Indre Hjørundfjords Forhistorie Bjørke, Eit Høvdingsete

Home , Anders Nummedal, Fyrde, Sunnylven

Indre Hjørundfjords forhistorie Bjørke, eit høvdingsete

Boka er utgitt av Anna og Jakob Morks Stiftelse Redaktør: Kjell Inge Bjørke Tidsur

1537 - e. Kr. 1030 - 1537 e. Kr.

no 9600 550 - e.1030 Kr. 537 1

Nyare tid Yngre 30 10 jarnalder Mellomalder 0 . 0 r 8 K 8 . Vikingtid 2 e r 0 50 5 0 e 5 Merovingartid 5 ld 5 - a

r n 0 Folkevandring K r 0 . 4 f a j 0 e 0 Romartid 5 r f . r d Tidleg mesolitikum K l

Førromerske jarnalder

5 E

l 9

d Mellommesolitikum 6

r 0

e 0

Yngre bronsealder -

s r

r t

0 e

l f

. e

- 4

n .

r o 0

Eldre bronsealder

7 Seinmesolitikum

Seinneolitikum

Mellomneolitikum B

Mellomneolitikum A

r Tidlegneolitikum e

0 0

0 4

2 3 Innhald

Kart 6 Føreord 8 Bernt Aakre 10 Frå Bernt Aakre til Per Fett 15 Hav, land og folk gjennom tidene 23 Skiferspiss frå Skjåstad 39 Sandshamnøksa frå Åkre 45 Flintsigden frå Oddemyra 49 Arkeologiske registreringar dei siste tiåra 55 Leira: Åker frå yngre bronsealder, hus og kokegropsfelt frå folkevandringstid 58 Indre Hjørundfjords forhistorie. Bjørke, eit høvdingsete Frå bronsealder til vikingtid i Viddalsbakkane 77

Redaktør: Kjell Inge Bjørke Ner-Åkre 2500 år attende i tid 87 Framsidebilde: Håvard Myklebust Kalneset – tankar frå ei arkeologisk registrering i 2011 93 Grafisk form: Fantastiske Osberget Forhistoriske spor på Sætre og i Bakkedalen 99 ISBN: 978-82-998810-8-1 Bitar av ein heilskap 104 Trykk: AB Print Sætresteinen, fornminnet som forsvann? 108 Oppsett: Osberget AS Årstal: 2015 Eldre jernalder i indre Hjørundfjord 111 Frå våpengny til demokratisering 128 Boka er utgitt av Anna og Jakob Morks Stiftelse Frå Bjørke til Lindisfarne 138

Styret: Stig Asbjørn Mork, styreleder Husfrua til Bjørke vert jordfest 151 Dag Hovelsen, styremedlem Tjuvgods frå Lindisfarne? 155 Asbjørn Mork, styremedlem Katalog 158 Dei seinare åras arkeologiske registreringar 165 Litteratur og kjelder 166

Bronsebeslaget B8256b er nytta som formelement gjennom heile boka. Reinteikning Øyunn Kleiva.

4 5 Ålesund Kart

Kartet syner Sunnmøre med Hjørundfjorden, Bjørke, Viddal, Kalnes, Leira, Åkre, Saure, Rørstad, Mork, Sjåstad og Finnes er markert med sirkel og Ålesund øvst.

Kart: Skjermdump Sunnmørskart.

Hjørundfjorden

Viddal Finnes Leira Kalnes Åkre Bjørke Saure Rørstad Mork Skjåstad

6 7 Føreord

“Uagtet Jørringfjorden er omgivet med høie og steile fornfunn og gravrøyser, så også i Hjørundfjord. Det syner seg også at det var på høg tid at fornfunna Saure, Jan Thore Turbækmo, Svein Mork, Jon Skjåstad klipper, gjennomskaaren af faa og trange dale, eller saa Fornminneboka, som me no kan presentere er ei frå vårt område vart avfotograferte, då nokre fornfunn og Jon Egil Finnes. Takk også til kulturavdelinga i at sige, et af naturen mindre begunstiget egn, saa har vidareføring av arbeidet til Bernt Aakre og Per Fett og er allereie er komne vekk. Desse er nemnde i katalogdelen Møre og Romsdal fylkeskommune, Ålesund museum, den dog saavel som de meere frugtbare og behagelige tufta på ein idé av Jakob Mork. Jakob hadde i tankane i boka. Denne boka inneheld ca. 50 foto av fornfunn i Sunnmøre museum og Universitetsmuseet i Bergen for nabosogne, i en fjern oldtid været beboet. Men hvilken at der var gjort mange fornfunn her i indre del av tillegg til ei mengd foto av faste fornminne, og desse er foto og kjeldematerial. Takk til Magne Grimstad jr. og folkefærd det har været, enten finner, de berømte gother Hjørundfjord, mellom anna rike funn på Leikvollen, og no sikra for etterslektene her inst i Hjørundfjord. hans stab ved Fantastiske Osberget for godt samarbeid eller asser, som paa sine snækker færdedes langs vore desse var innsende til diverse museum. Og så kom idéen Det som i fyrstinga var tenkt som eit hefte, vart etter med utforminga av boka, dette har vore til stor hjelp for kyster, eller levede som nomader, og ere jordede i forsk- om at det hadde vore fint om det kunne lagast ei bok kvart til ei bok mellom stive permer. Det kjem av eit redaktør og andre som har arbeidd med boka. jellige høie paa vore sletter er man ikke vis paa, da saga, der ein synleggjorde funna med foto, slik at folket som stort tilflòt av stoff frå våre forfattarar. Desse har med Fyrste del av boka handlar om Bernt Eriksen Aakre. som ellers har bevaret saamangen storbedrift fra forg- bur eller har røtene sine her inst i Hjørundfjord, kan sine innspel og utrøyttelege arbeid gjort at me kan pre- Mykje om denne særmerkte mannen har vore ukjent lemmelsen, blot ved at nævne vor afsidesliggende vraa sjå funna med eigne auge,- det er ikkje så beint fram å sentere eit slik storfelt arbeid til folket i inste Hjørund- for lokalhistorikarane våre. Eit nybrotsarbeid av his- ved navn Harundarfjord. Imidlertid have dog en deel få kome å sjå funna i magasina i musea. Son til Jakob, fjord. Arkeologane Øyunn Kleiva, Bergljot Solberg og torikar Lars Ørstavik gjer at folket i bygda som fostra mindesmærker baade fra Bruna- og Haugaold igjennem Asbjørn Mork, tok initiativet til at denne boka skulle historikar Lars Ørstavik er hovudforfattarane i boka, han kan få betre kunnskap om han. Slutten av boka har tiderne bevaret sig til vore dage. Ligeledes leve endnu en lagast. Som utgivar av boka er Anna og Jakob Mork stif- men også arkeologane Jo Sindre Eidshaug og Johanne ein katalog over fornfunn og fornminne for heile indre deel sagn i blandt os, og disse ere tildeels knyttede til de telse. Stiftinga sitt formål er å støtte tiltak av humanitær Ranvik har sine artiklar. Roger Håndlykken er hovu- Hjørundfjord. endnuværende minder.” og kulturell art. Under kulturelle tiltak skal det særleg dillustratør og har på ein framifrå måte fått synleggjort Slik opna Bernt (Berent) Eriksen Aakre f. 1817 sitt takast omsyn til tiltak på Bjørke og Skjåstaddalen. historia for oss. Arkeolog Arve Eiken Nytun har sytt handskrivne dokument som han leverte 26 år gamal, i Stiftinga har dekt alle utgifter for dette prosjektet. for funnkart, som høyrer med i ei slik bok. Arkeolog Redaktør 1843, til biskop Jakob Neumann i Bergen. Dokumen- Den nyare historia for vårt område, middelalder til Tomas Bruen Olsen frå Universitetet i Bergen har levert tet hadde tittelen ”Forsøg til en antiqvarisk historisk dagen i dag, er godt dokumentert i 36 utgåver av Frå illustrasjonane som syner korleis havnivået var i dei beskrivelse over Mindesmerker og Sagn vedkommende Hjørundfjord; men historia om forfedrene våre strekker ymse tidbolkane. Arkeolog Ragnar Børsheim i Arkikon Jørringfjords prestehjeld, beskrevne og samlede af Ber- seg mange tusen år lenger attende i tid. For å tyde dette har levert ein illustrasjon av eldre jarnalderhus på ent Erichsen Aakre 1843”. Bernt var frå Erkegarden på tidsspennet har me ikkje berre fornfunna å halde oss til, Leira. Lars Ørstavik og Øyunn Kleiva har teke foto av Åkre, og var den fyrste som såg verdien av å skrive ned men også faste fornminne har kome fram i dagen dei funnstadene. Ann Mari Olsen og Svein Skare har teke forhistoria til heimbygdene våre, og å sende inn forn- siste åra ved overflatesøk; slik som stolpehol, kokegroper fotoa av fornfunna som er i Universitetsmuseet i Ber- funn til museumet i Bergen (vikingøks og spydspiss frå og ardspor. Dette siste har gjort at arkeologane betre gen. Det same har Mirjam Vikestrand ved Sunnmøre Leira). kan syne korleis menneska her inne levde i dei tidbol- musèum gjort av nokre fornfunn som høyrer oss til der. I arbeidet med denne boka har vi hatt stor hjelp kane boka tek for seg. Dette er spor av våre forfedrar og Elles har Lars Ørstavik teke resten av fotoa inne på Sun- av storverket ”Forhistoriske minne på Vestlandet” av formødrer som levde frå ca. 3000 f. Kr til ca. 1000 e. nmøre musèum og alle foto tekne på Ålesund museum, fyrstekonservator Per Fett (1906 – 1983). Han hadde Kr, og gjev deg som har din bustad, eller som har røtene så nær som fotoet av flintsigden frå Saure, som Øyunn arbeidet sitt ved Bergen museum. Verket frå 1950 vart herifrå, eit attersyn til dei som fyrst busette seg her inne Kleiva har teke. Gunnar Wangen leverte fotoa av prenta i 80 hefte, eitt for kvart prestegjeld. Her reg- i den fagre fjorden. Omkransa av mektige fjell og ætta Jettegryta på Ner-Åkre og av Leira/Sellereite. Stor takk istrerte han alle fornfunn og faste fornminne på heile frå liknande menneske; ja, det er folket i inste Hjørund- til alle som har hjelpt oss å kartfeste funnstadane: Ole Vestlandet. I dette arbeidet for han rundt i landsdelen, fjord. Viddal, Andreas Viddal, Terje Viddal, Helge Viddal, på alle gardar i alle grender, og snakka med folk om Nils Leira, Sverre P. Bjørke, Sverre B. Bjørke, Per Arne

8 9 han derfor ikkje berre fatt i kyrkje og skule med flid, Studier i Sverige Bernt Aakre men samla inn og noterte slikt han fann av historisk Neumann set Bernt Aakre i kontakt med skulemannen eller også naturvitskapleg interesse, og som seinare vart av Lars I Ørstavik Lyder Sagen, og etter kvart skjønar Bernt at naturvit- til vitskaplege artiklar. Til han hadde Ivar Aasen kome skapen står hans hug nærast, og han vil prøve å bli med herbariet sitt og Den Søndmørske Dialekt i 1841, veterinær. Men det er lettare sagt enn gjort, for han kan og gjennom biskopens kontaktar vart det starten på ein ikkje studere faget i Noreg. Ved universitet i Kristiania karriere. I 1843 kjem Bernt Aakre. Bernt (Berent) Aakre ikkje i listene over tilsette. Likevel, dette verkar å ha har dei rett nok professor i veterinærmedisin, Chr. Med seg har han «en god anbefalning frå Boeck» var fødd i Erketunet på vore ei vanskeleg tid i skulestellet, med mange vikarar Boeck, men ikkje fakultet. Samstundes manglar landet og “Forsøg til en antiqvarisk historisk beskrivelse over Åkre 16 februar 1817, og og lauslege tilsetjingar. I desse åra skal han også ha fare kvalifiserte dyrlækjarar; i 1846 er der berre 21, og det mindesmærker og sagn vedkommende Jørringfjords sambygdingane kalla han rundt og leita etter metall i sunnmørsfjella, men også vert redninga når Neumann-krinsen dreg i trådane. Præstjeld, beskrevet og samlet av Berent Eriksen Aakre derfor berre Åkre-Bern. samla seg eit herbarium, som han ville syne Ivar Aasen. Med hjelp av seinare statsminister og dåverande minis- 1843”. Han er samtidig med Ivar Aasen og folkeminne- Han døydde som dyrlæk- Slik verkar han, som så mange andre bondestudentar, å ter for indredepartementet, Fredrik Stang, kjem han inn samlaren Peder Fylling (1818 -1890) frå Skodje, som jar i Ås herad sør for Oslo gå igjennom ei utprøvingsfase før dei våga det endelege ved Veterinærinnretningen i Stockholm, men på eiga får ein liknande utgreiing publisert i «Urda» i 1847, og i 13 desember 1879. Ei spranget, ei klassereise bort frå bondesamfunnet. Inspi- rekning og risiko. motsetnad til Aakre held han fram og dekkjer mest heile uvand karriere for ein rasjon fann dei i den gamle opplysingstanken, som stod Finansane verkar å ha vore eit livslangt problem for Nøre Sunnmøre med slike «betraktninger». Om desse bondegut den gong, men sterk på Sunnmøre frå midten av 1700 talet, men også Aakre, og hjelpa lita, sjølv om amtmann Thesen på har kjent til kvarandre, veit eg ikkje, men Aakre var ein så var han då også «en i dagsaktuelle inspiratorar. Lokalt var dei tydelegvis Ivar Molde dreg i gang ei innsamling eller «subscription», Bernt Aakre (1817-1879) god kjenning av Aasen frå ein gong i 1830 åra og livet etter eit foto i N.A. Dahl: Aas merkelig mand» Aasen, Aarflot-ane på Ekset og ikkje mindre hjørund- dei kalla. Så allereie første semesteret, måtte han reise Han vaks opp som fjordpresten, Andreas Boeck, som også skal ha gjeve han attende til Noreg for å prøve å få orden på økonomien. Herred (1916). Jacob Neumann (1772 nummer to i syskenflok- «undervisning i de døde sprog», gresk og latin. Med slik - 1848) fødd i Strømsø Viktigare enn det pekuniære for å bli akseptert ved in- ken på tre, og foreldra, Erik Larsson Aakre og mora Brit kunnskap må meininga ha vore å søkje utover heimbyg- (Drammen), var biskop i stitusjonen, var nok attesten frå amtmann Thesen: «De Knutsdatter Finnes, hadde vore etter måten velhaldne da til kunnskapsseta der slike fag var viktige inngang- Bergen Stift frå 1822 til omkostninger eller den understøttelse som måtte blive folk, men Erik var 59 år då Bernt vart fødd, og den steikn. han døydde i 1848. Stiftet ham forskudte i sygdoms eller trangs tilfælde, ville økonomiske nedturen hadde starta. 16 år gammal laut omfatta Hordaland, Sogn og blive refunderede af vedkommende præstegjeldskom- Fjordane og Sunnmøre, eit Bernt overta bruket, men bonde ville han ikkje vere; Jacob Neumann mune, hvor han er forsørgelsesberettiget.» svært kulturminnerikt område, kan hende grunna «sin svaga kroppsbygnad och sjuke- I 1837 var ein av Norges mest vellærde, biskop, Dr. Likevel skulle det gå frykteleg gale, for det er ikkje som gav Neumann høve til Jacob Neumann, på visitasferd på Sunnmøre, og sok- lighet?» Så det vart verbroren som dreiv, og seinare å dyrke si sterke interesse for rett, som det vert sagt, at ved Veterinærinnretningen kjøpte garden i 1842 av Bernt for 200 Spd, ein god neprest Blichfeldt til Volda helsa han velkomen med «Antiquariske Sager». Det var «studerede han 1845 -1846, men kunde ikke finde slump for ein som ville studere. spørsmålet: «Hvor mange gravhauger har nu biskopen såleis naturleg at han var mellom skiparane av Bergens Museum seg i skoletvangen og den afmålte lekselæsingen der For, vert det sagt, han hadde vore sjuk og lege på gravet op før han kom her?» Året før hadde biskopen i 1825, men han var også publisist med sterk interesse for ålmenn og vendte derfor tilbage til Kristiania». Studiet had- hospitalet i Ålesund, og der fått opp augene for at aka- på trykk i Nordisk Tidsskrift for Oldkyndighed lange opplysning. Såleis vart Neumann patron for fleire bondestudentar, de starta 2. januar 1846, men allereie 25. november t.d. Ivar Aasen og Bernt Aakre. Foto: Ukjend, Norsk Folkemuse- demia kunne vere vegen for han. Likeins hadde han lært lister med «oldtidsminder». Frå Hjørundfjord har han var det over, etter at Aakre hadde vorte «mishandlet um. seg rosemåling og opparbeidd seg i 1838/39 ei skuld på tre nummer: St Olavs pil på Standal, den gamle messe- af Norling [overdirektøren] på en yderst rå og brutal 13 Spd for måling hjå apotekar Øwre i Ålesund. Til sa- hagelen som var gjeven kyrkja «ifølge et løfte gjort i måde, hvorfor sundhedskollegiet også har bebreidet ut, sjølv om kontakta var lita mot slutten. I dagbøkene manlikning fekk du ei god kyr for 9 Spd, så aktiviteten havsnød», og avsluttar med at «enkelte gravhøie findes overdirektøren» skriv Morgenbladet i Kristiania, 6. nemner Aasen at han m.a. møtte Bernt i Bergen den 14. kan ikkje ha vore ubetydeleg. Likevel kjenner me ikkje også i dette præstegjeld». Men det var ikkje berre «an- oktober 1847. Svenske Aftonbladet hadde då allereie oktober 1843, og den 25. oktober 1845 råkast dei på arbeid som med visse kan førast attende til han. I 1841- tiquariske sager», som opptok Jacob Neumann, biskop den 29. september gjort greie for den eitt år gamle saka Formo i Vågå. Aakre kom frå Sunnmøre og var på veg 43 var han etter eigne ord omgangsskulærar. Tradisjo- i Bergen frå 1822 til han døydde i 1848. Han var i over ein fem spaltar på oppmoding av Bernt Aakre, som til Sverige og veterinærstudiet, og Aasen var på gransk- nen seier i Bondalen, men kan det like gjerne ha vore vidaste forstand ein sann opplysningsmann og ein viktig hadde fått medhald i påkjæringa si til Kungl. Sundhed- ingsferd. Og heiter det då: «en morsommere kammerad på Urke? Arbeidet hans frå lærartida om fornfunna i pådrivar i direksjonen for Bergen museum, som han skollegiet. All korrespondanse i saka vert framlagd, og end B. Aakre skal man neppe finde.» Hjørundfjord indikerer det. Kor som er, me finn han hadde vore med å skipe i 1825. På visitasferdene greip dei graverande forholda vert ikkje avviste av partane,

10 11 problematisk og rotete, skadeleg for personleg omdøme Hans Majestæt naadigst at resolvere». I 1849 er han for ein som ikkje er «øvet i forfatterskab at fremstille en og studiar. Han har vanskar med å tru at den norske derfor komen på lista over dei autoriserte dyrlækjarane, sådan materie således, at den bliver fuldkommen klar staten stod støttande bak «emedan jag formodade at men med tilskrifta «ueksamineret», som viser at han for menigmanden». Den ‘norske synsstaden’ var der for Norska regeringen heldre utvalt en båda til väkst och ikkje var anerkjend på lik line med dei som hadde ek- Aasen også, og for Vinje, eller samfunnsforskaren Eilert ålder mer passande, än Aakre.» Med sine 29 år var nok samen frå utanlandske veterinærskular. Sundt; ja, som for dei fleste som kom på banen i denne Bernt litt seint ute. Me får gje Norling rett i det. Han tida, så såg dei samfunnet innanfrå. På Sunnmøre hadde synest Bernt har dårleg progresjon i studiet, og held Dyrlegebok og praksis det vore gjort sidan Sunnmørsbeskrivelsen og Hans han mistenkt for ein «som først vid akademiene ej haft Bernt hadde hatt planar om å drage attende til Sunn- Strøms tid. nogon framgång, sist tilgripet veterinärstudiet så som møre, men dette vart det ikkje noko av. Likevel var han Frå det generelle til det meir spesielle følgjer han ein, rädningsplanka». Det siste seier også litt om veterinæren ein tur til Bjørke seinare, der han heldt foredrag om etter kvart, velbruka pedagogisk tråd. Opnar med «om og veterinæryrket sin posisjon i akademiske krinsar den husdyrstell og delte ut eksemplar av boka si. Aakre vart legemets bygning og forretninger» for så over fleire ka- gong; kanskje også i folks medvit? dyrlækjar i Aas, og praktiserte der frå 1849 til sin død i pittel ta for seg dei vanlegaste sjukdomane for kvart av Etter ni månader sakshandsaming gjev Kungl. Sund- 1879, med berre eit avbrot i 1852, då han var «dyrlæge dei viktigaste husdyra. Både sau og gris, og jamvel hun- hedskollegiet i september klagar medhald i at han har ved artilleriet i Kristiania». den får si omtale, men mest omfangsrikt skriv han om vorte urettvist handsama, ettersom overdirektøren ikkje I 1849 gifter han seg med 17 år gamle Sophie Helene hesten, dyraste husdyret, og ofte det med mest plager. har høve til å tukte elevane, som var dei tenestfolk(!) Så Gulbrandsen, dotter til vaktmeisteren ved universitetet i Om kyra har han sjølvsagt velkjende ting for bøndene, «Åkre bør tillatas at af undervisningen fortfarande sig Kristiania. Bernt lærte henne opp til å blande medi- som «betændelse i yveret[juret]» og «den besværlige fød- begagna» medan Norling får refs. Og legg dei til, om sinar, og ho vart ein dugande assistent. Sophie var nok sel», før han endar med korleis ein blandar medisin mot nokon av partane kjenner seg misnøgde eller søkjer er- også grunnen til at han valde Aas, ettersom ho hadde ymse sjukdomar han har skildra. Men ulikt Aasen vart statning, kan dei ta saka til retten. Men Aakre gjer ikkje ein bror der, Håkon Gulbrandsen. Saman fekk paret ikkje nybrotsarbeidet starten på ein akademisk karriere, det, ettersom han har oppnådd det han ville, nemleg fem born, tre gutar og to jenter. Frå folketeljinga i 1865 og orsakane til det må heilt klart søkjast i hans livs- vinne aksept for at slik framferd «äro høgst otillstandi- kjenner me namnet på fire av borna: Emma (1849-), situasjon, meir enn i hans akademiske føresetnader. ga vid en publik läroanstalt». Men vidare studiar vart Bertrand (1852-), Sofie (1857- ) og Halfdan (1864-). Han hadde ei veksande familie å fø, og eit yrke som det ikkje i Sverige, for tråden var for lengst teken opp Den femte, Aksel, må ha vore fødd etter 1865. kravde han heilt og fullt i ei av dei store jordbrukskom- i Kristiania hos professoren i veterinærmedisin utan Året han giftar seg, gjev Aakre ut på Abelstads forlag: munane i landet. For «han var kjendt som en ualmin- Aakre sitt Forsøg var ein «first» og eit referansepunkt, som det studentar, Chr. Boeck, bror til Hjørundfjordpresten. Forsøg til norsk dyrlægebok: lettfattelig anviisning til at delig kyndig og duelig mand i sit fag, og derfor var han går fram av denne annonseteksten: «Jensenius’s Dyrlægebog med lære at kjende, forebygge og helbrede de almindeligste Fremstillelse af Husdyrenes Sygdomme efter With og Aakre med «Vor landsmand eller sambygding Bernt Aakre nær sagt nat og dag uopholdelig på reiser, ikke alene 9 Træsnit a 80 øre» (Aftenposten 24 september 1880). Fotoscan: opholder sig nu [1848] her i byen [Kristiania] efter huusdyrsygdomme. Med 250 sider og 79 illustrasjonar i sit distrikt, men lige saa ofte til fjernere steder hvor Vidar Iversen, Nasjonalbiblioteket. at have udholdt sin trængsel- og udlændighedstid i kom den på 84 skilling. Den vart eit referanseverk han med sine gode kundskaber og sit sikre blik lægede Sverige. Han har overstået en prøve eller tentamen af for dyrlegebøker, som kom seinare, jamvel lenge etter både mennesker og dyr». Utover denne kommentaren men tvert om styrka gjennom vitneutsegner: Norling et slags kollegium her i byen (prof Boeck mfl.) og skal Aakres bortgang, og «som af sagkundige har været i nekrologen, er lite kjent frå praksisen hans, anna enn hadde både tildelt Aakre øyrefikar ved fleire høve, og ved denne prøve ha stået sig ganske godt». Slik vart anseet for et værdifullt arbeide». Boka var nemleg det i anekdotisk form, som viser ein avhalden og smålåten endå til slege han med kjepp i tillegg til verbale overgrep Bernt Aakre, med Aasens ord, den fyrste uteksaminerte engelskmennene kallar «a first», hausta gode kritikkar, dyrlækjar, men også vanskane han stod overfor, når han då han 25. september kasta han ut av Veterinærinnret- veterinæren i landet, og etter søknad frå Aakre vert det og gjorde Bernt Aakre kjend over heile landet, men vart skulle sameine ny vitskap med gamle oppfatningar. Som ningen for forsømingar i tenesta. Utløysande var eitt ved kongeleg resolusjon av 31. januar 1848 formalisert ingen økonomisk suksess for forfattaren. då han bad dei flytte grisehuset på Østre Garder for å få konkret tilfelle der reinhaldet av krubba til ein sjuk hest at «Den kongelige norske regjering indstiller under 12te Målsetjinga kjem tydleg fram i forordet: «Allerede betre dyrehelse, og det med tilvising til dei underjord- ikkje var godt nok for overdirektøren, og Bernt heller d.m. at Bernt Eriksen Aakre af Hjørundfjords præste- i begyndelsen af mit dyrlægestudium forekom det iske. “Jeg burde itte si det, jeg som er en lærd mann”, ikkje hadde fylgt opp pålegga han fekk. Likevel, agg har gjeld i Romsdals amt, naadigst meddeles autorisation til mig sørgeligt, at man her til lands så aldeles savnede skal Aakre ha orsaka seg. der truleg vore lenge, slik overdirektøren ordlegg seg i efter recept at erholde udleveret gifter og legemidler fra en dyrlægebok, arbeidet med hensyn til den norske For «uagtet at han hele sit liv igjennem arbeidet klagesvaret til Kungl. Sundhedskollegiet. apotekerne her i riget under de i naadigste resolution af landhuusholdnings tarv». Han føler seg trygg på det under fattigdommmens trykkende kår, var alt hensyn til For han oppfattar Aakres økonomiske situasjon som 30 mai 1838 foreskrevne betingelser. Herpaa behagede akademiske grunnlaget for boka, men ser utfordringa egen fordel fjernt fra hans gemyt, og utallige er de, som

12 13 Frå Bernt Aakre til Per Fett Hovuddrag i arkeologien for Hjørundfjord av Lars I Ørstavik

Med islendingen Tormodur Torfason, best kjend i slagne», som skapte debatt i samtid og all ettertid, og ettertid under det vitskaplege aliaset, Tormodus Torfæus festna inntrykket av Hjørundfjorden som eit unikt og (1636 – 1719), kom det ny fart i norsk historieskriv- viktig område i historia om fedrelandet. Ramus vender ing med 1700-talet som etableringsperioden, og tidleg også attende til Hjørundfjorden i posthume Norrig- 1800-tal som gjennombrotet for den moderne his- es riiges beskrivelse (1735) der han tar for seg gamle torievitskapen med Munch (1810-1863) og Keyser Hjørundfjordkyrkja på Hustad og altertavla. (1803-1864) i spissen. Arkeologien som eigen vitskap I Norges Riiges Historie (1781) gjev 1700-talet sin høyrer først 1800-talet, og særleg då siste 50 åra, til. fremste norgeshistorikar, Gerhard Schønning (1722- Ein av utbrettsplansjane i Aakre si dyrlækjarbok, som viser verkty for hestestell, og korleis du kan lese sjukdom i haldningane til hesten. Korleis kom Hjørundfjord til syne i kjeldene for denne 1782), støtte meir til Ramus enn til Hans Strøm ( 1726 Elles kva tennene kan fortelje om hestehelsa og alderen på dyret. Fotoscan: Vidar Iversen, Nasjonalbiblioteket. nye interessa? – 1797), som hadde gått for Liavågen som slagstad, Torfæi Historia rerum Norvegicarum (1711), som af ham modtog råd, hjælp og veiledning uden godt- tydleg igjennom i presten N.A. Dahl sin korte biografi omhandlar norsk historie fram til 1378, var eit gjørelse», held nekrologen fram. Det er desse eigenskap- frå 1916, og hos dei som bygger framstillinga si på den. oversiktsverk skrive på lærd latin for ei utdanna elite, ane, men også bondestudenten, som har gjeve nøring til Vi tek opp tråden, og lar nekrologen få siste orda i vår men trengde derfor også utover Nordens grenser. den store minnekrinsen rundt Bernt Aakre, både lokalt framstilling også: Torfæus kommuniserte mellom anna ei forståing av og andre stadar. «Måtte nu de mange, som han ved sin lægehjælp har at Noreg var eit eige, eldgammalt rike med ei unik Aakre brådøyr på ein tur til Kristiania, 63 år gammal, gledet, erindre hans fattige efterladte, og ved en hjælp- historie, og ikkje berre eit «ledemot af Dannemarks i 1879, og tradisjonen hevdar av forgifting etter at han som hånd til gjengjæld glæde dem. Dette vilde være at Rige». Her går det fram at ein skjebnetime i vår historie hadde vore og sett til ein av kongens hestar. I Aftenpos- lægge en uvisnelig krans på den afdødes grav, han, som var slaget i Hjørungavåg, og særleg Torfæi skildring av ten for 18. desember står både nekrolog og døds- altid så hen til andres og ikke sin egen fordel». slagstaden reiste straks debatt. annonse. «At min kjære mand, dyrlæge Bernt Aakre, For allereie hans samtidige, presten Jonas Ramus omskiftede tiden med evigheden den 13 december, (1649 – 1718), fødd på Aukra, lar latinen fare, og vend- nær 63 år gammel, bekjendtgjøres for fraværende slegt er seg til alle lesekunnige på dansk i Norriges Kongers og venner af hans efterladte enke og 5 børn, hvoraf de Beskrivelse (1719). Her møter me «Hjøringefjord» i fleste er uforsørgede. Kristiania, 18 december 1879. drøftinga av lokaliseringa av Jomsvikingslaget i 986, Sophie Aakre, født Gulbrandsen. Begravelsen foregår fra men bygd på sagalitteraturen, og ikkje med utgangs- Sofienberg lighuus mandag 22 dennes kl 1 ¾». punkt i Hjørundfjord sine unike historiske, eller også Jonas Ramus (1649 – 1718) fødd på Aukra, norsk prest, Nekrologen er anonym, men velforma og velin- spesielle arkeologiske føresetnader. Likevel er Ramus forfattar, historikar og topograf. I samtida truleg mest kjend for formert, ikkje minst om tida på Sunnmøre og dei første den første som på trykk definerer Hjørundfjord sine andaktsboka «Naadens Aandelige Markets Tiid», men var også 40 åra av livet hans. Nett dei åra kjende Ivar Aasen best, den som plasserte Hjørundfjord på historiekartet ved å legge grenser frå «3 stene, som ståe opreiste til kiendige- men i dagboka si skriv han berre kort at han hadde Jomsvikingslaget dit. Han var og sentral då Anders Hustadnes stene, og kaldes Hiøringer, hvoraf fiorden heder vore i gravferda til Bernt Aakre. Sikkert er det likevel at leitte etter jomsviking-gullet fram mot tusenårsjubileet for slaget i Hiøringefjord». I same nu tolkar han altså stadnamnet, dei første, som skreiv om Aakre, har kjent til og bruka 1986. Hjørundfjord var eit uroleg og våpenrikt område i viking- men det er likevel påstanden: «Hagen Jarl, som lå i nekrologen som eit blåpapir, og slik har den prega vår tida, og det kan sjå ut som at det var her krigskunnskapen fanst Halkildsvig [Volda] med 120 skibe, møtte dem[joms- på Sunnmør, noko som kunne ha vore viktig for Håkon Jarl i val kunnskap om Bernt Aakre. Framstillinga kling svært vikingane] i Hjøringsfjord, hvor Jomsvikingerne blev av slagstad. Foto: Ukjend, Norsk Folkemuseum.

14 15 men som Schøning ikkje finn i samsvar med Jomsvi- som truleg har vore godt kjend på Ekset. Det var såleis kingsoga (Flatøybok) si skildring av slagstaden. Strøms denne forsterka opplysningsimpulsen som møtte og hovudbidrag er likevel om Jørgenfiordens præstegield i påverka Bernt Aakre, og i den står han fram. band 2 av Physisk og oeconomisk beskrivelse over fogderiet Forsøg til en antiqvarisk historisk beskrivelse over mind- Søndmør, beliggende i Bergens stift i Norge (1762-1766) esmærker og sagn vedkommende Jørringfjords Præstjeld, Dette gjorde forfattaren kjend utover Nordens grens- beskrevet og samlet av Berent Eriksen Aakre 1843 er det er, og Strøm vart i ettertid sett på som han som sådde første freistnaden på eit oversyn over Hjørundfjorden opplysningstidas tankar på Sunnmøre, og slik markerer sin arkeologi og historie. Typisk dediserer han arbeidet inngangen til ei ny tid. til biskop Neumann, som han i skrivande stund, nok håpa på ville bli hans patron. Møte med opplysningstida Arbeidet vart til i den bolken han var omgangs- Det er først og fremst ei topografisk skildring Strøm skulelærar. Kan hende var det ikkje i Bondalen, som gjev av Hjørundfjorden, og arkeologisk og historisk hevda, men på Urke han var skulemeister, for berre materiale kjem berre unntaksvis til orde. Så også i her har han mål på gravhaugane, og berre her verkar Skjåstaddalen der han rett nok prøver å forklare opp- han å ha gått verkeleg detaljert til verks. Lite truleg sat havet til namnet på den høgt hengande tverrdalen, han heime i Erkegarden på Åkre og skreiv heller, for Skipedalen, som segna vil ha det til vart so heitande opplysningane derifrå og frå nabogarden, Bjørke, er alt etter at der vart funne restane av eit skip. Likevel, dette anna enn uttømande og eksakte. Han har derfor ikkje er første gong nokon forfattar ser Hjørundfjord innan- fare Hjørundfjorden rundt, som Hans Strøm, med ei frå og skildrar området med utgangspunkt i dei lokale «annotationsboog» og observert, notert og gjort seg sine føresetnadene. For første gong kan me i kjeldene ‘vere i tankar undervegs. For han verkar å ha skrive ned etter Hjørundfjord’, men pila peikar også framover gjennom minnet med unntak av opplysningane frå Urke. det sosiologiens far, Max Weber (1864-1920), kalla Åkre og Bjørke sett frå Sætre. Me merkar oss kyrkja frå 1920 på Leikvollen og høgda ovanfor th. der Lininghaugen ligg. Dette var uintenderte konsekvensar. Aakre og arkeologien hovdingsetet Bjørke, og sentrum inst i Hjørundfjord gjennom folkevandringstid og yngre jarnalder. Foto: Lars Ørstavik. Strømkjennaren, professor Stein Ugelvik Larsen, Der er heller ingen freistnader på datering av det arkeo- forklarer det slik: «Han [Max Weber] viser til hvordan logiske materialet. Men innleiingsvis seier han : «Imid- Den rivande utviklinga i den nye arkeologien var seier ingen ting om metode eller framgangsmåte han en viktig impuls ga vekst til andre impulser, men hvor lertid have dog en del mindesmærker både fra Brand såleis ukjend for Aakre, men han stod støtt i tradisjo- har nytta. Heller ikkje set han arbeidet inn i ein større den nære koblingen til den originale impuls ikke lot og fra Haugalder bevaret sig til vore dager.» Brand og nen frå Strøm, der sverdsvingande kjemper og stein- fagleg samanheng. Det ville dei ha gjort! Arbeidet sin seg påvise. Impuls-konsekvensen kunne være svært så haugalder bringer han på line med Snorre eller også brukande menneske samtidig utgjorde den forhistoriske manglande systematikk og metode gjer det «I mange ulik impulsen selv, men forbindelsen lå i miljø-effekten 1700-talet sine historikarar, som bygde framstillinga ‘ursuppa’. Stikkordet vart «beskrivelse» for berre gjen- henseender [til] en ufuldkommen fortegnelse over de som ble skapt. For å si det enklere: Hans Strøm var helt og periodiseringa si på sagalitteraturen. Han har derfor nom registrering og kartlegging, kunne det skapast eit antikvariske gjenstande som for tiden findes, eller for nødvendig for Ivar Aasen, men de to kunne ikke vært neppe kjent til den framvaksande arkeologivitskapen, eksakt grunnlag for innsikt, og med det ny kunnskap. en tid siden virkelig have eksisteret», som Aakre orsakar mere ulike enn de var.» og så avgjort ikkje danske Christian J. Thomsen (1788 Innleiingsvis skriv han litt om skogfruer, havmænd, seg, samstundes som han formulerer alle registrantar sitt Det same gjeld Hans Strøm og Bernt Aakre (1817 -1865) sitt banebrytande arbeid med å dele oldtida inn havfruer og huldrer. Seinare refererer han andre folke- dilemma: Kva har verkeleg eksistert? Likevel represen- – 1879). Som lokalhistorikaren Ivar Myklebust (1973) i ein stein-, bronse- og jarn-alder, basert på det me i dag minne, noko som gjev han eit innsmett i kanon over terer arbeidet eit vesentleg utvida innsyn i Hjørundfjord påviser, gjekk denne pulsen via, og vart styrkt av, op- kallar ledeteknologi, og som var eit viktig steg i retning den rike folkeminnetradisjonen referert frå Sunnmøre, sin arkeologi i høve til det som så langt hadde vore plysningsmannen, publisisten, granskaren og pedagogen av å fri arkeologien frå historievitskapens grep, og gjere og det gjennom fire punkt som truleg er ei tilskrift(!). kjent. For etter huldrer kjem innleiinga, dels som ei poetisk Sivert Aarflot (1759-1817), som hadde eiga folkebok- den til ein eigen vitskap (1818/1836). Svensken Oscar En antiqvarisk beskrivelse samling, museum, trykkeri og avis på Ekset i Volda. Montelius (1843 -1821) sin banebrytande typologi skildring av granskingsområdet, dels er den ei grunn- Etter dei innleiande merknadane deler han stoffet inn Sonesonen til Sivert, stortingsmannen Maurits Aarflot, med hovudtyper, undertyper og inndeling av aldrane i gjeving for arbeidet. I prinsippet ville korkje Strøm eller topografisk, og merker kvart hovudpunkt etter alfabetet fregar ofte i breva sine til Ivar Aasen etter Bernt Aakre, underperiodar høyrer først 1860 - 70 åra til. ein moderne granskar ha gjort dette annleis, men Aakre

16 17 frå A til T. Som Strøm prøver han å følgje matrikkelen nu. Ligeledes en fortegnelse over kirkens skjebne er for rundt fjorden i framstillinga si, ein framgangsmåte han tiden tabt.» også deler med dei som kjem etter, og som han maktar Aakre avsluttar ‘forsøget’ i beste opplysingstradisjon langt på veg. Ulikt Strøm, startar han med Hjøring- med ei lita språkprøve, nokre ord frå Hjørundfjord. steinane, og skisserer tre moglege tolkingar av namnet ‘Beskrivelsen’ bråstoggar der, utan konklusjon eller også Hjørundfjord. Nemleg Rami forklaring med utgangs- ein freistnad på syntese, og det skulle gå meir enn hun- punkt i Hjøringsteinane, mannsnamnet Hjørund ,og dre år før så vart gjort. den meir lokale, segna om jenta Jørund frå Viddal. Ho skulle ha vore den einaste som overlevde svartedauden Arkeologisk nyorganisering i heile fjorden, og som Hans Strøm hadde funne mest i I åra fram til 1905, då første fornminnelova kjem, skjer samsvar me den lokale uttala, «Jørondfjord». Aakre veit det fleire viktige endringar i arkeologien og fornminne- ikkje heilt kva han skal meine om rota til namnet. Like- forvaltinga, som i desse åra gradvis kjem inn på stats- vel, med dette og merknaden «Hjørundfjord findes kun budsjettet. Såleis blir Nicolay Nicolaysen (1817-1911) nævnt i Jomsvikingesaga i den del som beskriver slaget utnemnd til antikvar i 1860, nesten for riksantikvar i i Hjørungavåg », knyter han an til det som hadde vore dag å rekne. Hans viktigaste bidrag i vår sammenheng av historiefaglege utspel om Hjørundfjorden. I alle høve er verket Norske fornlevninger. En oplysende forteg- har han kjent til Jonas Ramus og Hans Strøm. nelse over Norges fortidslevninger ældre end reforma- Rundt fjorden nemner han, fordelt på matrikkelgar- tionen og henførte til hvært sit sted (1862 -66). dane dei låg på, 12 gravhaugar, men det går klårt fram Her får «Hjørendfjord» om lag 1,5 sider der me- av teksta at der var langt fleire. Eit fåtal vert gjennom steparten går med til å omskrive den gamle altertavla. Kalneset eller “Kalvenæsset” hos Bernt Aakre: «Her findes tvende ved hinanden liggende stenkredse, og den ene av disse er merkelig levande segn knytte opp til legendariske personar. For Nicolaysen nemner ikkje Bernt Aakre, og i følgje Per derved, at den har en stor firkantet sten i midten, der efter min anskuelse forestiller et bord. Herom fortælles, at dette næss skulde være Fett (1949) har han opplysningane sine frå Sunnmøre også Hjørundfjorden gøymer «mangen tapper kriger, et offersted, hvor egnens indvånere samlet seg på St. Hansaften for at tilkjendegive sin glæde med brændoffere, og på den tid skulde mangen tømret snekke over sin førers grav». Med segn stort sett i brev frå Peder Fylling, men den korrespon- bemældte næss være skogbevokset, men blev i en sådan anledning aldeles avbrændt. Den skik at gjøre brisinger eksisterer endnu iblandt forklarer han også stadnamn, og med naturtilhøve an- dansen skal no vere bortkomen. os, hvilket har utseende af en slags ofring.» Kvar desse steinringane har vore, kjenner ingen lenger til. Foto: Lars Ørstavik. dre, men flesteparten tolkar han ikkje. Det heng truleg saman med arbeidet sin manglande systematikk. Elles Nicolaysen nemner likevel gravhaugar på Riise, Urke, (1847-1888), etter kvart tilsett som arkeolog ved Ber- kjenner han til «nogle» offerstadar, 2 «stenkredse», 1 Nordang og på «Bjørkøren» der det i ein gravhaug vart gen museum i 1873 og slik også den første autoriserte gravrøys, 1 pengefunn, 2 gamle nausttomter, 2 funn av funne ein gullring. Han registrerer at til Bergen muse- arkeologen i landet, for i Oslo var det historikarar som stridsøkser av jarn, 1sverd, 1 hestebeisel, 1 handkvern, um er det kome inn funn frå gardane Riise, Nordang enno sat med rorpinnen. 1 spjutodd av jarn, 1 kvessestein, 1 hellar det har budd og Tryset, i alt 9 artefaktar. «Endelig er i prestegjeldet Han var fødd inn i ein rik familie i Fredrik- folk i,1 bautastein, 1 steinkross, 1 gravurne, og oske ved fjorden, uvist hvor, funden en meisel af sandsten». shald[Halden], vart etter kvart jurist av profesjon og i ein jarnbolle forutan lokaliteten til 1 skipsverft og 1 Desse opplysningane er interessante også på den måten hadde starta si arkeologiske karriere i ung alder som kyrkjerest på Standal. Ei mangslungen oppramsing, at dei viser stor lokal interesse for det museale arbeidet i «gravrøvar» på Austlandet. Familien finansierte den men der ingen av funna treng vere eldre enn jarnalder, Bergen ved at hjørundfjordingane sende funna sine dit, dyre hobbyen hans også då han, som den første, hadde og Aakre si framstilling indikerer derfor ei ung busetjing og ikkje selde til omreisande antikvitetshandlarar. For 17 mann i arbeid ettersommaren i 1868 for å kome i Hjørundfjord. Noko av funngodset er sendt inn til det i denne tida var gravhaugar med innhald og lausfunn til botnar i gåta Raknehaugen, Nord-Europas største nyopna Bergen museum, og anna er tapt. gjorde i marka grunneigars eigedom, og som han kunne gravhaug. Hans fremste føresetnad låg derfor i feltarbei- Han ajourfører også Strøms tidlegare framstilling. gjere som han ville med fornminna. Derfor ordna Dr. det, men til Hjørundfjord kom han ikkje på utgraving. Det heiter såleis om «Antikviteter i Hjørundfjord kirke» B1750/ B1751 Spyd og øks frå Leira, truleg gåve frå Berent Jacob Neumann det slik at museet kjøpte Mjeltehaugen I tilsetjingsbrevet fekk han det arkeologiske ansvaret at det « av Hr. Strøm omtalte drikkehorn[med runer], Aakre i 1843. Øksa er frå seinast 850 og spydet tidlegast frå på Giske for å unngå opning i beste Indiana-Jones stil. frå Lista i sør til Sunnmøre mot Romsdalsfjorden i 950 i fylgje Per Fett (1975), så dei er neppe funne saman. Foto: som skulde tilhøre Hjørundfjords kirke findes ikke Samtidas Harrison Ford var likevel Anders P Lorange nord. Frå fylkesgrensa mot Rogaland og nordover er Universitetsmuseet i Bergen.

