Mjølketransporten på fjorden I dag blir mjølka henta på kvar gard i tankbilar med kjøling som køyrer til Sunnmøre Meieri i Ålesund. I gamle dagar var nettopp transporten av mjølka fram til meieriet den kritiske faktoren. I det gamle sjølvbergingsjordbruket hadde kvar gard ikkje fleire kyr enn det var bruk for til å dekkje mjølkeforbruket på garden. I tillegg til kon - Sunnmøre Meieri sin avdeling på Stranda, etablert i 1921 og nedlagt i sum så brukte dei mjølk også til å produsere smør og ost. I dei fleste kom - 1974. Sidan den tid er også bygningen borte. munar var det så få som ikkje budde på ein gard, at læraren, doktoren og andre slike gardlause, gjerne fekk kjøpe både mjølk, smør og ost frå gar - dar i bygda. Heller ikkje i Ålesund som fekk bystatus i 1835, var det stort 1890-åra var ei vanskeleg tid med lite pengar mellom folk. Kontantar behov for organisert mjølkesal. Der budde berre 482 innbyggarar i byen, vart viktig, også for bøndene. Det er noko av forklaringa på at det vart og mange av dei hadde ei ku som gjorde dei sjølvforsynte med mjølk. etablert så mange smørmeieri. Det meste av smøret vart eksportert til Men så kom ekspansjonen, og i 1875 budde det 5.783 personar i byen. England. Frå 1890 vart smøret sendt med statsstøtta båtrute direkte til Framleis var det mange som held seg med eiga kyr. I 1866 vart det regist - Newcastle frå alle dei tre mørebyane, og statistikken viser at Møre og rert 121 storfe i Ålesund. Likevel var det eit sterkt aukande behov for å Romsdal eksporterte meir smør til England enn resten av landet til saman. kunne tilby mjølk og mjølkeprodukt til eit veksande folketal i Ålesund. I Rutebåtane på fjorden samla saman smørpakkane frå gardane langs fjor - starten vart mjølka levert av bønder frå nærområdet som tok seg ein bytur den og frakta dei til eksportbåten i Ålesund. og selde mjølk på dørene til folk. Transporten av mjølka raskt nok til at Etter bybrannen i Ålesund i 1904 vart det etablert eit 30-tals mjølkeut - kvaliteten ikkje vart sterkt redusert, vart den store bøygen i den organiser - sal i byen, og konkurransen om kundane var hard. Den store pioneren te mjølkeomsetninga. Overgangen frå sjølvbergingshushald til pengehus - innan meieridrifta på Sunnmøre, Rasmus P. Mork, var utdanna meierist og haldet skjedde på Sunnmøre i løpet av 1890-åra. Meieri skaut opp i kvar starta både meieri og meieriskule i Ørsta. Han etablerte mjølkeutsal i Åle - bygd. Berre på Sunnmøre vart det etablert 75 meieri, små bygdemeieri, i sund, men innsåg raskt at Ålesund hadde behov for eit meieri, og det etab - all hovudsak meieri som laga smør. På Stranda var det ei tid heile åtte slike lerte han i 1906, Ålesunds Meieri. Han laga reglar som sa at det var den smørmeieri. Smørmeieriet i Fausadalen var i drift berre i ti år, mens dei einskilde bonde som hadde ansvar for å frakte mjølka si til meieriet på ein fleste andre eksisterte fram til 1917. I Sunnylven vart det etablert tre smør - slik måte at mjølka ikkje vart øydelagt. Bøndene organiserte seg i mjølke- meieri som var i drift frå 1894 og utover. I Stordal var det fire-fem smør - eller meierilag og leigde seg gjerne ein motorbåt. Mork innførte ei ordning meieri, og også i Norddal var det smørmeieri i dei fleste bygdelag. Nokre med såkalla «pliktmenn» som skulle følgje med mjølketransporten fram av meieria i Norddal var i drift til ut i 1930-åra. til meieriet. Pliktmannstenesta gjekk på omgang, og pliktmannens jobb var saman med skipperen og kanskje ein maskinmann å laste om bord mjølkespannene, og å losse dei av i byen og frakte dei til meieriet. I 1908 kjøpte Mork ein fabrikk på Brunholmen og flytte meieriet dit. Mjølka