jako jego część, fragment naszej tożsamości. Możemy je zatem kwalifikować jako część dziedzictwa zarówno materialnego (sprzęty, zastawy), jak i niematerialnego (receptury). Od kilku lat – dokładnie od 2012 roku, początkowo w Instytucie Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego, a obecnie na Wydziale Dzienni- karstwa Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego – prowadzimy ścieżkę magi- sterską poświęconą problematyce bardzo szeroko traktowanego dziedzictwa kulturowego1. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom Koleżanek i Kolegów oraz Studentów, zaprosiliśmy do współpracy grono ludzi zajmujących się na co dzień kulturą stołu. Książka Polska i świat przez kuchnię. Studia o dziedzictwie kulinarnym jest podsumowaniem wielu naszych dyskusji i różnych spojrzeń na kulturę kulinarną. Inaczej postrzega stół historyk, inaczej patrzy nań etnograf, językoznawca, a jeszcze inne aspekty są istotne dla historyków sztuki, bibliologów czy medioznawców. Wszak stół i wszystko to, co na nim i wokół niego, pokazuje przemiany, którym ulegała kultura życia codziennego zasiadających przy nim ludzi. Ponieważ kulinaria są częścią dziedzictwa narodu, a to jest przedmiotem zainteresowań badawczych znaczącej części pracowników Wydziału Dziennikarstwa Informacji i Bibliologii UW, postanowiliśmy zintegrować badaczy z różnych ośrodków naukowych w kraju, którzy zajmują się podob- ną problematyką. Produktem finalnym współpracy autorów między innymi z Krakowa, Gdańska, Wrocławia, Łodzi, Poznania, Lublina, Bydgoszczy, Opola jest niniejsza publi- kacja. Złożyło się na nią 29 tekstów, a motywem je spajającym stała się kultura kulinarna, kultura stołu w Polsce, Europie, Azji i Ameryce. Chronologicznie książka obejmuje okres od XVI wieku po czasy współczesne. Ze względu na przedstawioną problematykę artykuły zostały podzielone na cztery grupy. Pierwsza – najobszerniejsza – zatytułowana O jedzeniu historycznie zawiera 11 tekstów. Druga, nazwana Wokół kuchni, obejmuje osiem proble- mowych artykułów. Trzecia – Smaczki w temacie – zawiera pięć studiów-syntez, a czwarta i ostatnia – Jedzenie to sztuka – sześć. Część O jedzeniu historycznie otwiera artykuł informujący czytelnika o tym, w jaki sposób popularny dzisiaj królik trafił na stoły europejskie i stał się wyszukanym daniem, 1 Podsumowaniem dyskusji na temat utraconego, przede wszystkim polskiego, ale też francuskie- go czy irlandzkiego, dziedzictwa była publikacja Dziedzictwo utracone – dziedzictwo odzyskane, red. nauk. A. Kamler, D. Pietrzkiewicz, Warszawa 2014. 8 Anna Kamler, Dorota Pietrzkiewicz, Katarzyna Seroka które szybko polubiła także polska magnateria i szlachta (D. Barbarzak: Królik po hiszpań- sku w staropolskich diariuszach podróży). Interesujące spojrzenie na XVI-wieczną kuchnię polskich elit pozostawił na kartach diariusza Henryk Wolf, Szwajcar i nauczyciel dzieci polskiej magnaterii protestanckiej (A. Kamler: Polskie biesiady w relacji szwajcarskiego nauczyciela Henryka Wolfa. Wartość informacyjna źródła). Kuchnia jezuitów to nie tylko miejsce spożywania posiłków przez wspólnotę zakonną i jej gości, ale także swoiste loco, w którym rozmyślano o wielu sprawach związanych z doczesną egzystencją człowieka. Tutaj walczono z własnymi słabościami, na przykład obżarstwem czy nadużywaniem alkoholu. A porządek w sali jadalnej podczas spożywania posiłków przy wsłuchiwaniu się w lekturę jest zasadniczym elementem charakterystycznym dla refektarza jezuickiego w XVI i XVII wieku (D. Kuźmina: W refektarzu jezuitów (XVI–XVII wieku)). Życie dworskie również koncentrowało się wokół stołu, a uczestników owych spotkań obowią- zywały określone zasady zachowania. Nawet tradycyjne etykiety dworskie ewoluowały pod wpływem częstych kontaktów dworzan z kulturą krajów ościennych, zwłaszcza jeśli kultura sąsiada okazywała się być bardziej atrakcyjna od rodzimej (A. Rzepka: Obyczaje kulinarne na portugalskim dworze królewskim doby baroku: między tradycjami iberyjskimi a innowacjami z Francji – wybrane aspekty). Nowe formy kultury, które niosła za sobą Wielka Rewolucja Francuska wywarły ogromny wpływ na zwyczaje i obyczaje społeczeństwa Republiki. Tej problematyce po- święcono trzy kolejne artykuły. Hasła Liberté, égalité, fraternité realizowano również po- przez stół, wokół którego gromadzili się i spożywali posiłki zarówno biedni, jak i bogaci (M. Milewska: Milion paryżan przy jednym stole. O posiłkach braterskich