18 19 dette framleis Bergen museums område, og tilsetjinga buet plade (se M.No. 308).” Dette funnet tok arkeolo- omfattande registreringa naturen baud det og i tru på dei makter, som kunne hans signaliserer derfor inndelinga av Norge i definerte gane attende til folkevandringstida, og busetnadshistoria i Historisk [Bergens] mu- hindre eller hjelpe det. I dette granskingsarbeidet vil ei museumsområde fullført i 1911. Saman med Fornmin- i Hjørundfjord vart skuva meir enn 200 hundre nye år seums og norsk arkeologi godt gjennomførd registrering vere ei hjelp, som berre nelova (1905) gav det ei stabil ramme om det nasjonale attende i tida, men busetnaden verkar enno ung. si historie. Ei livsoppgåve den kan vurdere, som har prøvt det utan – men kjent fornminnevernet, som enno er der. Fjorden hadde vore busett lenge før Jomsvikingslaget, viste det seg, som omlag saknet». Rundt 1870 flyttar Bergen museum inn i nye lokal, og også før det sagaen visste om! I Hjørundfjord, som 30 år seinare var gjen- I Den eldste tida (Fett 1975) freistar Per Fett, som og Lorange ordnar no oldtidssamlinga skåpvis inn i andre stadar i landet, fordunsta ‘ursuppa’ til fordel for ei nomført med 80 hefte, den første, nettopp å skissere busetnadshistoria i stein-, bronse- og jarn-alder, men likevel slik at jarnal- prehistorie klårt definert med utgangspunkt i teknologi eitt for kvart prestegjeld i Hjørundfjord med utgangspunkt i sine eigne registre- deren er delt i ein ein eldre og yngre del der folkevan- og typologi. Tydelegvis var arkeologien der ikkje lenger Historisk museums ned- ringar, seinare innkomne funn og stadnamn. Spora dringstida sluttar, nett som i dag. Han lagar og ein berre for å stadfeste eller avsanne sagaen. Nei, den slagsfelt. Ti for Sunnmøre etter steinalderen sin jaktkultur er få, og truleg er dei katalog til utstillinga inndelt amtsvis [fylkesvis], og med arbeidde eigenleg mot andre horisontar enn historievit- Per Fett (1909-1996) var og eitt for Hjørundfjord. ikkje eldre enn 2000 f.Kr, skriv Fett. For «veidarane namnet på matrikkelgarden der funnet er gjort. Dette skapen, og med ei anna verktykasse, etla til det forvit- son av Noregs første riksan- For første gong var det heldt seg helst ute i kyststripa. Det var nok ikkje så ofte tikvar, Harry Fett, mag art systemet blir utvikla vidare ved at amtet vert delt inn nelege oppdraget å kartlegge og forklare historias røter, laga eit pålitande oversyn dei fann seg ærende i Hjørundfjord.» Likeins går han 1935 og frå 1936 tilsett ved etter prestegjeld, seinare også etter kommune. og slik, mellom anna, presse busetnadshistoria i landet over det, som i manns utanom eit jordbrukande neolitikum, «men ved midten Bergens museum (seinare Katalogen er det første ordna oversynet over samlin- vårt tusenvis av år attende til kanten av istida. Historisk museum) der han minne hadde funnest, og av den tusenårige tidbolken vi kallar bronsealder, har gane ved Bergen museum, og listar funn frå to gardar Skulemannen og amatørarkeologen, B.E Bendix- fekk ansvar for Sunnmøre. det, som enno fanst, av vi dei [bøndene]nok, rundt 1000 f.Kr. Bronse frå den i Hjørundfjord, Nordang og Tryset, i tillegg til nokre ens (1838-1918) registreringar på Sunnmøre rundt Etter kvart vart arbeidsfeltet fornminne. Dette arbei- tid har me ikkje her; slikt er sjeldsynt vare over heile funn Lorange ikkje har gardsnamnet på, men alle 1880, «det fyrste forsøk på systematisk registrering i utvida. Livsverket var serien det var kanskje miskjent i Sunnmøre. Men vi har ein del flintsaker o.a. som vi funna er frå yngre jarnalder. Det innkomne materialet distriktet» (Fett 1949), tilfører ingen ny kunnskap om Førhistoriske Minne. Han samtida, men anerkjent i torer rekne til dette folket, og vi har nokre gravrøyser.» har også skildra forhistoria i frå Riise, som Nicolaysen nemner, kan kanskje gøyme Hjørundfjordens arkeologi utover det som var kjent frå ettertid, då det vart klart Desse første hjørundfjordingane ser han på som fehal- 6 bygdebøker på Vestlandet, seg her? Elles omskriv dei funna frå Nordang og Tryset Aakre, Nicolaysen og Lorange. På nesten same naglen at oversyn var kunnskap i darar meir enn åkerbrukarar, og i denne samanhengen den eine i saman med kona, ulikt, men det er Lorange som har dei i monteren fram- står første freistnaden på ei lokal historieframstilling: arkeologen Eva Nissen Fett. seg sjølv, men også at reg- plasserer han inn biletsteinen frå Sætre og sigden frå for seg, og dette understrekar trongen for eit prenta, Minneskrift, Hjørundfjord Kommune, 1837 -1937, Foto: Ukjend, UiB. istreringar kunne brukast Oddemyra på Saure. Men materialet er lite, og held katalogisert oversyn om granskinga skulle kome vidare. men med eitt viktig unntak, eit angelsaksisk beslag til å styre arkeologien og knappast til den skissa han prøver seg på, og, som hos Utanom yngre jarnalder er dei andre periodane nyleg funne i ei kvinnegrav på Bjørke. «Funnet viser utvikle den som vitskap. Bernt Aakre, indikerer også Fett si framstilling ei relativt funntome i Hjørundfjord, og det verkar som om der kultursamband med England kring 800», vert det blygt I artikkelen Fornminna i søkjeljoset (TSH 1949) ung busetjingssoge for Hjørundfjord. ikkje har kome folk før på 800-talet etter Kristus, men konkludert. Brått var Hjørundfjorden i lokallitteraturen set Fett arbeidet sitt inn i ein registreringstradisjon, Først 900 år ut i jarnalderen, frå folkevandringstida så, like før katalogen går i trykken i 1876, har Lorange ikkje berre ei bygd i Noreg, men ein del av eit større går inn på dei mange utfordringane som måtte løysast av, er materialet så stort at eit busetnadsmønster kjem fått pressa inn følgjande fotnote under eldre jarnalder Europa. Allereie i 1932 hadde bergensarkeologen Johs undervegs, og kvifor registreringane i det heile vart til syne, og ei utvikling kan sporast i dei komande 400 s. 105: «I 1875 indkom et gravfund fra Bjerke gård i Bøe omtala arbeidet for eit britisk publikum, som ein gjort. Grunngjevinga var todelt: «Til den eine sida er åra. Aakre hadde sett Hustad som «maaske hovedsta- Hjørundfjords pgd. I haugen var et «stort gravkam- av Noregs meir spesielle artefaktar. Likevel, Hjørund- omsynet til folk i distriktet», seier han, og ser for seg at den for Hjørundfjord», men Per Fett tolkar det slik at mer» fyldt med grus. På bunden af kammeret fantes en fjorden låg i skuggen av den arkeologiske interessa, som både grunneigarar, kommunar og lensmenn då lettare før 600 e. Kr var der i Bondalen på kvar side av elva smaløx, 7 tom lang, en spydspis med fire lige store egge frå første verdskrig og utover, var steinalder (Nummedal veit kva som er freda, og kvar det er å finne. Vern og eit Stor-Mo og eit Stor-Riise, i Norangsfjorden eit 11 tom lang, en beltesten av lys kvarts, buet og blank og Bjørn), så derfor var fokus igjen på det sunnmørske kontroll vil då bli betre, men også dei, som har interesse Stor-Urke og inst i fjorden eit Stor-Bjørke, som alle var uden fure, men tilskåret således at ryggen rækker som øyriket. av og ønskjer setje seg inn i arkeologien, får eit betre tilnærma ‘økonomisk likeverdige’. Etter 600 e.Kr skjer en bred kant fremover den del, der har gået igjennem utgangspunkt for det. Heilt klart moderne synspunkt det så ei oppsplitting, som lar seg nærare spore i stad- beltet (cfr afbild 561 b, side 98). Af beltet er kun Arkeologi på sykkel på publikumsrelasjonar for den gongen å vere. «Men til namntilfanget, og delvis etterprøvast i det arkeologiske spænden og endesbeslaget tilbage. Spænden er oval og Sommaren 1946 kom ein arkeolog på sykkel til den andre sida er omsynet til faget. No som det typolo- materialet. Ved overgangen til mellomalderen hadde ein med firkantet bagplade der har været klinket til remmen Hjørundfjord, «og saumfor heile heradet som då var». giske og fenomenologiske arbeid i arkeologien er ferdig, derfor dei namnegardane me kjenner frå langt seinare i (se W no 334). Endebeslaget der ligesom spændet er Det var Per Fett (1909 -1996) i sin fjerde sesong på i alle fall i store drag, kjem det behovet fram å setje Hjørundfjord. af bronse, er 2,5 tom langt og afsluttes i en rundt, lidt Sunnmøre, og i ferd med å gjennomføre den mest fornmennesket inn i landskapet i kamp med dei vilkår Meir spesielt for våre dagars Storfjorden sokn er at

20 21 Hav, land og folk gjennom tidene av Øyunn Kleiva

Isen smeltar kalde periodar. Ein ny, mindre kuldebolk kalla eldre Landskap og klima set dei naturgjevne rammene for dryas stogga smeltinga. Deretter kjem tidsrommet menneskelivet, gjennom å setje rammene for alt anna Allerød, ein mildversbok for om lag 13 700 - 12 800 år levande som mennesket er avhengig av for å overleve. sidan. Gjennomsnittstemperaturen sommarstida låg då Læra om istida si avslutning er ein vesentleg nøkkel berre eit par tre grader lågare enn i dag. Breen minkar til å skjøne busetjingsmønster, ikkje berre til dei fyrste og vegetasjon vandrar etter kvart inn, bjørka veks. små fosnafamiliegruppene som levde langs isen, men og Yngre dryas kvar folk opp etter tidene kunne og valde å busetje seg. Så snur det heile att og den siste kuldebolken i istida Dette gjeld næringsinnhald i jordsmonn og kvar jorda er kjem, yngre dryas (12 800-11 600 år sidan). Nokon lettdyrka, det gjeld, som vi her skal sjå, ei strandline som meiner dette er den bråaste temperaturendringa gjennom dei vel 11. 000 år folk har budd her i landet, har klimahistoria byr på, endringane skjedde i løpet av eit endra seg som etterverknad av istid og smelting av is. par tiår. Årsaka er komplisert, det kan vere tilhøve som Tilhøvet mellom hav og land er ikkje konstant, men gjorde at Golfstraumen svikta kysten vår: «..i dag er den endrar seg i takt med klimatiske tilhøve. Kor mykje vatn rådande hypotesen at ferskvatn frå smeltande isdekke som er bunde til is, er det sentrale spørsmålet. Vi skal førte til at Golfstraumen vart redusert og ein fekk Viddal og Hole (heilt til høgre) sett frå Sætre. «Viddal, fordum Viddardalir, er en av Hjørundfjords ældste gaarde, der var beboet før sjå litt på korleis dei store endringar i klima og landskap etablert eit kontinuerleg sjøisdekke i Nord-Atlanteren», den sorte død. Der fortælles, at blot en pige ved navn Jørrund eller Jørrung i Viddal levede tilbake av sognets indbyggere, da den sorte frå istida til i dag har innverka på Storfjorden, og kvar fortel geografen Jostein Bakke (2010). død herjede i landet», skriv Bernt Aakre. Foto: Lars Ørstavik. det til ulike tider har vore ein for tida sin kultur og Bjørkeskogane forsvann, tundraen vann fram med eit næringsgrunnlag høveleg stad å busetje seg. For å forstå arktisk klima. Breen vaks att og skapte morenar. Det Sætre og Finnes ein gong mellom 700 og 900 e.Kr, og typologien. 14C metoden ville kunne gje meir nog- litt av dette, tek vi små glimt av den generelle utviklinga hadde også breen gjort før, men der brear seinare vaks og kan hende i to vender, har skilt seg frå Stor-Bjørke. grann og individuell datering, og pollenanalysen ville frå siste istid av. over vart dei eldre spora sletta. Saure, Raustad og Skjåstad har skilt seg ut før 950, og kunne seie alt om kva dei dyrka og levde av. Isprøvar Den siste istida var på sitt mest omfattande for omlag I fylgje fig. 3, har ikkje sjølve innlandsisen i yngre nye grender er komne til med Viddal og Leira. Likevel frå djupt nede i Grønlandsisen ville kunne presentere 18.000 år sidan. Isen dekte då det meste av Nord- dryas gått heilt ut til Hjørundfjorden, spora etter er «Bjørke (med Åkre) den største av alle gardane her i kunnskap om forhistorisk klima og forureining. DNA Europa og var ca. 3 km tjukk i Midt-Noreg. Mykje vatn endemorenen ligg lenger inne. Kring innlandsisen har grenda» og i Hjørundfjord med unntak av Stor-Urke, ville kunne gje det endelege svaret på kvar folk kom frå verdshava var då bunde i is. Isen trykte landet ned. mindre brear lege, i dalar og ikkje minst sidedalar oppe som Fett hevdar heldt seg samla fram til inngangen av ifrå opphavleg, og strontium i beinsubstansen avgjere Breen skuvde og skura og trykte på landet. i høgdene. Desse vaks. Heilt ute på Godøya er det spor historisk tid. Religiøst reknar han Hjørundfjord som om dei hadde budd på Bjørke heile sitt liv, eller hadde For om lag 14 500 år sidan kom ei stor endring, -i etter slik lokal småkyld, -der er nes der masse har sige eit sokn under Frøy - kulten, ein kult som ikkje berre kome rekande dit andre stader frå. Vidare er arkeolo- klimaperioden Bølling steig temperaturen, isen tok utover på karakteristisk vis gjennom ein prosess som lar seg spore i Herøy, men like mykje i naboområdet til gien betre finansiert, og ein grev på anna vis enn før, til å smelte. Det vart uroleg ved dei høge brekantane vert kalla solifluksjon, som tyder på at i små lommer er Hjørundfjord, Sunnylven (Ørstavik 1994). og busetnaden vert identifisert gjennom stolpehol og som kalva mot land og fjord. Fram frå brekantane undergrunnen framleis frosen og tek ikkje til seg vatn Per Fett hadde vore ein framifrå arkeolog av den åkerspor, meir enn ved spjut og sverd. Nett derfor har kom eit nyskura og nyskapt landskap av grus og berg. (Kristiansen et al 1988). gamle skulen, som baserte granskinga først og fremst det vore viktig å kome til orde med ein ny statusrapport Under breane fossa elvar fram. Etterkvart kom det ytste Det vi her skal presentere er relatert til dagens på artefaktar og faste fornminne. Mot slutten av hans 40 år etter Fett, og me dediserer den til alle dei som kystlandskapet til syne. forsking, men det er og interessant å ta med eit lite karriere stod det likevel klart at framtidas arkeologi ville gjennom tusenåra har funne livberging, i slit og glede, Avslutninga av istida er ei veksling mellom milde og tuftast like mykje i naturvitskapane, som i kunsthistoria inst i Hjørundfjord. glimt frå eit pionerarbeid frå området: Hans Kaldhol

22 23 sitt arbeid «Sunnmøres kvartærgeologi» frå 1932. Som større landheving når isen for. Terrassen Bjørkegardane marine grense, vart avsett då breen låg i fjorden. Hit grunnlag for arbeidet for Kaldhol rundt og såg kva og Øvre Åkre ligg på, jfr. Kaldhols innmåling av øvre opp har altså havet stått. spor landskapet hadde etter breane gjennom dei ulike istidene, i form av morenar og sjøavsette terrassar ol. Han målte inn høgda på desse funna. Han var både på Kalenderår og C14 år Viddal, Leira og på Bjørke. Artikkelen Asbjørn Øye og De vil i denne artikkelen, så vel som boka i sin heilskap i hovudsak møte tidfestingar i vanlege kalenderår, Hans Kaldhol skreiv i Hjørundfjordboka (1975), har enten attgjeve som alder i forhold til i dag eller i år før eller etter Kristi fødsel. Ved tidfesting av organisk basis i Kaldhol sitt tidlegare arbeid. materiale som kol eller tre eller bein får ein såkalla C-14 tidfestingar. Dette er ikkje kalenderår slik vi van- Der er endemorenar i Norangsdalen og i Storfjorden legvis reknar. Skilnaden ligg i at C14-aldrane er basert på halveringstider for radioaktivitet, som alt organisk som Kaldhol og Øye knyter til yngre dryas. Dei ser har noko i seg av. Denne nedbrytinga er ikkje lik til ei kvar tid. Programma som reknar om til kalenderår har for seg at i yngre dryas låg det bre i Skjåstaddalen. Ei vorte stadig betre og vi kunne i så måte ha nøya oss med kalenderår. Strandforskyvingskurva (fig. 4) viser C14 sidearm grov ut Tussadalen og vatnet der og sette av år før notid, og for å gje folk ein sjanse til å studere denne, har eg valt å gjengi også C14 år i tillegg til kalen- ein stor morene tvers over dalen. (Kaldhol og Øye derår i kartillustrasjonane som tek utgangspunkt i denne og i dei eldre fasane av kronologioversynet (fig. 7), 1975:38). Kaldhol (1932) skildrar morenen som har samt der informasjon er henta frå strandlineprogram (Simpson 2003). Omrekningar frå C14 år er gjort via gått tvers over Saure (sidemorene til bre frå Tussadalen rådande kronologi, men og direkte via kalibreringsprogrammet Oxcal 4.2 (Ramsey 2014). I andre artiklar i yngre dryas), som elva så har skore gjennom. Bakkane boka har eg nytta omrekning til kalenderår levert ved tidfestinga. på Åkre og Bjørke er endemorenen til hovudbreen og denne har vore danna med breen ut i havet. Men breen i Skjåstaddalen har allereie avsett synlege spor lenger ute i fjorden: «Ytste kanten gjekk visseleg til Finnes og Kalneset, der det er morene, og fjorden der er så grunn» Fig. 1. Denne jettegryta på Åkre kom fram i samband med (same stad:41). Kaldhol trur helst dette skriv seg frå tunnelarbeid i 2008. Nok ei kom fram i 2009. Tunnelen vart ein tidlegare fase (1932:75, 134). Også innover dalen flytt og denne jettegryta er i dag ein attraksjon av eit naturminne i Viddal finn han sidemorenar ovanfor marin grense. frå den tida is, stein og vatn forma landet. Foto: Gunnar Figur 2. 12 000 C14 år før notid, om lag for 14 000 år sidan. Då sto sjøen til Skjåstad (85 moh.) Mildversbolkane Bølling-Allerød, Her tek vi ikkje stilling til når morenane er avsette kvar, Wangen. har då ein liten stopp: eldre dryas. I mildversbolkane under avslutninga av istida, tok havet til å stige, men landet steig langt raskare. men det er verdt å legge merke til desse når ein ferdast i mar ved slutten av yngre dryas (2010). Den fyrste Illustrasjonen viser berre havnivå, ikkje kvar breen låg. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB. terrenget. Landskapet vårt er eit einaste stort minne frå postglasiale klimaperioden vert kalla preboreal. No veks tidlegare istider og istidas avslutning. ikkje breen, men smeltar , - ei ny uroleg smeltevasstid. Samstundes med at både innlandsisen og småbreane Preboreal (10.300 -9000 C14 år før notid) er ei kald veks i yngre dryas er det store isfrie område på og fuktig tid, men varm nok til at utviklinga snur, kysten vår. På Lerstad er det gjort undersøkingar som bjørke- og fureskog inntek det opne og nakne nyskapte viste at der det var lunaste tilhøva, var der framleis Viddal landskapet. små bjørkeskogar, men pollenmengda går ned og Leira Dei store klimaendringane i slutten av istida med- Finnes generelt er dette ei arktisk tid med 8-10 grader lågare Sætre førte at vassressursar som låg temde i is, fløymde ut i sommartemperatur enn i dag. Rundt brekanten må Åkre havet. Ikkje berre forma dette landskapet og skapte t.d. ein forvente 13 grader lågare (Kristiansen et al 1988, jettegrytene som kom fram på Åkre då dei skulle bygge Ner-Saure Bjørke Mangerud et al 1987). Men reinsdyr er truleg komne inn, tunnel (fig 1). Havet steig. Men landet som hadde vore og isbjørn har ein spor etter lengre sør (Lie 1988:226). Fram-Saure trykt ned av den tunge iskåpa, resite seg - ein lang pro- Så slår det om til mildver att. Bakke har studert avset- sess som framleis går. Dess tjukkare isen over hadde jingar frå yngre dryas i eit tidlegare vatn på Kråkenes og Raustad vore, desto større tyngd var det å reise seg frå og desto Morka fortel om svært turbulent og ustabile luft og havstrau- Skjåstad 24 25 Landheving og havstigning Istida tek slutt. Byrjinga av eldre 40m 60m 80m 100m 120m Det er balansen mellom kor stor landheving og kor stor steinalder. Reinjegerane kjem Projeksjon havstigning det har vore til ei kvar tid på ein kvar plass Istida er rekna for å ta slutt for ca 11600 år sidan. Ugedalstjørn som har avgjort om det har vorte ei netto landheving. Då tek eldre steinalder til, og vi er i klimaperioden SØR- TRØNDELAG BJUGN Nett landhevinga etter istida har vore gjenstand for preboreal (fig. 7 og 8). 500 år etter istidas slutt bur der VERDALS- FRØYA ØRA ei rekke undersøkingar, ikkje minst ved hjelp av folk i Norge. Dei eldste fangstanlegga i fjellet er laga FROSTA boreprøver i myrar og vatn på Sunnmøre som tidlegare av Fosnafolket, reinsdyrjegerar som levde på dei opne HITRA Trondheimsfjorden har vore under havnivået. Utifrå desse undersøkingane viddene på kanten mot dei store breane. Trondheim har ein kunna laga landhevingskurver for desse områda. Då breen trekte seg attende lengre sør i Europa, 180m

Ved å samanlikne kurvene og bruke kunnskap om trekte reinen nordetter med brekanten, - og folket NORDMØRE avstand til issentrum, har ein laga ein hypotese for som levde av reinen fylgde etter. Dei kan ha kome til Kristiansund 160m korleis landhevinga er på stadar utanom dei konkret våre kystar via Doggerland eller Nordsjølandet, Nord- Gjengsetvatnet 140m undersøkte (Mangerud og Svendsen 1987, Bondevik, Europas Atlantis. Mellom Danmark og England var Tingvoll 20m Isobasar Mangerud og Svendsen 1998). Utifrå resultata har det ved istidas slutt fast land, som vart overfløymt då Hokkåsvatnet arkeolog David N. Simpson utarbeidd eit rekneprogram havet steig som fylgje av smeltevatn – medan våre land SUNNMØRE Fjørtoft Molde 120m som gjer at vi kan lage strandlinekurver for alle stadar reiste seg. Opphavskulturen nord i Tyskland vert kalla Projeksjon Haramsøy Skuløy 0m innanfor det området der geologane har samla inn data Ahrensburg. Fosnafolket vart dei fyrste nordmennene 100m Ålesund STETTE Undersøkte lokalitetar til modellen sin (2003, 2005). og -kvinnene heitande her hjå oss, namnet kjem av SULA Landhevinga er ikkje lik over alt. Berre frå ytterkyst at det var på Fosna, dvs i og rundt Kristiansund, at LEINØY med strandnivåkurve Andre lokalitetar GURSKØY til indre fjordstrok, frå søre Sunnmøre til Nordmøre, pioneren i steinalderarkeologi, Anders Nummedal fyrst Yngre dryas endemorene Ervik Almestadmyra -er det store skilnadar - utifrå at avstand til sentrum tok til å finne buplassane deira. BORGUNDVÅG 40m 60m 80m av iskappa er ulik. Landet har bore ulik tyngd med is. Fosnafolket var nomadar i små familiegrupper. Figur 3. Isobasekart. Tilrettelagt kart på grunnlag av Svendsen og Mangerud 1987:115. Dei stadane som ligg langs same isobase har Også berre i Hjørundfjorden finn vi store skilnadar Buplassane deira var leirplassar for små og korte same heving og senking av jordskorpa. Storbreen eller innlandsisen i yngre dryas har lege lenger inne, ved den andre Storfjorden på mellom ytst og inst. Då fyrste varmeperiodane som opphald, også hellarar har vore i bruk. Det er ikkje Sunnmøre -utifrå endemoreneryggane han har sett att. markerer byrjinga på slutten av istida tek til og alt er kjent Fosnafunn i form av skiveøkser eller kjerneøkser isdekt, står såleis sjøen ytst på Sørøyane i Sande der i flint og tangespissar frå Hjørundfjord. Er dette fordi den står i dag (!), i Festøya står sjøen 55 m over dagens Fosnafolket heldt seg nærare storbreen eller er det fordi Figur 4. Strandlinekurve for Storfjorden havnivå – samstundes ville då sjøen vere oppe i heile 96 spora etter dei ikkje er kjende? Det er framkome ei 70 m isobase Storfjorden basert på 70 m isobasen, generert utifrå m over dagens havnivå i Storfjorden. rekke Fosnafunn på indre nordre Sunnmøre siste åra. 120 rekneark utarbeidd av David Simp- son (2003) på grunnlag av arbeida til Generelt sett stig landet raskare enn havet mot slutten Nokre av fangstanlegga kan vere frå denne tida. 100 Stein Bondevik, John - Inge Svendsen av istida og like etter denne er slutt. Vi kan også i Grunna fokuset på reinen er det altså områda inn mot og Jan Mangerud (1998) og Svendsen Storfjordkurva (fig. 4) sjå det som og er generelt – ein samtidas brekantar som har størst potensiale for å ha 80 og Mangerud (1987). Her er nytta C14 periode i yngre dryas held smeltevassmengdene i sjøen spor etter dei aller fyrste menneska. Havet sto på omlag år før notid. Det er ikkje det same som og landhevinga seg i balanse, slik at vi 500 år eller så har 60 m over dagens havstand i Storfjorden i byrjinga av 60 kalenderår, som elles er nytta i artikkelen. moh ei nokonlunde stabil høgd over havet på vel 70-75 m. perioden. Fig. 5 viser heile fjorden frå Skjåstaddalen, fig. Bruk fig. 7 for samanlikning. Det kan 40 (Jfr. Kaldhol 1932 sine målingar av øvre synlege marine 9 Åkre og Bjørke, fig. 14 Sellereite og fig. 19 for Viddal vere isobasen kunne ha vore eit par m mindre. grenser). Men så hevar landet seg igjen langt raskare enn med havet 60 m over dagens havnivå. Men kurva går 20 sjøen, fram til vel 8800 C14 år før notid, dvs. 7850 år f. bratt nedover, dvs. landet stig og havet fell (jfr. fig. 4).

Kr., då er havnivået kome ned på i underkant av 25 m 9500 C14 år før notid ligg fjorden 45 m over dagens 0 over dagens. Dette utgjer 50 m på ca 2500 kalenderår, havnivå. Fig. 10 Åkre og Bjørke, fig. 15 Sellereite/Leira, 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 eller 1 m pr 50 år om utviklinga var jamn. fig. 23 Kalnes, Finnes og Sætre. 14 C år før notid

26 27 Periode Kalenderår C14 år før notid (C14 år) Eldre steinalder Tidlegmesolitikum 9600-8250 f. Kr. 10000-9000 Mellommesolitikum 8250-6400 f. Kr. 9000-7500

Seinmesolitikum 6400-4000 f. Kr. 7500-5200

Yngre steinalder Tidlegneolitikum 4000-3400 f. Kr. 5200-4700 Mellomneolitikum a 3400-2700 f. Kr. 4700-4100 Viddal Mellomneolitikum b 2700-2350 f. Kr. 4100-3850 Leira Finnes Seinneolitikum 2350-1700 f. Kr. 3850-3400 Sætre Åkre Bronsealder Eldre bronsealder 1700-1100 f. Kr. Yngre bronsealder 1100-500 f. Kr. Bjørke Ner-Saure Eldre jarnalder Førromersk jarnalder 500 f. Kr. - 0 Romartid 0 -400 e. Kr.

Raustad Folkevandringstid 400-550 e. Kr. Yngre jarnalder Merovingartid 550-800 e. Kr. Morka Vikingtid 800-1030 e. Kr.

Skjåstad Mellomalder 1030-1537 e. Kr.

Figur 7. Kronologiske periodar. Figur 5: Dei fyrste reinjegerane møtte ein Storfjord som gjekk 60 m over havnivået i dag. Landet er på veg opp i rask fart. Saursvatnet Arkeologisk periode Kilmaperiode Karakteristika er del av fjorden. 9600 år f. Kr. (10.000 C14 år før notid). Byrjinga av eldre steinalder. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB. Tidlegmesolitikum Preboreal Vått/kaldt. Mellommesolitikum Boreal Turt, varm sommar, kald vinter. Seinmesolitikum Atlantisk tid Varmare enn i dag. Fuktig. Yngre steinalder og bronsealder Subboreal Tørrare, framleis noko varmare enn i dag. Eldre jarnalder –i dag Subatlantisk tid Kaldare – fuktigare. Myrane veks.

Figur 8. Klimaperiodene etter istidas slutt relatert til arkeologiske perioder.

Spor etter fangst i fjellet? Viddal Hovudtyngda av fangstanlegg i vårt fylke finst på strekninga frå Trollheimen til indre deler av Stranda/ Norddal kommu- Finnes Leira nar. Dette er også område med historisk kjende villreinstammar. Dei siste tiåra har vi også fått informasjon om bogestøer Sætre Åkre og moglege leiegjerde også i fjella i Ørsta, Volda og Vanylven, dette på høgder som vanskeleg let seg forklare utan brear Bjørke i botnar. Noko av gjerda samstemmer med og kan vere yngre markeringar av fjellgrenser mellom ulike bygder og gardar, knytt til beiterettar ol. Men neppe alle gjerde, og ikkje bogestøene. Korleis skal ein forstå alder og funksjon? Har villrein- Ner-Saure en hatt ei vidare utbreiing i yngre perioder, eller er alt dette Fosnafolket sitt verk? Spørsmålet til den årvakne fjellgjengar Fram-Saure vert: Finst det fangstanlegg i Hjørundfjordfjella? Her skal ein og vere obs på at den klimastyrte avsmeltinga av småbreane siste åra medfører sjanse for funn – også av organisk karakter, jfr funn av trepinne som har hatt skremmeband på Brekketindbreen innanfor Øye, men på Strandasi- Raustad da hausten 2014. Dette er det vestlegaste og sørlegaste fonnefunnet i vårt fylke. Dei organiske funna er frå yngre perioder, for mesta alt av bre smelta bort i eldre steinalder. Det is og snø har bevart, som no kjem fram, vil fort forsvinne. Gjer Morka ein funn, ver venleg ta kontakt med arkeologane i fylkeskommunen. Det er areal kring høgtliggande, slakke brear litt lenger nord i fylket som har størst potensial. Brear i bratte hellingar har ikkje potensiale for funn. Skjåstad Figur 6. Storfjorden og bygdene i dag. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

28 29 Strandnære buplassar i eldre steinalder frå sluttfasen av eldre steinalder (seinmesolitikum), buplassane på Sunnmøre. Karakteristisk for av yngre steinalder – då ein rein jegersteinalder går mot Ut frå strandlinekurva held landet å stige i rask fart er bortimot alt som har vore strandtilknytt av lokaliseringa er små vikar i svært ressursrike område. slutt, er vist i fig. 12 for Åkre og Bjørke, fig. 17 for (fig. 4). I midtre del av eldre steinalder, vel 10 000 år buplassar frå den midtre del av eldre steinalder Straumen mellom Leinøy og Bergsøy, har gitt mange Leira, fig. 21 for Viddal og fig. 25 for Kalneset, Sætre før notid i klimaperioden boreal, vert klimaet betre (mellommesolitikum), prega av at havet har stege opp, funn (t.d. Kleiva 1996), Storhaugområdet i Hallebygda og Finnes. ruska bort eldre buplassar og lagt over ny masse. Denne i Sande har ei lang rekke buplassar frå denne tida. Det og varmare om sommaren, med turrare vintrar. Furu Bøndene inntek Storfjorden og hassel trivst. Skoggrensa gjekk heilt opp i 1100 m tapestransgresjonen, som han vert kalla, i område med store fjordmøtet på søre, kring Eiksundet, også er eit Dette er høgda sjøen ligg på når jordbruket kjem til over dagens havnivå i Sør Noreg! Underteksten er at samla sett låg landheving, dvs ytterøyane på Sunnmøre, ynda område (Kleiva 2002). Buplassar finn vi stundom våre fjordar. Landet fortset sakte å stige vidare. Når det også var varmare enn i dag lenger nord. Dette er har såleis bortimot viska ut deler av forhistoria vår, også i fjordstrok t.d. Bogjen, Osborg, Ørsta (Ranvik landbruket no kjem inn, vektlegg dei også kvar det er ei tid der smeltevassmengdene frå nordlege område om ein ikkje er heldig og finn små rester bevart under 2012). Inste Hjørundfjorden markerer seg ikkje som eit lunt og godt for dyrking og kvar grunnen er lett og og polområda er svært store. - Så store at havet stig tapesstrandvollen, eller sjøvaska slått flint spreidd seinmesolittisk domene, ut i frå det vi no kjenner til, eigna. meir enn landet i ytre strok på Sunnmøre, der landet og flytta ikring av sjøen. Her inne i fjorden ligg alt men jammen hadde det vore artig om vi her tok feil! Frå siste del av yngre steinalder, seinneolitikum, er vi ikkje har vore så tynga ned og såleis heller ikkje hevar over dagens havnivå, berre svak overstiging av eldre Når ein finn flint frå steinalder er det ikkje alltid like over i ein heilt annan fase relatert til metallbrukande seg så sterkt som lenger inne. Denne nye havstigninga havnivå har skjedd. Det er her inne vi kan finn fine lett å sjå kva tidsrom det er frå, ein må finne spor etter tid lenger sør. Frå denne tida er der to gjenstandsfunn vert kalla tapestransgresjonen. Mange stadar ser vi mellommesolittiske buplassar urøyvde av havet!! Her den karakteristiske flintteknologien i tidsrommet for å i Storfjorden: sandshamnøksa frå Åkre og flintsigden denne hendinga som ein meir eller mindre markant vil eventuelle strandbundne buplassar både frå midtre tidfeste nærare, eller funna må ligge i eit lag som kan frå Saure. Ingen av desse funna er frå stadar ein kunne strandvoll, forma av sjøen, no inne på land. -Men og siste del av eldre steinalder ligge over ca. 25 moh, tidfestast med C-14. Både i midten og i slutten av eldre ha trudd utifrå landhevinga åleine. Bøndene gjer ikkje i Storfjorden. Kaldhol påpeikte mangelen på tapestransgresjonen sitt maksimum. Utan velutvikla steinalder slo ein flekker. Flekker var universalreiskap: andre val enn jegerane, men på ytre Sunnmøre synest tydeleg terrassering frå bre og havet si side: «Der er strandvoll får ein halde seg til høgda og noko over fleire innsett etter kvarandre i eit feste ga ein kniv; med der stundom vere ein samanheng i busett område på kun få trin som er utarbeidet. Det må skyldes den om ein vil leite. Havstand 25 moh er vist på fig. 11 eit par små slag på rett stad og på rett vis vart ei flekke detaljnivå. Dette kan vitne om tradisjon og samanheng innelukkede beliggenhet, som ikke gir anledning for Åkre og Bjørke, fig. 16 for Leira og Sellereite, fig. til ein pilspiss, eit lite bor osb. Finn du ei smalflekke, i folkeferd, medan dei kulturelle endringane i tida er til synderlig bølgegang» (1932:75). I Storfjorden er 20 for Viddal og fig. 24 for Sætre. Men så spørst det har du funn frå midten av eldre steinalder, har du ei store (Kleiva 1996). Men det kjem buplassar også nye tapestransgresjonen elles berre så vidt ei lita stigning i kvar folk då valde busette seg – utifrå ressursar, lende nett lita mikroflekke med to ryggar, har du funn frå stadar. No aukar spora etter menneske og ikkje berre i ytre havnivå, meir ein lang periode med nesten heilt stabil og utifrå tradisjon. Busettingsmønsteret i slutten av slutten av eldre steinalder. Når ein ser på bileta for – fjordstroka er i bruk. Mengda av folk må igjen ha auka. strandline på 24-25 moh frå ca 8700 - 7000 c14 år eldre steinalder vektar ytterøyane våre. Det har nok sitt høgder det kan søkjast på, lyt ein og tenke kvar det var Busetjing/dyrkings- og aktivitetsspor frå eldre før notid. Havet har sjølvsagt stige som elles, men grunnlag i tidsrommet føreåt. lagleg å bu. bronsealder av i Storfjorden har vi fått ny kunnskap om her er dette ca. akkurat utlikna av landheving. Til Siste del av eldre steinalder, seinmesolitikum, er del Jegergrupper i yngre steinalder siste åra. Dette er presentert i artiklar om arkeologiske samanlikning stig havnivået ytst på Runde med 27 m av klimaperioden atlantisk tid, ein retteleg god bolk Inndelinga eldre og yngre steinalder er basert på eit registreringar siste tiåret. Landhevinga fortset sakte i tidsrommet frå ca 8250 – 5000 år f. Kr. (9000-6000 klimatisk på våre kantar, som overgår vår eiga tid med skift i næring frå jeger/sankargrupper til jordbruk. fram mot dagen i dag, eller kanskje helst til i går, sidan C14 år før notid), frå – 23 m o h til +4 m o h. fleire grader sommarstid. Men inndelinga er direkteimportert frå Danmark balansen har bikka andre vegen og havet stig igjen Jegerar/sankarar er ikkje så bufaste som den som Då klimaet vart betre, endra vegetasjonen seg og nye og Sørskandinavia, og høver i liten grad for Noreg. som fylgje av smelting i polområda. Men utover i lever av å dyrke jorda. Men ein har sett føre seg ei dyreartar vandra inn i skogane. Marine ressursar vart Yngre steinalder sine fyrste to bolkar er hjå oss ein bronsealder og jarnalder er det ikkje landhevinga som utvikling frå små mobile grupper av reinsdyrjegarar også viktige. Dette har truleg gitt grobotn for folkeauke jegersteinalder. Gruppene vert ofte kalla subneolitiske, styrer kvar folk har busett seg og dyrka jord og kvar tilhøyrande fosnakulturen tidleg i eldre steinalder, og andre busetjingsformer for menneska, som vi mot fordi jeger/sankarfolka etter kvart lever med nye bruk kjem, denne utviklinga går gjerne oppover og mot ei meir maritim orientering med basisbuplassar slutten av eldre steinalder trur vart mindre omflakkande kjennskap til jordbrukskulturar og tek preg av dette. framover dalane. Eit unntak her er Finnes, Kalnes og i slutten av eldre steinalder (Nygaard 1989). Folk fer enn dei fyrste folka, slik Asle Bruen Olsen meiner Skiferspissen funnen på Skjåstad, førebels eldste funn dei vide strandflater på Åkre, som seint kjem opp av framleis etter ressursane, men er likevel meir bufaste buplassar i vest- Norge viser (1992:245). Vi finn no frå Storfjordområdet, er frå yngre steinalder. Heilt havet. Dei fleste funna i Hjørundfjorden er gravfunn frå enn før. Det mest vanlege etter kvart er at folk har budd større basisbuplassar. Dette ser vi godt på våre kantar i sjøtilknytte buplassar frå jegerdelen av yngre steinalder, jarnalder og særleg då yngre jarnalder. relativt nære sjøen. Gjerne i eit lite daldrag med ei lita ytre strok. Likevel må vi rekne med ein syklus der ein tidsrommet 5200- 3850 C14 år før notid vil i starten av elv. Meir vêrharde stadar har kanskje vore kortvarige vitja ulike lokale ressursar når det var tid for å hauste tidsrommet kunne ligge noko over 20 m o h. Sjølina 12 fangstplassar. dei. Og nye buplassar kjem. m over dagens havnivå 4000 C14 år før notid, i midten På ytre Sunnmøre der, buplassfunna er mange Det er i ytre strok vi finn dei fleste seinmesolittiske

30 31 Åkre og Bjørke

Figur 9. Havet sto ca. 60 moh tidleg i eldre Figur 12. 4000 C14-år før notid. 12 steinalder for 11600 år sidan (10 000 moh. Dette er landskapet på Bjørke midt C14-år før notid ). Inste Storfjorden har i yngre steinalder. Dersom skiferspissen delt seg i to. Dei bre- og sjøskapte terrassane frå Skjåstad tilhøyrde nokon som budde på Bjørke og Åkre har teke til å bli land. på Storfjordsida, kunne dei ha budd Bjørke er eit nes mellom «Tyssefjorden» ned i bakkane ovanom sjøkanten her. og «Saursfjorden» jfr. fig. 5. Illustrasjon: Sandshamnøksa frå Øvre-Åkre, som er litt Thomas Bruen Olsen, UM, UiB. yngre, frå slutten av yngre steinalder, viser at dei fyrste bøndene truleg trekte opp på bakkane. Saure er ikkje lenger sjøtilknytt, men har og funn frå slutten av yngre steinalder. Vi må godt inn i bronsealder før dei fine strandflatene på Åkre kjem fram. Til gjengjeld må strandflata der då ha vore usedvanleg godt eigna til eit enkelt åkerbruk med ard. Illustrasjon: Thomas Figur 10. Landet stig fortare enn havet og Bruen Olsen, UM, UiB. havnivået er nede i ca. 45 moh for om lag 10 800 år sidan (9500 C14-år før notid). Vi er då midt i eldste del av eldre steinalder, tidlegmesolitikum. Både fig. 9 og 10 viser det Åkre og Bjørke Fosnafolket møtte. No var ikkje Fosnafolket så strandbundne med det same, men det skjer ei utvikling, så vert ikkje overraska om det ligg att ein bålplass med eit par avslag, frå ei rast før Figur 13. Dagen i dag: Åkre og Bjørke, Fosnafamilien sette seg i skinnbåten og med dei karakteristiske strandflatene på padla utover fjorden med jaktbytet sitt. Ner-Åkre. Illustrasjon: Thomas Bruen Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB. Olsen, UM, UiB.

Figur 11. Her er landet som dei meir Om fornfunn- og landhevingskarta i boka -Kartfestingar utifrå opplysningar frå ei rekke grunnei- maritimt orienterte folka i midten og siste Visualiseringane av havnivå på ortofoto er utført utifrå garar, bygdafolk og Kjell Inge Bjørke, der desse er meir del av eldre steinalder møtte. Havnivået 70 m isobasen (fig 4) av Thomas Bruen Olsen, Universi- presise. Innmålt med C-pos. visualisert er 25 moh og like ovanfor er tetsmuseet i Bergen. Stor takk! Tusen takk til alle som har bidrege til dette, inkl. aktuelt busetjingsrom dei siste 4000 åra Karta over fornfunn er utarbeidd av Arve Eiken Nytun i fylkeskommunen for lån av cpos/pda/programvare. Alle i eldre steinalder, for 10250 – 6000 år fornfunna vil etter kvart kome inn i Askeladden/Kultur- sidan (9000- 5200 C14-år før notid). Sist samråd med Øyunn Kleiva og viser minnesok med litt ulik status (freda, uavklara, fjerna). del av siste perioden, seinmesolitikum, samt -Kartfestingar i kulturminnebasen Askeladden (kultur- utover i yngre steinalder, kan dei og ha minnesøk) kva gjeld eksisterande fornminne). Kulturavdelinga, Møre og Romsdal fylkeskommune er budd litt lenger nede. Illustrasjon: Thomas -Ca kartfestingar utifrå funnopplysningar i P. Fett 1950, rette instans for spørsmål kring funn og fornminne. Bruen Olsen, UM, UiB. innberetningar i topografisk arkiv og frå Hjørundfjordbo- ka.