då kom mest frå Hjørundfjord, der bøndene hadde gått saman om å kjøpe mjølkebåten «Primo». I 1910 kjøpte Mork den første motorbåten for meieriet. Denne vart sett inn for å frakte mjølka frå Nordøyane. Gradvis kjøpte han i alt 10 båtar som vart sett inn i mjølketransporten. Ein av dei gjekk dagleg rute inn til Stranda og ut att til Ålesund. I 1918 vart det ikkje oppnådd semje mellom mjølkeleverandørane (organisert i Mjølkeringen) og Aalesunds Meieri om mjølkeprisen. I februar 1918 stogga bøndene leveransen av mjølk til meieriet, og meieriet sin mjølkebåtar vart liggande stille. Leiarane i Mjølkeringen varsla at der - som nokon mjølkeleverandør trossa blokaden og sende mjølka si med rutebåten, så skulle dei eigenhendig møte opp på kaia og tøme mjølka i sjøen. Ingen braut blokaden. Mork hadde tidlegare bode seg til å selje både meieriet og båtane til eit andelslag av mjølkebønder. 29. juni 1918 vart det halde skipingsmøte for noko som vart kalla «Bøndenes Meieri i Ålesund». Leverandørane hadde teikna seg for 5.000 andelar til 70 kroner pr. andel. Andelsselskapet kjøpte Aalesunds Meieri for 900.000 kroner. Det vart raskt omdøypt til «Sunnmøre Meieri». Mjølkebåtrutene kom i gang att, men framleis var det mange bygder på Indre Sunnmøre som låg for langt unna til å få mjølka fram til meieriet med god nok kvalitet. Både MB «Ytterdal» ved meierikaia på Stranda. Eigar var Jon Ytterdal, og i Norddal og Sunnylven kommune hadde behov for andre løysingar enn å fjordbygdene vart båten difor kalla Jonbåten. I tillegg til mjølkespanner frakte mjølka til Ålesund. Noko av det første styret i Sunnmøre Meieri frakta båten også folk og andre varer. Var i drift frå 1931 til 1959. engasjerte seg i, var ei avgjerd om å bygge produksjonsmeieri på Stranda og i første omgang eit ysteri på Hellesylt. Sunnylvingane hadde alt teikna 500 partar i Sunnmøre Meieri og sto sterkt. Meieriet på Stranda vart ved - middagen. Fjordfolket måtte vere i byen to netter og ein dag om dei skul - teke i 1920, og var i drift alt i januar 1921. Entreprenør Gerhard Relling le reise med rutebåten. Difor måtte det ekstra mjølkebåtar til, og mange bygde huset for 108.500 kroner. H. Hadeland vart tilsett som den første passasjerar nytta desse båtane for å kome seg raskare fram og tilbake frå styraren. Etter han kom Kristian Pjaaten som var styrar fram til 1929, då byen enn det rutebåten kunne tilby. Drifta av desse mjølkebåtane var inga Einar Holmgren tok over. lønnsam forretning for meieriet, og når Møre Fylkes Ruteselskap vart Meieriet i Ålesund rådde no over 10 mjølkebåtar som dekte det meste skipa same året, vart det uttrykt ønskje frå det nye selskapet om å samle av Sunnmøre, men på Storfjorden gjekk ikkje båten lenger inn enn til all rutetrafikk på ei hand. M.F.R. bydde seg til å kjøpe alle mjølkebåtane, Stranda. Grunnen til at fjordabåten ikkje kunne fungere som mjølkebåt, og det salet gjekk i orden. Derimot greidde ikkje M.F.R å tilfredsstille alle var at gamle «Søndmøre Dampskibsselskab» ikkje ville endre ruteopp - krav som måtte stillast til mjølketransporten. Fleire distrikt kosta då eigne legget sitt for å kome bøndene i møte. Bøndene hadde behov for fleire båtar, og då kombinert med persontransport. stoppestader enn det dampskipsselskapet kunne tilby. Selskapet sa også Avgjerda om å bygge eit nytt meieri på Stranda og eit ysteri på Hellesylt nei til at mjølkebåtane kunne legg til ved dampskipsbryggene, og i fleire var eit forsøk på å imøtekome alle bøndene som hadde teikna partar i grender måtte dei ekspedere mjølkebåtane frå færing utanfor dampskips - Sunnmøre Meieri, og som difor hadde rett til å få levere mjølk, men som