32 33 Leira og Sellereite

Figur 14. Her står sjøen 60 m o h og vi Figur 17. Dette er havnivået på Leira er ca. 9600 år f. Kr. (10.000 C14-år før og Sellereite i midten/slutten av yngre notid). Leira er havbotn, og Sellereite har steinalder då jordbruk tok til å verte strandline. Dette er høgda på havet som næring på Sunnmøre (4000-3800 C14-år Fosnafolket møtte. Illustrasjon: Thomas før notid). 12 moh. Ingen funn kjent Bruen Olsen, UM, UiB. frå bygda frå denne tida. Det som vart gamletunsområdet på Leira er i ferd med å bli turt land. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 15. Endringane i tilhøvet mellom Figur 18. Leira og Sellereite i dag. sjø og land endrar seg no fort. 800 år Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB. seinare (500 år i C14) står sjøen 15 m lågare. 10800 år før notid. (9500 C14-år f. notid). 45 m.o.h. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 16. Leira og Sellereite. 8250-6400 år f. Kr. (9000-7500 C14-år f. notid), midt i eldre steinalder, hadde ein her eit havnivå på ca. 25 moh. Ovanfor tunet lengst nede, ville sjøen ha stått. Botnen i vika ligg ved vegen/Lisjeelva. Klassisk plassering av buplass i frå midten av eldre steinalder og resten av jegersteinalderen som dekker det meste av yngre steinalder, er like ovanfor strandkanten. Steinalderfolket kunne ha funne heilt andre lune vikar attraktive enn dei som seinare vart bygder. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB. 34 35 Viddal og Hole

Figur 19. Reinjegerane sitt Viddal. Figur 22. Viddal og Hole i dag. Illustrasjon: Havnivå på Viddal om lag ved eldre Thomas Bruen Olsen, UM, UiB. steinalders start 9600 år f. Kr. (10.000 år C14 år før notid). Havet står 60 m o h. Hole ligg heilt under vatn. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Sætre - Finnes - Kalnes

Figur 20. Viddal og Hole. Frå ca. 8250- Figur 23. I fyrste del av eldre steinalder 6400 år f. Kr. (9000 - 7500 C14-år sto havet over alt som i dag er innmark før notid) er det svært små endringar på Kalneset, Sætre og Finnes. Her er vi eit på havnivået som ligg på ca. 25 moh. stykke inne i denne fasen der landet stig Eventuelle strandbundne buplassar frå fort. Havnivået er 45 moh. Illustrasjon: dette tidsromet som er midten av eldre Thomas Bruen Olsen, UM, UiB. steinalder, vil ligge over denne høgda. Ut i slutten av eldre steinalder og i yngre steinalder, kan dei og budd noko lågare. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Figur 21. Dette er ifylgje landhevingskurva Figur 24. Midtre del av eldre steinalder strandlina som møtte folk på Viddal og (mellommesolitikum) og start siste del av Hole då jordbruk vart næring. I slutten av eldre steinalder (seinmesolitikum). Havet yngre steinalder (4000-3800 C14 år før står 25 moh. (9000-7500 C14-år før notid) sto havet ca. 12 moh. Illustrasjon: notid). Kalneset og sjølve Finneset ligg Thomas Bruen Olsen, UM, UiB. langt under vatn. Dei er ein markant endemorene i fjorden. Tunet på Sætre i dag ligg i sjøkanten. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

36 37 Figur 25. Her ser vi situasjonen ved 12 moh, mot siste del av yngre steinalder. Finnes tek til å kome fram. Illustrasjon: Skiferspiss frå Skjåstad Thomas Bruen Olsen, UM, UiB. Fetts fk.4, Ellingegarden, Skjåstad gnr 140, bnr 3

av Øyunn Kleiva

Figur 26. Fyrst ved overgangen mellom siste del av yngre steinalder og eldre bronsealder fram i mot 1700 år f. Kr. (3400 C14-år før notid), tek Kalneset så smått til å kome fram or fjorden. 10 moh. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, UiB.

Mot elva t.v. bak haugen med gran, skal spissen vere funnen. Foto: Øyunn Kleiva. Figur 27. Kalneset, Sætre og Finnes i dag. Illustrasjon: Thomas Bruen Olsen, UM, Yngre steinalder i Norge er ikkje heilt som yngre I fylgje dei opplysningane Per Fett (1950) har fått om UiB. steinalder i Sør Skandinavia, der skiljet mellom eldre og funnomstenda, vart spissen funnen i ei veite i utmarka yngre steinalder er definert av jordbruket. Vi nyttar tids- likeved elva ei 150 m SSV for tunet på bnr 3 . Det er inndelinga derifrå, men langs kyst og fjord og høgfjell truleg dåverande drivar Peder Skjåstad som fortalde Fett hjå oss er det framleis jegersteinalder i store deler av yn- dette. Odden skal ha lege godt ned i grusen. Måla på gre steinalder. Yngre steinalder vert og kalla neolitikum. spissen er oppgitt til ei lengd på 8-10 cm, breidd 2-3 Vi kallar jeger og sankargruppene her nord denne tida cm. Måla er noko kraftige for å ha vore ein pilspiss, for subneolitiske, dei lever samstundes med neolitiske spørsmålet om dette er ein pilspiss eller ein spydspiss lyt jordbrukande folk og er ikkje upåverka av desse, men difor stillast, utan svar. driv ikkje med jord eller held dyr (Meinander). Skiferspissen hadde tverrhakk på den eine ryggen. I Hjørundfjorden er det no fleire funn som fortel om Skiferspissen er truleg komen bort ifylgje Fett, kanskje busetjing og eller jakt i yngre steinalder. Ein spydspiss fann ikkje eigaren han att. Difor må vi og spørje, har i skifer er kjent frå Saltre. På Stennes er det funne vest- nokon sidan kome over han? Bilete har vi ikkje. For landsøks. – Og på Skjåstad ein skiferspiss (Fett 1975). å gje eit bilete av korleis spissen og hakka kan ha vore

38 39 Figur 2. Ca. kartfesting av funnstaden. Kart: Arve Eiken Nytun. Figur 3 t.v. B7747 skiferspiss med tverrstreksdekor frå Storemyra, Kvasnes, Sula k. Teikning: Astrid Johanne Nyland. (Nyland har vi teke med teikning av lang pilspiss ifrå Kvasnes på typar enn lenger sør på Vestlandet. Lenger nord har dei 2003:87, 2006:122). Denne har om lag måla til skjåstadspissen. Figur 4 t.h. Skiferspiss frå Osnes, Ulstein. Denne er langt mindre Sula (fig. 3) og eit bilete av ein stutt frå Osnes i Ulstein meir enn oss. Ulike type gjenstandar i skifer er ikkje alle enn spissen frå Skjåstad. Foto: Marit Årsheim Steinnes. Begge har tverrhakk over ryggen. (fig. 4). samtidige. Dei skiferspissane eg har funne eller sett på Spissen har tilhøyrt ein jeger frå yngre steinalder. Sunnmøre, er enten av ein mjuk gulaktig skifer, eller av litikum, eller MNb (Olsen 1992). Mange av buplassane Dei aller fleste skiferspissar har ikkje dekor i form av -Kanskje forsvann den for han her i eit skot som ikkje ein grønblå bergart med krystallar (Kleiva 1996). Den frå seinmesolitkum på søre Sunnmøre har også yngre innrissa mønster. På nordre Sunnmøre er det 6 funn av traff, og pila ikkje vart attfunnen? siste er truleg serpentin som er i slekt med og førek- steinaldersfasar, slik som i Nærøymarka (Kleiva 1996), skiferspissar med tverrstreksdekor, fortel Astrid Johanne -Kanskje vart pilspissen lagt i grava saman med jem tilknytt olivin, slik også asbest og halvedelstein men vi ser og at nye dukkar opp. Folk fer framleis etter Nyland (2003:55). Desse skiferspissane har såkalla eigaren, så han skulle ha noko å jakte med i den andre peridot gjer. Dette er lokalt materiale frå foldingane ressursane, men er meir bufaste enn før. Nye stadar rombisk tverrsnitt og har hengande agnorar, dvs. dei har verda? sør på Sunnmøre/Nordfjord. Stundom kjem ein spiss kjem til. Kanskje befolkninga har vakse? mothakar som skulle huke spissen fast i dyret og desse -Kanskje var det her ein av fleire plassar ei jeger/ i grønskifer eller enno gjevare raudskifer – dette er Ormen Langeundersøkinga på Aukra gav lite frå mothakane stikk ikkje rett ut. Dei har tange som feste. sankargruppe budde i løpet av året? ikkje lokalt material, grønskiferen er karakteristisk for tidlegneolitikum (TN), i motsetnad til både tida før og Dekor på skiferspissar er oftast regelmessig fordelte -Kvifor hamna den djupt i grusen, var det ras eller Trøndelagsområdet, forekomsten skal og dukke opp att etter (Åstveit 2008:588). Hanne Aarskog har arbeidd tverrstrek nedetter ryggen, somme tider to og to nedet- flaum? ved Fannefjorden. Raudskiferen må ein kanskje lenger med resultatet av dei samla registreringane til Møre og ter. Sikksakkmønster på sida av ryggen er ei dekorform. Pilspissar i skifer er nytta på Vestlandet i fyrste og nord for å finne. –To svært sjeldne raude skiferspissar, Romsdal fylkeskommune knytt til ilandføringa av gass På innlandslokalitetar er stundom sidekantane tanna. På midtre del av yngre steinalder, såkalla tidlegneoliti- sunderøyspissar frå det høge nord, veit vi av på søre frå Ormen Lange, då ein før val av lokalisering regis- Sund i Hordaland vart det i 2013 utgrave ein buplass kum (TN) og mellomneolitikum (MN). Pilspissar av Sunnmøre, funne på Yksnøy og på Eggesbønes. trerte fleire alternativ ma på Haram. Samanhalde med med ein skiferspiss med små kryss på tvers av ryggen skifer er på Vestlandet del av ein samla materiell kultur Buplassar frå yngre steinalder viser lenger sør på anna materiale frå nordre Sunnmøre og Nordvestlandet, (Leif Inge Åstveit 2013). Skiferspissen på Skjåstad had- som elles gir funn av andre spissar og avslagsmateri- Vestlandet (Hordaland, Sogn og Fjordane), eit ikkje greier ho ikkje å sjå ei slik samlokalisering med store de tverrhakk på eine sida av ryggen. al i flint, kvartsitt og bergkrystall - og øksetypar som ulikt mønster frå den utviklinga vi ser i slutten av eldre basisbuplassar som ein har i slutten av eldre steinalder Tverrstrekdekorerte pilspissar er lenger sør på Vestlan- vespestadøks og vestlandsøks type A og B. Skiferbruken steinalder, med ein tendens til basisbuplassar i særs res- fortsetje inn i yngre steinalder. Den største endringa ho det funne i kontekstar som knyter dei sikkert til MNb aukar og ein finn større variasjon i typar nordetter enn sursrike område (Nygaard 1989:85) (Olsen 1992). Der ser i steinalderbuplassmaterialet kjem i MN - då buplas- (Nyland 2003:62). Tidfestinga er overført til Sunnmøre på Vestlandet. Møre og Romsdal har fleire funn og ser ein ei endring i lokalisering i siste del av mellomneo- sane i større grad dukkar opp i fjordane (2009:70). frå lenger sør på Vestlandet (Nyland 2003 og Thomas

40 41 Bruen Olsen 2004). Men kunnskapen om forhisto- Romsdal og Nordmøre, er mønster ein særs viktig del ria utviklar seg gjennom nye funn. Buplassen Lok.63 av bergkunsten (Kleiva 2006). Eg trur ikkje at ei så Grynnvika på Nyhamna i Aukra var ein av mange særmerkt kulturell uttrykksevne og tradisjon i sluttfasen buplassar fylkeskommunen i Møre og Romsdal fann, og kan reduserast til stressmeistring? I så fall må det vere som så vart utgraven for å gje plass til ilandføringsanlegg dei tilknytte ritane det må ha vore større behov for. Eva for gass frå Ormen Lange. Her vart ornerte skiferspissar, M. Walderhaug (1994) finn at Ausevikristningane i inkludert med tverrhakkdekor funne i kontekst som Flora kan ha vore «konfliktløysar» i dei store kulturelle gir sikker tidfesting til fyrste del av mellomneolitikum, endringsfasane mot slutten av yngre steinalder. Men MNa (Åstveit 2006:75 og 2008:593). Skiferspissen frå mellom Vingen i Nordfjord og Otrøya i Romsdal er Skjåstad kan altså vere frå heile mellomneolitkum og er ikkje veidekunst kjent. Mangt og mykje har vore sagt såleis ein stad mellom 5400 og 4300 år gamal, men dei om kvifor Sunnmøre ikkje har veidekunst, kanskje ei fleste dekorerte skiferspissar er i alle fall lenger sør rekna grense mellom to grupper (Gro Mandt 1991). Det som for vere 4700-4350 år gamle. er sikkert er at vi her har i hovudsak gneiss, ein bergart Strekdekor på pilspissar har ofte vore kalla eigar- som gir elendige bevaringstilhøve. merke. Eit dyr med denne pila i er beviseleg mitt eller Skifer førekjem sjeldan i store mengder på buplas- vårt dyr. Eigarmerke kan såleis vere både personleg og sane her. Men så er det slike lokalitetar som Grynnvika signalisere kva folk ein høyrde til. Ein tese har vore at då. Kvasnes ligg så å seie ved inngangsportalen mot mønster vart nytta for å vise gruppetilhøyrigheit, og at Hjørundfjorden. Stormyra på Kvasnes er den buplassen behovet for dette aukar når samfunnet er i endring som på Sunnmøre som kanskje har gitt det rikaste skiferma- fylgje av at det blir meir folk, andre kulturformer står terielet. Tilknytt jordarbeid er framkomne mengder av utanfor reviret ditt osb. Dekortypen skulle då fortelje skiferspissar, plateknivar, skifersmykke – og dekorert meir om kva gruppe du høyrer til. I MNb kjem fleire skiferspiss.(idnr 45553-4, Fettsfk 2). Mellom funna frå gjenstandsfunn inn frå jordbrukskulturar, t.d. flintøk- Stormyra på Kvasnes er og ein skiferspiss med tverr- ser frå svensknorsk stridsøkskultur. Ein har altså hatt strekdekor på ryggen, tverrstreka ligg to og to med mel- kontakt med heilt andre kulturar, om enn indirekte, lomrom nedetter ryggen ( fig 3). Her er også ein bit av via bytenettverk. Jegersankargruppene si livsform er ein kniv med sikksakkmønster. Også på Solevågseidet utfordra og dekor vert viktig for å syne kvar ein høyrer er det funne ein skiferspiss med tverrstrekdekor B7444. til (Olsen 2004). (Nyland 2003:87). Men tidfestinga av dei ornerte skiferspissane er På veidekunstfrie Sunnmøre kan kanskje buplas- altså utfordra til og å vere tidlegare enn endringsfasen sar som Kvasnes, som skil seg ut frå norma når det kulturelt, MNb. Når tidfestinga for desse dekorerte gjeld skifer og som har dekorert skifer, vore sentrale spissane også no er meir ordinær jegersteinalder, MNa, møteplassar for slekt og klan, og ikkje minst dei har Aarskog (2009) i samsvar med at ho meiner buset- naudsynte ritane. Kvasnes ligg i alle fall utruleg godt jinga spreier seg meir i MN, også inn i fjordane, søkt til, i forhold til både dei indre nordre fjordsystema, andre forklaringar utifrå same grunntanke om dekor Hjørundfjorden og indre lei – samt Breisundet. som uttrykk for gruppe. -Dekoren på skiferen uttrykker Om det var Stennes- eller Saltrefolk som dreiv haust- eit behov for samkjensle mellom folk av same gruppe jakt på Skjåstad den gongen veit vi ikkje. -Kjapt å padle sidan dei no bur lenger frå kvarandre. seg innover fjorden ein tur, ville det vore. Busette var Skiferspissar tilhøyrer ein rik kultur som gjennom dei neppe på Skjåstad, men Skjåstaddalen er i bruk og lang tid føreåt har hogge sine historier, dyr og ge- kanskje er her busetjing no i Storfjorden. ometriske mønster på bergveggar. I veidekunsten i Tusseelva som slynger seg ned mot sjøen og Åkre til høgre. Foto: Håvard Myklebust. 42 43 Sandshamnøksa frå Åkre B13433, Tufta, Voldsgarden, Åkre, gnr 144, bnr 3

av Øyunn Kleiva

Figur 1 Sandshamnøksa B13433 Foto: Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen.

At dette flotte prakteksemplaret av ei sandshamnøks er Øksa har fyrst vore grovt tilhoggen, før ein har prikk- kjent for omverda, er indirekte eit resultat av den store hogge forma fram og deretter slipt og polert øksa. Vi gulljakta på Bjørke i 1982. Då gullfeberen rasa, reiste kan sjå spor etter prikkhogging inne i dei større hog- arkeolog Heid Gjøstein Resi på vegner av Historisk mu- gespora. Øksa er godt slipt over det heile, med enkelte seum i Bergen til Bjørke. Ho vende heim med ein skatt, attståande hoggespor. Dette er ei særs fin høgpolert om ikkje akkurat Bue Digre sin. utgåve med noko meir fyldige former enn mange andre. Øksa vart funnen allereie i 1945-50 av Peder J. Aakre. Nokre av sandshamnøksene, er mindre fyldige i forma Syster hans ga seinare øksa til John Mork som leverte og kan minne om dei tosidige flintøksene og flintemna den til Resi. Etter opplysningane John Mork ga mu- frå sluttfasen av yngre steinalder, seinneolitikum (SN) seet, skal øksa vere funnen i samband med nydyrking (Kleiva 1996:66). på stykket kalla Tufta på Voldsgarden, bnr 3 på Åkre. Øksetypen har fått namnet sitt etter eit storfunn i Funnstaden vart skildra som ei sørvendt helling på vestnorsk arkeologi sine yngre dagar - på Sandshamn rydda innmark, ca. 10 m frå bytet mellom Voldsgarden bnr 3 og Bakkegarden bnr 1 i søraustleg retning. Ca 30 m nordaust av fjøsen på Voldsgarden. Kartet fig. 2 viser ca. plassering etter dette. Øksa er av tung, svart basalt, med ei karakteristisk lysare kvartsstripe. Eggflata er relativt plan og svakt kon- veks nærast egglina, men ikkje holegga, seier arkeolog Tor Arne Waraas ved samlinga i Bergen, han har teke ein liten kik på øksa for meg. Ifylgje tilveksten er øksa 13,3 cm lang, breidde ved egg er vel 4 cm, ved nakken 3,3 cm. Den er katalogisert som med rektangulært frontsnitt: Triangulært tverrsnitt med avrunda kantar. Eggfasett er triangulær. Eggen er skada. Nakken skrått Figur 2 Arkeologiske funn kjent frå Åkre. Øksa t. h. kutta. Kart: Arve Eiken Nytun

Sandshamnøksa i bruk under Bjørkehornet for ca. 4000 år sidan. Illustrasjon av Roger Håndlykken.

44 45 på Sandsøy vart seks økser funne liggande oppå kvaran- vere av grønstein. Gjerland som har sett på bergartsøk- vert kalla bandkeramisk kultur. Sandhamnøkser og vanskar med å tru at enkeltfunne økser langt frå kjende dre i ei myr (B3171a-e og 3182). Sandshamnøkser er ser ulike stadar på Vestlandet, mellom anna frå Hareid, truleg også mange av dei enkle skafteholsøksene, viser buplassar er graver. Dette er i så fall i motsetnad til ikkje kvardagskost å finne, og slett ikkje så flotte som har berre to sandshamnøkser frå Indre Hardanger i at desse kontaktvegane framleis er der og fører ting til myrfunna frå slutten av yngre steinalder, som er meir Åkreøksa. Men på Sunnmøre har vi ei tyngd av dei. På materialet. Desse er av rhyolitt/kvartsitt, meiner ho, Sunnmøre, også i SN. typiske for perioden (sjølv om fenomenet er å finne Ytre Sunnmøre har vi 16 stk samt 4 meislar som liknar som generelt har fokus på moglege lokale og regionale Vesteuropeiske impulsar i form av klokkebegerkul- også i yngre periodar). Dette finn du meir om tilknytt (Kleiva 1996). Det er kjent langt færre sør om Stadt bergartsbrot (1985). turen slår inn kystvegen i slutten av MNb med pilspis- artikkel om sigden frå Oddemyra. No er verken myr, (Asle Bruen Olsen 1981:155). At det rike Ytre Søre Sunnmørematerialet har økser sar og dolkar og maritim kompetanse. Det aller fyrste vatn eller større stein nemnt i samband med Åkreøksa, Sørøyane har fleire funnkombinasjonar som peikar som i tilverknadsform slekter på tosidige flintemne til funnet på Sunnmøre, er ein liten klokkebegerspiss frå men så var også finnaren lange faren då opplysningane mot ei tidfesting av sandshamnøksene til seinneoli- økser frå SN, meiner eg styrkar relasjonen til SN som vi Myra på Kvamsøya (foto Kleiva 2000:39). Dette er kom inn. Skal vi våge oss på å tru at det var ei grav tikum, og då tidleg i denne, 2350 - 1900 år f. Kr. I i tillegg finn i dei fleste kombinerte dateringsfunna, der starten på ein kolossalt importmaterial av funn i frå SN, med ei gravgåve Peder J. Aakre kom over her oppe på Bringsinghaugmyra på Kvamsøy vart ei sandshamnøks, også kombinasjonar med den yngste vestlandsøksa, type der kystsambanda sørover mot Europa via Danmark bakkane på Åkre? også denne i basalt, funnen saman med flintdolkar frå C, spelar inn. Alt i alt er det langt meir som peikar mot tiltek og får dei nordre og austre sambanda til å kome Sandshamnøkser er tverrøkser. Dvs. dei har vore skjef- slutten av yngre steinalder eller seinneolitikum (Å2353- SN enn MNb i vårt område. Men døra til MNb skal noko i skuggen. ta slik at eggen har stått på tvers og ikkje rett i forhold 56 (Kleiva 1996 og Kleiva 2000:39 - avbilda). Berit ikkje attlatast. Mangt er nemleg framleis for uklart kva No er dei subneolittiske gruppene, om det er same til skaftet, slik øksene vi brukar er. Tverrøkser har såleis Gjerland framhevar også SN ut frå funnkombinasjonar gjeld sandshamnøksene. folket då, neolittiserte i den meining at dei også er eigna seg til utholing, men og til å skave reint skinn på Vestlandet (1985:38f). Det er slike koplingar med Anathon Bjørn (1921:16) meinte dei var heimlege. vortne bønder. Ein kan ikkje utelate at også folk er mm (Gjerland 1985). Øksa er ikkje noko eintydig andre funn som ein kjenner betre alderen på, som har Som type har sandshamnøksene vore kopla opp i mot komne, men vi ser kkje to ulike kulturar i materialet, og prov på tømmerfelling for å rydde åker på Åkre denne vore med å tidfeste funna. Men ein skal vere litt var- nordlegare og austlegare motstykke langs Trøndelags- og på ytre ser vi samband i lokale eldre busetjingsmønster tida, avsviing ville vore langt meir effektivt og også sam, fordi fenomenet med nedleggingar i myrar, som Helgelandskysten og vidare austover. Brøgger påpeikte (Kleiva 1996). gitt næring til grunnen som nok elles ikkje var så feit er svært karakteristisk for tidsrommet seinneolitikum, likskap med finsk øksematerial (Anton W. Brøgger For å gjere det kort: Åkreøksa er mest truleg mellom den gongen. Men brukt har ho nok vore, om ein såg starta så smått i slutten av midten av yngre steinalder 1907:50). Helge Gjessing (1920:48) spesifiserte dette 3900 og 4400 år gamal. Kanskje litt eldre, om vi let seg råd til det. Ein må hugse ho har vore eit sjeldsynt (mellomneolitikum b, MNb) og slutta fyrst i byrjinga til Julios Ailio (1909) si skildring av russisk karelsk døra på glytt mot MNb. Åkreøksa slektar austetter og meisterverk, tidkrevjande å framstille og ikkje minst av eldre bronsealder (periode I/II). Det har altså somme meisel, knytt til såkalla kamkeramisk kultur. Carl Fre- Saurssigden søretter. Desse to kulturstraumane handlar truleg ein langvegsfarande framand fugl. Denne var stadar gjentekne gongar vore lagt gjenstandar i same drik Meinander plasserer dei same øksene i Finland –i begge om metalltid i Europa, men er komne langs ulike eigaren stolt av. Kva kar var ikkje han, som hadde slike myra, truleg som offergåver, og då treng dei ikkje alle onegisk grønskifer eller diabas - inn i ein seinneolittisk kontaktvegar, møtest her i inste Hjørundfjorden som gjeve ting og altså kontakter utetter som øksa tydeleg å vere heilt samtidige. På Marstein i Rauma er såleis kontekst, Kiukaiskulturen i Vest-Finland (1954:95). dei to einaste funna frå perioden. Som ein del av denne vitna om! Sjølv om tida og kulturen då som til alle sandshamnøks funne saman med MNb- øks (T13992, Ella Kivikoski fortel at denne seinneolittiske kulturen pakken av impulsar utanfrå slår jordbruket rot hjå oss. I tider hadde sine klåre grenser for kor mykje det enkelte Morten Ramstad 1999). har sitt opphav i kamkeramisk og båtøkskultur (1964). denne perioden er det samla sett kontakten sørover mot individ burde legge seg frampå, før ein meinte det ikkje Også materialet har vore drege inn i tidsdrøftinga Kiukais har forgreiningar langs Sveriges austkyst og Danmark som viser mest att av seg i materialet, men tente fellesskapen, så skjer det eitkvart denne tida som for Ramstad (1999): På Stakanes i Flora er det eit stort nyttar også flateretusjert material i sørskandinavisk og kontakten nordover er der framleis. gjer at nokon får vist seg meir fram enn hine. Flotte diabasbrot som går ut av bruk i SN (Olsen 1981). Ram- russisk flint. Heilt identiske er ikkje øksene, det eg kan Nedlegging av øksar som offer ved steinar er eit langvegsfarande gjenstandar har vore godt eigna til å stad meiner Stakanesdiabas er nytta i ei av øksene i hans sjå frå Ailio. fenomen som på Vestlandet går gjennom store deler av framheve seg sjølv. materiale frå Romsdal og tidfester sandshamnøksene Sambandsvegar både nord og austetter Trøndelag- heile steinalder, ifylgje Trond Lødøen (1995), som har til MNb som har arbeidd med Stakanesbrotet og økser sområdet/Nordland og Sverige/Finland og sørover langs derifrå, plasserer sandshamnøksene i SN (Olsen 1981). vestlandskysten er del av yngre steinalderkulturane våre Sandshamnøksene er laga av fleire typer råstoff, vi har her på Sunnmøre. Det er ikkje urimeleg at funn frå dei av basalt som denne. Vi har på ytre søre Sunnmøre svensknorsk stridsøkskultur, som av og til førekjem, kan mange i eitt lysare grågrønt materiale (Kleiva 1996:67). ha fylgt desse nettverka dei subneolitiske fangstgrup- Grønstein og grønskifer er ofte nemnt i katalogiseringa. pene har hatt nordaustover frå Sunnmøre. Svensknorsk Katalogiseringa skjer når funna kjem inn og må stun- stridsøkskultur er del av ei mektig neolitiseringsbylgje i dom revurderast, slik som for vår øks, som var sagt å Europa i mellomneolitikum, som med eit samlenamn Figur 3. Sandshamnøksa B13433 sett frå sida. Foto: Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen.

46 47 Flintsigden frå Oddemyra Å1220, Fetts fk. 3, Oddemyra, Lassegarden, Fram Saure, gnr 137, bnr 1

av Øyunn Kleiva

Figur 2. Flintsigden Å1220. Tverrsnitt av brotkant t. h. Teikning av Øyunn Kleiva.

I Ålesunds museums skattkammer finn vi Å1220: Eit 1996: 47f). Materialet peiker mot, men er for lite til å fint flateretusjert flintsigdsblad. Det er sirleg skreve inn seie sikkert, at den slanke Saureflintsigden høyrer til den for hand i «manntalet» til museet som «Sag av flint», delen av seinneolitikum som heiter SNI og som varer gåve frå Ole Saure. Sigden er funnen i Oddemyra på frå 2350-1950 år f. Kr. Men ei ca. 4000 år er det altså bnr 1 på Saure (Fett 1950). sidan der vart hausta korn med denne flintsigden. Dette er ikkje berre den einaste flintsigden vi kjen- Eggen har ein glans som kornet gir. Kva korn dei had- ner frå Hjørundfjorden, men frå heile dagens Ørsta de? Naken bygg er i alle fall funne i stolpehol på Vollane kommune. 15 flintsigdar er totalt kjent frå Sunnmøre: på Osnes i Ulstein, kornet er tidfest til 1910-1670 år 10 frå ytre (derav 8 frå ytre søre), 4 frå Volda k, samt f. Kr. (Live Johannessen 2004). Sigden er det eldste Saurssigden. Til samanlikning, eit anna sværandes flott direkte sporet av åkerbruk vi har i Indre Hjørundfjord. flintblad frå same tidsrom, den for tida så karakteris- Flint er ikkje så behageleg å ha i handa, så sigden har tiske nymotens stikkvåpen - flintdolken, er det funne nok lege skjefta i eit trestykke. Men funnstaden, som vi ca 170 stykke av på Sunnmøre. Ytre dominerer totalt, skal kome attende, til var kanskje ikkje åker. I historisk men vel 30 kjem frå midtre og indre strok, ingen frå tid låg åkrane nærare husa, ifylgje Lars Strømme og Hjørundfjorden (Kleiva 1996). Ragnar Standal (1990). Så lenge dei skar med sigd, har Flintsigdane på Sunnmøre er av to slag, ein kort og skjering av korn oftast vore kvinnearbeid på våre kantar. brei, og ein lang og smal. Sigden frå Oddemyra er av den lange, smale sorten. Den er 13,5 cm lang, men Flateretusjeringsteknikk begge endane er avbrotne og den har nok i si fulle Sjølv om både pionerbusetjinga, som jakta rein i byr- form vore 18-19 cm. Sidan flintsigden er symmetrisk, jinga av eldre steinalder (Fosna), dei mange fiskar/jeger/ vert tidfestinga slutten av yngre steinalder/byrjinga av sankargruppene i ytre strok i slutten av eldre steinalder eldre bronsealder (2400-1500 år f. Kr.). Innanfor dette og bronsealderbøndene nytta flint, så har dei hatt ulik tidsrommet kan ein seie at denne slanke sorten er funne tilgang på materialet, og flinten har vore slått på ulikt saman med spydspiss frå byrjinga av dette tidsrom- vis. met, medan dei breie er funnen saman med dei yngste Langs kysten vår kom ved slutten av istida store isberg typane flintdolk frå slutten av dette tidsromet (Kleiva flytande nordetter med Golfstraumen frå dei meir

Kornskjering med flintsigd. Illustrasjon av Roger Håndlykken.

48 49 flintrike område. I isen sat flintknollar fastfrose og desse og store kvanta hamna langs kysten vår. Ytre søre Sun- datt av i sjøen etter som isen tina. Med landheving kom nmøre har ekstra rikeleg, i eit generelt funnrikt område noko av dette opp i fjøra, men på ytterkysten av Sunn- frå Stadt tom Trondheimsfjorden. Jæren og Oslofjorden møre var landhevinga lita, og allereie i slutten av eldre har og ekstra mykje. Ytre Sunnmøre har altså ein av steinalder ser ein på buplassane at tilgangen på strand- landets verkeleg store konsentrasjonar av funn frå dette flint må ha blitt dårleg. Teknologien dei nyttar er den tidsrommet. Men altså: -lite sigdar. same som ein på same tid nyttar over vide areal, men Kanskje kom sigdane inn via dei som passerte Stad- ein går her lengre for å få utnytta flinten ned til min- ten, men flintsigdane frå Bjørke og Ullaland i Aus- ste bit, sjølv det som ikkje er beste sort, samstundes tefjorden får oss til å tenke på lokale vegar til indre som ein brukar andre harde bergartar. Den store flotte Nordfjord, for i Hornindal er og funne sigd, og Stryn sigden frå Saure i gråbrun flint av høg kvalitet frå Dan- er ein av to funntoppar i Nordfjord denne tida (Trine mark representerer noko verkeleg heilt anna! Johnson 1993:112). Flintsigden er del av ei funngruppe som består av importert heil- og halvfabrikata av flintreidskap frå Offermyrar som heilagstadar Limfjordområdet i Jylland. Heile basisen er tosidige Det mest forunderlege ved desse flott og sjeldne gjen- emne som vert hogge nærare til ulike typar flintblad, standar er at ein kosta på seg å ta dei ut av bruk! Dei er tosidige flintøkser og anna. Flintsigden er eit slik tynt klart bevisst lagde der dei er attfunne. Mange er funne i flintblad, flintdolkar er eit anna. Flintblada startar med myr og vert rekna for ofringar. rått tilhogde, avlange, svakt sylindriske emne som vart Flintsigden vart funne ei alen djupt, dvs, om lag 60 hogde tynne, så vart dei slipte, -for deretter å verte det cm djupt i Oddemyra. Mange stadar der det er myr Figur 3. Oddemyra ligg vest av nordenden på Raustadvatnet. Vi ser nokre høge steinar der. Sigden skal vere funnen bak t.h., fortel Per vi kalla flateretusjerte: dekt av små, små, flate hogg. På i dag, var der lite eller inkje myr i fram til og med Arne Saure. Raustadvatnet er noko senka. Foto: Øyunn Kleiva. sigden i frå Oddemyra kan vi sjå små slipte parti som bronsealder, klimaet vart råare frå 500 år f. Kr. Så ein ikkje er borthogne. Eggen vart så til slutt skjerpa ved lyt alltid spørje seg ved funn i myr, var her myr då småhogg. Den rette skjerkanten på Sauresigden har slik gjenstanden hamna der? Namnet Saure skal visst tyde fått nesten ei tannrand som ei sag. Sigden var truleg myrlendt. Sigden i Oddemyra vart ikkje funnen på ferdig tilhogd då han kom hit til lands, han er i alle fall botnen av myra, så myr var der truleg då sigden hamna laga av nokon som meistra sitt handtverk til fulle, slik der. Om sigden vart nedlagd i myr, er det neppe til- dei vidgjetne flintsmedane på Jylland gjorde. Men same feldig. -Dei fleste praktgjenstandar frå slutten av yngre grunnteknologi vart brukt hjå oss i ca. 2400 år, så i litt steinalder/byrjinga av eldre bronsealder er gjort nettopp enklare utgåver var måten ein arbeidde på, ikkje ukjent tilknytt vatn, elv eller myr – eller stundom attmed ein for folk flest. markant stein eller bergvegg. Flateretusjeringsteknologien nyttar indirekte slag. Ein Til dette kan det søkast mange praktiske forklaringar: slår ikkje rett på flinten, men via ein bit av eit gevir eller Ein kunne gøyme noko ved ein markant stein, som då anna. Dette gir ein meir kontroll over resultatet. Og det letta attfinninga. Bløytlegging er viktig om flint skal kan trengast, for desse relativt store, tynne flintblada slåast vidare på. - Kanskje gløymde ein eller fekk ikkje er meisterstykke laga for å likne på dei nye, moderne høve til å hente den attende. Ein skal ikkje utelate slike hamra koparblada som er komne inn. I Europa er det forklaringar, men nedlegging i myr/vatn og stundom metalltid og etter kvart bronsealder, og det er metallblad ved stein er så gjennomført karakteristisk for desse pre- som er sværast. Flintblada høyrer heime i eit metall- stisjefunna i denne tidsbolken, at vi ser vi har med ein brukande samfunn, men metallet var dyrt og ein laga skikk å gjere, ein trustilknytt skikk, ei rituell handl- Figur 4 Oddemyra i sommarskrud med nysådd attlegg 2013. Saurs- og Bjørkebudeiene drog opp tausabåten under Båthellin på heim- ing (Gro Mandt 1988, 1991). Rituell nedlegging ved etterlikningar i flint. Desse gjekk inn i vide bytenettverk veg frå støylen. Her er og fleire storsteinar. Funnstaden er t. h. utanfor bildet. Foto: Lars Ørstavik.

50 51 også vere løynde, private rom. skrevjande å lage. Og sjølv om ætta nok markerte både Dei store steinane, Båthellin, er markante i landskaps- hevd på land og viste ein samla maktstyrke som skulle romet. Noko rart er det her ved enden av Raustadvat- virke i årevis framover, så er gravmælet knytt til individ. net. På hi sida for Oddemyra finn du Reitebakkane Ofring har ikkje på same måte individtilknyting, noko der det har vore gravrøys. Kjende funn er på bøstyk- enkelte meiner reflekterer eit samfunn der det ikkje kjet mellom tunet og vatnet. Her sto og fleire bau- har vore så stor skilnad på folk, der individet er mindre taar på Smieneset, sør om elva (Strømme og Standal vektlagt enn samfunnet sitt samla beste. Gravskikken er 1990:134): «Ein liten ligg ved stovehuset. Ein annan denne tida verken monumental eller særleg ytre markert skulle ha runeinnskrift. Kanskje den som vart lagt un- i haldbart steinmaterial, men nokre av øksene og dei der Larskvennhuset.» Det er mykje som samlar seg eit mange flintdolkane som er funne, er nok gravfunn. stykke nordom tuna på Fram Saure. Kanskje det var her Likevel skal ein ikkje sjå bort i frå at det ga personleg bygda tok til før landnåm til Raustad, Mork og Skjåstad prestisje, og kanskje også makt, både å ha, og å kunne i (yngre) jarnalder? gje frå seg slike praktfulle langvegsfarande ting. Kansk- je fekk den som kunne gje frå seg slike eignaluter ein Ei større samfunnsendring ekstra gunst hjå gudane eller folk. Men kva veit vel vi? Talet på praktgjenstandar aukar kraftig som resultat av Kanskje kravde gudane ei slik gåve for å sikre korn- større hopehav med omverda. Trafikken langs kysten hausten, redde fe eller folk frå krig og sjukdom, eller vår må ha auka, og dette er også tida då båten tek til for å sikre ei trygg ferd til det hinsidige ved livets slutt, å bli det primære motivet på helleristningane i ein ny og ein måtte berre gje det ein hadde. Ein må og tenke tradisjon – også kalla jordbruksristningar for å skilje kva som skjer med landskapet denne tida – det vert for kulturtilknytning frå veidekunsten (Mandt 1991). fyrste gong omskapt frå skog der folk sette lite spor, til Om det og er tilflytting som skjer, eller om det berre mark og åkrar. Kanskje kravde slik bruksendring sær- er bytenettverka og kontaktflatene som aukar, veit vi skilte forhandlingar med øvste mynde, nemleg gudane? ikkje sikkert, men med den nye tida fylgjer mange skifte På vegen frå meir egalitære jeger/sankarsamfunn og mot i skikk og bruk, ein heil pakke (Christopher Prescott vår tid, meiner mange ein ser ei aukande stratifisering Figur 5. Oversynskart over funn og fornminne Raustad - Saure. Funnsamling kring vassenden. Her er ikkje bautaane markert. 1995). Åkerbruk og krøter kjem inn for fulle. Hustypen eller lagdeling (Solberg 1993). Vi er i så fall tidleg i Kart: Arve Eiken Nytun. er no av europeisk mønster, små toskipa langhus. Det dette. Særskilt verdfulle gjenstandar, som flintsigden, markant stein eller bergformasjon har på Vestlandet er Deponering/offer er elles ein skikk som går vidare opp i fyrste langhuset som vart funne i Norge i 1955 av har alltid vore eigna til å framheve både den som ga og ikkje noko nytt, men har vore ein skikk gjennom heile tid (Mandt 1991; Gro Bårdseth 1998). Egil Bakka var eit slikt, -spora låg under Holerøysa på den som fekk. Gåvebyte og varebyte har vore berande yngre steinalder(Trond Lødøen 1995). Noko kan vere Det er grunn for å tru at Oddemyrssigden er eit offer- Stokkset i Gjerdsvikja (Johnson og Prescott 1993). Vi er samhandlingsform, og kanskje skal ein sjå offer til gu- grav, noko kan vere offer: uansett ei gåve til eit liv eller funn. Dersom der likevel ikkje var myr eller søyle eller no komne inn i ei tid og ein kultur som vi med mindre dane som ei forlenging av dette. ei kraft i det hinsidige. Mange stadar er det gjort fleire vått på nedleggingstidspunktet kan det og ha vore ei og større endringar kan fylgje ubroten opp gjennom Merete Moe Henriksen (2014) er oppteken av at den funn i same myr ved gjentekne nedleggingar over tid. grav, kvinnegrav. Gravene denne tida har lita markering tidene, fram til vår eiga tid og kultur. nedlagde gjenstanden si særskilte historie. Tidlegare Nedlegging i vatn/myr tek så smått til i det vi kallar på våre kantar. Busetjingsutviklinga skyt fart. Frå denne tida er også bruk gir ei større forståing av sjølve nedlegginga. Mange MNb, mellomneolittikum b, siste fase av midtre del av Vi tenkjer på helleristningsstadar og gravrøyser som sandshamnøksa på Åkre. Litt lenger ute i fjorden, på gjenstandar ber preg av bruk – og er kanskje tekne ut av yngre steinalder (2800-2350 år f. Kr.), då så smått en- heilagstadar knytt til andre kulturar og tider, offer- Stennes, er ei enkel skaftholøks i stein funnen, ein bruk fordi noko er slutt. kelte praktøksar kjem inn frå jordbrukskulturane lenger myrane var i si tid også slike heilagstadar der kultiske reiskap nytta til åkerbruk. Snart er der åkrar og gardar -Kvar haust skar Saurskona kornet med sigden sin. sør i Skandinavia –og til slutt endar i myrar og elvar slik handlingar vart utført og menneska kjende seg nærare enno fleire stadar. Kvar haust takka ho gudane for lånet. Ho la sigden skikken lenger sør også tilseier. I dei same myrane/tjør- maktene og gudane folk den gong trudde rådde. Det Dette er før skikken med store gravrøyser kjem inn attende i neverkjeraldet og sette det på fast plass i myra na kjem så langt fleire nedleggingar i slutten av yngre kunne vere staden alle kjende, der ein møttest ved eit lite stykke ut i eldre bronsealder. Alle fekk ikkje saman med ein liten nøve av det verdfulle kornet og steinalder/byrjinga av eldre bronsealder (Kleiva 1996). særmerkte høve for rituale og for fest. Men det kunne slike store gravrøyser då desse kom, dei er få og arbeid- takka for lånet. Slik mor hennar hadde gjort før henne.

52 53 Ho var den fyrste skurdkona i dalen, den fyrste som padlande uta fjorden var gravlagt på Åkre, han hadde sådde, den fyrste som hausta. Ho bar sjølv sigden og slik ei flott øks, -øksa hadde vandra lenger enn han då Arkeologiske registreringar såkornet til gards då ho kom frå Navelsaker. Bryt han ho kom til Åkre. Sjølv hadde dei teke bu på sørsida av ikkje sund, sa ho, vi låner han og kornet av gudane. elva. dei siste tiåra Kvar haust fekk gudane sigden sin att. I myra låg sigden Då Saurskona sjølv tok vegen til hi sida, fekk ho fylgje av Øyunn Kleiva og trekte vatn og når ho igjen trong han, henta ho han av sigden. Dei hadde tent si tid båe. Dei to Saurstausene opp og skjerpa eggen lett om naudsynt, reparerte festet fekk tak i eit nytt emne frå ein av karane i båten som Dei fleste forhistoriske minne kom tidlegare fram iske gjenstandar, som elles like godt kunne ha havna med bjørketjøre. Kvart år vart sigden god som ny. Som kom til Ullaland året før, han som smilte så lunt til gjennom funn folk gjorde under arbeid, slik som t.d. i samlingar og i omsetjing utilgjengeleg for andre enn kornet i åkeren. Den søtlege byggrynsgrauten som dei eldste tausa og var ikkje å finne då båten for. Til Saure flintsigden på Saure – eller dei var kjent pga. tradisjon eigar og forsvinne som kjelde til kunnskap. Såleis har til fest slo mjølk på og la ein liten smørklump i, kanskje kom han dagen etter. Så hogg dei ein ny sigd. Han vart slik som tilfelle er for dei mange gravrøysene. Aalesunds museum ei samling som også inkluderer funn litt rømme og honning i og strødde over hasselneter ikkje så fin som den førre, men gjorde nytten. Som mor Forvaltninga av fornminne og gjenstandsfunn skjer frå Bjørke. Sunnmøre Museum fekk ein avtale med og blåbær. -Ein herlegdom. Saurskona hadde og hatt si brende Saurstausene ei bot av skogen som dei sådde i dag gjennom kulturminnelova av 1978. Den fyrste museet i Bergen som sikra lokal forvaring og utstilling med seg ei lita kolla kyr som var med kalv då ho kom. i, signa åkeren kvar vår, skar om hausten og takka og ga kulturminnelova vår – Lov om fortidslevninger- kom i av fornminne. Begge musea har funn frå Storfjorden og No hadde dei eit lite bøle. Dette var medgifta hennar, attende. Og slekta vaks og breidde seg. Og soga om ho 1905 då Noreg vart sjølvstendig. Sidan har fornminne begge musea har i dag utstillingar av funn frå Sun- eignaluten hennar då ho slo seg i lag med ein kar av den som kom med kornet fortalde dei kvarandre i hundrevis vore freda. Lova kom på bakgrunn av ei rekke store nmøre, i tillegg til dei som inngår i det som no heiter gamle Storfjordslekta, morsslekta hans hadde jakta her av år, og la kvart år til hennar minne litt korn ved dei funn av høg nasjonal verdi. Folkeskikk og folketru, had- Universitetsmuseet i Bergen. På utstillinga SPOR som gjennom hundrevis av år. Far hans, som hadde kome store steinane, før dei smakte slåttegrauten. de tidlegare beskytta mykje. Å røyve, for ikkje å snakke Sunnmøre Museum opna i 2000 og som eg var så om å røve, ein gravhaug var å utsetje seg for haugkallen, heldig å få vere med på frå fylkeskommunen, finn du tussefolket – eller forfedrene sin vrede. Ein skulle heller fleire funn frå Indre Hjørundfjord utstilt, ma frå Leira. halde seg inne med dei underjordiske, så folk og avdrått Nyustilling av året på Aalesunds museum har også held seg friske. Ein hadde og truleg respekt for gamle godbitar her inna. graver på etisk grunnlag. Fram til 1991 var landsdelsmusea einaste forvalt- Ei tid var, ei anna vart. Den nye tida var tiltaksrik. ningsorgan av kulturminnelova. I 1991 vart denne Men den unge nasjonen hadde lang historie og interessa forvaltninga delt, slik at fylkeskommunane vart fyrste for både sogelitteratur og fornfunn var stor. Storfunna line. Kulturminnelov og plan- og bygningslov vart av Gokstadskipet utgreve i 1880 og Osebergskipet i nærare knytt i hop, men framleis er kulturminnelova ei 1904 tydeleggjorde kva ein risikerte å miste utan lov. særlov som går utanpå plan- og bygningslova og som Lova sikra at fornminne – faste og lause – var del av vår også omfattar tiltak som ikkje er meldepliktige etter Figur 6. Den andre sida av flintsigden. Foto: Øyunn Kleiva. felles arv og skulle handterast som dette. Funn skulle plan- og bygningslova. Landsdelsmusea sat i nokre varslast og sendast til dei landsdelsmusea sine samlingar. år med frigjeving og utgraving, men frå 2001 vart Her på Sunnmøre vart dette Bergens Museum som vart Riksantikvaren som kulturminnedirektorat dispensas- stifta 1825. Fornminna i privat eige skulle ligge i fred jonsmynde. Kommunane pliktar å samordne ressursar urøyvde, dersom ikkje anna løyve vart gitt av museet. samla. Den som planlegg eit tiltak pliktar å avklare Men mange gravminne for med kort undersøking frå relasjon til kulturminnelova, for dei fleste skjer dette museet, ikkje minst etter krigen. Etter kvart innsåg ein gjennom kommunen si handsaming av sakene. I dag at enkelte tidlegare gravminnerike bygder knappast er ikkje berre førhistoriske, men også mellomalderens hadde ei gravrøys att, slik også i indre Hjørundfjorden, minne direkte freda ved lov. For ståande bygningar og det vart naudsynt å take betre vare på dei få som var gjeld særskilte reglar. For marinarkeologiske minne er att, ikkje berre samle funn. alderen 100 år. Fredinga av fornminne frå mellomalder Før lova kom var slike antikvitetar gjenstand for sal eller eldre gjeld også hittil ikkje kjente fornminne. Når og i beste fall vart lokale museum eigarar av førhistor- der er rimeleg sjans for slike funn, skal dette avklarast

54 55 av fylkeskommunen tilknytt tiltak og planarbeid, ifylgje er frigjeve (Kalnes). Det viste seg mogleg å ivareta dei kulturminnelova. fleste for framtida med litt justering av plan. Funna er I heile gamle Hjørundfjorden herad, som har vore så såleis freda etter kulturminnnelova, nokre er i tillegg rik på gravminne og der mange funn er komne fram regulert til vern etter plan- og bygningslova. både under arbeid og utgraving, har det tidlegare vore få Ved enkelte funntyper er fylkeskommunen sin doku- konkrete nye søk etter fornminne. P. Fett grov t.d. 1959 mentasjon nok. Fylkeskommunen vurderer plansakene ei røys ein kom over på Leira under arbeid. Gravfunna og syrgjer for ivaretaking og dispensasjonsførebuing for frå yngre jarnalder, inkludert godbitar frå vikingferder, kjende funn, samt registrerer etter hittil ikkje kjende der har dominert funnmaterialet sterkt og skapt biletet dette er naudsynt. Riksantikvaren er dispensasjonsmyn- Hjørundfjorden som det vikingland det i nokre heftige de og gjer vedtak om frigjeving og Universitetsmuseet i hundreår var. Anders Hustadnes gjorde eit spektakulært Bergen (UM) utfører frigjevingsgranskingar/arkeologisk søk etter skatten til Bue Digre i 1982, og dette er vel utgraving. bortimot det einaste søket etter nye funn her i heilt inst Dersom folk kjem over noko som kan vere arkeol- i Hjørundfjorden før i 2007. ogiske kulturminne pliktar ein å stogge arbeidet og ta Frå 2005 og utover kom så fleire plansaker der fylke- kontakt med fylkeskommunen for avklaring. Kostnadar skommunen gjennomførde arkeologiske registreringar til avklaring, registrering og utgraving knytt til mindre fleire stadar i Hjørundfjorden, dei fleste her i indre private tiltak vert dekt av det offentlege. Det er utar- Hjørundfjord. Arkeologisk museum i Stavanger tok beidd retningsliner for kva som inngår og ikkje inngår i som dei fyrste i Noreg til å nytte flateavdekking med omgrepet mindre privat tiltak, og der er støtteordningar maskin. Dette opna for funn av heilt andre fornminne- for saker som fell utanom, der kostnadar vert store i typer enn dei ein hadde funne tidlegare, busetjingsspor forhold til inntekt frå tiltaket. Sjølv om alle arkeologiske – med spor av hus og livet rundt tuna kom i fokus. kulturminne eldre enn reformasjonen er av nasjonal Møre og Romsdal fylkeskommune ved Bjørn Ringstad verdi, er det stor variasjon på verdien av dei ulike og dei tok som fyrste fylkeskommunen i landet, metodikken i vert handtert deretter. Det er ein stor verdi at folk seier systematisk bruk på registrering frå starten av tidleg på frå om funn. Det er bitar som samla fortel kva indre 90-talet. Under registrering opnar ein då ca 2-3 m breie Hjørundfjord har vore gjennom tidene. søkesjakter med maskin. Når ein skraper vekk matjor- Vi ser at kvar tid har sine metoder som kan hente da vil spor etter t.d. stolpar som har vore sett djupare, fram informasjon ein tidlegare ikkje kunne, så det som teikne seg mot undergrunnen. ligg att er og framtidige kjelder. Vi har og eit ansvar Som forventa var det berre å setje grabben i jorda, for dei som kjem etter oss. Fornminna har på grunn av så kom ei rekke andre funntypar og tidsepokar fram i sin høge alder ein verdi i seg sjølv, og er del av kultur- dagslyset i Hjørundfjorden. Dette gjaldt ikkje minst landskapet vårt med minne frå mange tider og ikkje indre Hjørundfjorden og vi skal her presentere funn minst vår eiga tid. Vår vesle tidsbolk har ingen rett til å frå arkeologiske registreringar på Viddal, Leira, Åkre fjerne alt. Men no til saka – det som vart funne. inkl. Kalneset, Sætre og Bakkedalen som eg alle har hatt gleda av å ha vore prosjektleiar for. Desse funna viser andre sider av samfunnet enn det gravminna gjer, tidfestingane er i stor grad eldre enn hovudtyngda av gravminna, men alle funna er frå jordbrukssamfunna kring fjorden. Det er puslespelbitar til eit større bilete. Bilde til høgre syner Leira og Sellereite med Tussedalen og Ingen av desse funna er så langt grevne ut, og berre eitt Hornindalsrokken i bakgrunnen. Foto: Gunnar Wangen.

56 57 Leira: Åker frå yngre bronsealder, hus og kokegropsfelt frå folkevandringstid Idnr. 113830, Knutegarden, Leira, gnr 132, bnr 1

av Øyunn Kleiva

Fylkesveg 41 mellom Åkre og Leira via Kalneset var na. Men folket i Storfjorden engasjerte seg og fekk flytta utsett for steinsprang og det vart lagt planar for trafikk- tunnelpåhogget litt lenger inn. Dermed vart det teke sikring med tunnel. Hausten 2007 og våren 2008 omsyn til funna og markane på Leira. Og til liks med gjennomførde Møre og Romsdal fylkeskommune ei dei fleste fornminne påvist i Storfjorden siste åra, så ligg arkeologisk registrering for Statens vegvesen: trase for dei der framleis, som kunnskapskjelde for framtida. Figur 2. T.v. Idnr. 113830 Oversikt ny veg på Leira og Åkre. Feltleiar begge åra var arkeolog funnområde på bnr 1. Marka austanfor Anne Herstad. På Leira vart det registrert i november Tidlegare arkeologiske funn på Leira – og på bnr 5 ga ikkje funn. Med 5 m sone. 2007. Her hadde ho deler av tida hjelp av kollegaene kjelder til arkeologiske funn i dag Kart: Arve Eiken Nytun. Gravrøyser og haugar har vore den typen fornminne Berit Vik og Terje Stafseth. Jarle Myklebust sto for nomgang av fornminne som var att då Fett for rundt, fleire funn fram på Leira. ein har hatt best oversyn over, synlege som dei er, og gravemaskinarbeidet. Det var mange traséframlegg. Då og ny informasjon. Fornminna vart no kartfest for Fett sitt arbeid er svært grunnleggande og nemnin- med tradisjon som har vedlikehalde kunnskapen om vi registrerte, hadde ein enda opp med eit alternativ der hand på dei då nye økonomiske karta i M1:5000. For gane hans, er for å koble kjeldene saman, nytta framleis, dei gjennom opptil fleire tusen år. Gravminna utgjer tunnellen på Leira skulle kome ut noko ovanfor dåver- Ørsta kommune føreligg registreringane ikkje opptrykt, sjølv om dagens database nyttar idnr. saman med funn, del av bakgrunnsinformasjon når ein ande fylkesveg og skrå over dei to fyrste markane ein men er hjå kommune og forvaltningsinstansar elles. Då vurderer om og kvar ein meiner det kan ligge hittil ikkje møter på Leira, nedanfor tuna på Knutegarden bnr 1 og Askeladden som nasjonal digital kulturminnedatabase • På Jensagarden bnr 5 var kjent to røyser (Fetts kjende fornminne. 18 og Jensagarden bnr 5 (fig. 1). vart opna i 2004, danna registreringane til økonom- fk 1/1 og 2). Her vart det gjort funn og grave ut Vegen frå Berent E. Aakre til og med Per Fett sine Det vart ikkje slik. Registreringa ga funn av freda isk kartverk grunnlaget. Fylkeskommunen har sidan restene av den eine i 1959, aust av Lisjeelva. Ho oversyn skal vere skildra tidlegare i boka. Neste steg i kulturminne på Knutegardsjorda (fig. 2). Vi gjorde arbeidd med å legge inn det som sidan er kome fram bar preg av flaum. Ei anna mogleg lita vart då ikkje utviklinga av oversyna er dei såkalla ØK-registreringane oss klare til fremje dispensasjon frå kulturminnelov for etter at ØK-registreringane var gjorde, samt for Møre røyvd. Historisk museum gjorde på 70- og 80-talet, med gjen- Riksantikvaren, for å la trafikksikring gå føre fornmin- og Romsdal fylkeskommune sin del å legge inn Fett • Også på Knutegarden bnr 1 hadde det lege ei sine opplysningar om funnstadar og gravrøyser som er gravrøys, Fettsfk 2, med eit bortkome sverd. Røysa borte, dels fordi vi veit at registreringane til økonomisk låg der løa seinare vart bygd, fortel Nils Leira (Her- kartverk nok hoppa over smårestar av røyser ol, men stad 2008a) (sjå fig. 1). også fordi vi vil ha det historiske aspektet inn – ikkje • Ei torvdekt røys låg øvst på mark SA for husa på berre kva er att, men og kva har vore. - I P. Fett si ånd. Larsagarden bnr 6 (Fettsfk 3). Denne låg i 1950. Få Figur 1. T.v. På markane Arbeidet er omfattande og ikkje komplett. Fylkeskom- meter NV av denne var moglegvis ei anna, overdekt nedanfor og nord av husa her munen hjelper ved spørsmål. Publikumsversjonen av av rydningsstein. Funna Aakre leverte og fleire til på Jensagarden bnr 5 nærast Askeladden heiter Kulturminnesøk, den finn du her: skal ifylgje Fett ha kome frå ulike røyser som låg og Knutegarden bnr 1 var www.kulturminnesok.no. Askeladden er kobla opp mot nedetter bakkenesa her ( Fett 1975:67). det arkeologisk registrering i andre kartbasar som Gis link og Sunnmørskart mm. 2007. Funn vart gjorde på bnr 1, bruket lengst bort. Der Rapportane er også meininga å få ut på nett hjå fylke- Gravminna samlar seg kring markane der vegen på løa står på dette bruket, låg skommunen. P. Fett sine Førhistoriske minne ligg også Leira skulle kome.- Og ga oss spørsmålet, kvar er spora ei røys. Mot vest (VSV). Foto: søkbart på nett: www.dokpro.uio.no/arkeologi/fett/ etter det daglege livet i jarnalderen? Var det fyrst i yngre A. Herstad/Møre og Romsdal På Leira har det saktens vore gjort funn før, dei fyrste jarnalder folk busette seg her? fylkeskommune. omtalt av Berent Eriksøn Aakre i 1843. Etterkvart kom

58 59 verdskrigen funne eit par graver under jorddyrking», steinalderbuplassane gir gjerne konsentrerte funn av Det vart gjort funn av bevarte spor berre på Knute- fortel Strømme og Standal i Hjørundfjordboka III flint på buplassområdet, der ein har tilverka reiskapen. garden bnr 1. Det vart der lagt inn suppleringssjakter. I (1988:471). Spora etter bøndenes flintbruk er meir sparsam, men sjaktene på bnr 1 som utgjer i underkant av 20% av eit Kva tid tunet vart flytt til gamletunsområdet veit ein- vidare spreidd i forhold til tun, men også her i områda funnførande areal på opp imot 5 mål, vart det funne 11 ikkje. Så seint som 1906 gjorde Kårdalselva stor skade kring husa. Finn vi flint – litt her og der – går tankane kokegroper, 13 stolpehol og fossilt dyrkningslag. Grun- (ibid). Per Fett som i 1959 var og ettergrov ein røysrest til dei fyrste tusen åra med jordbruksdrift - frå slutten nen til at funna stogga nett i bytet kan vere skilnad i lenger nede, aust av Lisjeelva, fortel at flaum og skred av yngre steinalder, gjennom heile bronsealder og inn driftsmåte i nyare tid. Fig. 5 viser det vi fann. har prega både røys og omgjevnad der. i fyrste helvta av eldre jarnalder fram til ca Kr. (sjå om Utifrå erfaring om at det kan vere samanheng mellom sigden frå Saure). Fyrst då jarnet vart allemannseige, Kokegroper gamletuna og førhistorisk busetjing, vart det lagt opp til forsvann bergartsbruken til eggreiskap. Kokegroper, seier arkeologane, -vi har funne kokegrop- ei arkeologisk registrering på Leira. Vi hadde ikkje lese På Leira kunne ikkje funna vere frå den aller eldste er. Kva er no kokegroper? Den rådande oppfatninga av Hjørundfjordboka godt nok til å vite om tradisjonen delen av seinsteinbrukande tid, då var det framleis sjø desse hovudsakleg runde eller ovale nedgravingane med om tun nord om elva, til alt hell. For som vi seinare oppe i tuna (fig. 4). Om der var bønder og åkrar på gjennomsnittleg 1m i diameter, med trekol langs botn skulle lære meir om på Viddal, har flaumelvane nok Leira i slutten av yngre steinalder og der framleis er spor og rand og skjørbrent stein samt fyllmasse i midt, er medført fleire flyttingar av tuna gjennom tidene. att etter dette, må ein og høgare opp. Prøvestikking er spor etter matlaging, helst då for meir festlege og høg- metoden ein nyttar for å finne steinalderbuplassar, men tidlege høve. Nokon kallar det søydegroper. Prøvestikking: Dei fyrste indikasjonar på det gir også informasjon om jordsmonn og lag generelt Ein grov fyrst ei hole. Ein laga så eit bål der ein varma sein steinbrukande tid og vert saman med jordbor brukt litt innleiingsvis på opp stein. I denne brennheite steinen la ein kjøt eller På Leira vart det fyrst prøvestukke litt. Eit prøvestikk dei fleste registreringar. fisk, godt innpakka. Over la ein meir av gloheit stein er eit firkanta hol opna med eit par spadestikksbreidd. og øvst torva (fig. 6). Så var det berre å vente. Langt- Figur 3. Utsnitt av utskiftingskart 1876 for innmark på Leira. Det vart då funne både lag som vi seinare skal sjå på Søkesjakting med maskin idssteiking på låg varme gir som kjent eit saftig resultat. Leiratunet i historisk tid og i dette flint. Men undersøkingsområdet låg for lågt Med funn av flint visste vi at vi ikkje var langt frå husa, Kokegropene kunne reinskast og nyttast oppatt. Det til at vi skulle kunne finne steinalder, 3-10 m o h. Har kanskje på åkrar like nedanfor. For å sjå om det var var dansken Bjørn Magnusson Olsen som i 1909 tok Dei to bruka vi registrerte ein bit av i 2007, samt på folk halde til her i steinalder, må dei ha budd lenger spor etter dette, vart det søkesjakta med maskin etter til å reflektere over relasjonen mellom sogelitteraturens Larsagarden bnr 6, har framleis tuna i området der det oppe i bakkane ut frå landhevinga. Landhevingskurver det såkalla flateavdekkingsprinsippet: ta bort matjorda fortellingar om seydir og rituale og fenomenet med gamle klyngetunet låg før utskiftinga av innmark og tun er ein annan nyttig reiskap for å finne ut kvar ein kan og sjå om der er nedskjeringar ol ned i undergrunnen. søydegroper rundt omkring i verda. Oddmund Far- i 1876 (fig. 3). Vi ser at vegen i dag ligg nærare Lisjeelva finne dei ulike tidbolkane, saman med erfaring med kva Elleve slike søkesjakter med ca 3 m breidd vart opna bregd (1972) sette dette inn i den norske arkeologiske enn i 1876. Dagens hus ligg litt nedanfor dei gamle. terrengtype ein har gjort funn frå ulike tider på. med maskin. Det vart fyrst opna fire sjakter på kvar av røyndomen. Dei andre bruka flytta tuna sine ut. Utskiftingskarta Flint og kvartsitt vart nytta til spissar og eggar i fleire bruka. Våtkoking med tilførsel av vatn gjennom holrom i fortel både om situasjonen ved utskiftinga – mellom tusen år etter at steinalderen var over. Dei klassiske anna kvar kven sine hus sto og den innfløkte gamle teigblandinga, ei heil landbruks og kulturhistorie for Ei arkeologisk registrering er å finne ut om der er førhistoriske funn, altså påvise og avgrense omfang i forhold til seg- og eigedomsstruktur etter utskiftinga. Stundom er tiltak og få grunnleggande forståingsinformasjon på plass. Dette inneber ma at det mellom sjakter med funn kan gravrøyser teikna inn, – som ofte har tent som merke finnast fleire enkeltfunn, vanlegvis av den typen vi har funne i sjaktene. Stolpehol vert ikkje fylgde på det vis at vi ved deling og ofte kan ligge midt i byta. får fram heile huset, og antal dateringsprøver skal ikkje vere større enn det som trengs for grunnleggande kunnskap. Tunet har ofte tradisjonar i tider langt attende. Kva Ved ei arkeologisk utgraving som er ei frigjevingsgransking, vert større areal opna og fulldokumentert, fordi veit vi om det på Leira? Strømme og Standal fortel i dokumentasjonen skal erstatte fornminna som vert borte pga byggetiltak. Då ser ein lettare t.d. korleis delen er i for- Hjørundfjordboka at etter tradisjonen låg tunet enno hold til heilskapen. Men og ei registrering påverkar bevaringsgraden og opning og inngrep så som snitting osb, skal tidlegare utanfor Lisjeelva. Pga den større og striare avgrensast til det som trengs for å forstå, med tanke på bevaring. Etter ei registrering er påviste fornminne automa- Storelva/Kårdalselva vart tunet flytt innom Lisje- Figur 4. Då sein steinbrukande tid tok til for snart 4500 år tisk freda, i dei tilfelle det vert fremja dispensasjon frå fredinga vil utgraving vere eit vanleg krav om ikkje funna er elva. «På den eldste tunstaden vart det rundt andre sidan og dei fyrste bøndene busette seg sto havet 12 moh på Leira. små og fulldokumenterte ved registrering. Kart: Thomas Bruen Olsen, Universitetsmuseet i Bergen.

60 61 dekket skal og vere mogleg. No er mange kokegrop- om lag 55 kokegroper her. er litt for grunne for langtidssteiking og ei alternativ På Leira ligg kokegropene tolkning er røykomn (Diinhoff 2005). Andre igjen har som vi skal sjå nærme spor påpeikt at om ein hadde eit lite telt kring og slo vatn på etter hus jfr fig. 5. Husspor og steinen, ville ein ha eit dampbad. –Og kanskje finst det kokegrop nær kvarandre har ikkje ei sanning her heller. Dei arkeologiske funntypene gitt tidfesting til ca same tid. er for få til å late ei tolkning dekke for fleire muligheiter. Gravrøys som vi ikkje veit om, Prøv sjølv, fyrste tolkning er i alle fall godt utprøvd (fig. er frå eldre eller yngre jarnalder, 6). Men hugs å dekk maten godt mot bakteriar i molda. sidan sverdet kom bort, ligg i Ved husa finn ein gjerne nokre kokegroper. Ovom nærområdet (Fetts fk. 2). husa mot utmark finn ein gjerne fleire. Somme tider Det var snitta ei kokegrop: finn ein heile kokegropsfelt, gjerne ikkje så langt frå F9. Denne vart også tidfest. Ho gravminne. Det er og døme på kokegropsfelt ved husa. vart brukt innan tidsrommet Det har vore spekulert på om det kan ha vore vanleg 405-530 e. Kr. Denne delen av å feire enkelte festdagar i året nær heile slekta, inkludert jarnalder vert kalla folkevan- dei avdøde. Slekt og avdøde forfedre veit vi frå norrøn dringstid. tid hadde mykje å seie for dåtida (Narmo 1996). Kokegropa vart valt til snitt Kokegroper er funne med tidfesting til bronsealder, fordi den skar gjennom det men talet aukar sterkt på i århundra etter Kr.f. – romar- fossile dyrkningslag 1, og ei tid er ein topp. Skikken avtek i yngre jarnalder ifyglje tidfesting av kokegropa kunne Figur 6. Søyding i Konrad Iversen (2013). Meir om kokegroper finn du i såleis gje relativ alder til det kokegrop. Illustrasjon av artikkelen frå Bakkedalen. fossile dyrkingslaget. Når ein Arkikon. På Leira fann vi i søkesjaktene 11 kokegroper (fig. struktur slik skjer gjennom den 5). Dette er I1, I2 (fig. 8), H1, H2, H4, G4 (fig. 7), andre er den yngre, om vi ikkje G5 (fig. 7), G6, F9 (fig. 11-14), F10 (fig. 10) og E3 veit kor mykje yngre. Dyrkingslag 1 er altså eldre enn (fig. 22) samt to kolhaldige strukturar som kan vere kokegropa. Undergrunnen fell akkurat der kokegropa FARGEKODER kokegroper E1 og I3. Dersom dette talet frå sjaktene er ligg. Difor har massen fått ligge i fred. Fossile lag: Strukturar: Anna: statistisk representativt for heile marka, skal det ligge

Fossilt lag i sjakt gått gjennom Ardspor Prøvestikk med fossilt lag

Fossilt lag i sjakt ikkje gått Kokegrop Prøvestikk utan funn eller lag gjennom

Fossilt lag mellom lag i sjaktene, anslagsvis Stolpehol

Nyare nedskjeringar

Figur 5. Idnr. 113830 Planteikning og kartfesting samankopla av artikkelforfattaren med kartfesting som utgangspunkt. Sjaktene er i planteikningane i rapporten laga rette for å spare tid, kartfestingane ved oppmåling innheld enkeltstrukturar/sjakter (Herstad 2008a). Figur 7 og 8. Kokegroper på Leira: T.v. G4 med litt av G5. T.h. I2 i frost, målestokk 20 cm. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

62 63 Figur 10 og 11. Kokegroper i regn: F10 t. v. og F9 t. h. Mot NNA. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune. Figur 34. Frå naustrekka på Leira. Gjenbruk av båtbord som kledning på vegg på grindbygd naust. Løe, naust og trohus har

F9 - kokegrop på våre kantar tradisjonelt vore grindbygg. Før laft kom, var også våningshusa stolpehus. Langhusa hysa både folk og Massen består av kolhaldig jord iblanda noko grus og skjør- Sjakt- brent stein. Kokegropa skjer ned i eit underliggande dyrking- fe. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune. kant slag som synest også klart i profilen.

Mål: 100 cm x 75 cm, 15 cm djup. Figur 15. Frå spora i jorda til treskipa hus, slik det kan ha vore. Øvst ser vi ei planteikning for eit hus som er heilt framgreve, med stolpehol og ei veite som markerer yttervegg. Dei smale søkesjaktene våre gir berre bitar av dette. Det finst i røynda fleire Sjakt- måtar å rekonstruere husa på, om grindene har bore taket heilt kant eller delvis, er berre eit av mange spørsmål. Rekonstruksjonar, t.d. Forsand og Ullandhaug i Rogaland og Borge i Lofoten utforskar ulike muligheiter ut frå lokale funn. Illustrasjon/rekon- struksjon: Arkikon. Figur 12. Plan og snittteikning av kokegropa F9 etter Herstad 2008a.

Hus jfr. fig. 5 tolka som stolpehol og moglege stolpehol. Dei Skikken med å bygge langhus med nedgravne innven- sikraste er E2 (fig. 24 og 25) og H5 (fig. 28-32) samt dige stolpar kom inn i slutten av yngre steinalder og rekka F5 (fig. 20-23), F6, F7 og F8 (fig. 19). Moglege denne skikken varte med endringar fram til ein tok til er G7 (fig. 26), G8 (fig. 27), H3 og rekka F1, F2, F3 å setje stolpane på heller, slik grindbygga vi kjenner frå (fig. 16 og 17) og F4. Sidan dette ikkje var ei utgrav- vår nære fortid har. Dei nedgravne stolpane viser det ing, har vi ikkje grave fram den heilskapen som syner spor att av, enten dei har blitt tekne opp og matjords- alle stolpehola og relasjonen mellom dei. Vi veit berre masse har fylt hola, eller dei har blitt ståande att og har difor at vi har spor etter fleire hus og desse kan vere frå rotna. Somme tider kan ein sjå spor av sjølve stolpen ulike tidsrom. To konsentrasjonar med like stolpehol i stolpeholet. På Leira tidfeste vi eitt stolpehol, F5, til kom fram i sjakt F, eitt i nord og eitt i sør. I tillegg har 270-535 år e. Kr., dvs. yngre romartid – folkevandring- vi funne stolphol 3 stadar åleine, der desse kan vere relaterte til heile hus. Men nok areal er ikkje avdekka til Figur 13 og 14. Snitt av kokegrop F9. T.v. mot sør og t.h. mot profil med lag 1 mot aust. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskom- stid. mune. På Leira fann vi 13 strukturar som Herstad (2008a) å seie at desse sikre strukturane inngår som del av hus.

64 65 Strukturrekke sør i sjakt F nærast tunet i dag ber preg av nyare aktivitet. Massen i Stolperekke frå yngre romartid/folkevandringstid i F5 er snitta (fig. 20-22). Den var 36 cm djup med Nedskjeringane F1, F2, F3 (fig. 16, 17) og F4 sør i sjakt F1-F4 er ikkje som matjorda over, men kolhaldig, grå sjakt F flat botn. Trekol herifrå er tidfest til 270-535 år e. Kr., F, er tolka som moglege stolpehol (fig. 18). Dei utg- sandjord, F3 og dei andre strukturane i gruppa er såleis Nord i sjakt F finn vi strukturane F5-F8 (fig. 23). dvs. siste helvta av eldre jarnalder: yngre romartid og jer ein konsentrasjon med ca. jamstore og jamt forma ikkje eit steinopptrekk frå nyare tid eller avrenning F7 ligg inn mot austre profilkant der terrenget fell i folkevandringstid. F5 ligg på 7,8 moh. Strandlinekurva strukturar med relativ jamn avstand mellom (3-3,5 m). nedover i auren. Vi kan ikkje med sikkerheit sei at F3 er ein knekk mot aust. Desse nedskjeringane tolka som seier havet denne tida sto ca. 3 m over dagens havnivå. Dei danna i sjakta ei svakt boga line orientert NA- eit stolpehol. Alternativet er ein annan type førreform- stolpehol, er i plan runde og rundovale. Tversnittet ligg Dette er litt for nær i tid til å få presist resultat med så- SV. Det er ca. 3-4 m mellom dei. Desse stolpehola er atorisk struktur. «Den kullholdige massen holdt seg al- mellom 55 og 65 cm og består av kolblanda, grå sand- pass grove kart/kurver. Men huset her skal altså ha lege sirkulære/rundovale med ein diameter på kring 40 cm. likevel nedover i undergrunnen, og strukturen tolkning jord med noko grus. ca. 3 moh då det sto. Dei ber preg av at massen er drege noko ut i topp. Dei som stolpehull kan ikke avkreftes.» skriv Anne Herstad ligg på den høgste ryggen av dei svakt hallande markane i rapporten (2008a:16). Dei andre strukturane liknar her. F3 i form og når F3 framstår som eit mogleg, men ikkje På ei registrering bør ein ikkje snitte alle strukturane 100 % sikkert stolpehol, påverkar dette forståinga av ein finn, – då er dei halvvegs borte. Ein snittar det som dei andre, sjølv om nett det at her er ei rekke, styrkar er tvil om er noko. Så tek ein maks eitt snitt av stolpar tolkninga stolpehol. Strukturane teiknar ein i alle fall av ulik type og plassering om det er slik. Av gruppa tilsynelatande bit til ein heilskap som minner om ein F1-F4 var F3 valt ut til snitt (fig. 16 og 17). Denne var ende eller sida mot ein ende på eit langhus. Den paral- berre 12 cm djup og litt uklar i forma. Som stolpehol lelle stolperekka skulle då ligge austanfor mellom sjakt F er dette lite, om ikkje øvre delar av stolpeholet då er og G. Få dateringsprøver på budsjettet, og ikkje priorit- ert tidfest her. øydelagt av aktivitet i tunet frå før. Sjaktene vestanfor, Figur 20 og 21. Stolpehol F5 t. v. plan (nr), t. h. snitt . Mot aust. Foto A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

F3 - mogleg stolpehol

Uklar avgrensing mot omliggande grov F1 raudbrun grus. Massa inneheld kolhaldig grå sandjord. Mål: 42 cm x 52 cm, 12 cm djup. F2

F3 Figur 19. Stolpehol F8. Mot A. Foto A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune. F4

21 Figur 16. Nedskjering. Mogleg stolpehol F3. Figur 17 og 18 ovanfor F3 i plan, snitt og skildring. T.h. utsnitt F5 - stolpehol Foto A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune. av sjaktplanteikning etter Herstad 2008a. F8 Massa inneheld kolhaldig jord iblanda noko grus. Tydelig avgrensa i plan og snitt. F7 19 F6 17 Mål: 52 x 65 cm, 36 cm 21 djup. 27

22 8 18

Figur 22 og 23. T. v. F5 plan, snitt og skildring. T. h. Utsnitt planteikning sjakt F med F5-8. Etter Herstad 2008a.

66 67 Enkeltståande stolpar i sjaktene ved sidan av om kokegrop E3. E2 er ikkje snitta. På fig. 5 og 27 er To høgst ulike stolpar i sjakt H ikkje å vere steinopptrekk. Eit stolpehol førekjem ikkje Kanskje kan dei næraste stolpehola i sjaktene kring vere det stipla inn eit band på tvers av sjakta rett sør av E2. I tillegg til dei enkeltfunne stolpane i sjakt E og G, åleine om det er ein del av eit hus. Her er areal i kring relatert til stolpane nord i sjakt F? Dette er eit parti med fin, grå kolhaldig sand som inne- har vi i sjakt H, H3 og H5. Dei utgjer ikkje noko par. som ikkje er undersøkt som kan huse andre stolpar. Nordanfor i sjakt G finn vi dei runde strukturane G7 held parti med kolhaldig sand, som i storleik og form H3 er i plan sirkulær. 5o cm diameter 8 cm djup, litt og G8 som Herstad forstår som moglege stolpehol, men minner om staurhol på ca 7-8 cm i diameter. Kraftig utflytande i snitt. Usikker tolkning som stolpehol. H3 26 25 som ikkje er snitta (fig. 24-25). G8 er litt mindre enn regn forhindra finrensk av området. H5 er eit rundovalt stolpehol med måla 28 x 36 cm F5-F8, men ikkje mykje. G7 er lite, 25 cm x 25 cm. Dei eldste langhusa frå slutten av yngre steinalder som er funne i eit parti i sjakta der undergrunnen fell. Alle desse ligg i område med kokegroper, i tillegg til dels og byrjinga av eldre bronsealder har stolpehol med ein H5 kom fram 90 cm under matjordas topp, derav 60 fleire nivå med fossile lag og ein del fall i terrenget som storleik på kring 30 cm. Dette er såkalla toskipa hus av cm overliggande fossile lag. Stolpeholet er snitta og har i ikkje synest i topp av matjorda. G7 har diverre falle ut di dei har ei midtre stolperekke. Med yttervegg gir dette snitt som i plan ei klar og regelmessig form. Det har ein to skip. Dette i motsetnad til langhusa utover i bron- 20 21 ved reinteikning av plan og er difor ikkje med på mitt jamn flat botn, men er berre 9 cm djupt (fig. 28-32). 4 H2 oversyn (fig 5). G7 ligg enten mellom G6 og G8, eller sealder og framover gjennom jarnalder som tilliks med Stolpeholet låg inn mot profil, men ikkje inne i, om H5 - STOLPEHOL H1 Kabel så er G9 ei feilskriving for G7. dei grindbygg vi kjenner frå historisk tid i naust og løer det hadde gjort det, kunne kanskje snittet vist relativ al- Massa inneheld feit kullhaldig og brun 24 28 har to indre rekker med stolpar i par. Med yttervegg jord. Tydeleg avgrensa i plan og snitt. 23 28 Det finst eitt stolpehol i sjakt E, E2. Dette er og langt der mellom fleire lag og stolpe, - om stolpeholet kunne Snittet viser ein jamn flat botn. mindre enn F5-F8, diameter 32 cm, men med ei klar gir dette treskipa bygg. I historisk tid er stolperekkene sjåast skjere seg gjennom dei fossile laga over. Massen H5

Mål: 36 cm x 28 cm, 9 cm djup. Profil eintydig avgrensing (fig. 26 og 27). Det ligg like sør takberande, om dei var like takberande i førhistorisk skil seg frå laga i sjakteprofilen og kan ved dette seiast tid, veit vi ikkje sikkert. Figur 31 og 32. T. v. plan, snitt og skildring H5. T. h. Utsnitt planteikning sjakt H. Etter Herstad 2008a.

G8 Figur 28. H5 samt profil mot V. Foto A. Herstad, Møre og Romsdal fylkeskommune. Profilen består av 3 fossile lag under matjorda på til saman 64 cm av samla djupn 84 cm frå topp torv til undergrunn: G6 1) vel 20 cm matjord (dagens), 2) 20 cm mørk brun matjord (fossilt dyrkningslag) og så 3) ca 20 cm kolhaldig fossilt dyrkningslag med noko brent leire, 4) 24 cm lysare grått fossilt dyrkningslag og så Figur 24 og 25. T. v. G7 stolpehol. Foto A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune. T. h. Utsnitt av planteikning sjakt G med G8. 5) steril undergrunn. (G7 ikkje med). Etter Herstad 2008a.

Figur 26 og 27. T. v. E2 stolpehol framfor E3 kokegrop mot N. Foto A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune. T. h. utsnitt plan sjakt E med kokegrop og parti med staurhol, snudd for å same retning. Etter Herstad 2008a. Figur 29 og 30. H5, t.v. i plan og t.h. snitt. Mot vest. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

68 69 70 71 Fossile dyrkningslag vert frigjeve frå freding. Kunnskapspotensialet i desse enkelt ved kokegropa F9 (fig. 14) fått bygt seg opp i i grunnen i eit lite område med ekstra fin sandgrunn Vi har nett sett lagdelinga i sjakteprofilen ved H5 (fig. laga ligg på tidfesting av eldste dyrkningshorisontar dei knekkane og fått ligge i fred for plogen heilt fram mot like nord for F9 og F10, jfr. fig. 5. Pga. kraftig regnver 28). Her kunne vi skilje ut tre nivå med fossile lag un- ulike stadane – ein kan gje minimumstidfestingar på no. Fordjupinga ved øvre knekk er størst i sjakt G der etterfylgt av frost, vart det ikkje tilhøve for å reinse der matjorda. Når ein åker eller ei eng vert brukt mykje alder av dyrking i området. Ved å kombinere tidfesting undergrunnen ligg 135 cm under dagens markoverflate opp og dokumentere desse. Ardspor er oftast berre å over lang tid, særleg dersom området er åker og vert med pollenanalyser eller makrofossilt korn, kan ein få (fig. 35-37) og sjakt H der vi har sett tilknytt stolpehol sjå der grunnen er heilt fin, dei er grunne og sårbare gjødsla, vil matjordsmengda kunne bygge seg opp slik at eit innblikk i kva korn som har vore sådd, kor tidleg H5 at det ligg eit 64 cm tjukt fossilt lag under dagens for opprensking og væte. Meir om ardspor finn du frå underste deler vert liggande i fred for plogen. Slike eldre kvar og kva type vekster og tre som elles har vakse på og matjord, samla matjordmasse 84 cm. Heilt i sør i sjakt I Viddalregistreringane. matjordslag under yngre vert kalla fossile dyrkningslag. i kring lokaliteten, om ein har gjødsla osb. er laget svært tynt. I H ligg der eit truleg yngre lag over I sjakt G, der djupna er ekstra stor, er der to nivå med Ulike måtar å drive på gir endra farge og konsistens og På marka på bnr 1 er slike fossile dyrkningslag påviste det trekolrike laget som går vidast, og som altså også er fossile dyrkningslag skilt av grus. Det underste av desse, ein kan sjå skilje i profilane. T.d. er mange av dei eldste i sjakter innanfor området som har ulike grønfargar på å finne utanom sjølve bakkeknekken. lag 1-5 er tidfest. Tidfestinga er yngre bronsealder: fossile dyrkingslaga på våre kantar svært trekolrike. Kan- fig. 5. Ut frå påvisingar i sjaktene viser figuren utbrei- I sjakt I-1, H og G vart raudbrent leire sett i dette tre- 890-810 år f. Kr. I denne C14-prøva låg eine flintbiten. skje heng det saman med at ein har svidd av skog og så ing av fossilt lag mellom sjaktene med turkis. Vi har kolrike laget. Dei 4 flintfunna som til saman er gjorde, Mest sannsynleg er denne prøva eldre enn resterande sådd i dette. Ein kan då ha skifta åkrane rundt. Dagens og prøvd å vise kvar vi ikkje har gått gjennom dette tre i prøvestikk og eitt i jordprøve, kan alle knytast til deler av fossilt dyrkingslag 1. moderne matjord med gjødsling, både natur og kunst, (mørkegrønt på fig. 5) og det kan såleis ligge strukturar dette laget. Flint forbind mange med steinalder, men Den vestre grøne markeringa på fig. 5, har altså i gir ei anna og lysare mold. utan at det er sjekka. flint vart nytta heilt fram mot vår tidsrekning. Vi kallar hovudsak eitt fossilt lag, men langs brinken som vi ser Dei finaste, lunaste og mest solrike stykka nærast tidsepoken slutten av yngre steinalder, bronsealder og fell gjennom sjaktene er det mogleg å skilje ut både to Fossilt lag 1, dels med lagdeling husa i gamletunsområda, har gjerne vore åkrar, og sidan fyrste del av eldre jarnalder fram mot Kr. for sein stein- og tre lag. Berre det djupast liggande i sjakt H er tidfest Laget består av mørk brun, feit jord med til dels store det var åkrane som fekk det som var av gjødsel, når brukande tid. Det var fyrst då jarnet vart allemannseige med C14. Og heller ikkje laga ved den nordlegaste kolbitar. Det står i klar kontrast frå overliggande mat- ein langt om lenge tok til med det, er det her vi oftast at flintbruken forsvann. knekken som vi presenterer no. jord. Det er relativt liten variasjon i laget over områ- finn spor bevart av gamal dyrking. Stundom bygger Heilt nord i sjakt F vart det sett spor etter ard. Den det det er funne i: sør i sjakt I-1, sjakt H, midt i sjakt det seg opp åkerreiner i kantar på åkrar, t.d. om ein førhistoriske plogen utan veltefjøl, hadde skore seg ned G og i nord i austre kant av sjakt F, - samt i ei rekke pløyer nedover i ein bakke. Dersom ikkje jorda har vore prøvestikk. Saman dannar dette eit samanhangande spadd opp att og flytta opp att, kan eldre lag ligge i fred parti orientert NV-SA (fig. 5). Laget kjem når ein går underst. frå søraust mot nordvest nedetter marka mot sjøen i Ofte ser vi at markoverflata er jamnare enn under- samband med at undergrunnen fell langt meir markant grunnen. I små gjøl og gamle elveleie, i bakkeknekkar enn det overflata i marka generelt gjer. Det kan vere at har masse fått ligge i fred for og fått betre bevarings- her har vore eit elveleie slik Herstad (2008a) foreslår. tilhøve enn midt ute på markane, sjølv på stadar der Men eit elvafar skulle gitt knekkar både i S og N. Her dyrking og gjødsling ikkje har vore så intens at dette er knekk markant i sør. Tilsvarande knekk er observert åleine har bygt opp tjukkelsen på matjordlaga. Her finn lenger nede, rett ovanfor vegen. vi ofte små og større lommer av fossile dyrkningslag Det kan vere at strandlineutviklinga har vore medver- bevart, medan laga elles på markane er pløgde saman kande til at det har vorte to små marabakkar liggande med dagens matjord. att etter sjøen nedetter. Vi ser nemleg berre to øvre På sidene av flaumelvar eller stadar med surpefonner, Figur 35 og 36. Kraftig terrengknekk dyrkningslag i sjakt G. Berit Vik teiknar profilen, mot N. knekkar. Marka kan ha hatt ei tydelegare terrassering kan dette dekke til fornminne, både fossile lag og anna. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune. frå naturen si side. Det er imidlertid ikkje den gamle Så mangt eit tun er flytt av slike årsaker og spora etter tapesstrandvollen vi ser. Han ligg høgare. dei gamle, inkludert åker, har blitt liggande under grus. I alle fall har eldre dyrkningslag – og som vi nett Rester av enkle, fossile dyrkningslag er den hyppigaste har sett lagdelt her ved stolpeholet H5 (fig. 28) og førekomande fornminnetypen, og også den som lettast

Forrige side syner figur 33. Slik kan romartid/folkevandringstidhuset på Leira ha sett ut. Illustrasjon av Arkikon.

72 73 0 m 1 m 2 m 3 m Fossilt lag ved brinken ned mot vegen – lag 2 og 3 Truleg er det denne nedre åkerreina vegvesenet kom Heilt i nord mot vegen fell undergrunnen brått ein bort i på 60-talet (Hustadnes 1982), då også den såkalla gong til. Også her kjem fossile lag som i Herstad sitt bautaen vart funnen som museet såg på 20 år etterpå og samandrag i nordaust i sjakt H og I-2 vert kalla lag 2 som låg nedanfor vegen. Då fylkesvegen Bjørke – Vid- og i nordvest i sjakt J og E vert kalla lag 3 (2008a). Eg dal vart bygt på 60-talet og kom inn på innmarka skifte forstår dette som to variasjonar av same fenomen, knytt hard aurgrunn brått med djup svart mold med 1 m til same knekk -eit djupt og jamnfarga fossilt lag som djupn i ei 7 m lengd. I dette fann dei ein 1,7 m lang og her like ovanfor vegen ber preg av vegarbeid. Eg ser ca 30cm brei stein. Anders Hustadnes skreiv i 1982 om Kolpr. ikkje bort frå at åkerreine utgjer ein vesentleg part i at dette i Sunnmørsposten og Møre-Nytt, og frå museet Lag 1-3 det har hopa seg opp. Massen er også mindre trekol- kom Heid Gjøstein Resi for å sjå på steinen: «Det er nå rik enn ovanfor og massene som har skapt dette laget ikkje mulig å avgjøre om denne steinen har vært del av et fornminne», skriv Heid Gjøstein Resi etter synfaringa Lausmasse Lag 1-5 i større grad, kan i større grad vere yngre enn i øvre Kolpr. Lausmasse bakkeknekk. (1982). Hustadnes skaffa 5000,- frå vegkontoret, skaffa Lag 2 i NA er eit mørkegrått sand og grushaldig lokalt husvere og søkte om utgraving i 1985 av det han humuslag i NA, ikkje feitt og ikkje kolhaldig. Anne kalla «fellesgrava» på Leira. Arkeolog Berit Gjerland var same år ut for museet. Ifylgje rapporten hennar (1985), Figur 37. Resultatet av teikninga fig 36: vestprofilteikninga i sjakt G over. Kolprøva nederst frå lag 1-5 vart tidfest. Etter Herstad Herstad forstår laget som eit eldre dyrkningslag, det kan 2008a. også vere påfylte masser, t.d. knytt til vegbygging. kunne det ikkje stadfestast at det var nokon bauta sidan Lag 3 i NV er eit mørkt kolhaldig sand og grusblanda steinen var lyft utav sin samanheng. Noko grav var humuslag fyrst sett i prøvestikk AH4. Laget er noko ikkje funnen og ho meinte jorda som ho såg på var svart mindre feit enn lag 1, og ikkje like kolhaldig. Lag 3 er dyrkningsjord utan særleg trekol. Så spørst det om det var vegvesenet eller museet som 30 avbilda på fig. 41-46. I område avmerka med E10 på min: 50 fig. 42 og 43 vart det i laget funne finknust blåskjell og ga oss siste og yngste funnet her på Leira: Spikaren. Det moderne spikar saman på 80 cm djupn. Enten er laget var i alle fall ikkje siste funnet i samband med rassik- som heilskap moderne, eller er det prega av nyare arbeid ringa av fv 41. Men arbeidet i regn, tele og sol, snø og tining på Leira var over. 22 30 – Det var ikkje mogleg å sjå eventuell nedgraving eller lagdeling. Vi var ikkje heilt i botn.

30 23 60 3 Figur 38, 39 og 40. Lag 2 nord i sjakt H t. v. og i I-2 i midten. Begge Utsnitt av planteikning. Etter Herstad 2008a. T. h. Utsnitt av E5 18 kartfesting (frå fig. 5). Det er ikkje gått ned i laget i sjakt H t. v., men i sjakt I-2 t. h. der det fossile laget er minimum 50 cm (ikkje 20 26 2 gått til botns). 18 24 32 10 E4 22 18 50 12

Figur 41, 42 og 43. Lag 3 i sjakt J og E. Utsnitt av planteikning fig 41 t. v. i sjakt J og i midten fig. 42 i sjakt E. Tala viser kor tjukt lag moderne matjord utgjer i cm over strek og fossilt dyrkningslag i cm under strek. Etter Herstad 2008a. Vi ser at aust i sjakt E er laget tynt, terrenget i undergrunnen fell sterkt mot V der ein er opp i 60 cm djupn på nede nivå – utan å vere nede. T. h. fig. 43 (utsnitt av fig. 5). Kartfesting av laget (grønt). Gul markering i nordenden av sjakt ved fiskebein/spikarfunn frå fig. 5 .