kaia. Rutebåtane gjekk frå byen om morgonen og kom tilbake ut på etter - låg for langt unna til at mjølkekvaliteten kunne halde heilt til Ålesund. Avgjerda om å bygge ysteri på Hellesylt vart nedstemt på årsmøtet i 1920. I 1921 kom Ingebrigt Vaule frå Bjerkreim til Hellesylt, og han tilbydde seg å forpakte meieriet dersom bøndene sjølve bygde det. Det gjorde dei, etter teikningar frå Rasmus P. Mork. 100.000 kroner kosta det, og kom i drift i mars 1922. Sunnylvingane hadde teikna seg for 347 partar, etter at Sunnmøre Meieri gjekk med på å løyse inn dei 500 partane sunnylvinga - ne hadde teikna i Sunnmøre Meieri. Etter at Vaule hadde forpakta meie - riet i fire år, tok bøndene sjølve over drifta med Vaule som styrar. Meieriet vart utvida fleire gongar. Vaule likte å eksperimentere. Han laga gamalost og pultost frå geiteostystinga. Han fekk også offentleg støtte til å produ - sere roquefortost av geitemjølk. Meieriet produserte både smør, kvitost og brunost, men det var mest brunost fordi geitehaldet sto så sterkt i sun - nylvsbygdene. Geitemjølka vart ysta på gardane før meieriet kom. Det var ein arbeidssam prosess som kravde mykje ved, og særleg på setrane der det var lite skog, vart vedhenting eit slit. Dei øvste gardane i Oaldsbygda hadde seterhamn i Gomsdalen. Der var det særs gode beitetilhøve, men lang veg å frakte mjølk og ost heim att. Dei tok difor med seg grisane sine over fjellet til Gomsdalen, og fekk også med seg grisar frå Stranda som vart jaga frå sjøen i Oaldsbygda, over fjellet og ned i Gomsdalen. Der var grisane fødde på ku- og geitemjølk gjennom sommaren og la kraftig på seg. Fjord- og fjellgardane dreiv mest med geiter, og fram til krigen så ysta dei sjølve, men etter krigen etablerte Ytste-Åkernes ei mjølkerute med motorbåten «Pegasus». Dei henta mjølk frå Ytste-Åkernes, Oaldsbygda, Matvika og Ljøen måndag, onsdag, fredag og laurdag og frakta mjølka inn til meieriet på Hellesylt. På kaia var det montert jarnbaneskinner opp MB «Luna», eigar Olav Oksvik, var den første mjølkebåten på fjorden, og til meieriet, og ei vogn på desse skinnene vart brukt til å frakte mjølka frå vart seinare brukt både til skyssbåt og doktorbåt. kaia og opp til meieriet. Frå Geiranger kom mjølka med ferja. I 1968 vart Sunnylven Meieri slått saman med Sunnmøre Meieri. Då hadde bilen for lengst teke over mjølketransporten. passasjerar som skulle inn til Stranda for å handle eller gå til frisøren. Han Med Sunnmøre Meieri si nye avdeling på Stranda vart det slutt på drif - kunne også krysse fjorden til Dyrkorn når det var nokon derifrå som hadde ta av dei mange smørmeieria rundt om i grendene. Unntaket var meieriet ærend på Stranda. Til å hjelpe seg om bord hadde han pliktmenn, ei ord - på Fjørstad, der Sivert P. Overvoll dreiv smørproduksjon fram til 1929. ning som gjekk på omgang blant mjølkebøndene. Egil Larsen kjøpte seg Stranda-meieriet skulle dekkje alle gardane på sørsida av Storfjorden heilt ny båt etter krigen, «Ruggen», og i tillegg til mjølketransporten vart denne ut til Aursneset. Etter at vegen over Hevsdalen vart opna i 1937, vart også båten også mykje brukt til persontransport. Båten vart kjøpt av ein annan mykje av sykkylvsmjølka frakta til meieriet på Stranda. I 1922 kom nord - nordlending, fiskehandlar Hegge Nilssen, på Stranda. Mjølka vart sendt til lendingen Egil Larsen til Ramstaddalen, der han vart gift med Lovise Olga meieriet i 15-20 liters spann. 