74 75 Figur 44. Undergrunnen fell meir enn markoverflata heilt nord i sjakt E. Sjå lag 2 i vestprofil t.v. Det er rest av lag 2 som ligg i Frå bronsealder til vikingtid i sjakta, ikkje ein eigen struktur. Mot N. Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune. Viddalsbakkane av Øyunn Kleiva

I samband med konsesjonshandsaming av vasskraft- feltleiar og han utførte arbeidet, med Jarle Myklebust Figur 45 og 46. Lag 3 Profil ved E10. Målestokken endar på utbygging av Draura/Viddalvassdraga, gjennomførte som maskin- nivået med moderne forstyrring. Møre og Romsdal fylkeskommune hausten 2007 ei sjåfør. Arkeolog Anne Herstad grov på Leira sam- Foto: A. Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune. arkeologisk registrering i form av søkesjakting med stundes, og dei to hjelpte kvarandre noko. Det vart maskin i rørgatetraséen nedgjennom dyrkamarka sør for gjort funn i to område. Funna vart dokumentert og tuna på Viddal mot elva (fig. 1). Det vart også regis- rapporten Stafseth skreiv etter registreringa (2008), er trert ein trasé for kabling av ei straumline. Etter at det grunnlaget for presentasjonen av funnområda. vart gjort funn, vart det registrert ein alternativ trasé. Registreringa vart utført på oppdrag for Tussa AS. Un- derteikna var prosjektleiar, Arkeolog Terje Stafseth var

Straumkabel

Rørgate Rørgate 2

Samandrag dette og eldre enn kokegrop og stolpehol tidfest. Det På Leira har vi ved registrering på eit par sentrale kan vere eldre dyrkningsspor på Leira, lenger opp enn det vi har søkt. Vi har påvist busetjingsspor i form av markar funne spor frå ulike tider av førhistorisk tid. På Stasjon ei registrering er det avgrensa kor mange tidfestingar ein hus frå yngre romartid/folkevandringstid. Her er spor skal koste på seg. På Leira gir 3 tidfestingar eit spenn etter fleire hus som kan gje anna tidfesting. Det kanskje frå 890 år f. Kr. til 535 år e. Kr., dvs. nesten 1500 år. mest fascinerande er mengda med kokegroper. Det er Dei eldste dyrkningsspora er fossile dyrkningslag frå det som gir bilete av liv og røre på markane her. Ei av yngre bronsealder (lag 5 sjakt G), overliggande fossile desse er tidfest til folkevandringstid. dyrkningslag som dekker eit større areal, er yngre enn Figur 1. Trasélinene det vart registrert etter.

76 77 Busetjingshistorie større førebygging kom i 1967-68 (Straume/Standal vere ei årsak til flyttinga. Ei vassglop er ei blandingsfonn om der var nedskore stolpar eller anna i undergrun- Viddal har heilt andre stadar i bygda fleire gravfunn 1988:390). Forbygginga gjekk ca opp til 45 meterskota av vatn og snø. I fylgje Strømme/Standal kom folk frå nen, og om der var fleire lag med matjord. Allereie ut i frå yngre jarnalder (Fett 1950, 1975). Om desse finn og medførte mykje masseforflytning og køyring, ifylgje heile fjorden og rydda stein, etter eit slikt stygg vassglòp andre sjakta, sjakt B, kom funn (fig. 3). Det var såleis de meir seinare i boka. Før registreringa var det såleis det Stafseth som registrerte her fekk høyre (2008). på «ækra» der Hansgarden seinare fekk sin tunteig. «Og høgt oppe på markakantane mot Kvennadalen på 60 klart at Viddal har vore busett seinast då. Namneforma Gamletunet på Viddal med teigblanding slik det var etter segna var det heller fonnfaren frå Holssida enn m o h på Haulagarden bnr 2 at Stafseth og Myklebust og geografi tilsa tidlegare busetjing. Men kvar har folk i 1860, framgår på utsnitt av utskiftingskartet (fig. 2). elvaræsing som gjorde at tuna vart flytta frå Geilane» fann fyrst eitt område med førhistoriske spor, Viddal budd? Om eg ikkje forstår kartet feil, låg tunet då der Rasmus- (1988:390). 1. Noko lenger nede, på om lag 50 m o h fann dei eitt Om ikkje noko særskilt har skjedd, t.d. ras eller garden bnr 1 i dag ligg, på Trulsgarden bnr 7 si mark og Etter overutskifting i 1930 endra eigedoms- og tun- til, Viddal 2, - på grunnen til bnr 2 Haulagarden og 3 liknande, er der oftast ein meir eller mindre direkte tun, samt moglegvis på Pegarden bnr 9. Legg merke til struktur seg ytterlegare. Fleire bruk fekk nye tun, ma. Bakkegarden (fig. 5 og 6). Desse funna skal vi her sjå samanheng mellom kvar dei gamle klyngetunet låg før elva gjennom tuna. Denne finn du ikkje på dagens kart. Haulagarden og Bakkegarden der det vart gjort funn. På nærare på. Dei to funnstadane har det til felles at dei utskiftinga og kvar tunet låg i mellomalder. Der er ofte Men tunet låg ikkje der frå gamalt, ifylgje Vid- -70 og -80 talet var det ei tid optimisme i jordbruket. begge inneheld spor frå ulike tidsrom og ulike aktivite- også ein omtrenleg samanheng mellom dette og kvar dalsfolket. Det låg lenger framme og nærare elva. Lars Mykje mark vart utbetra med større reiskap. Dette var tar/anlegg. Det kan vere områda har gått i eitt tidlegare, tunet låg i siste del av førhistorisk tid, og ofte lenger Strømme og Ragnar Standal skriv i Hjørundfjordboka tydeleg å sjå på attelega der straumline skulle kablast men at dette sambandet no er brote grunna jordarbeid. tilbake. På Viddal var ikkje dette så rett fram. III at «Eldste tunstaden på Viddal låg inn- og ovafor (fig. 1), der hadde nok vore eitkvart eldre av ukjent Etter funna vart det sjakta ein alternativ trasé på sør- Her var mykje skjedd, ikkje minst frå naturen si side, der Hau-Olagarden ligg i dag. Staden heiter Geilane og alder, men jordlaga var heilt omkalfatra. sida av dei funnførande sjaktene for å sjå om ein kom men også frå menneskehand og i nyare tid maskin, for finst nærare Storeelva.» (1988:387). Det vert i Hjørund- Stafseth og Myklebust opna i rør og kabeltrasé (fig. utanom funna (fig. 4). Det gjorde ein ikkje, funna gjekk å handtere ein krevjande natur og for å utbetre jorda. fjordsoga drøfta korvidt elva var årsak til flyttinga der- 1), fyrst 10 lange søkesjakter med maskin. Av desse heilt til fyllinga i bakkekanten og dels under denne. Bygdefolket og Hjørundfjordsoga sat som vanleg med ifrå. Før jul i 1743 var det flaum som tok åker og eng, var ikkje den øvste, men deler av dei to 2 påfylgjande Tussa tok omsyn til funna og la om traséen slik at den nøkkelen. Nedre deler av traséen låg i ei fordjupning, og det kom nytt elvefar ovanfor garden. Også i 1867 og sjaktene nedanfor funnførande. Resterande innsats kom over på Holesida av elva før funna. Sidan det berre der elva tidlegare gjekk nærare gamletunet fram til 1906 var det flaumskade i Viddalselva på høvesvis naust vart sett inn på å avgrense funnområdet i desse og sjå var ein smal rørtrasé det var snakk om, vart ikkje funna flaum på 50-talet. Elva var då noko førebygd, men og bru. Men bygdeboka meiner også eit vassglòp kunne om ein kunne kome utanom med funnfri rørtrasé og å avgrensa nordover mot busetnaden. Funna ligg der altså dokumentere. 10 små søkesjakter vart opna kring dei to i dag, og er freda kulturminne og kan strekke seg lenger områda med funn. nord. Dei er ikkje synleg på markoverflata og normal Søkesjaktinga med maskin starta på stykket til bnr slått skulle gå greitt. Ved behov for inngrep i grunnen 1, like nedanfor der drivhusa sto på Hansgarden bnr 6 lyt ein ta kontakt med kulturavdelinga i fylkeskommu- og gjekk traséen nedetter. Maskinen fjerna matjorda i nen. lange søkesjakter i 2-3 m breidd, slik at ein kunne sjå

Figur 3. T. v. Viddal 1 Sjakt B. Funn kjem der ein ser sjakta er utvida. Mot vest. Husa på Haulagarden bnr 2 t. h. Viddal 2 kjem Figur 2. Utsnitt av utskiftingskart Viddal 1860. Her er både den nye og den gamle eigedomsstrukturen med, initialane høyrer til på same lina lenger nede, like nedanfor husa på Haulagarden. Figur 4. T. h. Det var ein våt haust. Snøfall avløyste kraftig regn. Jarle dåverande drivar på dei enkelte bruka. På Viddal kom på 30-talet ei ytterlegare utskifting som endra grenser og flytte fleire tun. Myklebust pløyer før siste sjakting. Foto: T. Stafseth/Møre og Romsdal fylkeskommune.

78 79 Viddal 1 idnr 113828 845-765 år f. Kr. – dvs. yngre bronsealder (fig. 11). Haulagarden, Viddal gnr 130 bnr 2

Det som fyrst kom fram i sjakt B var eit større område med mørk kolhaldig masse ca 10-15 cm tjukk med grov småstein (fossilt lag). Ein kunne også sjå ein kolkonsentrasjon med sundbrent eller skjørbrent stein (strukturen B1 fig. 8). Sjakta vart breiddeutvida på begge sider for å betre oversyn (fig. 7). Samla vart det i sjakt B i tillegg til fossilt lag og B1 funne to kokegroper (B4 og B6) (fig. 9), to konsentrasjonar med skjørbrent stein (B2 og B3, eldstad/kokegrop). I tillegg kjem 2 andre nedskjeringar med usikker tolking (B5 og B7). I sjakter synnanfor i forsøket på å finne alternativ trasé, kom ein på meir funn nærare bakkekanten ned mot Kvennadalen i sjakt Q og T (fig. 6). Mot sørleg kant var det tydeleg slik grunneigarane hadde fortalt at bakkekanten var fyllt opp med stein. I vesle sjakt Q fall Figur 5. Oversyn funn frå Viddal. Kart: Arve Eiken Nytun. undergrunnen frå 30 cm under markoverflata til 1,5 m. I sjakt T vart det funne eitt stolpehol (T1) (fig. 11). Ein seier ofte at eitt stolpehol gir ikkje noko hus, men Figur 7 øverst. Utvida sjakt B ved funna. Figur 8 under. B1 Symbolforklaring kan vere ei flatmarksgrav. Ved framrensking kom ei kvit glasperle Kokegrop/eldstad 130/2 her kan det vere fordi dei andre ikkje er funne eller Nedgraving/grøft fram i overgangen mellom det mørke laget i B1 og undergrun- Stolpehol attkjent. Er det frå andre konstruksjonar? T1 er ikkje Funn (glassperle) Viddal 1 nen, den har altså lagt i strukturen (funn nr 1 på fig. 6). Eit Lausfunn (Bryne) tidfest. raudskiferbryne/hein kom fram i toppen av laget (funn nr 2 fig. Dyrkningslag Viddal 2 I sjakt Q vart det funne ein avgrensa kolkonsentras- Steinfylling Sjakt A 6). Foto: T. Stafseth/Møre og Romsdal fylkeskommune. B3 B2 B5 Sjakt B B8 B4 jon tolka som eldstad (Q1), og to parti med kol og B1 B6 B7 skjørbrent stein forstått som to kokegroper (Q2 og Q3) f.nr.1 f.nr.2 Mur 4 Funna låg til dels under store mengder påfylt masse og C1 Sjakt C T1 stein ut mot bakkekanten. B1 (fig. 8) er tidfest til 720-985 år e. Kr. – altså yngre Sjakt S Sjakt T C2-C5 Sjakt Q Q2 Sjakt M jarnalder. Kvitperla og raudskiferhein høyrer truleg til Q1 L2 M1 denne strukturen. Kokegropene er ikkje alle karakter- L1 Q3 Sjakt R istisk eintydige, for B1 er det grunn til mistanke om Sjakt L Sjakt O flatmarksgrav, dvs. grav utan i alle fall no synleg marker-

Sjakt P ing i overflata. Sjakt K Sjakt Til saman er det på Viddal 1 funne 8 strukturar tolka som kokegroper/eldstad: B2-B4, B6, B8, Q1-Q3. Figur 9 over. Kokegropa B6 går inn i profilen. Ei påminning om 50 meter B1 kan ha same tolking, men er og moglegvis botnen at omkring det vi fann ligg meir. I høgre kant ser ein så vidt i det av ei flatmarksgrav. I tillegg er funne eitt stolpehol T1, fossile laget under matjorda som er eit trekolrikt dyrkingslag frå yngre bronsealder. samt 2 andre strukturar (B5 og B7). Figur 7. Viddal 2 idnr 113829 t. v. og Viddal 1 idnr 113828 t. h. markert med rosa over sjakter. Etter Stafseth 2008. I tillegg var det fossilt dyrkingslag i sjakt B, tidfest til

80 81 arden, fram (fig. 12). Der grunnen er fin kan ein stundom sjå liner på kryss og tvers der arden har kome ned i undergrunnen. Arden pløgde ein nemleg med i alle slags retningar, resultatet var at jorda vart meir som var ho horva. I dette området med fin grunn og ardspor kom ei boga rad med 4 mørke kolhaldige strukturar fram (C2-C5) (fig. 12-15). Dette er mest truleg stolpehol, men dei ligg såpass tett at om dei er samtidige alle, kan dei neppe vere stolpeholspar eller stolperekker ein forbind med langhusa sine indre stolpar. Det kan vere kløvningar i yttervegg. Rekka bogar svakt mot nord, Figur 10 Fossilt lag i sjakt B profil, rikt på stein og trekol. Yngre bronsealder. Foto: T. Stafseth/Møre og Romsdal fylkeskommune. men så svakt at ein utan andre stolpar skal vere varsam med å sei at dette er nordenden på eit hus som har gått mot sørvest. Figur 12 t.v. og figur 13 t.h. Sjakt C. T. v. ardspor under framrensking saman med den tette stolpholsrekka C2-C-5. T. h. meir fram- Til liks med lenger oppe vart det sjakta synnanfor renska av stolpehola, men ardspora er vanskeleg å sjå på fotoet pga vassglans. Ardspora er knytt til det fossile dyrkingslaget som er tidfest for å finne alternativ trasé for rørgata sjølv om det her til eldre bronsealder og som ein kan sjå i nordprofilen t. h. på bileta. Ardspora er eit sikkert teikn på det her har vore åker. er nærare bakkekanten og i så måte trongare. I deler Foto: T. Stafseth/Møre og Romsdal fylkeskommune. av sjakt L og K vart det då også gjort førhistoriske funn samt moderne steinfylling som hadde bygt opp bakkekantane. I sjakt K fekk ein same laga som i sjakt C, samt moderne steinfylling heilt i sør. Heilt inn mot grensa til steinfyllinga låg i sjakt L nok ei kokegrop (L1) med tre mindre runde groper ikring. (L1-1 – L1-3), der Figur 11 T1 stolpehol. Foto: T. Stafseth/Møre og Romsdal ein mogleg også hadde ei fjerde. Dette er ikkje standard fylkeskommune. for kokegroper. Her er og ei avlang nedgraving (L2). Tilsaman vart det i søkesjaktene her funne 2 ko- Viddal 2 idnr 113829 kegroper/eldstadar: C1 og L1, L1med 3 tilknytte ned- Bakkegarden og Haulagarden, Viddal gnr 130 bnr 3,2 gravingar/små stolpehol, fossilt dyrkingslag, ardspor og ei boga line med sirkulære nedskjeringar derav 1 snitta Figur 14 t. v. og figur 15 t. h. Stolpehol C2 t. v. før snitt mot A og t. h. etter snitt mot N. Viddal 2 ligg 50 – 60 m vest av funnområdet i sjakt B og rekna som mogleg stolpehol og ei avlang nedgraving. Foto: T. Stafseth/Møre og Romsdal fylkeskommune. på Viddal 1 og noko lenger ned i bakkane på ca. 50 m o h, på same marka mot Kvennadalen som Viddal 1 (fig. 6), men nærare kanten. I sjakt C fann ein eit fossilt dyrkingslag som vart tidfest til eldre bronsealder, 1310- 1045 år f. Kr. Berre deler av arealet med fossilt lag vart sjekka for andre strukturar. Det kom då fram ei kokegrop (C1) (fig. 16), i same området som seinare vart tidfest til 400-200 år f. Kr. (fyrste del av eldre jarnalder: førromersk jarnalder). Figur 16. Kokegropa C1 frå førromersk jarnalder. Laget i kring Då laget avtok og forsvann mot vest kom dei svake er det fossile laget som er tidfest til eldre bronsealder. Foto: T. spora etter den førhistoriske plogen utan veltefjøl, Stafseth/Møre og Romsdal fylkeskommune.

82 83 Samandrag rom for tidfesting av stolpane. Dei eldste langhusa er Vi tek turen tilbake til Hjørundfjordboka III utgjorde då landnåmet innover dalane. Dette kan og I samband med klargjering av trasé til rørkabel til toskipa, medan vi litt ut i eldre bronsealder får treskipa (1988:387): «Eldste tunstaden på Viddal låg inn- og vere tilfelle på Viddal, men gardsinndelinga treng slett utbygginga av Draura/Viddal vart det funne fornminne langhus. Sidan tidfestinga kjem eit lite stykke ut i eldre ovanfor der Hau-Olagarden ligg i dag. Staden heiter ikkje å samsvare med dagens matrikkelgardar. Det kan to stadar oppe i Viddalsbakkane. Det vi fann er inga bronsealder og dette er vår bakre moglege referanser- Geilane og finst nærare Storeelva.» vere eller ha vore spor etter eldre gardsbusetjing lengre utfyllande liste over kva som eigentleg er på lokaliteten, amme på alder her, har huset på Viddal 2 truleg vore På stadnamnkartet for Viddal finn vi ikkje Geilane nede. Men alderen på dyrkingsspora gjer det noko den har ikkje berre fleire strukturar mellom sjaktene, treskipa. avmerkt, områda avmerkt nærast funna vert kalla Klop- usannsynleg at det var fleire gardar i bygda denne tida. nordanfor er funnområda ikkje avgrensa. Ei arkeologisk Av dei mange kokegropene, har vi ei tidfest til århun- pateigane. Funnområda ligg på Haulagarden, og det Her kan vere gode grunnar for at ein valde å busette seg registrering som her er ei påvising, avgrensing i forhold dra før Kr. på Viddal 2. Dei andre kan ha litt andre lågaste dels også på Bakkegarden. Det kan såleis synast oppe i bakkane. Nokre stadar der eldste gardsspora ligg til tiltak og litt grunnleggande kvalitative data. Vi veit tidfestingar. Større samlingar med kokegroper som på vere i alle fall eit områdemessig samband mellom bu- høgt oppe, har det vore ekstra god bonitet, solrikt og difor ikkje heller alt om alle strukturane vi har funne. øvre området her, Viddal 1, ligg oftast litt frå husa. setjing/åker frå eldre bronsealder og fram til tradisjons- for kornet betre stadar i historisk tid. Bronsealder har Viddal 1 og 2 har såleis ei enno større historie enn den Under framrensking av kokegropa B4 på Viddal 1 fann stoffet om kvar klyngetunet låg, moglegvis inntil elva eit noko betre klima enn vi har no. Svedjebruk kan og vi her kan fortelje gøymd under torva. Flyttinga av ein bein, deriblant ein ryggkvervel av fisk. Her har ein tok føre seg av åker og eng før jul i 1743, eller vassglòp ha innebore at ein skifte åkrar og mark, avsviing av skog rørlina over på Holesida før ein kom ned til funna, in- truleg søyda. og rasfare trua og tunet vart flytt til der vi finn det på ga næring til åkeren. Og når effekten av dette ga seg, neber at funna skal få ligge i fred. Markane kan framleis Kokegroper og mogleg grav som på Viddal 1 høyrest utskiftingskarta frå 1860. brende ein skog og sådde andre stadar. Svedjebruk kan haustast. Men ein kan ikkje grave slik at ein øydelegg ut som ein motsetnad. Kva har langtidssteiking av kjøt, Ofte tenker ein at gardar med strandline av praktiske vere grunnen til at dei eldste åkerlaga ofte er trekolrike fornminna. Lokalitetane er automatisk freda etter kul- søyding med graver å gjere? No veit vi ikkje her om grunnar har hatt si eldste busetjing nærare ferdselsve- på våre kantar. Søren Diinhoff, som har arbeidd mykje turminnelova § 3 og 4. dei er samtidige, den moglege flatmarksgrava B1 og gen, sjøen, i alle fall før ein tok til å gjødsle åkrane i med dyrkingsspor på Vestlandet, reknar overgangen frå På det øvre området, Viddal 1, vart det funne 8 ko- kokegropene nærast. Kokegropa vi har tidfest nede på slutten av eldre jarnalder og måtte tenke på at det var arding på kryss og tvers til pløying i parallelle spor til kegroper/eldstadar, ei mogleg flatmarksgrav med perle Viddal 2 er 1000 år eldre enn den moglege grava. San- lettare å bere avlinga opp, enn gjødsla. Landskapet had- siste del av eldre jarnalder. og hein, tidfest 720-985 år e. Kr., eitt stolpehol og to ninga er at dette ikkje er ein uvanleg funnkombinasjon. de nok og ein grann skog. Gardane som kom seinare andre strukturar. I tillegg fossilt dyrkingslag tidfest til Kokegropsmat er festmat og er såleis knytt til at slekt 845-765 år f. Kr., dvs. yngre bronsealder. og vener samlast ved eit særskilt høve. Det er foreslått På Viddal 2, eit lite stykke lenger nede, vart det at ein har minst dei døde, ikkje som vi, med lys på funne 2 kokegroper/eldstadar – ei tidfest til førromersk gravene ved helgemesse og blomar ved andre høgtider, jarnalder 400-200 år f. Kr., den andre med småstolpar men med mat og fest (sjå Leira). Eller kanskje la ein kring, ei boga line med fleire stolpar, ei avlang nedsk- midtsommarsfeiringa, der forfedrene kunne vere med. jering og fossilt dyrkingslag/ardspor. Det fossile laget er Det norrøne samfunnet tilla anane mykje kraft i denne tidfest til eldre bronsealder 1310-1045 år f. Kr. . verda, ei gåve kunne kanskje godgjere dei på andre sida Allereie i eldre bronsealder var det dyrka mark og åker til hjelp i denne? Her skil førestillingane i den norrøne her oppe i bakken på Viddal 2, i yngre bronsealder har verda skarpt lag med våre eigne, -med ein annan skikk dyrkinga strekt seg lenger opp, til Viddal 1. På Viddal og trusgrunnlag - bak den evig menneskelege trongen til 2 veit vi pga ardspora at det har vore åker. At desse å minnast og gjere ære på sine døde kjære – og å samlast djupare liggande fossile laga som gir bronsealdertidfest- i godt lag. ingar ofte er svært trekolrike, meiner ein kan skuldast ei Dei 4 tidfestingane gir eit spenn på meir enn to form for svedjebruk eller rydding der ein har brent ned tusen år på den førhistoriske bruken av området desse skogen som igjen har gitt næring til det som veks. lokalitetane ligg i, vi kan truleg seie at området har gitt Sidan åkeren sjeldan låg svært langt borte frå husa er mat i over 3000 år. Vi kan og med sikkerheit seie at det god grunn for å tru at busetjinga då også har lege i Viddal har hatt gardsbusetjing sidan eldre bronsealder; området. Medan stolpeholet T1 på Viddal 1 kan vere sjølv om vi ikkje veit om stolpane vi fann tilhøyrer hus frå eit hus, må stolpehola i sjakt C på Viddal 2 nesten frå denne tida, er det sannsynleg at husa har lege nær vere frå eit hus. Dei få dateringsprøvene ga diverre ikkje åker.

84 85 Ner-Åkre 2500 år attende i tid

Idnr. 124223, Jogarden, Åkre, gnr 134, bnr 4 av Øyunn Kleiva

Registreringa på Åkre var til liks med registreringa på nord. I alle fall 3 av desse kan ha høyrt til same hus. Leira tilknytt planarbeid for utbetring av fv 41 med Stolpehola ligg slik til at huset dei har bore, kan ha gått tunnel. Fyrst opna Terje Stafseth ei sjakt utan funn på vidare inn mot dagens hage og hus. Ner-Åkre seinhaustes i 2007 (Herstad 2008a). Justering Inne i mellom desse vart det funne eit mindre staur- av planframlegg med ma ein ny driftsveg til bnr 4 kom hol A6 og eit mogleg mindre stolpehol B2, i sjakt B inn, gjorde at Møre og Romsdal fylkeskommune tok ei synnanfor. lita ny registreringsrunde lenger oppe enn 2007-sjak- I deler av sjakt B og C ligg rester av fossile dyrkingslag ta. Anne Herstad var feltleiar og har skrive rapporten under matjorda (fig. 5, 6 og 12). Det øvre nivået (lag (2008b). Ho opna våren 2008 saman med arkeolog 2) er tidfest til førromersk jarnalder (410-390 år f. Kr.), Torill Skillingsås Nygård og maskinførar Jarle Mykle- medan lag 4 under er hakket eldre – frå yngre bron- bust 6 søkesjakter. Det var dei tre sjaktene A-C sørvest sealder (790-550 år f. Kr. ). av hagen, og sjakt F søraust for og ovanfor hagen som Det vart funne ei kokegrop på oppsida av huset i sjakt ga funn (fig.3 og 6). F (F1). Kokegropene er ikkje tidfeste. B4 er og registrert I sjakta nærast hagen i vest, sjakt A (fig 6 og 9), fann som kokegrop, men er avlang, moglegvis litt utpløgd, dei spor etter eit hus i form av fire like stolpehol (A2- eller ein eldstad. Ut frå laga den ligg i, er den yngre enn A5) med ein diameter på ca 45 cm (fig. 4, 6 og 9). Eitt det eldste fossile laget. Der var også nokre flekkar med av desse, A2 (fig. 7-8), vart snitta og trekolprøve derifrå kol. er tidfest til 405-390 år f. Kr., førromersk jarnalder. Det Ved bygging av reiskapshus/veg synnanfor funna i er ca. 3 m frå dei to stolpane i sør til dei to i nord, 1,5 2008, frå løa innmot bakken, sjakta eg i 2009 utan m mellom dei to nordlege og mindre mellom dei to i funn.

Figur 2 t. v. Ner-Åkre under registreringa i 2008. Figur 3 t. h. Dei funnførande sjaktene ligg sør og vest av våningshuset. Feltleiar t. h. Foto: Anne Herstad og Toril Nygård/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Til venstre: Figur 1. Opning av sjakt B. B4 midt i sjakta. Foto: Anne Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

86 87 Figur 4 t. v. Område med stolpehol og kokegroper i sjakt A t. v. og B t. h. Foto: Anne Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune. Figur Figur 7 t. v. Stolpeholet A2. Figur 8 t. h. Tverrsnitt av stolpeholet A2. Målestokken er 20 cm. Stolpeholet er tidfest til 405- 390 år f. 5 t. h. Botn av eldre dyrkingslag og B4. Frå Herstad 2008b. Kr. og ligg på 6 m o h. Stolpane A2-A5 som truleg er del av same konstruksjonen. Begge foto: Anne Herstad/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Kokegrop/eldstad 36 32 Stolpehol Fossile dyrkningslag N

Sjakt 2006 Sjakt D 28 A1 31 31 32

Sjakt A A2 Åkre gnr/bnr 134/4 A3 Ørsta kommune Møre og Romsdal Sjakt A A6 28 35 28 30 Sjaktmål: 33 m x 3,2 m Terrengknekk Gravd fra SA mot NV

A4 Matjorddjupn i cm langs sjaktkanten Sjakt B A5 Sjakt F Strukturar: A5 A1: Kolflekk A2: Stolpehol B4 A4 A3 34 A3: Stolpehol F1 31 30 34 A6 A4: Stolpehol A2 A5: Stolpehol A6: Staurhol

0 1 2 2.5 Kabel B2

Sjakt C

Figur 9. Planteikning sjakt A med dei 4 stolpehola A2-A5 og Figur 10 t. v. Kart over id.nr 124223 med 5-m sona markert staurholet A6. Etter Herstad 2008b. ikring. Ikkje avgrensa mot vest. Vest og sørgrense på kart går ut over påviste funn. Figur 11 t. h. Fornminna på Åkre med unntak av Kalneset. Kart: Arve Eiken Nytun. Figur 6. Søkesjaktene på Åkre 2008 markert med grønt. Etter Longvas oppmåling i Herstad 2008b.

88 89 Hus og gamal åker/mark på Åkre ligg på ein under- garden bnr 1 flytt opp på bakkane. Erkegarden bnr2 grunn som tidlegare har vore fin sjøbotn med sand. flytte kanskje ei 100 år etter, i alle fall før innmarksut- Slike gamle strandflater har vore gode plassar for åkrar. skiftinga i 1847. Dateringsgrunnlaget for flyttinga til Med hakke eller ein enkel plog, arden, som ikkje har Bakketunet er særmerkt og kjelda i Hjørundfjordboka veltefjøl, var dette ein enkel grunn i forhold til meir er Erling Urkegjerde 1940: Bakstebordet på Bakke- steinrik jord, sjølvdrenerande er den og. garden skal ha fylgt stova og stått 200 år på Ner-Åkre og -Dyrka har her vore, så tidleg som det var mogleg 200 år oppe på bakkane. Har det vore samanhangande utifrå landhevinga. Ja faktisk litt før det vart turt land, busetjing på Ner Åkre i 2500 år? Strømme og Standal om vi tek strandlinekurva heilt bokstaveleg, – noko ein finn det noko underleg at dei eldste bruka har flytt ut. ikkje skal med strandlinekurver for desse yngste førhis- Timbra i det freda Bakketunet har fått talt sine årringar, toriske periodene. Då er dei ikkje detaljerte nok. tømmeret på stova er felt før 1650, grindløa er 1500-tal Ifylgje landhevingskurva vi har nytta i fig 3 og 4 i ar- og stabburet er frå reformasjonens dager ifylgje Askel- tikkelen om landheving, 70 m isobasen og som kan vere adden. litt for høg for deler av vårt område, sto havet ca 6 m Berent Eriksøn Aakre skreiv i 1843: «Aakre. Denne over dagens havnivå 400-380 år f. Kr. Dette er halvme- gaard er ikke meget gammel». Det er namnet si kobling teren ovanfor den høgda laget vi har tidfest til 790-550 til åker som så vert gått inn på og nytta som grunnlag år f. Kr., også det yngste laget med tidfesting 410-390 for ein slik påstand. Berent må likevel klart ha notert f. Kr. skal ligge med vatn over. Huset med stolpehol seg mangelen på synlege gravminne. Her hadde han tidfest til 405 - 390 år ligg på 6 m over dagens havnivå sjølv ikkje berre interesse for emnet, men eigen kjenn- og har etter 70 m isobasen stått i sjøkanten, medan skap til lendet. Han vaks opp i ei tid der folk framleis andre stolpar har stått halvmeteren ut i. 67 m isobasen heldt greie på kvar gravhaugar og røyser låg, slik dei Figur 12 og b. Lagfylgjen i sjakt C mellom pkt 140 og 141 på fig. 6. Lag 1 er matjorda. Lag 2 og 4 er eldre matjordslag. Lag 2 er dreg heile huset inn på land så vidt det er. Nyttar vi 67 hadde gjort sidan heidensk tid. Det var gravminna og tidfest til førromersk jarnalder, lag 4 til yngre bronsealder. Lag 3 er eit sand/gruslag mellom lag 2 og 4 i deler av sjakta. Etter Herstad m isobasen, slik vi gjorde under registreringa, kjem vi funna derifrå som interesserte dei fyrste antikvariske 2008b. nesten, men ikkje heilt klar problemstillingane. Høgde- kartleggingane av fornminne. Tidfestingane frå Ner- tala for innmålinga har også sine slingringsmonn, som Åkre er i frå tidsrom som ikkje har skikk med markerin- Lag 1: Matjord Lag 4: Gråbrun humusholdig sandjord. Lysare Lag 2: Mørk gråbrun humusholdig sandjord og mindre kolhaldig enn lag 2. vi her ikkje heilt veit kva er. gar av graver i form av gravrøyser og gravhaugar: slutten iblanda mykje kull, ein del store kolbitar. Lag 5: Lys grågul fin sand. Glidande overgang til lag 3 og 4. Røyndomen er funnet der ute. Funna har ikkje lege av yngre steinalder, yngre bronsealder og førromersk Dyrkingslag. Kolprøver tatt ut frå lag 2 og 4. under dåverande havnivå. Men vi har ein god indikas- jarnalder. Lag 3: Linse med lys gråbrun sandgrus - likt laget i sjakt B mellom kokegropa B4 og jon på at åker/mark og hus som vi har funne spor etter, Det er Aakre som fortel at åkeren her nede, Ækren, er underliggande kolhaldig lag. låg heilt i sjøkanten. Vi har som sagt sett at eit sandskikt den eldste på garden. Han visste då ikkje at Åkreflòten, kjem inn mellom dei fossile laga i nedre del av fig. 12, Åkregardane sitt historisk største samanhangande dette kan vere ei springflo som har ført sand inn. åkerareal, har røter over 2500 år attende. Strømme og 11,5 m 12,5 m 13,5 m 14,5 m Nausta på Åkre har lege nedanfor tunet her i alle år. Standal refererer til ei segn frå Elling Urkegjerde om at SØ NV Kanskje er dette ein svært lang tradisjon, ikkje minst Finnes hadde sæter på Åkre i gamal tid, på Tyftene. Ei om dette er beste plassen. På Sunnmøre er svært få gamal taus som stelte dyra tok til å ta seg opp små åkrar nausttufter frå førhistorisk tid kjende. Vi kan ikkje nedmed sjøen. Strømme og Standal fortel at desse selty- Lag 1 seie sikkert at dette er nauststufter, hus kan og ha lege ftene som låg nedanfor Bakkegarden på Åkre vart dyrka

Lag 2 relativt lågt ved sjøen. i 1929 (1990:7). Strømme og Standal trur heller Åkre KP Åkregardane skal tidlegare ha lege samla nede i Åkers- kunne starta som sætrehamning for Bjørke (same stad).

Lag 3 vika heitest det ifylgje Lars Strømme og Ragnar Standal Pr dags dato har vi eldre spor etter folk på Åkre enn på KP Lag 4 (1990:8 og 11): Ved midten av 1700-talet har Bakke- Bjørke, - men så har vi ikkje leita heller på Bjørke. Lag 5

90 91 Det finst segner i dag andre stadar som går attende til at alle har fått store markerte graver. Særleg bronsealder- fyrste fagmann si fortolkning av eit fornminne, det finst røyser og vikingtidshaugar har vore dei få. Kalneset – tankar frå ei arkeologisk vandresegner som er bortimot eins frå bygd til bygd Segna som altså og har overføringsverdi til generell og det finst segner som skal forklare namn og natur. gardsutvikling frå støyl til gard, fortel ei heilt anna registrering i 2011 Likevel kan det vere eitt og anna sanningskorn i dei. historie enn dei store gravminna. Ikkje minst om kven Idnr. 151984, Syvergarden, Åkre, gnr 134, bnr 5 Segna her fortel i alle fall ei meir ålmenn histore: dei som må ha teke opp åkrane på støylane, og lagt grun- av Johanne Ranvik fleste gardar er komne ut frå nett sætrar og støylar. Slik nlag for vidare busetjingsutvikling - nemleg dei som har busetjingsutviklinga gått. stelte dyra på støylen – i segna her ei gamal taus. Dette ”Her findes tvende ved hinanden liggende stenkredse, med tankar om å kanskje finne spor frå svunne tider. Dei arkeologiske registreringane plasserer dyrkingslaga til ettertanke når vi no skal over på dei meir blenkande og den ene af disse er merkelig derved at den har en Kalneset har ei sentral plassering inst i Storfjorden. på Åkrefloten attende til yngre bronsealder og før- funn og høvdingar, basert ma på rike kvinnegraver. stor firkantet sten i midten, der efter min anskuelse Sundet mellom Kalneset og Finnes er smalt – berre 370 romersk jarnalder. –og her er spor etter hus og aktivitet Åkre har elles eitt funn som godt kan vere eit grav- forestiller et bord. Herom fortælles at dette Næss skule m. I rettleg gamle dagar var hovudferdselsåra til for- i førromersk jarnalder. Åkre som gard går difor truleg i funn, det eldste gravfunnet vi finn i Storfjorden og ein være et offersted, hvor egnens indvaanere samlet sig fedrane våre sjøen, og all trafikk inn og ut frå Bjørke har alle fall attende til dette tusenåret f. Kr. Fortolking som av dei to tidlegaste indikasjonane på jordbrukande folk i paa St. Hansaften for at tilkjendegive sin glæde med difor måtte passert Kalneset med ein slik avstand at ein moglege nausttufter, kan og peike mot dette. Storfjorden: sandshamnøksa. brændoffer, og på den tid skulde bemældte næs være godt har kunna sett eventuelle aktivitetar og konstruk- Kvifor det ikkje er funne graver når gravskikken igjen Attende til 2008. Tilførselsvegen til Ner-Åkre vart skovbevokset, men blev i en sådan anledning aldeles sjonar plassert her ute. Nærliggande område har synt endrar seg i siste halvdel av eldre jarnalder og det igjen ikkje flytta vestom tunet og berre sjakter utan funn vart afbrent.» seg å vere rike på fornminne, og det ville difor vere rart kjem synlege gravminne på Åkre? -Ja, sei det. Namnet påverka av planen. Men rassikringa fortsette å gje over- Notat av Berent Aakre frå 1843 attgjeve i Hjørund- om areala ute på Kalneset ikkje har vore i bruk i same Røysåkeren kan gøyme ei historie som ikkje er nedteik- raskingar. Ved bygging av tunnelen kom ein på Åkre fjordboka, band IV, side 36. grad. na. Elles er vegen kortare frå Ner-Åkre til Leikvollen og over to store jorddekte jettegryter frå istidas avslutning Gjennom fire uvanleg varme novemberdagar i 2011 Opphavleg har Kalneset vore ein del av ein ende- gravfeltet der enn det er frå gamletunet på Bjørke, om (fig. 1 i artikkelen om landheving). Også berggrunnen i vart det gjennomført ei arkeologisk registrering ute på morene av ein isbre som i si tid nådde heilt ut til Finnes enn ein må over elva. Gardane trengte ikkje vere slik Storfjorden ville fortelje si historie. Og også dette greid- Kalneset. Målet var å undersøkje om neset hadde vore og Kalneset. Same breen har her danna ei grunne tvers skapt som i dag. Sjølv om århundra etter Kr. gir fleire ei de bygdefolket å ta vare på. i bruk i tidlegare tider, før nye fritidsbustader kunne over fjorden som gjer området rikt på fisk. Lokalkjente synleg grav enn både før og etter, har det aldri vore slik førast opp. Med dei nedteikna orda frå Berent Eriksen fortel at sundet ikkje er djupare enn 18 meter og at Aakre i bakhovudet vart Kalneset synfare og registrert tuppen av Kalneset skjuler eit lumskt farvatn. Sjølve

Figur 1: Oversynsbilete over Kalneset. Her ser ein godt at areala på bruk 6 er slått. Henta frå www.gislink.no.

92 93 Kalneset går inn mot eit bratt og ura fjell i aust, og hø- fortidig bruk av neset. gaste punkt på neset er på omlag 13 meter over havet. Dei flatene som ikkje hadde ståande bygg i 2011, låg Grunnen her ute er hard og oppe på det høgaste platået på omlag åtte meter over havet og kunne ikkje ha blitt stikk grunnfjellet opp i dagen. teke i bruk før for omlag 2500 år sidan, i overgangen Dyrkbart areal på neset har vorte godt utnytta i melllom bronsealder og jarnalder. Det var desse flatene morderne tid, noko som er godt synleg blant anna ved som vart undersøkte gjennom registreringa. Denne vart at stein er rydda og lagt opp i steingardar som markerer gjennomført med både manuell prøvestikking og maski- grensa mellom bruk 5 og 6 her ute, samt oppbygging nell søkesjakting med gravemaskin. Jordsmonnet av flater på nordsida av neset. I tillegg er mykje stein var generelt skrint, og grunnen hard. I prøvestikka kasta ut og ned mot sjøen. Flyfoto av Kalneset frå 1961 vart det gjort funn av eit fragmentert kolhaldig eldre (tilgjengeleg på www.gislink.no) syner at heile neset var dyrkingslag, samt nokre spreidde delar av slått kvarts og dyrka og det står fleire rekker med hesjer der ute. Buset- importert flint. Alle gjenstandar skreiv seg frå dei øvste jinga i moderne tid ute på neset i Storfjorden starta som laga i prøvestikka, og området er i så måte forstyrra i husmannsplassar (Strømme og Standal 1990: 36), men moderne tid. Dette vitnar i tillegg funn av moderne neset har lege opent for bruk i mange 1000 år før dette: skrot i form av jarnskrammel og eit batteri, om og ein I følgje strandlinekurva for området kom Kalneset fram lyt difor rekne at ingen av dei eldre funna skriv seg frå i dagen allereie for omlag 4000 år sidan, noko som det opphavlege området dei vart mista/kasta/lagde på. svarar til yngre steinalder. Strømme og Standal (1990: I eit prøvestikk vart det funne ein struktur som mest 36) skriv vidare at det under den store steinen «Blåmei- truleg er ein steinsett eldstad. Både dyrkingslaget og sa» ute på Kalneset skal ha vorte funne to spydspissar av eldstaden vart datert med 14C-metoden, og resultatet stein og 4 drikkebeger av leire. Dersom dette er korrekte synte ein bruksperiode i yngre Romartid. I tillegg vart opplysningar, er det nettopp slike ting som vitnar om det påvist ein røykomn frå moderne tid.

Sjakt 4 s Sjakt 3 19 Sjakt 2

s Sjakt 1 s s s s

1 s

Figur 2: Denne illustrasjonen syner resultatet av registreringa som vart gjennomført ute på Kalneset i 2011. Store steinar og berg som stikk opp i dagen er markerte med sirklar med s i (desse er ikkje nøyaktig målte inn). Sirkelen i rosa ute til høgre i biletet markerer Figur 3: Desse bileta syner røykomnen som vart påvist under registreringa. Denne er frå nyare tid, men bruken av røyk til preservering plasseringa til røykomnen. Små kross med tal syner til prøvestikk, og dei krossa som er raude, er funnførande stikk. Den gule marke- av mat er ikkje eit nytt fenomen. Dei to øvste bileta er tekne mot nord og aust. Omnen er bygd opp i bakkant av ein stor stein. Dei ringa syner eit området som var dekt med nedhogg skog og takstein. Det var difor ikkje mogeleg å undersøkje dette. Det grøne området neste bileta syner røykomnen sett ovanfrå og inni. Biletet nede til høgre syner ei bølgeblekkplate som er nytta for å føre ut røyken. Denne syner den anteke utbreiinga av det eldre dyrkingslaget, medan det blå + det grøne området tilsaman avgrensar utbreiinga av funnposi- er plassert nede, på austsida av steinen. Foto: Johanne Ranvik/Møre og Romsdal fylkeskommune. tive prøvestikk og dyrkingslaget. Den steinsette eldstaden vart påvist i prøvestikk 1.

94 95 Ingen av funna frå Kalneset er spesielt gode til å setje eller haug, gjerne med ei fotkjede av jamnstore steinar. elle steinsettingane kommentert tidlegare i teksten med ei datering av bruken av området nøyaktig. Funn av Berent beskriv i 1843 to steinringar der den eine skal til dette føremålet. Det er dermed ikkje sikkert at desse importflint og kvarts vitnar om ei datering mot sein ha ein stor stein ståande i midten. Det kan altså vere steinsettingane var synlege for Berent i 1843. Grøvik steinbrukande tid, men ingen av funna var spesielt snakk om to gravminne som har lege ute på Kalneset og (1975: 67) skriv i Hjørundfjordboka 1 i 1975 at stein- diagnostiske. Eldstaden og restane av dyrkingslaget som fortalde tilreisande at dei no nærma seg eit bebodd kretsane heller ikkje var synlege da. Flyfoto frå 1961 kunne derimot daterast med 14C-metoden og resul- område, truleg då i form av branngraver der alt innhald (Gislink) synere heller ikkje spor etter dei. Me må nok tatet vart yngre romartid, altså år 230-390 etter Kristi er brent før det vert lagt masse over, eller dei brente difor gå ut i frå at opplysningane frå Berent Aakre om fødsel. Dette går ikkje vidare overeins med funn av slått restane vart lagt i ei urne før den så vart graven ned. steinsettingane i 1843 var basert på munnlege beretnin- importflint og kvarts, men samsvarar derimot godt med Skrint jordsmonn og hard grunn kan ha gjort andre gar, då Kalneset truleg vart rydda for store stein allereie Berent sine opplysningar om mogelege steinsettingar typar gravlegging i form av for eksempel kistenedsetting i 1812. ute på Kalneset: her ute vanskeleg. Vidare kan kanskje den steinsette Det er vanskeleg å seie sikkert korleis Kalneset vart Bergljot Solberg (2003: 76-78) skriv nemleg i si eldstaden som vart påvist under registreringa, knyttast utnytta i fortida utifrå dei opplysningane me har frå bok at graver frå yngre romartid ofte ligg enkeltvis på opp mot ritual gjennomført ute på Kalneset i tidlegare Figur 6: Seinare vart prøvestikket med den påviste eldstaden området i dag. Det som derimot er sikkert, er at det har freista avdekt med gravemaskin. Maskina gjekk diverre for djupt lett synlege stader, gjerne nær bustader, men og langs tider. Forfedrekult er sett på som eit kjent fenomen, og vore aktivitet i ein eller annan form, her ute. Fyrst og i arbeidet sitt og mykje av strukturen gjekk difor tapt. Botnen gamle vegliner. Ei eventuell plassering av gravminne det er ikkje utenkeleg at det har vore gjennomført ulike fremst i yngre romartid, men og truleg før dette – dette kunne likevel sjåast i den ljosare undergrunnen. Prøvestikket ute på Kalneset vil difor stemme godt overeins med ritual ved eventuelle gravminne her ute. Ein eldstad skar ned i strukturen oppe i venstre hjørne. Dei synlege restane vitnar slått importflint og kvarts om. Kanskje var fiske begge desse påstandane. Solberg (2003: 76-78) skriv har likevel fleire funksjonar, så det er ikkje slik at den måler ca. 0,8 x 0,8 m. Foto: Johanne Ranvik/Møre og Romsdal målet, men at eit lite landnåm måtte til for å skjerpe vidare at det i denne tidsperioden var mest vanleg med påviste eldstaden ute på Kalneset direkte kan koplast fylkeskommune. opp litt reiskap før fangsten kunne starte? Seinare kan branngraver og at desse anten er markert med røys opp mot fortidige, rituelle handlingar. neset ha blitt nytta til jordbruksføremål og/eller som Berent Aakre beskriv og eit St. Hansrituale der meir kombinert kultområde for dei busette i nærleiken og eller mindre heile Kalneset vert sett i fyr. I Hjørund- områdemarkør for tilreisande før neset seinare vart teke fjordboka 1 (Grøvik 1975: 67) kommenterer Grøvik at over av husmenn som dyrka det vesle som er av jord der det ikkje treng å vere ei galen slutning når Aakre skriv ute i moderne tid. I dag er neset på nytt i bruk, men no at det har vore ein offerplass på Kalneset, men poen- til rekreasjon og fritid. gterer likevel at dette er ei radt vanleg forklaring som folk lett tok til i slike tilfelle. Saman med opplysninga om når busetjinga i moderne tid tok til ute på neset, er det truleg her snakk om myter og overtru, men det er likevel interessant å merke seg at det påviste dyrkings- Figur 4: Desse tre bileta syner den steinsette eldstaden påvist i eit prøvestikk. Biletet til venstre er teke mot vest, biletet i midten er teke laget var sterkt kolhaldig. Kanskje kan dette skrive seg mot nord og biletet til høgre er teke mot aust. Foto: Johanne Ranvik/Møre og Romsdal fylkeskommune. frå ei mogeleg fortidig, rituell nedbrenning av vegetasjonen ute på neset og ein kultisk bruk av området slik som Berent beskriv? Samstundes er det like truleg at Figur 5: Dette er ei reinteikning av profilen til den steinsette eldstaden. Teikninga syner eit utbretta vegetasjonen her ute kan ha vorte brent ned i samband (1) prøvestikk. Strukturen er her markert med grått med utnytting av området til jordbruksføremål: Ny- fyll. (1) og (3) er markering av jordsmonnet og rydding av områder til dyrking/beite har ofte gått føre undergrunnen i prøvestikket. Reinteikna av Johanne S S S seg med avsviing av vegetasjon og det treng ikkje vere Ranvik. S (3) noko rituelt knytt opp mot dette. Ein må og ha med seg opplysningar om at det vart Vest Nord Aust bygd steingardar ute på Kalneset av dei fyrste hus- mennene i 1812. Mest truleg gjekk stein frå dei eventu-

96 97 Forhistoriske spor på Sætre og i Bakkedalen

av Jo Sindre P. Eidshaug

Figur 7: Bilete som syner ein rest av det påviste eldre dyrkingslaget ute på Kalneset. Til venstre i plan og til høgre etter snitting. Dette vart seinare datert til yngre romartid. Foto: Johanne Ranvik/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Figur 1. Sætre. Oversyn lokalitetar. Frå Askeladden. Inkludert Figur 2. Sætre. Arkeologisk registrering. oppsett bauta i sør. Foto: Jo Sindre P. Eidshaug/Møre og Romsdal fylkeskommune.

Tidlegare kjente funn på Sætre menneskeskapte hoggingar, er det kanskje like viktig å At området like ved garden Sætre heiter Tufta eller bite seg fast i oppgjevnaden om at det på garden skal ha Tyfta vitnar om at busettinga på staden strekker seg vorte fjerna ei gravrøys med hellekiste. tilbake i historisk tid. I arkiva finn ein at det skal ha Møddingar frå eldre bronsealder på Sætre vore funne ei einegga sverdklinge i lag med nokre andre Idnr 172987 Sætre 2 og Idnr 172988 Sætre 3 brotstykkje av jern og nokre trekolbitar i ei steinrøys som skal ha vore på Sætre. Funna har tidlegare vorte Sumaren 2013 føretok Møre og Romsdal fylkeskom- sendt inn og registrert hjå Bergen Museum, men ein sit mune ei arkeologisk registrering av ein liten del av ikkje på nærare opplysingar om kor ei slik røys skal ha innmarka til Sætre. Gjennom denne registreringa kunne lege. Sverdtypen (R498) kan typologisk sett plasserast ein dokumentere spor etter aktivitet på Sætre som innafor yngre jernalder (jf. Petersen, 1919: 55ff; Rygh, var endå eldre enn yngre jernalder. Faktisk kunne ein 1999: fig. 498). dokumentere aktivitet tilbake til eldre bronsealder, som I tillegg til denne klinga står det ein bauta på Sætre. er tidsepoken som reknast frå 1700 – 1100 f.Kr. Som vi Opphavleg skal denne steinen stamme frå ei fjerna kan lese ut frå strandlinjekurva (jf. Bondevik, Svendsen, gravrøys med hellekiste som tidlegare skal ha vore funne & Mangerud, 1998; Svendsen & Mangerud, 1987), vis- på Kvernhusattlega, om lag 20 meter opp frå fjorden og er Sætre seg ved overgangen til eldre bronsealder som eit 50 meter sør for elva. Det står oppgjeve at han skal ha lite, austvendt nes der Sætreelva renn ut av Bakkedalen hatt to små spiralar rissa inn i seg. Nyleg har arkeologar og ned i fjorden. likevel sådd tvil om at desse spiralane er menneskapte. Under registreringa vart det påvist og dokumentert Ifølgje Øyunn Kleiva består steinen av mineral av vari- kolhaldige jordlag på to åtskilde stadar på garden. Jord- erande hardleiksgrad, noko som forårsakar ujamn for- laga, som låg under matjorda, men over den faste grun- Figur 8 På dette oversynskartet ser vi både funna på Kalneset som er omtalt i artikkelen til Johanne Ranvik og funna Jo-Sindre vitring og naturleg danning av spiralforma søkk. Sjølv nen, inneheldt mykje stein og nokre av desse var tydeleg Eidshaug skriv om frå Sætre, samt andre funn frå Sætre og Finnes. Kart: Arve Eiken Nytun. om denne undersøkinga ikkje kunne påvise nokre sikre varmepåverka. I løpet av undersøkinga vart det grave eit

98 99 lite prøvestikk i kvart av desse jordlaga, og dei uttekne ant for ei meir fullstendig gransking, har arkeologiske kokegropene, kunne den andre daterast til 1430 – 1280 massane vart vassålda. I såldet vart det gjort funn av registreringar som føremål å påvise, tyde og avgrense f.Kr., altså eldre bronsealder! Desse to strukturane låg store mengder fragment av brente bein i eitt av desse kulturminne og kulturmiljø utan å gjere øydeleggjande om lag ein meter i frå kvarandre og var dei einskilde to laga. Sjølv om brente bein konserverast betre enn inngrep i dei. Slike registreringar gjev oss dermed eit forhistoriske funna som vart påviste under registrerin- ubrente, var det ei overrasking at kolprøvene frå desse lite, men avgrensa innblikk i fortidig aktivitet i områda ga. Medan dateringa til romartid er relativt ordinær er laga ga oss dateringar til eldre bronsealder, høvesvis til som vert undersøkt. dateringa til eldre bronsealder nok meir uvanleg i høve 1310 – 1120 f.Kr. (laget kor beina vart funne) og 1370 til den generelle kjennskapen vi har om utbreiinga av – 1130 f.Kr. Overlappinga i dateringsprøvene peikar Dyrkingsspor frå førromersk jernalder på kokegroper i utmark (Gustafson, Heibreen, & Martens, på at laga kan ha blitt danna som følgje av aktivitet av Sætre 2005). same gruppe menneske, om ein då ikkje skulle måtte Idnr 171498 Sætre 1 Figur 5. Sætre. Fossilt dyrkningslag. Vi kan nok tenkje oss at det er nærliggande å tolke hoppe over nokre generasjonar. Under den same registreringa på Sætre kunne det Foto: Jo Sindre P. Eidshaug/Møre og Romsdal fylkeskommune. desse kokegropene som spor etter matlaging, og dermed At laga stammar frå menneskeleg aktivitet er det liten også påvisast spor etter dyrking av jorda tilbake til dei kanskje som spor etter eldre leirplassar. Kan hende vart hjelp av plogen til å vende jorda under denne perioden, tvil om, og dei vert soleis tyda som ein type kulturlag. første hundreåra før vår tidsrekning. Mellom dagens staden valt fordi han ligg på eit lite tørt høgdedrag i eit men i staden nytta ein ard til å lufte jorda. Frå andre Meir spesifikt vart laga tolka som møddingar. Mød- matjord og den naturlege grunnen som stammar frå område som elles består av myr. Her var det òg tilgang stader kjenner ein att spora frå arden som tynne furer dingar, eller avfallsmøddingar, er opphopingar av avfall breelvavsetjing, vart det observert eit lag med gråsvart, til vatn i elva. Sjølvsagt er det mogleg at både elvelaup som er avteikna i grunnen under den fossile dyrkings- etter måltid. Storleiken på møddingane kan tyde på kolhaldig sandjord som låg bevart innanfor eit avgrensa og vegetasjon har endra seg mykje i løpet av to–tre tus- jorda. at folk har halde til her over ei lengre periode. Slike område. Slike jordlag, som er rydda for stein og skil en år, men akkurat dette høgdedraget synest å ha vore Også i samband til desse laga vart det funne flint. Eitt møddingar kan derfor innehalde eit stort potensial seg i konsistens frå blant anna møddingar, vert kalla ein tørr stad opp gjennom tida. Det er også interessant av flintstykka var gulaktig i fargen, noko som indikerer for å betre kunnskapen om blant anna kosthald i den fossile dyrkingslag. Desse laga er spor etter korndyrking å leggje merkje til at nettopp denne staden ligg ved at flinten truleg har vorte importert (kanskje frå dagens aktuelle perioden. Til dømes kunne nokre av beinfunna og vert danna gjennom kultivering av eit område der inngangsporten til det nordgåande dalføret. So kan ein Danmark). Flintstykket peikar i alle fall på kontakt- frå møddingen på Sætre identifiserast som ryggvirvlar til jorda har vorte rydda og vegetasjonen avsvidd. Laga berre spekulere i kvifor ein har slått leir her og ikkje nettverk langt utafor Sætre og bygdene ikring Hjørund- mindre fiskeslag. I tilknyting til desse laga vart det også kan difor nesten vere svarte som følgje av høgt kol– og nede ved vatnet. fjorden. funne nokre slåtte flintstykke. Flint vart som kjent ikkje sotinnhald. Ei kolprøve som vart teke ut frå det fossile Trass i at sjølve omgrepet ”kokegrop” som ein sam- berre nytta i steinalder, men også innafor bronsealder og dyrkingslaget ga ein datering til 370 – 170 f.Kr., noko Kokegroper frå eldre bronsealder og ro- lekategori funksjonelt sett viser direkte til matlaging, delar av eldre jernalder. som gjer at dyrkingsspora kan tidfestast til førromersk martid i Bakkedalen evnar omgrepet likevel ikkje å famne om alle moglege Områda kor møddingane ligg er automatisk freda, jernalder (500 f.Kr. – 0), altså den tidlegaste perioden tolkingar av groper fylt med skjørbrent stein og kollag Idnr 177646 Bakkedalen 1 og mykje kunnskap ligg att i jorda her. I motsetnad til innafor den eldre jernalderen. (Gustafson, 2005b). Eit vel så interessant funn vart gjort sumaren 2014 arkeologiske utgravingar, som helst er styrt av problem- Sjølv om det ikkje vart funne spor etter han, veit vi at Dei materielle arkeologiske fornminna vi finn i ut- i samband med ei arkeologisk utmarksregistrering i stillingar og forskingsspørsmål og soleis er ein represent- ein nytta arden til å arbeide med jorda. Ein hadde ikkje marka er ofte leivningar etter fangstaktivitetar, ressur- Bakkedalen. Like aust om elva som renn sørover og ned sutnytting eller setring. Kokegroper i utmark har soleis mot Bakkedalsvatnet, oppom Kvistebakken, vart det både vore knytt til stølsdrift, fangst og ressursforedling funne to kokegroper under markoverflata. Ei kokegrop (Gustafson, 2005a). I dette ligg det også at sjølve ko- består av skjørbrent stein, dvs. stein som er varme- kegropa kan ha hatt ein anna funksjon enn matlaging. påverka, og kolhaldige massar. Det er mogleg at ein av I faglitteraturen finst døme på at kokegroper som ligg strukturane helst kan tolkast som ein steinsett eldstad, i fangstmarker eller seterstrøk kan ha vorte nytta til men for enkelheits skuld vert dei begge omtala som vidareforedling av fangstprodukt eller hatt ein funks- kokegroper. jon knytt til utmarksbeiting (Gustafson, 2005a: 208). Kolprøver vart tekne ut frå begge desse strukturane, Ei undersøking av kokegroper i utmark på Vestlandet og merkeleg nok fekk vi to vidt forskjellige dateringar. knyter dei hovudsakleg opp mot fjellbeiting i perioden Medan vi fekk ein datering til romartid (0 – 400 e.Kr.), før ein tek til å oppføre støylar i jernalderen (Gustafson, Figur 3. Sætre. Mødding frå EBA med brente bein. Foto: Jo Figur 4. Sætre. Funn av brente bein. Bl.a. ryggvirvler frå fisk. nærare bestemt til tidsrommet 130 – 325 frå ei av Sindre P. Eidshaug/Møre og Romsdal fylkeskommune. Foto: Jo Sindre P. Eidshaug/ Møre og Romsdal fylkeskommune. 2005a: 207ff).

100 101 Figur 8. T. v. Bakkedalen. Kokegrop frå romartid. Foto: Arve Eiken Nytun/Møre og Romsdal fylkeskommune. Figur 9. T. h. Kokegrop frå eldre bronsealder. Foto: Arve Eiken Nytun/Møre og Romsdal fylkeskommune.

tisk sidan ein ikkje har kjennskap til om omgrepsparet kokegrop, matlaging og leirplass. innmark og utmark, og skiljet mellom dei, var aktuelt Faktum at ei av dateringane overlappa med daterin- i dei forhistoriske periodane (Gustafson, 2005a: 207; gane frå møddingane på Sætre gjev oss eit grunnlag for Risbøl, 2005: 163). Ein reknar likevel med at skiljet å tenkje at det kan ha vore den same gruppa av menne- var viktig i yngre jernalder då den norrøne trua galdt ske som etterlet seg desse leivningane i jorda. Noko som (jf. Solli, 2002). Og sjølv om ein ikkje utan vidare kan ein med sikkerheit kan seie, er at ein trenger fleire brik- trekkje førestillingane frå den norrøne mytologien til- ker i dette puslespelet før ein kan finne den opphavlege bake til romartid og særskilt ikkje til eldre bronsealder, funksjonen til desse kokegropene. Ikkje treng dei ha er det rimeleg å tru at det herska ei sterk førestilling om hatt den same funksjonen heller, det er trass alt ein skil- kva for gudar, krefter og mytologiske innbyggjarar som nad på halvanna tusenår mellom dei to kokegropene! fanst i slike utemde og ubygde landskap. Det kan hende at kokegropene kan sjåast i samanheng med ein rituell Figur 6. Øvst t. v. Bakkedalen. Kulturminna ligg bak trea på høgda på andre sida av elva. Foto: Jo Sindre P. Eidshaug/Møre og praksis knytt til ein slik ukjend førestillingsverd. Kan Romsdal fylkeskommune. Figur 7a-c. Øvst t. h. og under. Lokalisering. Kart. Frå Eidshaug 2014. hende er ei slik tolking for vid, men visseleg vert det på den andre sida for enkelt å trekkje ei rett linje mellom No har vi rettnok ikkje kjennskap til nokon andre seyðir, som viser til ein jordomn kor kjøttmat har vorte arkeologiske lokalitetar i fjellheimen eller dalføra like laga til i samband med bloting (Diinhoff, 2005: 135). i nærleiken av Bakkedalen. Sjølvsagt tyder det ikkje at Kva gjeld kokegropene i utmarka, kan ein tenkje at slike lokalitetar ikkje finst – dei kan beint fram ikkje ha dei kan koplast til møtestader langs vegfar så vel som vorte påviste enno. rituell praksis i samanheng med offer i vatn og myr (jf. Ei anna spennande tolking rører seg i retning av Gustafson, 2005a). kultisk og religiøs praksis. Kokegroper, og då særskild Trass i at ein ofte bind utmarka saman med fangst dei større kokegropfelta, vert ofte tolka som spor etter og ressursar, kan ein likevel førestille seg denne ver- rituelle praksisar knytt til førkristen religion snarare enn da som ein nokså utrygg stad kor det bur ein rekkje spor etter profan matlaging (Diinhoff, 2005; Gustafson, mytologiske skapingar. I den norrøne mytologien kan 2005c: 104f, 109ff). Døme på slik rituell praksis kan ein endatil sjå på utmarka som eit uvennleg og kaotisk vere matoffer, altså måltid som vert fortært til ære for landskap som står i sterk kontrast til den ordna og gudane samstundes som deltakarane vart knytt tettare trygge garden og innmarka (Risbøl, 2005: 163; Solli, saman. Kokegroper vert også knytt til det norrøne ordet 2002: 25ff). Omgrepet ”utmark” er rett nok problema- Figur 10. Bakkedalen. Oversikt. Kulturminna i Bakkedalen ligg lengst nede (sør) i denne delen av dalen. Foto: Jo Sindre P. Eidshaug / Møre og Romsdal fylkeskommune.

102 103 Bitar av ein heilskap C 14 prøver Storfjorden Kokegrop Stolpehol av Øyunn Kleiva Fossilt lag Eldstad

Før dei arkeologiske registreringane som nysst er Dei fyrste 2500 år med jordbruk Bakkedal omtalte var kjeldematerialet til busetjingshistoria i indre Frå jordbruker kjem inn i slutten av yngre steinalder har Hjørundfjord i førhistorisk tid, dominert av gravene vi sandshamnøksa frå Åkre, og vi har sigden frå Saure. Sætre 3 med funn frå eit stykke ut i jarnalder. Dei arkeologiske Sætre 1 Dei store, eldre bronsealderrøysene som oftast låg på Sætre 2 registreringane har gjort ein skilnad i den informasjonen framskotne plassar mot sjøen, er ikkje kjende frå indre Kalnes vi no har om busetjinga i Indre Hjørundfjord. Likevel er Hjørundfjord. Dvs. alle gravrøyser som er eller har vore det vi har funne lagt frå heile sanninga. Vi har registrert er ikkje tidfeste gjennom funn, så utelukke det kan ein der det har vore utbyggingssaker i område med sjans for ikkje. Åkre funn, det kan vere fleire stadar der det ligg busetjingsspor, Det er tidfest elleve trekolprøver frå dei siste 1500 og det kan også vere mange slike er borte som fylgje av åra f. Kr. Den eldste tidfestinga gjennom dei arkeolo- Leira arbeid av ulikt slag. Såleis er det klart at når vi ikkje har giske registreringane må vi opp mot fjellet for å finne. I funn frå busetjing eller aktivitet knytt til dette frå t.d. Bakkedalen vart det sommaren 2014 funne ei kokegrop Viddal 2 Finnes, Bjørke, Saure, Raudstad og Skjåstad som alle har frå eldre bronsealder som er 3400 år gamal. Det er godt gravfunn frå jarnalder, eller frå Hole som moglegvis har gjort å finne denne typen kulturminne med spade og Viddal 1 hatt ei gravrøys og Sellereite som ikkje har kjende funn, - ikkje maskin. Vi har ikkje så mange såpass gamle tid- så er det ikkje leitt der heller. festingar til fjells, men sætredalar og fjell er i liten grad - 1500 - 1000 - 500 0 500 1000 Men når så skal seiast har vi hatt 100% tilslag på dei registrert. -Påvisinga er ikkje frå støyl der ein kanskje 853 -805 -1180 -300 470 -850 403 -398 -770 registreringane vi har. Med 6 søk er det påvist 9 lokalite- kan vente eit og anna funn. Vi er ovanom støylane. -440 310 310 -1245 -270 -1215 230 -1385 tar. Det var faktisk berre å setje grabben i jorda, så kom Men her kan kanskje ha vore støyl? Med dette er fjelld- det. Og for å vere heilt ærleg, - det var som forventa. alane med viktige beite og støylar sett på kartet frå eldre Hjørundfjorden ligg sentralt til i fjordmøta kring Breis- bronsealder av for indre Hjørundfjord. Figur 1. Tidfestingar frå arkeologiske registreringar i indre Hjørundfjord 2007-2014. (Alder oppført er gjennomsnittet av undet og dermed både ytre og indre lei. Her er samband På Sætre er det to stadar funne møddingar eller tidfestingsrommet i år henholdsvis f. Kr. (minus) og etter Kr. via dal og eid til andre bygder og fjordar. Her er eit mildt oppsamla avfallslag, tidfest til midten av eldre bron- klima med tidlege vårar. Når havskodda heng ytst ute i sealder (lok. Sætre 2 og 3). Den neste tidfestinga tidfeste stolpeholet som er frå Leira som er ca. 2400 år mikken. Heilt fram til omlag Kr. nytta ein flint. Særleg fjordmunningane ein sommardag, kan ein svinge båten aldersmessig er også frå eldre bronsealder, eit fossilt gammalt (men nb på Viddal kan dei vere eldre). Så har førromersk jarnalder var relativt usynleg i materialet før inn i Hjørundfjorden til sol og varme. Ras- og flaumelvar dyrkingslag der det og var ardspor under, og såleis åker vi tidfest ei av kokegropene på Viddal 2 til denne tida. flateavdekkingsfunna tok til å kome, og sidan klimaet og langs fjorden, småe grender ja, men næring fylgjer på Viddal 2. Tilsaman har vi altså 4 tidfestingar frå eldre I yngre bronsealder og førromersk jarnalder var det då endra seg og vart noko surare, mellom anna var det også massene som fær,- og fjellbeita er best under breane. bronsealder, ¼ av det som er tidfest. ikkje vanleg med gravrøyser eller gravhaugar, men flat- då myrane tok til å vekse, trudde arkeologane før fla- Klart her har budd folk, og det lenge. Frå yngre bronsealder er der tre tidfestingar: på Leira, marskgraver eller sekundærgraver sett inn i eldre røyser. teavdekkinga si tid, at dette kanskje var ei krisetid. Det Dei ulike lokalitetane er oppsummerte i kvar sine Viddal 1 og Åkre er det tidfest dyrkingslag frå yngre Denne tida laga ein keramikk som var asbestmagra, og kan vere, men funna frå førromersk jarnalder har susa artiklar. Her vil eg vektlegge det samla biletet som tid- bronsealder. Frå førromersk jarnalder, dei 5 århundra som rett og slett er kalla asbestkeramikk. Den er heilt inn dei siste 20 åra på Sunnmøre. Vi er forøvrig i same festingane gir. Eg har samla dei 17 tidfestingane frå dei før Kr. som vi oftast ser i samanhang med tidsroma annleis i skap og form enn den yngre spannforma kera- klimaperiode no. arkeologiske registreringane i indre Hjørundfjord i ein føreåt, har vi fire tidfestingar. To av desse er frå fossile tabell (fig. 1). lag - på Åkre og Sætre 1, mellom desse kjem det eldst

104 105 Frå Kristi fødsel til kristninga att og fram i forhold til næraste elva, og Åkre er ei lita Når vi kjem inn i siste helvta av eldre jarnalder, romar- gåte. tid og folkevandringstid, dvs. etter Kr., kom gravrøyser Yngste tidfestinga er B1, den moglege botnen av ei igjen på moten, gjerne i heile gravfelt. 20 graver er ut flatmarksgrav på Viddal 1. Vi manglar framleis spor frå funn tidfest til yngre jarnalder åleine. etter yngre jarnalderhus i indre Hjørundfjorden. Men Frå romartid og folkevandringstid føreligg det frå dei dette er ein ikkje åleine om, vi har i forhold til eldre arkeologiske registreringane fem tidfestingar. Den andre jarnalder få funn av hus frå yngre jarnalder her til lands, kokegropa i Bakkedalen er frå denne tida, -det skil altså noko som kan henge saman med at mange stadar har vel 2000 år på desse to attmed kvarandre. Noko som tuftene stått bortimot på same stad i det historiske kan vere til ettertanke i forhold til alt vi ikkje har tidfest klyngetunet (for Vestlandet sin del) – med mange bruk frå dei arkeologiske registreringane. Så kjem Kalnes og gjerne eitt liggande att etterpå. Etterkvar kom også fram frå sjøen, hadde eg så nær sagt, med to identiske syllstein i bruk, under stolpen og det vart ikkje tydelege yngre romartidstidfestingar. Dette er yngste tidfestinga spor etter nedskorne stolpar. Deretter kom timbresto- Figur 4. Bjørke og Åkre. Kjelshaugen ikkje med, lauseleg lokali- Figur 5. Kalnes, Sætre og Finnes. Herifrå kjem eit rikt assorte- sert til ovanfor tunet på Leite som ligg sør for biletkanten. Alle ment av tidfestingar frå eldre bronsealder av. Kart: Arve Eiken vi har av fossile dyrkingslag. Det kan vere at udaterte vene. I frå førhistorisk tid er det pr dags dato kjent stolpar funna på Bjørke ligg på avstand til dagens tun, men nedanfor Nytun. fossile lag andre stadar gir slik tidfesting, vi har prior- den store haugen på Leite kom dei over tufter, ifylgje Strømme som kan representere hus på Viddal, Leira og Åkre, der itert det som ligg djupast, men dei yngre førhistoriske og Standal 1990. Gamletunet, historisk sett, ligg søraust av dei sistnemnde kan vere naust. Når det gjeld mellomalder- dyrkingslaga kan og ha blitt blanda inn i øvre matjord- synste husa på kartet. Bjørke har så langt gitt jarnalderfunn frå slag. Så er det stolephol og hus på Leira i overgongen en og århundra etter er indre Hjørundfjord så heldig at etter Kr.f., medan Åkrefunna er frå dei siste 2500 åra før Kr. yngre romartid/folkevandringstid, samt kokegrop frå her framleis finnst ståande bygg, både timbra og grind. Også på Åkre har ein vore bort i eldre tyfter oppe på bakken. folkevandringstid. Både på Leira, Åkre og Sætre synest Denne ståande og synlege kulturarven er ikkje kvar- Kart: Arve Eiken Nytun. det vere lang kontinuitet i område nytta til busetjing, dagskost i vårt fylke, her væte og mott tærer og alt helst sjølv om ein på Leira gjennom tidene kanskje har flytta skal vere nytt. Men dette rike kapittelet høyrer ikkje til i denne boka.

Figur 2. Yngre steinalder og yngre jarnalder på Skjåstad. Den Figur 3. Raustad og Saure. Utan bautaane, likevel merk konsen- Figur 6. Leira. Frå yngre bronsealder til yngre jarnalder. Kart: Figur 7. Viddal. Funna her er frå eldre bronsealder og oppover i skada Feirvadrøysa kjenner vi ikkje alderen på. Kart: Arve Eiken trasjonen ved Raustadvatnet. Yngre steinalder og jarnalderfunn Arve Eiken Nytun. tid. Her har vi plassert Børøysa, som var ei stor røys på flata sør Nytun. frå Saure. Yngre jarnalderfunnet på Raustad ligg i bakkane om husa på Hole, bortkøyrt på 1920-talet.Uvisst om rydnings- ovanfor det gamle klyngetunet som samla strekte seg nærare røys eller gravrøys, skriv Ragnar Standal (Strømme og Standal vatnet enn tunet som ligg der i dag. Frå Ner-Saure nord om 1988:450). Kart: Arve Eiken Nytun. biletkanten, er ikkje kjent funn. Kart: Arve Eiken Nytun.

106 107 1966). Så den opphavelege plasseringa ville ikkje ha berre seie at ho representerer ein elite eldre enn grava frå Sætresteinen, fornminnet som forsvann? vore tilfeldig, anten den no stod ved offerplassen eller yngre jarnalder der ho vart funnen. ved hovdingens hall. Kan hende var det hit dei søkte Likevel verkar det som om det er i bronsealderen at av Lars I. Ørstavik i si tru når endringar stod føre i livet. Eller var det hit hovdingmakta vert til på Sunnmøre. Grava i Mjelte- dei vart dregne for å få sin dom, eller også stemde for haugen på Giske med sitt fulldekorerte gravkammer må å høyre hovdingens bod? Uansett ville den ha markert me heilt til Skåne for å finne maken til. Der, i Kivik, makt og underkasting, mellom gudar og menneske eller ligg Nord-Europas fornemmaste gravminne frå bron- (Eidshaug) at denne steinen aldri har vore ein biletstein menneska i mellom. sealderen. På Moldtustranda finn me ein stor flokk og fornminne av di spiralspora er alt for lite eintydige. Om no Sætresteinen er granitt, så ser me farmann gravrøyser av bronsealdertype, som klårt ber bod om Men kan det også tenkjast at spiralane på Sætresteinen og hovding i det også, og heilt uavhengig av spiralane. hovdingmakt med evne og vilje til å rå. Gjennom 1000 like gjerne er dei svake fornminna som forsvann, piska For då er hella truleg importert, kanskje frå Rødsand i år i den påfølgjande jarnalderen, skiftar det økonomiske utydlege av sur nedbør og glatta ut av frost? Romsdalen, som har nærmaste granitt-åra. For fjellet på og politiske maktsentrumet rundt om på Nordøyane, Som biletstein hadde den vore ein av tre i heile landet Sunnmøre; ja, Vestlandskysten og heilt nord til Nor- men aldri slik at makta vert liggande inne i fjordane. frå oldtida, og ein av 2 frå bronsealderen, som ville dland er rota av den kaledonske fjellkjeda, og derfor i Fjordhovdingane syns ha vore dei underordna i øykon- ha vore rette dateringa, men ikkje grunna spiralane i all hovudsak gneis. På tung kjøl kom ho nok sigande gens rike, men truleg var dei også viktige medspelarar i seg sjølve. For dei finst i det arkeologiske materialet hit, for frakta dei heller, frakta dei nok anna også i eit det administrative nettet som skulle styrke hans makt heilt fram i mellomalderen (Ørstavik 2007). Frå andre handelssamkvem slik det seinare også har vore. Bakom og hans ære. Slik var nok tilhøva inst i Hjørundfjorden kjelder veit me at folk budde her, den gongen også. skimtar me hovdingens personlege nettverk, kontaktane i bronsealderen også om hovdingen reiste bauta eller Spiralane ville derfor så avgjort ha knytt inste Hjørund- hans langs kysten. Som importert gjenstand, er hella ikkje. fjorden opp til bronsealderens pulserande sentrum, likevel eit fornminne, men utan spiralane, så kan me Kreta, og til legendariske prinsesse Ariane og prins Thesevs, som vann over Minotauren, djupt inne i lab- yrinten under palasset i Knossos. Som del av bronsealderens kulturfellesskap, ville folk her ha delt den same religionen, dei same førestillingane og tradisjonane me kjenner glimtvis frå langt seinare greske kjelder. Saman med spiralane i Vartdals-fjella , ville Sætresteinen ha vektlagt noko vesentleg i bronsealderens religion: Livet, døden og atterfødinga, den årvisse sykliske metamorfos- en i naturen, som dei jordbrukande bronsealder-men- Sætresteinen sine spiralar handfritt krita av Kjell Inge Bjørke. neska observerte og sjølve var ein del av. For det er dette Hella er 134 cm høg og 32 cm tvert over på det breiaste oppe. spiralen symboliserer. Men folket her inne ville også ha Nede er ho 40 cm. Største tjukta varierer frå 16 til 20 cm. vore underkasta det same strikte, politiske regimet, tufta Foto: Lars Ørstavik. på konge og klasse, som også er bakteppet i legenda om Sætresteinen er ei granitthelle med tilløp til 2 spiralar, Minotauren, og som krev total underkasting, og jamvel som etter kvart har vorte tolka ulikt. Såleis skriv Per menneskeliv som offer. Fett: «Dei er svært utydelege, men eg vil tru sikre Sætresteinen var tydelegvis sekundær i lausmassane F nok»(Fett 1975). Sætresteinen verkar derfor i utgangs- aust i gravrøysa på Kvernhusattlega, men korleis den punktet å ha vore det arkeologane kallar ein biletstein. hamna der, veit me ikkje. Ferda kunne ha vore både Etter at granitt-hella har stått ute for ver og vind i lang og kort. Likevel, spiralen er eit fornemt symbol minst eit halvt hundreår, er tolkinga i fagmiljøet no i bronsealderen, reservert dei dyraste bronsetinga, og F-en markerer den omtrentlege funnstaden for Sætresteinen etter Per Fett (1950) Steinen vart funnen sekundært i fyllmassane i den slik eit uttrykk for velstand, elite og makt (Brøndsted austlege delen av ei gravrøys, bygd av rullestein, på Kvernhusattlega på garden Sætre. Foto: Lars Ørstavik.

108 109 Eldre jernalder i indre Hjørundfjord av Bergljot Solberg

Eldre jernalder strekker seg fra ca. 500 f.Kr. til 550 e.Kr. gjort arkeologiske undersøkelser som viser at det har De første 500 årene har fått navnet førromersk jernalder bodd mennesker her inne i fjorden lenge før de eldste fordi det er i dette tidsrommet at jern ble fremstilt for gravene i området, slik det er gjort rede for tidligere (se første gang i vårt eget land (se rammeartikkel) og fordi Kleiva, +++). Men også et arkeologisk funn som kom til det romerske riket ennå ikke var utvidet til Skandina- Bergens Museum i 1940- årene, kan tyde på bosetning. vias nærområde. Det dreier seg om et bryne som ut fra råmateriale og De neste 400 årene, romertiden, har fått navn fordi form kan dateres til eldre jernalder. Det skyldes at en Romerriket nå strakte seg helt til Rhinen, og den ved overgangen til yngre jernalder gikk over fra å nytte kontakten som skandinaver fikk med romerne, både bryner av kvartsitt, som var det vanlige i eldre jernalder, gjennom handel og som soldater i den romerske hær, til å bruke skiferbryner i yngre jernalder. Brynet fra førte til store og viktige endringer i storparten av Saure er nettopp av kvartsitt og 15,2 cm langt. Det er Skandinavia. funnet på Lassegarden, gnr 27, br 1 ved nyrydding av Fra ca. 400 ble Romerriket angrepet fra flere kanter. jord mellom huset og vatnet på Fremre Saure (funnkart Hele folkegrupper flyttet seg tvers over kontinentet i lø- Saure 2). Det ble gitt som gave til museet av Ole Saure pet av noen få år. Den vestlige delen av Romerriket brøt gjennom konservator Per Fett. sammen og ble barbarisert, og nye germanske riker ble Slike bryner var ikke vanlige i graver, men derimot på etablert. De store omveltningene og folkeforflyttingen boplasser og i hustufter. Det er derfor mulig at brynet har medført at perioden ca. 400- 550 har fått navnet kan være fra et boplassområde, men mest sannsynlig har folkevandringstiden. det blitt mistet ute på marka i forbindelse med kvessing I denne omtalen vil det bli lagt vekt på om/hvorvidt av jordbruksredskaper. karakteristiske trekk ved de ulike tidsrom har etter- latt seg spor også i indre Hjørundfjord. Det vil bli Døden, ritualer og gravfunn i jernalderen lagt særlig vekt på å presentere og datere funnene, på I vårt land er graver og gravfunn den mest omfattende å trekke ut hva de kan fortelle om enkeltpersoner og kilden til kunnskap om jernalderens mennesker og sam- ætt, om maktforhold og statussymboler og om kontakt med andre områder. Dersom statusmarkører mangler i enkelte perioder, men er sterkt til stede i andre perioder, kan de tyde på vesentlige sosiale endringer. Mulig boplassfunn fra Fremre Saure I indre Hjørundfjord er storparten av jernalderfunnene fra graver. I løpet av de siste årene er det imidlertid

B9722 Bryne av kvartsitt fra Saure. Illustrasjon til venstre er av høvdingen som var gravlagd i Foto: Mirjam Vikestrand, Sunnmøre museum. Lininghaugen. Illustrasjon av Roger Håndlykken.

110 111 funn, selv om det i dag stadig blir supplert av spor etter Denne gravskikken har ført til at det er funnet få graver har vi en mulighet for å komme fortiden, den døde og område kalt Leikvollen (funnkart 1). Her er det grav- hus og bosetning, noe som sterkt bidrar til å korrigere fra de første 500-600 årene av jernalderen her i landet. vedkommendes slekt et stykke nærmere. er fra både eldre og yngre jernalder. Området er i dag tidligere oppfatninger om når mennesker først slo seg Slik er det også i indre Hjørundfjord. en del av kirkegården til Bjørke kirke. På Bjørkeøyra ned for å bo og dyrke jorda i ulike områder. Få funn av graver fra førromersk jernalder og noe inn Valg av gravsted (funnkart Bjørke 1 eller 6) kan graver ut fra funntype Frem til de siste 30 år ble gravfunnene tolket nokså i romertid førte lenge til oppfatningen at store områder Valg av sted for gravlegging har aldri vært tilfeldig. og form på gravminnet vitne om at de er fra eldre jer- direkte, det vil si gravhaugene ble hovedsakelig sett som her i landet hadde vært folketomme. I de siste tiårene Plasseringen av graven og markering av den, enten med nalder. En siste grav er fra en haug, kalt Lininghaugen. vitnemål om bosatte gårder, der størrelsen på haugene har imidlertid arkeologene tatt i bruk en ny utgraven steinlegging, haug eller røys forteller om hvordan Den lå alene på en høy terrassekant på bruksnummer 3 også antydet sosial status, mens gravgavene kunne av- ingsteknikk. Det er blitt vanlig å fjerne toppjorda med den døde ble synliggjort i landskapet. Gravhaugene ble på Bjørke (funnkart 4). Uten dagens vegetasjon er det speile kjønn og sosiale posisjon. Denne måten å forklare gravemaskin når en skal lete etter spor av bosetning. gjerne anlagt på dyrka mark og som regel nær forhistor- fra haugen vid utsikt over fjorden. graver på har møtt motbør, og i dag mener de fleste at Det har resultert i bosetningsspor som er langt eldre isk bebyggelse og ferdselsveier. Haugene ble ofte lagt ut gravene i tillegg til det praktiske har en symbolfunks- enn de eldste gravene i de ulike områder. mot brinker, på bakketopper eller mindre forhøyinger Gravgavene jon. Det er derfor sentralt å komme på sporet av hvilke Mangelen på gravfunn i de første 500-600 årene av for at anleggene skulle synes og virke større. Haug og Heller ikke valg av gravgaver har vært tilfeldig. Å bære budskap gravene formidler, hva de symboliserer og jernalderen kan imidlertid peke mot noe vesentlig - at røys var med på å markere den døde og vedkommendes frem gaver til den døde har vært en sentral del av den signaliserer. samfunnet kan ha vært relativt likestilt. Kanskje førte ætt, og slik inngå i dens historie og sagn. rituelle presentasjonen før gjenstandene ble plassert i egenproduksjon av jern til at bronsealderens elite I indre Hjørundfjord er graver fra eldre jernalder graven. Hvordan det har foregått, er ukjent for oss, men Branngraver og ubrente graver forsvant fordi den mistet sitt grunnlag for makt. Stor- kun funnet/erkjent på Bjørke. Gravene er fra ulike et par skriftlige kilder kan belyse det. De forteller om Det skjedde store endringer i gravskikken i løpet av mennene i bronsealderen kontrollerte nemlig importen lokaliteter, den ene utgjør et gravfelt nær sjøen på et føremælet, det vil si den rituelle talen til beste for den jernalderen. Fra ensidig å praktisere kremasjon i de om av bronse. De organiserte jakt og fangst som fremskaffet lag 500-600 første årene av tidsperioden, gikk en over pelsverk og huder som var attraktive varer lenger sør i til også å gravlegge den døde ubrent, og brent og ubrent Europa og ledet handelsekspedisjoner til Jylland der de gravlegging fortsatte parallelt frem til kristen gravskikk byttet sine varer mot bronsegjenstander eller barrer av ble innført. bronse. Det har vært diskutert om branngravskikken, som Da jern ble produsert av hjemlige råvarer, falt det startet i yngre bronsealder, kan knyttes til et religions- gamle handelssystemet sammen, slik også elitens makt- skifte. Sikre svar på dette har ingen kunnet gi. Derimot grunnlag gjorde. Nye og mer effektive jernredskaper vet vi at den døde ble lagt på likbålet iført sin egen gjorde det dessuten mulig for små familiegrupper å drakt. Denne tolkningen er basert på funn av nåler, rydde og etablere nye gårder. Så istedenfor at landet ble belteringer og spenner av jern - som ble brukt til å folketomt, har trolig bosetningen ekspandert. holde drakten sammen. Disse gjenstandene var imidler- I løpet av romertiden endret gravskikken seg. I tillegg tid spinkle og utsatt for rust. Etter å ha ligget i jorda i til branngraver ble ubrent gravlegging vanlig. Det ble mer enn 2000 år er det bare i heldige tilfeller de er blitt dessuten vanlig å utstyre den døde med gravgods i både funnet. branngraver og ubrente graver. De gravene som lar seg Etter at likbålet hadde sluknet, ble beinrestene påvise, representerer imidlertid et lite mindretall av de samlet, ofte renset og knust, for så å bli plassert i et kar menneskene som levde i jernalderen. Den store major- og begravd i jorda. Dersom karet var et leirkar eller itet har blitt gravlagt på en slik måte at gravene ikke lar kleberkar, kan restene av det være bevart til vår tid, men seg etterspore i dag. Undersøkelser av gravminner og dersom det var et trekar eller en neverkont, vil karet gravgaver blir dermed også studier av sosiale forhold være tært bort, og det blir nesten umulig å oppdage og relasjoner. Ved å studere hvor gravene er anlagt, graven. Gravene ble riktig nok ofte markert med en hvilken gravskikk som er nyttet, hvilke gjenstandstyper steinkrets eller en steinsetning, men gjennom århun- den døde ble utstyrt med, omfanget eller mengden av drenes løp ble de som oftest dekket av tykke lag jord. gjenstander og - ikke minst - gjenstandenes kvalitet, Leikvollen anno 1894, der en ser den ene gravhaugen. Foto: K. Knudsen, Bergen.