50-liters spannene vart for tunge å handtere, Klikk frå Olegarden. Tidleg i 1930-åra kjøpte han første båten sin , «Nor», og kunne heller ikkje nyttast i løypestrengane. Når ein fekk aluminiums - som vart brukt som mjølkebåt og passasjerbåt. Det vart etablert eit dagleg spanner vart dei lettare og også 50 liters spanner kom i bruk. Bøndene på samband frå Sandvika, ytst på Furstranda og innover til Søvikdalen, Stranda køyrde mjølka til meieriet med hest og vogn. Bygda var delt opp Ramstaddalen, Skotet, Vidhammer, Korsedal, Skjortneset, Fausadalen og i roder og mjølkekøyringa gjekk på omgang. til Stranda. Larsen fekk betalt pr. liter mjølk han frakta. Han tok også på Langs alle vegar vart det sett opp mjølkerampar som spannene vart Karl Johan Holmen flytte med far sin frå Hessegjerde og ut på Stordals - holmen. Der tok han i 1930 over mjølketransporten frå Stordal og Holme bygda med båten «Alf».

Egil Larsen frå Ramstaddalen hadde først båten «Nor» som han sette inn te med skyssbåten «Luna» som frakta mjølka frå Norddalsbygdene og i mjølkeruta frå Fur stranda og innover til gardane på sørsida av Stor- Liabygda og ut til meieriet på Stranda. Smoge-gardane dreiv eigen smør - fjorden inn til meieriet på Stranda. Etter krigen kjøpte han båten «Rug - produksjon, men leverte også mjølk med eigen båt. I 1931 kjøpte Jon gen» av fiskehandlar Hegge Nilssen på Stranda og brukte den i mjølke - Ytterdal ei større båt som heitte «Hjalmar» til bruk som mjølke- og skyss - ruta. båt. Denne båten gjekk i fast rute frå Ytterdal (som seinare fekk namnet Eidsdal), Dalsbygda, Valldal, Linge, Overåneset, Liabygda og så til henta frå. Slik var det også i Stordal, der køyrelag med hest og kjerre/slede Stranda. I 28 år, fram til september 1959, gjekk denne båten trufast mel - frakta mjølka ned til kaia. Den første mjølkebåten heitte «Von». Eigar og lom meierikaia på Stranda og fjordbygdene. Rundt 500 mjølkespann dag - skipper var Ole L. Hove. Båten vart etter kvart for liten, og i 1930 tok Karl leg var om bord, og Jon sjølv hadde rekna ut at han årleg frakta rundt 2,2 Johan Holmen over mjølketransporten med ein større båt som heitte millionar liter mjølk til meieriet på Stranda. Jon Ytterdal vart så forarga «Alf». Han frakta mjølka frå Stordal og Holmebygda, og sjølv budde han over at Postverket og andre styresmakter endra namnet på bygda hans frå på Stordalsholmen. Pliktmenn, gjerne to eller tre, var også med her for å Ytterdal til Eidsdal, at han døypte om båten sin frå «Hjalmar» til hjelpe til med transporten. Vinteren 1947 var det så streng kulde at vatnet «Ytterdal». På den måten skulle han verne om namnet han kjempa for. På fraus rundt om på mange gardar, og også vassforsyninga til meieriet på Stranda var det nokre som erta Jon med å kalle båten hans konsekvent for Stranda fraus. Dermed måtte Stordal levere mjølka si til Ålesund inntil Eidsdal. I tillegg til mjølkespann var det med pliktmenn, og mange passa - meieriet på Stranda hadde fått att vatnet. sjerar som skulle eit ærend på Stranda. «Ytterdal» vart også nytta til sju - Etter at meieriet på Stranda kom i drift i 1921 vart det etablert ei båtru - ketransport ut til Dyrkorn, der dei nådde tak i riksvegnettet og ein sjuke - Lokalhistorikarane i Stordal har sett saman eit knippe av kjende og kjære bruksgjenstandar frå lokalmeieri og mjølketransportens tidsalder. bil venta. I 1959 var det slutt med båttransporten. Då ville meieriet nytte tankbilar og ferje i staden. I 1974 vedtok Sunnmøre Meieri å legge ned drifta ved meieriet på Stranda, og i 1976 vart produksjonslokala selde til Norco a/s. Mjølka frå Stranda vart frakta til meieriet på Hellesylt fram til hausten 1995, då også dette meieriet vart lagt ned, og mjølka frå alle fjord - bygdene vart køyrt med tankbil til Sunnmøre Meieri i Ålesund og Ørsta. Både mjølkebåtane, mjølkespannene og mjølkerampane er blitt historie. Av Harald Kjølås