112 113 døde. I Håkon den godes saga blir det fortalt at han ble jernalder fra Sunnmøre kommet opp i 12. Bøe vis- (steinring) og gullring tyder på at i det minste to av Heldigvis gjør Bøe’s nøyaktige beskrivelse av funnene hauglagt med sine våpen, og at det ble mælt over graven er at langt den største mengden gravgull er fra yngre gravene er fra yngre romertid, og tilstedeværelsen av det mulig å finne ut av dette. I 1994 ble det publisert etter hedensk skikk. Også i fortellingen/diktet om romertid, fortrinnsvis fra 4. årh., deriblant gravene fra gullringen kan tyde på at graven har tilhørt en frem- en undersøkelse av norske gravfunn og løsfunn av våpen sagnhelten Beowulf fra folkevandringstiden, går det Godøy og Haram med henholdsvis 311 gram og 625 stående person. fra romertid og folkevandringstid, men vel og merke frem at en sentral del av begravelsen var taler om den gram gull. Det gjør Haramfunnet til det mest gullrike Når det gjelder de sikre funnene, er de fleste gjort på bare av funnene som befinner seg i universitetsmuseene. dødes liv og dessuten sørgesanger. gravfunnet fra Nord-Europa på denne tiden. Leikvollen nede ved sjøen, hvor kirken ble reist i 1919- Funnet fra Ålesund Museum er derfor ikke inkludert i Gravgavene var klart kjønnsdelt. Menn fikk våpenut- Gravhaugen på Bjørkeøyra med gullringen som skal 20. På dette området er to graver funnet i såkalte helle- undersøkelsen. Ved å sammenligne resultatene fra den styr i både eldre og yngre jernalder, mens kvinnene ofte være funnet i 1847, er ikke sikkert lokalisert. Heller kister, en gravskikk som ble vanlig i yngre romer- nevnte våpenundersøkelsen med våpnene fra Leikvol- hadde smykker og annet draktutstyr av bronse, enkelte ikke ringen er bevart. Bøe baserer sin omtale på en tid (200-400) og folkevandringstid (400-550 e.Kr.). len, er det mulig å fastslå hvilket spyd som er funnet ganger også av sølv. I yngre jernalder ble det også vanlig beretning av Nicolay Nicolaysen og Wilhelm Frimann Gravskikken innebar at den døde ble gravlagt ubrent løst i jorda og hvilke som skriver seg fra hellekista. å utstyre menn med redskaper som smed- og snek- Koren Christie i Norske Fornlevninger, og han har med klær og draktutstyr i ei steinbygd kiste dekket av ei I romertid og folkevandringstid inkluderte full be- kerredskap, utstyr til jakt og til jordbruk. Kvinnene fikk tydeligvis oppfattet funnet som pålitelig. Høyst sann- eller flere store heller. Hellekister finnes enkelte ganger væpning som regel en lanse og et kastespyd (spyd med med seg tekstilredskap i både eldre og yngre jernalder. synlig skriver gravhaugen på Bjørkeøyra med gullring på flat mark, men som regel i en haug eller ei røys. Inne mothaker). Som regel hadde spydparet omtrent samme Felles for begge kjønn var kar av ulike slag, enten av seg fra 4. århundre, som er den viktigste perioden med i kista fikk den døde med seg utstyr som varierte etter lengde. To av spydene på Leikvollen, en lanse (Å1671) keramikk eller i mer sjeldne tilfeller av importert glass. gull i gravene, men helt sikre kan vi ikke være. som den døde var kvinne eller mann. Utstyret varierte og et kastespyd (Å1670) er henholdsvis 39 cm og 38,9 Menn og kvinner kunne også få med seg spillebrikker. I I Vikja på strandflaten har det vært en haug som var også etter hvilken posisjon den døde hadde i samfunnet. cm. Det tredje spydet (Å1672) er derimot bare 24,4 cm eldre jernalder gjaldt det både menn og kvinner, i yngre 5-6 meter i diameter og en halv meter høy. Der har også Det var imidlertid bare et mindretall som fikk denne langt. Dermed må de like lange spydene være fra helle- jernalder ble de oftest funnet i mannsgraver. vært en haug og en steinring litt østenfor. Steinring er typen gravlegging som ser ut for å ha vært forbeholdt et kista (funnkart Bjørke 1/3) og det kortere spydet være En begravelse ble ikke avsluttet med brenning av den en gravform som vesentlig er datert til eldre jernalder. sjikt som eide gårder av en viss størrelse og betydning. det som ble funnet løst i jorda på kirkegården. døde eller selve gravleggingen. Trolig har en begravelse På Sunnmøre er registrert en rekke steinringer, men En tredje grav med hellekiste er funnet i Lininghau- Våpenundersøkelsen fra 1994 hjelper også til å datere omfattet langt mer. En runestein fra Tune i Østfold fra bare noen få er arkeologisk undersøkt. En av de un- gen, som ligger høyere oppe på terrassen på Bjørke, på spydet (Å 1672) som er funnet løst i jorda, og spyd- en gang i perioden 200-450 e.Kr. har noen viktige opp- dersøkte viste seg å være fra 4. årh. bruk nr. 3, Bertelgarden. lysninger. Selv om det ikke er full enighet om tolknin- Funnene i Vikja er usikre, men form på gravminne Funnene fra Bjørke er dels kommet til Bergens Muse- gen av hele innskriften, er det enighet om at den avdøde um, dels til Ålesund Museum. Funnene blir her presen- mannen het Wodurid med tilnavnet witanda-halaiban. tert og diskutert etter deres relative alder. Det funnet Tilnavnet betyr ‘han som sørget for brødet’, dvs. han som rommer den eldste gjenstanden, ble innlevert til som drev gården godt og skaffet velstand til sine. Som Ålesund museum (nå Sunnmøre museum) der det fikk de nærmeste arvinger holdt tre døtre gravølet. Innskrif- nummer Å1668-76. Deler av funnet ble gjort i en haug ten dokumenterer at det gjaldt regler for fordeling av som var ca. 10 meter i diameter og som hadde fotkjede arv og at gravøl var en del av tradisjonen. av steiner. Av de åtte gjenstandene som er beskrevet, ble fire funnet i en grav “oppmurt av steinheller”, dvs. en Gravene på Bjørke hellekiste, mens fire var funnet løst i jorden på kir- På Bjørke er det flere gravfunn som merker ut gården kegården. som et svært sentralt sted. Dessverre er ikke alle gravene Funnet ble typebestemt og beskrevet av Johs. Bøe og godt opplyst. Heller ikke alt gravgods er bevart. publisert i Bergens Museums Årbok for 1930. Funnet I eldre jernalder inneholdt rike graver gjerne en omfatter to leirkar, tre spyd, ei øks, bøylen til ei saks, et gullring, enkelte ganger flere. Da Johs. Bøe i 1927 stykke av et skiferbryne og et jernfragment som kan ha publiserte de norske gravfunnene fra eldre jernalder vært en pilspiss. Det er oppgitt at de to leirkarene og to med gullgjenstander, var det på Sunnmøre 10 graver av spydspissene var funnet i hellekista, men ifølge Bøe Å1672 Spydspiss, 24,4 cm lang fra Leikvollen. Foto: Lars Ørstavik og illustrasjon av Ellinor M.Hoff, UiB, etter med gullgjenstander fra denne perioden, et av dem var det ingen opplysninger om hvilke spyd som befant omrisstegning av Per Fett frå 1942. fra Bjørke. Idag er antallet graver med gull fra eldre seg i kista og hvilket som ble funnet løst på kirkegården. Hellekistegrav. Illustrasjon av Roger Håndlykken.

114 115 paret nærmere. For å ta spydet som var funnet løst i typisk “norske”. Bare en håndfull kar er funnet utenfor Det siste karet er av en type som bare er funnet i fire Bjørke 1/1). Om lag 10 meter fra sjøen lå en haug som jorda først, var det ifølge Bøe av en type kalt Nydam, Norge, de fleste i Nord-Sverige som hadde svært god graver. De gravene som lar seg datere, er fra perioden var 5-6 meter i diameter. Selve graven var ei hellekiste. med navn etter et stort våpenofferfunn i Danmark. kontakt med norske områder i romertid og folkevan- 500-550 e. Kr. dvs. noe yngre enn det andre spannfor- Det ble kun funnet et spyd i kista, men det blir opplyst Ifølge den nevnte våpenundersøkelsen tilhører det en dringstid. mede karet. at “det så ut som graven var plyndret før”. Dateringen gruppe kalt By. Spydtypen er datert til yngre romertid, Spannformede leirkar skiller seg fra andre leirkar ved Den nevnte undersøkelsen av spannformede leirkar av graven må derfor baseres på selve spydtypen. mer presist til tidsrommet 250-300 e.Kr. By-gruppen at de har et stort innhold av enten knust kleber eller tyder på at det i hovedsak kun ble gitt ett spannformet Lansen er brukket i tre deler. Formen lar seg likevel er også representert i et funn på Giske. Funnene fra finrevet asbest, noe som gjorde at de tålte varme godt kar som gravgave. Mange hellekister inneholder mer typebestemme. Også dette spydet tilhører gruppen Tve- Giske og Bjørke er de eldste våpenfunn fra jernalderen og kunne brukes som små kokekar. Disse leirkarene enn et leirkar, slik det er tilfelle på Bjørke. Siden det er ito 1. Den er derfor fra samme tidsrom som spydparet på Sunnmøre. Spydet fra Leikvollen kan være fra en ser ut som små spann eller blomsterpotter, har ofte en (Å 1670-71), dvs. tidsrommet 400-450. flatmarksgrav, eventuelt har anleggingen av kirkegården bærehank av jern og rommer gjennomsnittlig ca. 1,5 Den siste våpengraven fra Bjørke er ikke fra Leikvol- fjernet spor av synlig gravmarkering, kanskje også av et liter. Vanligvis er karene dekorert med mønster som len, men er derimot plassert på en høy terrassekant nær mer rikholdig gravgods. viser stor variasjon. Dekoren på de to karene fra graven nåværende gårder på Bjørke. Dette er det første funnet Spydparet, på den annen siden, tilhører en våpen- på Leikvollen er ulik, men hører i hovedsak til samme (B 3005-3009) fra indre Hjørundfjord som havnet på gruppe som kalles Tveito. Lansen tilhører en gruppe gruppe. Det ene karet har dekor som ligner kurvflet- museum. Det må ha kommet til museet noe før 1875, kalt Kragehul, oppkalt etter et annet stort våpenoffer- ting. da det er beskrevet i Aarsberetning for Foreningen til funn i Danmark. Gruppen er delt i to ut fra ulik lengde Liksom for spydene er dateringen av leirkarene avhen- Norske Fortidsmindesmærkers Bevaring for 1875. I på spydene. Gruppen med de lengste spydene kalles gig av presis typebestemmelse og av at kar i de ulike Tveito 1, den med kortere varianter for Tveito 2. Spyd- typegruppene lar seg datere. En undersøkelse av spann- paret (Å 1670-71) hører til den lange varianten og har formede leirkar fra 2008 viser at gruppen med kurvflet- en generell datering til 400-450 e.Kr. tingsmønster foreligger i 12 funn, to fra Sunnmøre, tre Å1669 Det andre leirkaret fra Leikvollen. Foto: Ann Mari Steinkisten inneholdt i tillegg til spydene to leirkar. fra Rauma i Romsdal, fire fra Sogn og Fjordane, to fra Olsen, Bergen museum. De to leirkarene er karakteristiske gjenstander fra Rogaland og et fra Aust-Agder. folkevandringstid. Såkalte spannformede leirkar er Det andre karet fra Sunnmøre er fra Giske. De to en viss tidsavstand mellom spydparet på den ene siden karene er tilnærmet identiske. Det kan tyde på at de er (ca. 400-450) og karene, det ene ca. 500, det andre tilvirket av samme person eller på samme verksted. De 500-550, kan det tyde på at foruten mannen med daterbare gravene med denne typen kar skriver seg fra spydene kan to andre personer ha blitt gravlagt i samme ca. 500 e.Kr. kiste, dvs. at kisten har fungert som et familiegravsted. Går en over til de gjenstandene som er omtalt i funnbeskrivelsen, men som er funnet løst i jorda på kirkegården, dreier det seg foruten det allerede omtalte spydet fra yngre romertid om ei øks, bøylen til en jernsaks, en del ubestemmelig jernfragment, deriblant et som synes å være del av en pilspiss og et skiferbryne. Av Å1674 Øks fra Leikvollen. Foto: Lars Ørstavik og illustrasjon av Ellinor M.Hoff, UiB. disse er øksa av en type som dateres til folkevandringstid, skiferbrynet hører til yngre jernalder, mens pilspiss og saks ikke kan dateres nærmere enn til jernalder. Bergens Museums tilvekstprotokoll heter det at haugen Trolig skriver disse gjenstandene seg fra ulike flatmarks- ble utgravd av eierne, visstnok i to omganger. “Ifølge graver på området. Samlet sett tyder funnene fra Bjørke en efterretning fra sept. 1836 blev samme sommer i kirkegård på at området har vært et gravfelt allerede fra kammerets sist undersøkte del funnet en lerurne fylt senest perioden 250-300 e.Kr. med samme sort grus som i kammeret forresten, men Å1671 og Å1670 Lanse og kastespyd fra Leikvollen. Å1668 Spannformet leirkar med kurvflettings- Enda en våpengrav på Leikvollen er kjent (funnkart på bunnen av urnen lå tre store hestetenner”. Årstal- Foto: Lars Ørstavik. Illustrasjoner av Ellinor M.Hoff,UiB. mønster fra Leikvollen. Foto: Ann Mari Olsen, Bergen museum.

116 117 til en firkantet/rektangulær, flat plate av bronse (fig. 13). En trekantet, langstrakt plate av bronse som avsluttes av en sirkelformet runding har også tilhørt beltet. Det samme har en bronsering. Slike ringer har vært festet til beltet og har tjent til å henge små redskaper på. Det kan B7075 Spydlanse fra Leikvollen. Foto: Svein Skare, Bergen museum. ha vært en pinsett, en syl eller kniv. B3005 Øks fra Lininghaugen. Beltespenner av bronse er bare funnet i en forholds- let 1836 tyder på at den som grov ut den ene del av Foto: Svein Skare, Bergen museum. kammeret må ha vært Ola Jonsen Bjørke (1808-1898), vis liten del av mannsgravene fra yngre romertid og bruker av gården 1831-1861. Hans sønn, Jon Olsen folkevandringstid. Flere av disse gravene er velut- Bjørke (1832-1911 og bruker av gården 1861-92), styrte, noe som kan hjelpe til en mer presis tidfesting av grov senere ut resten av kammeret i haugen. Funnet Bjørke-graven. Ingen av de kjente beltespennene er imidlertid ble deretter “skjenket til museet av herr apoteker Øvre B3006 Spyd fra Lininghaugen. identiske med spenne fra Bjørke, men et par spenner i Ålesund”. Det omtalte leirkaret og hestetennene gikk Foto: Svein Skare, Bergen museum. tapt mens gjenstandene som ble gravd frem av John har sterke likhetstrekk. Beltespennen fra Bjørke har Olsen, fortsatt befinner seg på museet. Mannen har imidlertid hatt et belte som kan bidra til størst likhet med en spennen fra en mannsgrav på Sem, I løpet av de 140 år som er gått siden denne beskriv- dateringen. Mennenes draktutstyr besto i romertid og Grong i Nord Trøndelag. Dette funnet inneholder også elsen ble publisert, har ulike forskere videreutviklet folkevandringstid av beltespenner og enkle bøylespen- et spannformet leirkar som er datert til tidsrommet 475-525. Trolig skriver også graven fra Bjørke seg fra kunnskapen om gjenstandstyper og deres datering. Ofte Lininghaugen, Bjørke. Foto: Lars Ørstavik. ner. Beltespennene finnes både i jern og bronse. De kan det føre til en mer presis datering av funnene og mest forseggjorte er dekorert. De såkalte beltesteinene dette tidsrommet. Den representerer i så fall den yngste våpengraven fra eldre jernalder i indre Hjørundfjord. sette dem inn i en bedre forståelsesramme. ikke med den opprinnelige beskrivelsen av ”En fireegget synes å være en integrert del av beltene, men opptrer Lininghaugen var ikke den eneste gravhaugen i om- Våpenutrustningen fra graven i Lininghaugen skiller Spydspids, 11 Tom. lang, (dvs. 27,94 cm) hvoraf paa først i senere del av romertiden. De er fint tildannete og rådet. På Leitet, bnr. 5, har det vært en haug som var seg fra våpnene i gravene på Leikvollen. I stedet for Skaftholderen 4 Tom (dvs. 10,16) Den er usædvanlig slipte, spissovale steiner av kvartsitt. De har en innfat- ca. 10 meter i diameter. Den var bygd av stein og jord. kombinasjonen lanse og spyd med mothaker besto smal og alle 4 Egge ere lige brede”. Fortsatt kan det ningsfure som viser at de har sittet i en festeanordning Haugen er nå borte, men tuften av den er urørt. Det våpnene i graven fra Lininghaugen av en lanse og ei øks. observeres at spydet er såkalt firegget, men derimot ikke av metall. Funn med rester av hele beltet viser hvordan er ikke funn fra haugen, som derfor ikke kan dateres Øks ble en del av våpenutrustningen i folkevandring- om det nederste stykket representerer en fal. Det som steinene har vært festet. De bevarte praktbeltene inne- nærmere enn til jernalder. stiden. Øksene i eldre jernalder var smale med et rundt derimot kan fastslås er at hvis den opprinnelige beskriv- holder også en liten bronseeske av samme form som Det neste spørsmålet blir – hvor er kvinnene? Det eller tilnærmet ovalt skafthull. Partiet bak skafthullet var elsen av en fire tommer lang fal er korrekt, kan spydet beltesteinen. I den har det trolig vært oppbevart knusk er ikke funnet draktspenner brukt av kvinner eller kompakt, tykt og hammerlignende. Våpenundersøkels- ikke tilhøre Fett’s type R. til opptenningen. Beltesteinene oppfattes vanligvis som tekstilredskaper i noen av gravene fra Bjørke fra eldre en fra 1994 omhandler ikke øksene. Økser ble imidler- Når en studerer spydene fra folkevandringstid, viser ildslagningsstein der det er brukt et ildstål, dvs. et tynt, jernalder. Det kan tyde på at det kun har vært menn, tid inkludert i Per Fett’s studie fra 1940. Inspeksjon av det seg at bare to grupper egentlig har fal, de fire andre sylformet redskap av jern, som ble furet eller slått mot som familiens overhoder, som har fått en prestisjefylt øksa fra Lininghaugen viser at skafthullet er mer ovalt gruppene har bare en kort falåpning. De to gruppene kvartsittsteinene for å lage en gnist. gravlegging. enn rundt, noe som kan tyde på at den er fra den siste med fal er Tveito 1, som tidligere er beskrevet, og Selve beltet i graven fra Lininghaugen har nok vært Det er imidlertid tegn på at gravskikken for menn og halvdel av folkevandringstiden. gruppen kalt Snartemo. Snartemospydene har blad som av lær og er for lengst forsvunnet. Til beltet har det kvinner har vært ulik, noe som gjør det mer vanskelig Spydet fra Lininghaugen er i dag dårlig bevart. Ingen er firegget, men i tillegg en utvidelse av nederste del av imidlertid vært festet en beltestein av kvarts. Denne å oppdage kvinnegravene. En undersøkelse av gravene av bitene passer til hverandre, og det er usikkert hvor bladet, noe som ikke er nevnt i den opprinnelige fun- beltesteinen skiller seg fra de fleste funn av slike steiner. fra yngre romertid og folkevandringstid fra Gloppen i på spydet de tre ytterste bitene på fotografiet hører til. nbeskrivelsen. Slik spydet ser ut idag, lar spydet seg ikke Den har nemlig ingen spor etter riper forårsaket av jern Sogn og Fjordane og Voss i Hordaland viser at kvinne- Spydet må ha vært dårlig bevart allerede på 1930 tallet typebestemme, men det er sterkere grunn til å knytte ripet mot steinen. Dette kan tyde på at beltet har vært graver var best representert når det gjaldt branngraver, da arkeologen Per Fett undersøkte de norske våpen- det til Snartemogruppen enn til de andre spydtypene fra et praktbelte, der steinen hovedsaklig var en pyntestein mens det motsatte var tilfelle for menn. Alle manns- funnene fra folkevandringstiden. Fett plasserte nemlig folkevandringstid. I så fall peker det mot en datering til som ikke kunne tas ut av beltet. graver med våpen representerte ubrent gravskikk. Dette spydet i en type han kalte R. Denne typen har knapt yngste folkevandringstid. I graven fra Bjørke er det i tillegg til beltesteinen også noen fal, bare en falåpning på 2-4 cm. Dette stemmer bevart en beltespenne av bronse. Selve spennen er festet samsvarer med våpengravene fra Bjørke. Kanskje kan

118 119 enkel lanse – øks og skjold. hestetenner i graver fra både eldre og yngre jernalder. Ingen av våpengravene fra Bjørke kan plasseres i grup- Det er usikkert hvordan dette skal tolkes, men det blir pen med høyest rang. Graven med bare en lanse er klart gjerne satt i sammenheng med kult og religiøse fester. den enkleste, men det er usikkert om denne graven har Menneskefigurer avbildet på noen små gullblikk (kalt vært plyndret i gammel tid. De to andre gravene har to gullgubber), der de eldste er datert til folkevandingstid- våpen hver, men sammensetningen er ulik. Den eldste en, er tolket som norrøne guder. Dermed må disse ha har to spyd, den yngre en lanse og øks. Forskjellen i blitt dyrket allerede i folkevandringstiden. Åsatroen var sammensetning kan derfor skyldes tidsforskjell. Dersom basert på blotet, offeret som skulle blidgjøre gudene, og B3007 Beltestein av kvartsitt fra Lininghaugen. Foto: Svein en skal skille ut rangforskjeller mellom de to gravene må som symboliserte kontraktsforholdet mellom mennesk- Skare, Bergen museum. det bli ut fra det øvrige utstyret – særlig at belteutsty- er og guder. mangelen på kvinnegraver i indre Hjørundfjord skyldes ret i graven fra Lininghaugen kan tyde på en mann av Håkon den godes saga er en viktig kilde til fenomenet at branngraver, der gravgodset er brent og fragmentert, forholdsvis høy rang. blot. I blotet ble et dyr - fortrinnsvis en hest - ofret og er langt vanskeligere å oppdage og erkjenne enn graver Hvilke funksjoner hadde rangpersoner i eldre jer- tappet for blod. Blodet ble samlet i spesielle kar kalt Funnkart Saure. Funnsted for bryne av kvartsitt. som er funnet i ei hellekiste? nalder? De var familiens/ættens ledere i lokalsamfunnet lautboller, mens hestekjøttet ble kokt og spist under Som nevnt, kan de to spannformede leirkarene fra og representanter i forhold til ledere i andre områder. festen. Kanskje kan rester av hest i graver antyde at hellekisten på Leikvollen representere separate gravleg- Dette innebar trolig både militære, juridiske og kultiske den døde har hatt en viktig funksjon knyttet til blot og ginger. Spannformede leirkar opptrer i både manns- og funksjoner. blotfester? I så fall vil den gravlagte i Lininghaugen ha kvinnegraver. Det kan derfor godt tenkes at et eller beg- I indre Hjørundfjord er det sparsomt med materiale hatt en sentral posisjon i både det militære hierarki og ge kar representer kvinner, men uten ytterligere funn av som kan avspeile de to siste funksjonene. Det blir da i kulten. Det vil i så fall plassere ham som den lokale smykker eller tekstilredskaper blir det et spørsmål som viktig å trekke frem opplysningen om at det i helleki- høvdingen i indre Hjørundfjord i tiden rundt 500. ikke kan besvares. sten på Lininghaugen ble funnet et leirkar som inne- Mannen vist på side 108 representerer en slik stormann. hold tre store hestetenner. Her i landet er det funnet Fremstillingen av ham er basert på våpen og belteutstyr Gravfunnene - en refleks av roller og so- i Lininghaugen. sial posisjon Dette er ikke spesielt underlig. Gullringen i haugen Den ulikhet som gravfunn fra samme tidsrom viser, på Bjørkeøyra, de tre våpengravene i hellekister, foruten anses å avspeile reelle forskjeller i samfunnet. Det anses løsfunnene av spyd og øks, som høyst sannsynlig også Funnkart Bjørke (Leikvollen). Graver både fra eldre- og yngre dermed som lite sannsynlig at en person med lav rang representerer graver på Leikvollen, peker Bjørke ut som jernalder. ble begravd med rikt gravgods og ruvende gravminne. et sentralt sted allerede i yngre romertid og gjennom I indre Hjørundfjord inneholder alle de sikre grav- folkevandringstid. funnene våpen. Nærvær av våpen er en anerkjent Etableringen som sentralt område har trolig skjedd indikator på at den avdøde var en mann. Det gjelder gradvis, basert på kontroll av viktige ressurser og mann- for hele den perioden hvor våpen inngikk i graver, det skap. De basale ressursene har vært jordeiendommer. vil si fra romertid til utgangen av vikingtid. Men våpen Jordbruksland og utmarksressurser var nemlig en av og sammensetningen av våpenutstyret kan også ha bærebjelkene for makt allerede i eldre jeranlder, slik det ytterligere informasjon. Våpensammensetningen kan har vært senere gjennom historien. for eksempel avspeile avdødes rang innenfor et militært Gården var ikke bare en produksjonsenhet, men hierarki. ættens ankerpunkt og selve grunnlaget for sosialt liv. I yngre romertid besto våpengraver av høyeste rang Lokaliseringen av gravhaugene nær tunet tyder på at sverd, to spyd og skjold. Graver med mer beskjedent det har vært viktig å understreke ættens eierforhold til utstyr indikerer en lavere rang. I folkevandringstiden er B3008 og B3009 Beltespenne og endebeslag med ring av bronse gården. Gravgavene gir et noe mer nyansert inntrykk av Funnkart Bjørke. Sirkelen i Bjørkefjæra syner funnstad av graver av høyeste rang utstyrt med sverd, spyd – ofte en fra Lininghaugen. Foto: Svein Skare, Bergen museum. personene selv og deres hovedfunksjoner. gullring.

120 121 Jern medførte vidtrekkende endringer

Opphavsområdet for den eldste jernutvinning (skravert med rødt) og spredningsveier vest, nord og østover (piler). Kart: Lars Stenvik.

Jernutvinning og fremstilling av jernredskaper og våpen med å skille avfallsstoffene (slagget) fra malmen skjedde representerer en av de store materielle endringer og i selve sjaktovnen som var bygd opp av leire og steinhel- fremskritt i vår forhistorie. Sammenlignet med bronsen ler. For hver brenning ble ovnen fylt med ved som det som måtte importeres langveisfra, kunne jern fremstilles ble satt fyr på. Deretter fylte en på med vekselvis malm av råvarer i vår egen natur. Jernet ble derfor det første og tre. Etter hvert som treet ble forkullet og brant opp, alminnelige bruksmetallet. seg massen nedover. Når temperaturen ble høy nok, I områdene øst i det nåværende Tyrkia lærte menne- rant slagget ned i gropen, mens jernet ble liggende igjen sker for første gang å utvinne jern i det andre årtusen høyere oppe og klebet seg sammen i en klump. Dermed før Kristi fødsel, men det tok henimot tusen år før hadde en råmateriale for redskaper av ulike slag. kunnskapen om jern og jernutvinning nådde Skandi- Dette kan synes enkelt, men i praksis har det vist seg Kjell Inge Bjørke markerer den minste gravhaugen. Funnkart 1/1. Foto: Lars Ørstavik. navia. Det skyldes for en stor del lange avstander, men å være komplisert. Tallrike forskere har ikke maktet å også at kunnskapen i en lengre periode ble forsøkt kon- fremstille like mye jern i en brenning som en klarte i trollert. Sist, men ikke minst, skyldes det at det å vinne eldre jernalder. Det betyr at å omdanne myrmalm til ut jern fordrer kunnskap og stor praktisk ferdighet. smibart jern fordret stor innsikt og erfaring. Kontroll Omkring 1300-1200 f.Kr. lærte mennesker sør og øst med temperaturen var en avgjørende faktor. Det gjaldt for Skandinaiva å fremstille jern fra malm. I Skandi- å få temperaturen så høy, ca. 1200 °C - at avfallsstoffene Foto: Lars Ørstavik. navia tok en derimot myrmalm som råvare, i seg selv i malmen, slagget, smeltet. Samtididig måtte tempera- en nyvinning. Jernmalmen i myr må først lokaliseres. turen aldri kome nær 1538 °C, for da ville jernet smelte. Bleggøks fra Viddal Rød farge på myren er et kriterium, den røde fargen Resultatet ville bli at jernet ikke var smibart. Et av funnene fra Viddal (Å 631) har en form som ligner mye på økser fra eldre jern- er rust. Når en stikker et spett ned i myren skal det Jernutvinning og spredningen av jernet har hatt sterk alder, men som likevel skiller seg fra disse. Dette fordi øksa er uvanlig lang, noe som komme knaselyder. Myrmalmforekomstene opptrer innvirkning på samfunnsutviklingen, både lokalt og er karakteristisk for såkalte bleggøkser (gammelnorsk bleigr). Bleggøkser er vanske- gjerne som små, rustbrune klumper. Etter at malmen regionalt. I bronsealderen hadde kontroll over import lige å datere, da de som oftest er funnet alene eller kun sammen med andre udaterte var lokalisert, måtte den graves opp og tørkes, helst også og omsetning av bronse vært et vesentlig grunnlag for gjenstander. Likheten med eldre jernalderøkser tyder imidlertid på at de skriver seg fra Her låg den største gravhau- røstes (brennes på åpent bål) for å fjerne alt kjemisk elitens maktposisjon. Det var derimot vanskeligere å denne perioden. Bleggøkser ble fortrinnsvis brukt til å kløyve stokker. På Viddal var gen litt utenfor og innenfor bundet vann og organiske stoffer. Deretter ble malmen ha kontroll over produksjonen av jern, da råvarene det trolig bruk for slik redskap, for ifølge navneforskeren Oluf Rygh er gårdsnavnet dagens gjerde. Funnkart 1/3. finknust. Den videre prosessen (reduksjonsprosessen) som var nødvendig for å fremstille jernet, fantes mange avledet av viðr som betyr skog. Foto: Lars Ørstavik.

122 123 Før leiren kan brukes, må den renses, gjerne ved siling stilles på samme måte som annen keramikk. Ved å ob- steder. Dersom en hadde kunnskap og arbeidskraft, -ard og -sigd bidro til mer effektivt jordbruk og dermed der de største partiklene fjernes. Generelt er leiren så servere hvor karene var skjøtt og ved å eksperimentere var det mulig å lage jern. Jern har derfor blitt kalt det til økt bosetning, og åkerbruk og husdyrhold fikk en plastisk at den krymper opptil 10 % når den tørker. med fremstillingsmåter, har man kommet frem til at demokratiske metallet. mer dominerende plass. For å hindre denne krympingen kan leiren blandes med leiren har blitt kjevlet ut til en tynn leiv som så ble lagt Jernet markerte et klart tidsskifte i vårt land, først og Det er riktignok funnet få jernredskaper fra før- andre materialer. De spannformede leirkarene ble laget rundt en form av tre for så å bli skjøtt sammen i sidene. fremst teknologisk, men også samfunnsmessig. Det at romersk jernalder her i landet, men da en ikke lenger av leire som var ”magret” (gjort tørrere) med knust kle- Bunnen ble satt på til slutt, og så ble karene dekorert så utbredte råvarer som myrmalm og trevirke kunne finner større redskaper av stein i denne perioden, må vi berstein eller med finknuste asbestfibre. Kleberstein ble opp ned, med kammer, pinner og stempler, eller med utnyttes til fremstilling av redskaper og våpen som var kunne anta at redskaper av jern var blitt vanlige. knust til pulver før det ble blandet med leiren. Karene fingre og negler. Det er vist at ved å trykke eller risse inn bedre og laget av langt lettere tilgjengelige råvarer enn som er blandet med kleber har ofte en grå, grafittaktig dekor på karets vegg ville den utvide seg. Leira løsnet bronsegjenstandene, førte til en betydelig utvidelse av overflate. Asbesten derimot ble revet opp og blandet dermed lettere fra blokken. Mange kar fikk også et jern- ressursgrunnlaget. Økser i det nye metallet gjorde det med leiren. Asbestfibrene synes i godset som lyse fliser bånd rundt kanten med en bæreinnretning som gjorde lettere å rydde skog og øke jordbruksarealet. Jerngrev, eller tråder. at de kunne bæres. Spannformede kar skiller seg fra all annen samtidig Tørkingen av karene har trolig tatt flere dager, keramikk ved en meget høy andel magringsmateriale. avhengig av årstid, temperatur osv. Den siste prosessen, Bare 20-25% av karet består av leire, mens hele 65- brenningen, forutsetter som regel en tørkeovn. Det gir 80% utgjør magringsmateriale. Det viser at det ble keramikeren bedre kontroll over temperaturen. En un- bare tilsatt så mye leire at karet kunne henge sammen. dersøkelse av temperaturen for å brenne spannformede Spannformede leirkar Både asbest og kleber gjør at karene tåler varme godt. kar viser at temperaturen varierte mellom 550 – 800°C, De kunne med andre ord plasseres på ildstedet slik at normalt mellom 700-800°C. innholdet kunne varmes eller kokes. Undersøkelse av en lokalitet på Mo i Ørsta viser at i På landsbasis er ca. 45 % av karene magret med as- et lite hus som trolig var et verksted datert til 380-210 Fig.6 Å1668 Spannformet leirkar med kurv- best. Distribusjonen av kar magret med asbest er uttalt f.Kr., var det spor etter en mulig tørkeovn. Det vitner flettingsmønster frå Leikvollen. Foto: Ann Mari regional. Kar magret med revet asbest dominerer i Sogn om at teknikken var kjent allerede i førromersk jern- Olsen, Bergen museum. og Fjordane, Møre og Romsdal og Nordland, og begge alder. de spannformede leirkarene fra Bjørke er magret med Det har vært diskutert om de spannformede karene asbest var husflidsproduksjon eller om det fantes spesialiserte Asbest er funnet i flere deler av landet, men hoved- verksteder som produserte for et større marked. Haakon Spannformede leirkar er en spesiell type kar som i all Spannformede kar er relativt standardiserte. De ser ut tyngden i Nord Norge og på Sunnmøre. Vanligvis Shetelig hevder at karene (i hvert fall de yngste og best hovedsak bare er funnet på norsk område. Her i landet som små spann eller blomsterpotter, har ofte en bære- opptrer asbest i grenseområdene for olivin-, serpentin-, utførte) bærer preg av håndverksmessig kyndighet og er de forholdsvis sjeldne på Østlandet, mens de på Sør- hank av jern og rommer gjennomsnittlig ca. 1,5 liter. talk- og kleberlokaliteter. at det derfor ikke kan være snakk om småindustri til og Vestlandet er svært tallrike, og er utbredt videre Formen varierer fra rettvegget til lett buket. Dekoren Den vanligste asbesttypen her til lands er krysotil, eget behov. Han forestiller seg at det, i nærheten av nordover, helt til Troms. De eldste karene er datert til er derimot variert. Det gjør det mulig å dele karene i en type serpentin-asbest som kan opptre sammen med de beste råvarene, fantes ”fabrikker” som produserte tiden rundt 300 e.Kr., de yngste til tiden omkring 550 grupper og typer med en relativt presis datering. serpentinitt og olivinstein, bergarter som er særlig kjent leirkar og distribuerte dem utover landet. Bøe støtter e.Kr. Det som skiller spannformede kar fra annen keramikk fra Møre og Romsdal. Asbesten fremstår som glatte, hans tanke om at handelen har vært viktig for sprednin- Ved overgangen til merovingertid (ca. 550) opphører er sammensetningen av massen karene er laget av. Leire fettaktige årer i disse steinsortene. En har ikke kon- gen av leirkarene, en teori også Rolfsen slutter seg til. all leirkarproduksjon, inkludert av spannformede er utgangspunktet for fremstillingen. Langt fra all leire krete opplysninger om hvor det ble hentet ut asbest I sin avhandling ”Båtnaust på Jærkysten” påpeker han kar, her i landet og den ble ikke tatt opp igjen før på er gangbar, den må ha spesielle egenskaper – helst være på Sunnmøre, men et stykke asbest av lys grågul farge at karene som ble funnet i nausttuftene har gjennom- 1700-tallet. Spannformede kar er funnet i både manns- finkornet. Den geografiske fordelingen av finkornet er innlevert til Bergen Museum (B 13256). Stykket er gående bedre kvalitet enn de som er funnet i hustuftene og kvinnegraver, i hustufter, nausttufter og i huler og leire varierer. I Møre og Romsdal er de eneste kjente funnet på Sandeggane i Ørsta ca. 1200 m.o.h. i samme område. Han konkluderer med at karene kan hellere der folk har oppholdt seg. En landsdekkende forekomstene på øyene Haram og Giske. I Sogn og Den store innblandingen av asbest og kleber i leiren ha vært en ettertraktet handelsvare. studie av gravfunn med relativt vel bevarte spannforme- Fjordane er der forekomster enkelte steder i Nordfjord, gjorde at de spannformede karene ikke kunne frem- de kar omfatter ca. 1000 graver. langs Sognefjorden og i Luster. Neste dobbelside: Høvding med langspyd på Leira har eit vakent auge utover Hjørundfjorden. Illustrasjon Roger Håndlykken. 124 125 126 127 Frå våpengny til demokratisering Merovingartid 550 – 800 e. Kr av Lars I Ørstavik

Dei to første hundreåra av yngre jarnalder kallast og «ikke hørt til normalutstyret, verken i merovingertid merovingartid , og perioden er oppkalla etter den eller vikingtid»( Hagen 1983). I tillegg har der vore eit dåverande franske kongeætta, merovingarane. For dei, skjold, så omframt sverdet, skil væpninga seg lite frå den som gav perioden namn, meinte nemleg at perioden sitt følgjande vikingtida. Den kraftige dominansen av våpen B9826 merovingartidsspyd frå Viddal. Fal og odd er skadde. Lengd 41,8 cm og breidda er 10 cm. Fotografert i utstillinga ved Sun- hovudvåpen, saksa (eit einegga sverd), var ein frankisk i funna tyder på ein våpenglad og krigersk mannskultur, nmøre Museum. Gåve frå Elling Viddal. Foto: Lars Ørstavik. impuls, men i ettertid har ein funne ut at opphavet i Hjørundfjord som elles i Noreg. til saksa helst må søkjast hos nomadefolk på steppene Denne endringa i våpenmengda er likevel berre eitt pesten. Pesten skal ha breidd seg frå Aust-Europa i 540 jarnalder. i Asia. Sjølv om øksa også er kjend mot slutten av av mange brå omskifte ved overgangen mellom eldre og -541, og med stadige oppblussingar rådd grunnen heilt Samstundes ville eit handelssamanbrot også heilt folkevandringstida 400-550, så er det første no ho vert yngre jarnalder, og som mange granskarar har sett som fram til 622. Men samanliknar me med Svartedauden klart ha truga fundamentet og strukturen i øykongens ein fast del av våpensettet. Spydet er enno med, langt resultat av ei klimaforverring på 530 talet, som vart et- vel 700 år seinare, som truleg halverte folket i Noreg, og rike (sjå Fornminnet som forsvann), og nye område og og tungt, men pil og boge har ikkje vore fullt så vanleg, terfølgt av ei av dei store katastrofane, den justinianske skapte eit demografisk daudvatn på 200 år, får me pro- nye ætter ville ha kome i fokus, som på Borre i Vestfold blem med å forklare den sterke ekspansjonen i be- på 600 talet (Solberg 2012). Tankevekkande er likevel Her ser vi frå Viddal med Bjønnaåkeren og Dalsåkrane. Foto: Lars Ørstavik. folkninga, som no slo ut i eit indre landnåm og ein Lotte Hedeager(1992) mfl. sine teoriar om at nedgangs- overskotsprega økonomi. Bakgrunnen var truleg fenomena i gravfunna skuldast at makta var konsolidert, ålmenngjeringa av jarnet, og den raske utviklinga i og at leiarane derfor ikkje på same måten hadde trong jarnteknologien. Lars F Stenvik (1994) har påvist for for å vise makt med prakt. Spørsmålet er likevel om Trøndelag at no kunne 2 mann produsere like mykje dette er teoriar for Hjørundfjord, som nett når det gjeld jarn, som 15 før (1994). maktstruktur og politisk tilknyting, kan verke å vere i Nedgangen i funn rundt 600, også på Sunnmøre, har ein overgangsfase i merovingartida, meir enn nabobygda derfor truleg andre årsaker enn pest. Ei betre forklåring Ørsta og på Vartdal- stranda (Ørstavik 2004). er nok dei kaotiske politiske tilhøva på kontinentet etter Så korleis spore makt? Tradisjonelt har det vore gjort det Vestromerske rikets fall i 475, som førte til saman- gjennom våpenfunn, gravlegging og gravfunnas saman- brot i handelen med dei gamle romerske provinsane. setjing. Berre dei som representerte eigarskapet til jorda, Dette er i funna tydeleggjort gjennom ny gravskikk. For verkar å hatt rett til gravlegging, og slik markerer også på sikt vart handelsbrotet ein ekstra tilskuv til å legge gravene fordelinga av samfunnets viktigaste ressurs, i grava slikt ein hadde på garden, og som kjenneteik- jorda. Slik lar både våpenmakt og økonomisk makt na avlidne i yrke og stand. Dei etter kvart rike funna seg delvis etterspore i funnmaterialet, og våpenfunn og opnar opp for oss eit breiare innsyn i dagleglivet i yngre graver blir derfor dei viktige funntypane for å forstå jarnalder (550-1066) enn for tidlegare tider. Denne endringane i vårt område. Bjønnaåkeren gravkulturen fekk i dei siste hundreåra av jarnalderen stor spreiing i Noreg, geogra- Stor-Bjørke fisk og sosialt, og toppar seg i praktfunna frå vikingtida. For Hjørundfjord har om lag ¾ av alle våpenfunna i Dalsåkrane Opphavet til gravskikken er truleg austskandinavisk, noverande Ørsta kommune i merovingartid. Det er så men den omfattande spreiinga og utviklinga her til markert at det må ha ei anna forklaring enn ei tilfeldig lands gjer den likevel til eit særnorsk fenomen i yngre overrepresentasjon i funnmaterialet. Frå Nordang har

128 129 vaks skog til å bygge av. I gardsnamnet Raustad, lar første oppsitjaren, Raud, seg finne att, eller er det tvert om fargen, som viser til raude, jarnrike myrer her? På Sætre, rett over Bjørkevika kan namnet tyde på at dei i si tid hadde heimesæter. Her kinna dei smør og ysta ost utover tidleg-sommaren medan produksjonen var på sitt høgste. Stor-Bjørke var såleis ei omfattande verksemd, og må Å1042 c knivblad, 17c cm lang «hvorav 7 cm på tangen», funne ha hatt bruk for ei mangslungen ekspertise, og jamvel i grav på Finnes no i Ålesund Museum. Tangen peikar ned til ekspertar, slike som t.d. skomakar og smed. Fleirtalet av venstre. Del av eit større funn som omfatta sverd og øks. Gåve frå dei som drifta godset, var likevel ei blanding av trælar gardbrukar Ole Finnes. Foto: Lars Ørstavik. og leiglendingar, slik det er kjent frå seinare. Trælane var ufrie, og heldt nok til i eigne bygg på hovudgarden, Bygdesmeden frå yngre jarnalder har blitt sjølve sym- medan leiglendingane var frie, og helt til på dei jord- bolet på jarnet sin revolusjon. Allereie i merovingartida stykka dei leigde (Solberg 2014). I tillegg har hovdingen er der ei sterk auke i jarnproduksjonen, som gjer jarnet nok hatt det som sagalitteraturen kjenner som huskarar, meir tilgjengeleg enn før, og relativt billeg. Dette gjer eit lite, væpna følgje. jarnet til ein viktigare innsatsfaktor i jordbruket, som så Fleire gongar i året må det ha vore trong for å sende opplever ein produksjonsauke, som i sin tur medverkar varer ut i marknaden, eller vart alle varer henta av Måsesteinane Finnes. Her låg B9738 « i Bøekra , rett opp frå Måsesteinane, ei 25 meter frå stranda» og Å1042 15-20 meter syd for. Den var også ei flatmarksgrav, men her var den døde dekt av ei helle. Foto: Lars Ørstavik. øykongens førsleskuter fordi berre han hadde rett til å drive handel? Dette vel fungerande menasjeriet var i me eit nesten komplett våpensett med sverd, øks og Om mykje, for ikkje å sei det meste av Åkre, hadde siste konsekvens ein manns ansvar, så derfor rådde det spyd, som det einaste i Hjørundfjord. Var det kan hende vore dyrka og arda den gongen, så hadde det vore trong ein manns vilje, og ein manns lov. Når så utfordringa her fjordhovdingen no sat, og ikkje på Bjørke, som i for mykje folk i onnene, vår og haust, særleg innhaust- kom, truga ho derfor både mannen og menasjeriet. folkevandringstida? Så kva var tilhøva inst i fjorden? inga er ofte tidskritisk, for både regn og kulde kan Ved inngangen til merovingartid har Stor-Bjørke truge. Elles måtte dei ha hatt store bygningar til å lagre Funna nok strekt seg frå Viddal til Bueide, og omfatta alt av dei turre kornbanda i, for dryfting og maling kunne dei Viddal er eit samansett naturnamn, som kan ha vore til inste Hjørundfjord, for konsentrasjonen av gravene meir ta etter kvart. Med handkvern om so var(Aakre før nokon slo seg ned der fast. Hole er yngre, så i mer- på sjølve Bjørkegarden i folkevandringstid tilseier det. 1843). Dei har truleg sådd bygg, havre og kanskje kve- ovingartida var der nok berre ein stor gard. Frå Bjøn- Stor-Bjørke var såleis eit veldig godskompleks, som ite, som var vanlege kornslag den gong, det siste meir naåkeren på Viddal har me eit spyd, langt, breitt, tungt truleg baserte seg på fjordfiske, fedrift, jakt, åkerbruk, vanleg på Austlandet enn her i vest. Kvart slag hadde sin og mest utan ryggribbe, meir så ein skulle tru det var ja, jamvel sanking om hausten, og kanskje også utførsle åker eller åkrar. Ei pollenanalyse ville kunne ha avslørt meint for bjørnejakt heller enn strid. Tradisjonen knyter av ved, trelast og kan hende jarn også. Eit velkjent forholdet mellom dei. Elles dyrka dei nok lin på eigne funnstaden til bjørneplaga, men kan det også tenkjast knippe aktivitetar frå seinare tider, men, som ikkje er åkrar, men også hamp, grønsaker og urter, dei siste helst at opphavleg heitte åkeren oppatt etter rudningsman- like lettspora, av di omtrent alt er organisk og lett forg- til medisinsk bruk, men også som krydder i maten, som nen, Bjørn, og at me her ser i hælkappene på ein av dei jengeleg. Likevel, frå Viddal, Leira, Sætre og Åkre finn til dømes med kvann. Lauken er både kjend frå gamle verkelege gamle-karane på Viddal? Likevel, ein kosteleg me spor etter åkrane deira, og Åkre tyder nett det, åkrar. innskrifter og Snorres forteljing om slaget på Stiklestad, ting den gong, og eit tydleg vitnemål om at utkoma var For ifølge Rygh, så er det avleidd av fleirtalsforma, og eit der eit inntak av lauk måtte til for å avgjere om pil og større enn trongen, slik at der var eit overskot å byte til lappeteppe av åkrar er det derfor, som gøymer seg bak spyd hadde nådd inn i innvolane. seg for. Bytet trong ikkje ha vore langt av leid heller et- namnet Åkre. Så seint som i 1860 åra var der 10 åkrar Viddal eller ved - dalen røper kvar dei henta veden, og tersom der var smed på Rekkedal i Bondalen i merovin- med eigne namn (Strømme og Standal 1990). her var det kan hende mykje bjørk og or, men i Morka gartida. Segna kjenner han som Gosse Rekkedal. Bjørnejakt. Illustrasjon av Roger Håndlykken.

130 131 ringa, nemleg befolkningsauke, men treng det ha vore erer at slektsleiarane der seig attende i bondesamfunnet, slik over alt? Dette var i førre hundreåret ein mykje og mista si framskotne stilling. Kan hende var dei, om brukt forklaringsmåte, som i våre dagar er trengt i bak- enn på ny vis, allereie underordna bjørkehovdingen? På grunnen av eit knippe nye modellar. Det er mest so, at Leira og Viddal er der også våpenfunn frå den påfølg- om Hjørundfjord er avleidd av hjorr (sverd), så var det i jande vikingtida, som må tolkast slik at slektsleiarane desse kampens år at Hjørundfjord gjorde seg fortent til der hadde ein framskoten plass og øvde press jarnalder- B9738 einegga sverd frå merovingartid. Funn frå grav ved Måsesteinane, Finnes. Foto: Svein Skare, UiB. namnet, gjerne frå dei som budde rundt og var vitne til en ut. Korkje politisk eller økonomisk makt var derfor til sosial utjamning. Bygdesmeden smidde endringar i sjøen, vart der på Finnes funne to graver, som er daterte oppflòtet. samla og eintydig lenger inst i Hjørundfjord. samfunnet, kan ein mest seie, og fleire må ha kravd sin til merovingartid. I kvar av gravene låg der einegga Tydelegvis har gamal makt og styringsstruktur vorte Dette må også hatt juridiske implikasjonar, utan at rett. Vår mann på Viddal er helst å sjå som ein renning sverd, i den eine jamvel øks og piler. Elles var der i båe sett under press. Mest truleg er det yttergrensene i me kan vere meir uttømande på det enn å seie at sidan av denne nye tida. gravene nokre småreiskap. På Sætre vart det i det Per øykongens rike me ser kollapse i Hjørundfjord, som ein der no var 5 kjelder til juridisk forståing, der det før Frå Viddal, åtskilt med ei rasfarleg strand imellom, Fett kallar «bronsealderrøysa» funne eit einegga sverd følgje av nedgangen i handelen med Europa. Ikkje berre hadde vore ei, så måtte denne sluttvis bygge på konsen- ligg nabogarden Leira. Attmed ligg Sellereite, og som frå tida 700-900 (sjå Fornminnet som forsvann). Mest vart gravfunna færre, men sverda, våpena og krigarane, sus for å unngå konflikt. Altså måtte dei frie aktørane namnet indikerer, er den yngre og seinare utskilt frå truleg er det vel at dette også er merovingartid ettersom øykongen hadde råd til, minka også i tal. Maktkon- møtest for å bli samde, og grunnlaget for eit bygdeting Leira. I merovingartid var her derfor berre ein stor gard der ikkje er andre våpenfunn frå desse gardane. traksjonar har ofte som resultat at yttergrensene skalar var lagt. Kan Aakres bortkomne «stenkredse» (1843) med naturlege grenser, som på Viddal. Det er ikkje Dei spannforma leirkara er borte frå gravene, ja , ker- av, og manglande våpenfunn frå Bjørke må kan hende på Kalneset ha vore eit minne om det? Hit kom i alle kjent funn som med visse kan seiast å vere frå merovin- amikken i det heile, og som er typisk for yngre jarnalder setjast inn i ein sånn samanheng. For bjørkehovding- fall slektsleiarane seg lett nok med båt både frå Sætre, gartid, men B11330 er eit fint vikingtidsfunn gren- (550- 1066). Alle funna verkar å ha kome frå ubrende ens makt minka også då handelen fall saman, og sende Finnes, Bjørke, Leira og Viddal. Eller var det her dei sande ned på 700-talet etterfølgt av fleire funn. Denne jordfestingar, sjølv om brend gravlegging heller ikkje var hovdingsetet inn i ein omstillingsprosess. På ei vis eller utøvde delar av sin religion, slik Aakre ville ha det til? velstanden må ha bygt seg opp over litt tid, så Leira må uvanlege i yngre jarnalder. Kva som er det religiøse skil- ei anna, ja, kan hende nærast på mirakuløs vis, unn- Kan hende stengde ikkje det eine for det andre heller, nok derfor sjåast som ein del av den same bølgja som på jet mellom ubrend og brend gravlegging, veit me ikkje, gjekk hovdingen ei total oppstykking av Stor-Bjørke, som me skal sjå. Viddal og Finnes. Skjåstaddalen går ut av Stor-Bjørke men der kan ha vore sosiale grunnar av di fleire kvinner men dei viktige og attraktive strandgardane frå Vid- Religion og samfunn mykje seinare, og truleg av heilt andre årsaker. enn menn vart brende. dal til Sætre med inntekt både frå fiske, åkerbruk og På Åkre og Bjørke har me heller ikkje våpenfunn frå fehald på rikelege sommarbeite, måtte han avstå. Om Ein viktig innfallsport til gudstru, gudsdyrking og merovingartid, men tvert over vågen, både på Finnes og Tolking av våpenfunna utfordrarane kom innanfrå eller utanfrå lar seg ikkje religiøs organisasjon i forhistorisk tid har vore stad- Sætre, har me fleire funn. Namnet Finnes er eldst, og Ingen av dei nemnde våpenfunna utgjer fulle våpensett, seie ut frå funnmaterialet, men det siste er nok likevel namnmaterialet. Særleg då stadnamn med gudenamn er samansett. Om det er mannen Finn, ein finn, eller som må tolkast slik at ingen av dei viser til hovding- mest truleg. På den andre sida var der vel heller ikkje i seg eller også for kultplassar, som hov og horg, men elva Finna, som har gjeve neset namn, skal eg ikkje ha makt. Nærast kjem likevel grava på Finnes, som berre avgifter å betale for bjørkehovdingen lenger, så oversko- også heilagr, som i samansette namn har vorte til Helg/ meint noko om, men om det var ein finn, så ville det mangla spyd og skjold. Per Fett valde å sjå dette som tet vart att på Bjørke, og kunne på sikt skape grunnlag Helle Slikt stadnamnmateriale kjenner me ikkje frå inst unekteleg ha vore ein liten sensasjon. Per Fett ser for seg eit uttrykk for at «nye grender kjem til» (Fett 1975), for ny makt. For enno var Stor-Bjørke størst, og strekte i Hjørundfjord, og i heile Hjørundfjord er der berre at både Finnes og Sætre låg under Stor-Bjørke, på same og i den prosessen markerer nok våpenfunna slektslei- seg frå Vågen til Bueide, og ein indikasjon på det er at eitt, nemleg Frøland i Bondalen. Altså vart guden Frøy måte som Åkre, i folkevandringstid, men at dei vart ut- arane, som slo seg ned der. Gravskikken viser dei som utmarksgrensa til Sætre følgjer fjelleggane «også mot dyrka der i dalen, eventuelt systera Frøya, og samanset- skilde derifrå mellom 700-900, «mogleg i to vendingar» av lokalsamfunnets elite, og slik også som frie menn. Saure». I same leid er opplysningane om at bjørke- jinga med land indikerer frå folkevandringstid av. Av (Fett 1975). Ser då for meg at Finnes for først, ettersom Desse gravene markerer derfor eit omskifte, som kan ha folket setra saman med Skjåstad og dei andre dalegar- di ein ikkje kjenner gudenamn frå andre stader, så kan Sætre både er eit yngre namn og knyter det klarare opp vore resultatet av ein fredeleg prosess, ei utparsellering dane i Sledalen, ein dal bjørkegarden ikkje grensar til likevel Frøy/ Frøya ha vore ein slags hovudgud for heile til hovudbølet med funksjon, som anten ein plass eller til Bjørkehovdingens trugne menn, men eit våpenfullt (Strømme og Standal 1990). Elles heldt gravlegginga Hjørundfjord. også eit område for sesongbruk, ei slags heimeseter, men Hjørundfjord indikerer helst at prosessen gjekk alt anna fram på det gamle slektsgravfeltet, Leikvollen, noko Korleis det kan ha vore før Frøys tid, veit me lite om berre utifrå det arkeologiske materialet er det nok van- enn stillsleg for seg. Det er denne prosessen, der oftast som også fortel sitt (sjå Husfrua til Bjørke vert jordfest). i Hjørundfjord, men gudsdyrkinga kan ha vore min- skeleg å skilje dei åt i så måte. For våpenfunn frå desse gammal jord skiftar eigar, som historikarane har kalla Den direkte trugselen frå nykomarane ser likevel ut til dre einsarta, ettersom kvar større grend nok har dyrka to nabogardane fell ganske så saman i tid. det indre landnåmet i motsetnad til vikingtidas ytre å ha vore kortvarig. Frå Finnes og Sætre manglar våpen- sine gamle gudar og si ætt. Det ville likevel forundre, I bakken, ovanfor Måsesteinane og 25 meter opp frå landnåm. Båe landnåma skal ha hatt den same forkla- funn frå resten av yngre jarnalder, som kan hende indik- om ikkje ein av desse gamle gudane var Njord, kjend

132 133 trass i økonomisk og politisk maktbrest. For eit Indre også 45 mann. (Gulatingslova paragraf 315 og Magnus Hjørundfjord som eige godeord (sjølvstendig, heident Lagabøtes testamente av ½ 1277) religiøst område i sagalitteraturen), kan også ha gjeve Er det kan hende tinghaugen ved hovet, Aakre (1843) B6734 einegga sverd frå Sætre utan tange funne i “Bronsealderrøysa”. Datering er merovingertid. Foto: Ann Mari Olsen, UiB. grunnlag for større autonomi, og derfor vore ønskjeleg skildrar på Hustad: «På denne gård findes en rund i av alle frie aktørar. midten oppkastet gravhaug, og sagnet beretter, at der fleire stadar på Sunnmøre, og stort sett populær over tidspunkt, heller ikke bærer de våpen, og alle redskaper No låg neppe sentralheilagdomen for Hjørundfjord skal ligge en konge hvis navn ikke er bekjendt». Som heile Vestlandet lenge før folkevandringstida. Leknes av jern blir gjemt under lås og lukke. Da føler og nyter på Frøland heller. For det første er det for langt frå Magnus Olsen (1934) påviser frå Inntrøndelag, så kan med «nogle små offersteder» (Aakre 1843) og namnin- alle den almene fred og ro – men også bare da, inntil fjorden, og for det andre, indikerer land at dette helst godt hovdinghaugar vere midtpunkt eller tinghaugar. gen Leikvollen på Bjørke kan ha vore kultstadar før gudinnen er blitt trett av omgangen med dødelige, og er eigedom, som er lagt til hovet, lik til dømes Frøysa i I så fall, kan me gje Aakre rett i at Hustad var «maaske folkevandringstida. Dei vart neppe oppgjevne seinare den samme prest fører henne tilbake til helligdommen. Sunnylven (Ørstavik 1994). Hovet (det heidne tempe- hovedstaden for Hjørundfjord» Namnet Hustad eller heller, for frøydyrkinga si skuld, av di heidendomen var Umiddelbart efter blir vognen, kledet og, om vi tør let) låg nok meir sentralt, anten på Sæbø eller Hustad, Husastadir , kjent frå fleire stadar i landet, går truleg polyteistisk og ikkje monoteistisk, det vil seie at den like tro på det som fortelles, også selve gudinnebildet tvettet der første kyrkja seinare vart reist. Magnus Olsen (1878 attende til merovingartid i alle fall, og i nokre tilfelle gjerne tok opp i seg nye truselement, som å kvitte seg i en bortgjemt og hemmelig sjø. Dette blir utført av - 1963) var av dei første til å påvise at ei mengd kyrkjer kan namnet kanskje vere eldre. med gamle. Det er neppe å ta det for langt at Leikvollen treller, som omgående blir druknet i det samme tjernet. vart reiste på tidlegare hovtomter, og at der truleg var Her på Hustad møttest opphavleg nokre få hovdingar med dei mange ættegravene var sentrum for ættedyrkin- Dette har skapt en mystisk frykt og en from uvitenhet eit slag hovsokn før der kom kyrkjesokn. Gjerne var der i folkevandringstida, men talet må ha vorte betydeleg ga på Bjørke, det som i vikingtida er kjent som alveblot. om dette guddommelige vesens sanne natur, som bare også eit felles hov for heile Sunnmøre, truleg på Godøy utvida med åtaket på hovdingmakta i merovingartida, Det utelêt heller ikkje at her kunne ha vore eit tempel de til døden vigslede, får skue». (Gudøyna sagt fram til vår tid) (Ørstavik 1994). for berre frå inst i fjorden kom det i alle fall fire fleire eller hov med plass til dei lokale favorittgudane. Frøy (fremste herre/herre) rår for veret, grøda eller Dette Frøy-soknet skulle ha hatt ein juridisk paral- tinglemar no. I tillegg måtte hovdingens husting, som Religionsskiftet i folkevandringstid (400-550), der årsveksten, for velstand og lukke, og er neppe vesensfor- lell, slik at heile området hadde eit felles ting, gjerne er kjent frå sagaen, vike plassen for bygdetinget, i alle ein gjekk frå grødekult til den meir krigerske åsatrua skjellig frå Njordkulten. Frøy var svært populær i yngre i tilknyting til hóvet (Olsen 1934). Hjørundfjord fall inst i Hjørundfjord. På Bjørke vart den politiske (Tor og Odin mfl.), ser ikkje ut til å ha slått inn på jarnalder i heile landet. Symbolsk nok er Frøy-figurane, tingsokn har vore del av det større Sunnmøre fylke, makta, bokstavleg og symbolsk, flytta ut av hovdinghal- Sunnmøre i særleg grad, skal me døme etter stadnamn- oftast gjorde med erigert penis. Frøya(frue) rår for som først seinare vart ein del av Gulating. Hjørundfjord len til ein frittliggande tingstad i landskapet. Våpengny materialet. Den gamle gudeætta, vanene, er derimot kjærleik og daude. Det er nok heller Frøy, meir enn tingsokn fell også langt på veg saman med det seinare hadde slik også ført med seg maktspreiing, og gjeve ei velkjend, for Njord (Nerthus) og borna Frøy og Frøya systera, som har vore dyrka i Hjørundfjord, som ein Hjørundfjord skipreide, som etter kvart skulle stille slags primitiv demokratisering som utgangspunkt for kjenner me til fleire stadar. Njord er først og fremst ein refleks av ei ekspanderande, jordbrukande befolkning med ei 22 sesse i leidangen, altså eit langskip med 44 vidare utvikling inst i Hjørundfjord. gammal fiske- og fangstgud, som etter kvart også blir i folkevandringstida. Desse tre, Njord, Frøy og Frøya, roarar/krigarar + styrmann/ høvedsmann/ hovding, eller ein grøde eller fruktbarheitsgud. Overgangen til Frøy, høyrde til den gamle gudeætta, vanene, og er dei einaste ville venteleg ha vore like smidig, som me finn den i av den gamle gudeætta me kjenner namnet på. Desse nabosoknet til Hjørundfjord, Sunnylven. Her er det i vart i folkevandringstida tekne opp mellom æsene etter stadnamnmaterialet minner om både dyrking av Njord ein religionsstrid, om me skal tru sagalitteraturen. Men ( Nerthus) og Frøy (Ørstavik 1994), Nerthusdyrkinga i ein overgang frå Njord til Frøya, har neppe representert Sunnylven må ha vore omtrent som den hadde vore for vesentlege endringar eller religiøs utvikling, og det er Tacitus, som beskreiv den i boka Germania i år 98: ein aldersstegen fruktbarheitsreligion, som møter kris- «På en ø i oseanet fins det en hellig lund og i den tendommen i Hjørundfjord, som på Sunnmøre elles, og en vigslet vogn som er dekket med et klede, og som forsvinn ut og vekk i det møtet (Ørstavik 1994 ). bare presten får lov til å røre. Det er han som blir var Lokalt på Bjørke kan nok denne udramatiske og lite at gudinnen har tatt plass i sitt aller helligste, og som skilsettande religiøse overgangen, til liks med ættas Funnkart Viddal. Dalsåkrane ned mot sjøen der merovinger- Funnkart Sætre og Finnes der dei to merovingersverda vart ledsager henne i den dypeste ærbødighet, når hun sterke stilling, ha vore med å sikre bjørkehovdingen spydet vart funne. funne. På Sætre vart sverdet funne på Kvennhusattelega. På kommer i sin vogn, som blir trukket av kyr. Da blir det som religiøs leiar, i den seinare sagalitteraturen kalla Finnes på Bøekra. glade dager, og alle stedene hun finner verdige et besøk, góde (jamfør Soga om Ramnkjell Frøysgóde), og slik Neste dobbelside: Bjørkehøvdingen er komen heim frå Englandstur og møter Skjåstadhøvdingen. Fruene på brygga. Illustrasjon av blir pyntet til fest. De begynner ingen krig på dette gjort vidare autoritet og status mogleg i merovingartida, Roger Håndlykken.

134 135 136 137 Frå Bjørke til Lindisfarne Vikingtida 793 – 1066 e.Kr

av Lars I Ørstavik

Vikingtid er den einaste av jarnalderen sine 6 arkeol- For historikarane startar vikingtida med åtaket på ogiske periodar, som har eit nordisk eller også norsk Lindisfarne, som er vel dokumentert i skriftlege kjelder, utgangspunkt, dette av di perioden er karakteristisk og inneheld nøkkelingrediensar som skip, åtak på og omskriven i norske og nordiske kjelder samstundes som plyndring av kloster og kyrkjer og annan råskap utførd der for arkeologane er eit distinkt nordisk funnmate- også seinare av våre forfedrar i England, men også langs riale. Periodenamnet kan også lesast som eit uttrykk kysten av kontinentet og i dagens Ukraina og Russland. for den gleda nasjonalt inspirerte arkeologar og histori- Det er først og fremst dette, meir enn handelsman- B4655 «Jernsverd, enegget, fra yngre jernalder, bøiet, men nu brustet i bøiningen, meget beskadiget af rust, men oprindelig vel bevaret, med smuk glødpatina. Hjalterne er meget tynde, som paa [Rygh fig.489]NO. 489, nogen knap findes nu ikke, klingen har en midtren- karar på 1800-talet fann i det dei tolka som endeleg eit nen og oppdagaren, som ser ut til å ha prega Europas de, der dog umærkeligt går over i rygpartiet, medens den i en tydelig afsats begrænses mod egdelen. Odden noget defekt. Længde nu 88 heimleg motsvar på den einsidige kulturpåverknaden forståing av vikingen i samtid og ettertid. Dei britiske cm., hvoraf håndfanget med hjalterne 11,5 cm. Fra “Hjørenfjord”.» Foto: Svein Skare, UiB. utanfrå gjennom keltartid, romartid, folkevandringstid øyane var dei norske og danske vikingane sin viktig- og merovingartid. aste arena perioden til ende, og det ville derfor vere Noreg ettersom ein tredje aktør, kristendommen, også i høve til merovingartid, både i tal og spreiing. Dei Lenge har det likevel vore klårt at periodenemninga merkeleg å velje ei reint nasjonal avslutting på vikingti- har spela ei vesentleg rolle med å få avvikle vikingen i fordelar seg på 21 namnegardar og 25 funnstader. 11 av byr på problem. For historikarane, som gruppe, har da. Lenge markerte 1030 med Olav den heilages død i den ur -typiske plyndrande forma frå Lindisfarne. Slik namnegardane med funn er frå Hjørundfjord ( Ørstavik ingen eintydig definisjon av viking, og vikingtid blir slaget på Stiklestad slutten på vikingtida i Norge, men synleggjer nemleg kristningsprosessen den individuelle 2004). Dette viser at væpninga av Hjørundfjord, som derfor heller ikkje eit eintydig omgrep. I framhaldet det årstalet har så visst lea på seg! 1066 er nok eit betre entreprenørens store betyding for vikingtidas drama. me spora i perioden forut, skaut fart i vikingtida. blir det også vanskeleg å nå konsensus om kvar ein bør alternativ av to grunnar, nemleg Harald Hardråde sitt Etterkrigstidas teoriar om kvifor vikingtida kom, har Men Hjørundfjord skil seg ut i det insulære (frå setje skiljet til den påfølgjande perioden, mellomalder. åtak og fall ved Stamford Bridge, som varsla slutten på vore fleire. Den mest seigliva har knytt indre og ytre Storbritannia og Irland) funnmaterialet også. Ifølgje Eit anna problem oppstår når to, rett nok nærskylde dei norske åtaka, og i alle fall gjev ei nasjonal avgrens- landnåm, vikingtidas ekspansjon og handel, til ei raskt Wamers(1985) er der gjort 15 gravfunn i vårt fylke, i vitskapar, historie og arkeologi, deler same periode- ing. Vidare Vilhelm Landevinnar (William the Con- veksande befolkning. Utfall med utgangspunkt i eit hovudsak av beslag. 9 av desse er frå Sunnmøre, og av nemninga, for arkeologane har siste 30 åra villa flytte querer), Gange-Rolfs ætling, som ved Hastings same overfolka samfunn er nå nedtona til fordel for hypotes- dei igjen er 3 frå sjølve Hjørundfjord (Bjørke, Standal starten på vikingtida fram til 750 med utgangspunkt i året sikra seg England, innførte ny militær organisasjon, er med utgangspunkt i dei nye maktstrukturane ein og Kvistad), men legg me til «nabogardane» Vatne, ny datering av viktig gjenstandsmateriale. Internt i arke- og slik sette ein effektiv stoppar for nordisk opportun- meiner vart skapt i folkevandringstida, som baserte seg Kalvatn og Festøy, så har me sjølve vikingreiret på ologien er det også problematisk at dei to periodane, isme. Vikingtidas viktigaste scene var dermed låst, og meir på maktstatus, våpenmakt og hird enn på ætt og Sunnmøre. For det er neppe tvil om at alt det meste merovingartid og vikingtid, er så veldig nærskylde. Det vikingtida i si opphavlege form var over. Dette forhin- biologiske band. Ein føresetnad for å halde oppe dette av dette er røva gods, og ikkje kjøpt for eit formål, meste som startar i merovingartid held fram i vikingtid. drar likevel ikkje at der kan vere store lokale skilnader i systemet skal ha vore rause gåver, som i sin tur kravde ettersom materialet, omframt beltespennet frå Kalvatn, Det nye i vikingtid er at sverdet vert toegga igjen, sterk plyndringar og raid for å skaffe eit nødvendig overskot er gjenbruka tilfeldig. I dei to Trøndelagsfylka, har utvikling av skipsteknologien med påfølgjande røvar- (Hedeager 2001). «De kan oppfattes som en økonomisk Heen-Pettersen(2013) påvist fire funn med insulært tokter, oppdagingar og ytre landnåm der område langt nødvendighet for å opprettholde den nye samfunnsor- materiale, som ho daterer til før 800, nemleg gravfunn utanfor Norges grensar vert busett av nordmenn. Men denen». (Titlestad 2012) Så spørs det, om det var slik i frå Grande, Skei, Gjeite og Melhus. Frå Sunnmøre er dette er ikkje meir skilsettande enn at det kan forklarast Hjørundfjord? kjent 2 slike gravfunn, frå Bjørke og frå Osborg i Ørsta som trendar innanfor råma yngre jarnalder, så treng sentrum. Dette viser kvar dei første vikingane kom frå eigenleg arkeologien desse konfliktskapande periodane? Funna på Sunnmøre, men er også ein indikasjon på relativ sty- Mi tidsramme tar utgangpunkt i skilsettande historiske Frå vikingtid i Ørsta kommune er funne minst 45 rke i framstøyten i høve til andre og større område. Det hendingar for eit overbygg, som eg freistar moderere B6768 ei av to økser funne på Uraneset, Viddal, no i Ålesund våpen, langt dei fleste gravfunn, og altså vel ei dobling insulære materialet og våpenfunna indikerer derfor at lokalt gjennom det arkeologiske materialet. museum. Foto: Lars Ørstavik.

138 139 donasjon, viser at odelsbonden på Leira var mellom dei er oftast ein minnestein, men treng ikkje vere det. Der fremste vikingtida ut. er frå Hordaland døme på at bautasteinar også har blir På Finnes og Sætre er der ikkje våpenfunn eller grav- brukt til å vise grenser eller byter i marka. Det er neppe funn frå vikingtida, men det betyr nødvendigvis ikkje tilfellet her på Fram-Saure. Mest truleg er dei i tid at gardane har vore fråflytta. Funna frå merovingartida samanfallande med den dokumenterbare busetnaden kom frå flatmarksgraver, så det kan berre vere det at i dalen elles, og såleis frå vikingtid. I same leid dreg vikingtidsgravene ikkje er oppdaga enno, men det kan sverdet Å598 som er funne her. ha også ha gått tilbake. Finnes har vore ein god gard, På Raustad vart det funne under restane av eit kleber- men også ein fonnhev bustad, noko som lar seg lese ut kar, to like armringar i bronse. «De mest almindelige av B11330b. Handleddsring i bronse som Rygh 709 med tverrmåla 6,5 og 5,1 cm. Fotografert i monteren på Sunnmøre Museum. av seinare tiders skatteskyldnad. Om busetnaden der vikingtidens armbåndstyper i Norge.» (Petersen 1928, Foto: Lars Ørstavik. hadde vorte teken ut av fonn, kan dei då ha kasta seg på kfr. figur 184) Vanligvis daterte til første halvdelen av første utvandringsbølgja til Shetland og Orknøyane siste det 9ande århundret. Under jorddyrking på 1930-talet uroa i lokalsamfunnet me påviste i merovingartid, held par 10 åra før 800? (Myhre 1994) vart der også funne 2 spydspissar av jarn ved gamleve- fram også i vikingtid. Frå Bjørke, derimot, er det fleire vikingtidsfunn frå gen( Strømme og Standal 1990) Frå Viddal kjenner me tre økser. Den eldste er frå Leikvollen, og båe kjønn er representerte. Frå starten Så er me komne fram til Skjåstad, for frå Morka, 850 – ca. 900. Dei to andre er frå 900 talet. Øksa er på vikingtida er den skilsettande kvinnegrava (B8256 ), som truleg den gongen var eit utmarksområde under den frie odels - bondens våpen gjennom vikingtid og særskilt omtala i Husfrua til Bjørke vert jordfest. Så er Skjåstad, kjenner me ikkje funn frå denne bolken. På mellomalder, og seinare berre kjent som landeverja der ei mannsgrav ( B7076) der det heiter i tilveksten frå Skjåstad vart det i haugen ved lødebrua på Haugen heilt fram til byrjinga av 1800 talet ( Norheim 2000). 1919:« a) To smale firkantede pilespidser av jern, type funne overhjaltet til eit sverd, ei øks av Petersen(1919 Det var desse odelsbøndene, som i vikingtid utgjorde Rygh 542….b) Liten kniv med sterkt buet ryg.. c) en ) type E frå ca. 850- 950, og restane av eit spyd av type leidangen, landets mobiliseringsforsvar frå Håkon den liten saum, defekt d) Fiskesøkk av sten, eggformet med I, som høyrer med til første del av 900 åra, som også gode si tid og framover. Det var også desse som hadde en dyp fure indhugget efter længden…e) Simpelt bryne er ei høveleg datering på sjølve grava. Med unntak av talerett og domsrett på tinga, og slik gjennom tingord- av skifer…f) Små stumper av brændte ben »Pilespis- Bjørke, skil dette funnet seg ut i heile området vårt, og ninga styrte landet og valde kongane. Hole kan ha vorte sane er spesielle, og legg me til fylgjande opplysning frå er ein bygdehovding verdig. Spydet er av same typen ein fråskild Viddal i perioden slik at mot slutten av viking- Aakre(1843) under Bjerke: « I en af disse [gravhaugane] B8256d Perlekjeda til husfrua representerte i si tid ein god verdi, burde ha funne i B 7076 på Bjørke. Desse to gravleg- tida hadde der blitt to odelsbønder der det før hadde fandtes for nogle år siden et sverd, et hestebidsel, en sjølv om den var i glas. Små einsfarga glasperler i kombinasjon gingane er såleis nær kvarandre i tid. Elles er der eit med mosaikkperler hadde vorte mote i yngre merovingartid. I vore ein, som eit resultat av presset frå ei snøgt aukande lang kvæssesten, en jern… og en liden håndkværn, hvil- markfunn av ei jarnøks, truleg Petersen type K, frå ein vikingtid kan ein og finne perler i kombinasjon med amulettar befolkning. ke ere for tiden tabte », så får me eit funn som minner eller anna. Funnstaden og det slitne hengeholet til det angelsak- gong på 900talet. Kva Skjåstad tyder, er uklart, men Nabogarden Leira, derimot, har neppe vorte delt om C 1274(Rygh 542) mfl frå Fosseholm i Buskerud, siske beslaget frå same grava, indikerer at det gjerne også har vore det er eit samansett namn av skjá og stad. Det første i vikingtida, etter som Seljereite helst høyer heime i og ein bygdehovding verdig. Ca 900 eller tidleg 900 ein del av dette smykket. Perler er kjende heilt frå steinalder av i er tolka til å kunne ha med elva å gjere, den klare eller mellomalder som gardsnamn. Aakre (1843) nemner tal ville vere ei rimeleg datering. Så er der på Tyssheim Noreg, men vart vanleg kvinneutstyr i gravene frå romartid av. også gjennomskinlege. funn av stridsøks og tre- urne frå Leira, som han, saman gjort to funn, ei øks av I type, Petersen figur 40, (Peters- I mannsgraver er perler sjeldne. Glasperler har vorte tolka som Stad-endinga bringar både Raustad og Skjåstad med eit spyd leverte til Neumann i 1843, alt ført under en 1919), som daterer denne mannsgrava(?) til 900ta- import, men frå vikingtid er det også kjent produksjon her til attende i vikingtida, som også funna bygg oppunder, lands. Foto: Ann Mari Olsen, UiB. Leira. Bonden på Leira var nok odelsbonde, som han let, og ei perle Å1426, som truleg er frå ei kvinnegrav, og me kan vel seie det slik at ein gong på slutten av på Viddal og Hole, men spydet kan tolkast som at han også frå vikingtida, og «funne saman med fleire perler På Fram- Saure er nemnt at på Smieneset, på sørsida 800 talet vart Bjørkehovdingen utfordra på nytt, og i stod sosialt lenger framme av di spydet var eit dyrare som kom bort»(Fett 1950). Vidare skriv Strømme og av elva, stod fleire bautasteinar 2-3 meter høge. Jamvel alle høve Raustad og Skjåstad vart frådelte. Mest truleg våpen. Det tyder også B11330 på, som forutan eit ein- Standal (1990)l: « Dei fann forresten eit sverd med gylt skulle ein hatt «runeinnskrift»( Strømme og Standal skjedde det same med Saure. Etter kvart vart heile egga sverd, har ein handleddsring i bronse, restane av ei handtak og ei stridsøks i stovetufta» då dei grov tomt til 1990). Desse er ikkje lenger samla på den opphavlege dalen heitande Skjåstaddalen, som den framleis gjer. På bronsenål og jamvel ei gullfolieret glasperle. Det vakre stova på Leikvollplassen, som kom opp 1897. Våpena plassen, men er spreidde rundt om på garden. No er det dette namneskiftet (så viktig som dalen er, må den ha sverdet B4655 frå perioden 850 – 950, og som kan er no bortkome, men etter opplysningane lar funnet seg slik at bautasteinar i seg sjølv ikkje lar seg datere, men heitt eit kvart før også) kan der søkjast to forklaringar. kombinerast anten med øksa eller også spydet i Aakres lettast plassere i vikingtid. ofte står dei på graver, som kan tidfestast. Bautasteinen Nemleg at namnet reflekterer at vikinghovdingen på

140 141 Eigna materiale til båtbygging , furu særleg, men også eik, ville dei trenge frå gamlelandet for å kunne ut- nytte dei rike fiskeressursane i havet rundt øyane. Alle nybyggarane var nordmenn, så diskusjonen går meir på i fagmiljøa om dei kom frå Sørvest eller Nordvest. At sagaen lar Harald Hårfagre gje øyane til Ragnvald Mørejarl rundt 875 i sonebot ( Orknøyinganes saga) og B7076 a. gravfunn frå Leikvollen, Bjørke. «To smale firkantede pilespidser av jern, type RYGH 542, bare med længere og slankere at jarledømet blir i ætta i hundrevis år, kan truleg takast tange, længde 12,1 cm». Foto: Svein Skare, UiB. til inntekt for Nordvest. Kan hende var det også hit Finnes-folket hadde fare? Skjåstad, og seinare ætta hans, var pytt og panne der i når ho gjekk i ballast, så dei rekna med at det kunne ta Sidan sauer, men også andre krøter, kan gå ute heile dalen, noko som likevel ikkje går heilt i hop med funn to døgn å nå fram til nørste Orknøyane. Frå sagaen og året, så vaks der raskt fram eit ekstensivt husdyrhald av 2 spyd, 2 tydlege rangsteikn frå Raustad. Frå seinare britiske kjelder veit me at vikingruta seinare heldt fram på øyane i vest. I Historia Norvegiae frå 1170åra vert veit me at i alle høve Skjåstad og Raustad, og kanskje nord om Skottland og spreidde seg så til Hebridane, det fortalt om folk som åtte flokkar på 1000 sauar Saure, høyrde med til Fyrde skipreide, og sett frå Fyrde, Irland eller også ned gjennom Irskesjøen. på vesterhavsøyane. Jordbruksprodukt, men framfor var Skjåstad første og største garden der i dalen, og slik Det er på Nordøyane ein i dag finn dei eldste stad- alt den verdfulle saueulla , var det bjørkehovdingen kom kanskje namnet på dalen til. Til slutt er det å seie namna, og det er her ein gjer dei eldste funna, og kan kunne rekne å få med seg heim i byte. Råseglet av ull at i heile indre Hjørundfjord finn me ikkje utstyrsgraver hende er dei så pass gamle som 770 (Myhre). Men på Bjørkehovdingens eiga skute var truleg 96 kvm, som etter 950, og ser ein bort frå markfunnet på Skjåstad, lar stadnamnsmaterialet viser også at nykomarane overtok på vår tids Saga Siglar (Ragnar Thorsets knarrkopi). Ei heller ikkje gjenstandsmaterialet seg datere stort yngre. Orknøyane heilt frå petar (pikterar) og papar (keltarar), seglflate stor nok til å kle 40 mann, og no skulle alle ha 950 må derfor ha vore eit viktig tidsskilje for området og nokre arkeologar har jamvel antyda at dei utrydda segl på båtane sine, så ulla ville nok ikkje verte motteten sett under eitt. dei i det me kallar «folkemord». i farmen, nei! Verdien returlasta representerte ville sette Sjølve husveggane kan byggast av lokal stein eller også ein ny fot under hovdingsetet på Bjørke, og bøte på Frå Bjørke til Lindisfarne torv, men sperrer og noko taktrod, men også materiale tapet av inntektene frå gardane som var mist. Bjørke- Endringane, som førte med seg dette hamskiftet, starta til bord og benk og husgeråd ville det vere trong om Å598 Sverd frå Saure med hjalte av same type som B4655 frå hovdingen ville igjen vere i stand til å betale for venskap truleg etter våronna i 793 (sjå Tjuvgods frå Lindisfarne) utanfrå, for det stormpiska øy-samfunnet hadde, som Leira? Rygh 489. Perioden 850 -950. Fotografert i monteren på slik det hadde vore gjort før i ætta ( Hedeager 2001). Førsleskuta til Bjørkehovdingen, kan hende ei tidleg på Færøyane, berre noko lite bjørk i dei lunaste vikane. Ålesund Museum. Foto: Lars Ørstavik. Såleis ville han kunne trygge si eiga stilling og skape knarrtype, som godt let seg segle men også ro av to grunnlag for ny makt på heimtur, vil ikkje båten stikke djupare enn 86cm, eller fire mann på korte strekk. Henne lasta dei no med Her ute på Orknøyane får han skikkeleg kunnskap så om kjølen treff sandbotnen langt ute, så vil likevel sperrer, bord og plank frå Morka, never, jarn, tjøre og om kristendomen, om kvitserkane på Papey, dei rike ikkje vatnet nå dei meir enn til livet når dei hoppar over anna nybyggarane på Orknøyane kunne ha bruk for. klostera og kyrkjene inne på hovudlandet, som også var bord, og skundar seg i land. Overraskingsmomentet vil Tonnevis av varer representerte store verdiar, og Bjørke- oppbevaringsplassar for rikmenns gull og sølv,(Myhre framleis vere på deira side. Frå full flod til fjøre sjø går hovdingen kan derfor ha invitert med bøndene frå Leira 1994)) og berre var verna av uvæpna munkar og det ca 5 timar, som må bli ramma rundt heile føretaket, og Viddal som ekstra mannskap mot at dei også fekk respekten for dei heilage bygningane. Drøset går etter og set grenser for kva ein kan ta seg i ferd med. For om ta med av sine ting. 10 mann var dei nok, 4 meir enn kvart om det rikaste klosteret i nord, på tidevassøya kongens menn nådde over på fjøra, hadde dei lite å stå nødvendig for å manøvrere båten i alt slags ver(Chris- B9943 «Øks av jern som PETERSEN, Vikingesverd fig. 40, Lindisfarne omgjeven av lumske sandbankar, og berre imot med. Om dei også kjende til klosteret sitt signal- tensen 2000) Vel væpna med sverd og øks, og klare til men litt slankere. De øvre skaftfliker og eggen er noe skadd. Tvers over bladet ved skaftholet på den ene siden går to parallelle tilgjengeleg til fots over sandstranda nokre timar kvar system, lar seg ikkje vite noko om (Backhouse 1993). å bite frå seg og forsvare både skute og last var dei også. innrissete linjer. Nå 14,3 cm lang. Funnet på Bjørke, Storfjorden dag på full fjøre. Og innanfor låg Bamburgh, den Så, endeleg, dukkar dei opp i kjeldene. Derfor ottast dei berre storm eller også overskya ver som s., Hjørundfjord p., Sunnmøre, gnr 25, bnr 15, tett nedenfor kongelege residensen, med eit stort oppbod av væpna kunne gjere navigasjonen vanskeleg, spesielt om natta. vegen NV for Tysseheim pensjonat, en fot ned. Gave fra JAKOB menn. Kan hende er det i drøset om kvelden, i ljosken Skuta stakk 1,6 meter djupt i sjøen, om lag det doble av MORK ved FETT». Foto: Mirjam Vikestrand, Sunnmøre frå langelden, at ein plan tek form. Hentar dei returlasta Museum.

142 143 The Lindisfarne Priory Stone, funnen i dei normanniske klosterruinane og no utstilt i Lindisfarne Priory., viser åtaket på Lindisfarne i B9033 Stormannsfunnet på Haugen, Skjåstad, vart gjort der treet står ved løebrua, og det vart funne eit overhjalt, ei øks og restane av 793, som innleia vikingtida. Er dette dei første avbilda Hjørundfjordingane? Foto: English Heritage. nedste delen på eit spyd av typen Rygh 521. Haugen er truleg naturleg, og både lødebrua og lødemuren er skorne ned i den. Profilen under hagegjerdet tilseier at haugen også har strekt seg innover dyrkamarka på hi sida. Truleg er det haugen som har gjeve bruket Åtak ved daggry slik ei illgjerning kome over Britannia, som me no har namn. Foto: Lars Ørstavik. Anglo-Saxon Chronicle hevdar at åtaket skjer 8 januar opplevd av eit heident folk, heller ikkje hadde nokon aude med grufull plyndring, trampa over dei heilage då munkane rømde øya. Tydelegvis vaks dramaet på 793, men mange historikarar hallar no til at det truleg trudd at eit slikt åtak frå havet ville vere mogleg. Sjå! stadane med ureine føter, grov opp altera og røva alle Lindisfarne med dei erfaringane ein seinare hadde gjort er ei feilskriving for 8 juni ettersom desember og januar St Cuthberts kyrkje er flekka av blodet til Guds prestar skattane i den heilage kyrkja. Nokre av brørne drap dei, seg med vikingane, og ein bør rimelegvis vakte seg vel framfor alt er dei store stormanes tid, som kan vere ei og frårøva all utsmykking, og ein stad meir heilag enn andre tok dei med i lekkjer og mange jaga dei bort med for, med utgangspunkt i m.a. Simeon, å gjere dei til ei sann utfordring for vår tids moderne stålbåtar også. nokon annan i Britannia har blitt eit offer for heiden- spott og spe, og nokre drukna dei i sjøen.» « utbrytergruppe fra en større flåte som rundet Cape «Herjande innfall av heidne menn gjorde sørgjeleg skapen». Dette måler så kronikøren Simeon av Durham Som fleire har påvist, er der fleire konkrete feil i Sim- Wrath i Nordvest-Skottland i 794 og angrep klostere og skade på Guds kyrkje på den Heilage øya med røving og ut tidleg på 1100-talet: « Det same året kom heidningar eon si framstilling. For ikkje var der nonner på Lindis- bosetninger på Hebridene»(Hjardar og Vike 2012). drap» (Anglo-Saxon Chronicle for 793), men samt- frå nordlege områder med hærmakt over havet som stik- farne, ikkje vart altera gravne opp ettersom St Cuthberts Truleg var åtaket på Lindisfarne langt mindre dram- idskjelda er likevel Alkuins brev til kong Æthelred av kande kvepsar og spreidde seg til alle kantar som ville relikvieskrin fekk stå i fred ved altaret, og slik la dei atisk enn seine kjelder ber bod om. Likevel, der vart Wessex der han skriv: «Høyr! I nær 350 år har me og for ulvar, røva og slo ihel, ikkje berre trekkdyr, sauer og ok- heller ikkje alt aude. St Cuthberts kyrkje var ei trebyg- teke fangar, Alkuin føreslo jamvel at der vart tilbode fedrane våre butt i dette vakre landet, og aldri før har sar, men like til prestar og deknar og flokkar av munkar og nonner. Og dei kom til kyrkja i Lindisfarne og la alt ning som i 875 vart demontert og flytt til Norham løysepengar, og ein skal jamvel ha blitt løyst ut (Mag-

144 145 vere mogleg». Eit beslag frå ei kvinnegrav på Leikvol- handel må ha gått godt i hop. Såleis har ein lenge meint len knyter Bjørke til munkesamfunnet på Lindisfarne, at det var Giskeætta, som har stått bak handelsstaden som var dei første offera for teknosjokket vikingskipet, Borgundkaupangen, som vaks fram i vikingtida. ein nordisk innovasjon, som skulle vere med å prege For å kunne satse på dei nye vekstnæringane, er det dei neste 250 åra i engelsk historie. Det er derfor ikkje at Bjørkehovdingen, ein gong mellom 850 og 900 sel rart at historikarane har sett dette åtaket som starten på unna jordegods, og rimelegvis til leiglendingane sine. vikingtida, ein periode som vart minst like omskifteleg Ut går derfor Saure, Raustad og Skjåstad for å mønstre B9033 b Frå grav på Haugen, Skjåstad. «Overhjalt av jern, langovalt, jevnhøit, med to huller til å nagle fast knappen. Høidesidene og dramatisk på heimebøane her til lands, som ute i risikokapital, men det er også ei anna side ved medal- er dekorert med innstemplede linjer og prikker til å opta sølvinnlegg. Stykket har glødeskall og er helt og næsten komplett. Lengde 7,7 Europa. jen, at truleg var det røvartoktene som hadde gjort det cm.». Foto: Ann Mari Olsen, UiB. mogleg for leiglendingane å kjøpe jorda dei brukte. Lokale verknader Som gardeigarar ville den sosiale posisjonen deira auke nusson 2010). I 1920 åra grov Ministry of Works fram, hovdingen, så 2 bønder væpna med sitt tradisjonelle «Mennene, som drog i ‘vesterviking’, skil seg heller ikkje av di jord gav makt, og ved å satse annleis enn hovding- i dei dei langt seinare normanniske klosterruinane, øvste våpen, øksa, så hovdingens huskarar med sverd i hand, ut[i gravgodset]- i den grad gravfunna i det heile doku- en, kan det ha vore mogleg å auke avkastinga også. Det delen på det som truleg har vore ein steinkross. På eine og sluttvis ein uvæpna (træl?) som held ein fakkel. menterer ferdene deira – frå alle dei andre i fellesskapet. kan også tenkjast at den smule demokratisering me har sida er der hogge inn ein kross med sol og måne, guds Væpninga er også av ein type me ventar oss frå denne Dei var igjen aktive i landbruket, som handverkty i påvist, har medverka til at anslag mot eigedomsretten hender og folk i bøn. På den andre sida er avbilda åtaket tida, den breikjefta skjegg- øksa Petersen B (1919 ) ,og gravgodset gjev belegg for, og har ofte søkt inn mot eit hadde vorte vanskelegare gjennom tingets auka bety- på Lindisfarne, har det vore hevda, til Richard N. Bailey sverdet med den pyramideforma knappen Petersen H ‘fredeleg’ yrke ettersom over ein tredel av alle manns- ding og domsrett. (1980) sette fram den tanken at steinen berre var ei (1919). Elles er dei kledde slik ein ville vente seg eit eller dobbel-graver med insulære metallsmykke, inne- Bjørke med Åkre var, trass i fråskiljinga, likevel største framstilling av at Dommedag var nær, ei haldning som skipsmannskap: I skinnvams over ein varm ullkjortel held snikkar- utstyr eller også smedverkty.» (Wamers garden i inste Hjørundfjord, og større enn største skulle ha vore gjennomgåande vanleg i Europa i mel- med kroppsforma beinkle og sko. Steinen er noko 1985) gardane i Bondalen, som hadde vore gjennom ein til- lomalderen. Om så var, utelet ikkje det eine det andre, versliten, men det kan verke som hovdingen kan ha hatt Kan hende verkar det slik om ein berre ser på grav- svarande utskiljingsprosess ( Per Fett 1975). Avhendinga ettersom det står i Matteusevangeliet (24kap, 6 vers) at hjelm og dei andre ikkje. Realismen er slik at ein mest funna, men ættesamfunnet var ikkje sterkt nok til i har derfor truleg gjort Bjørkehovdingen til den rikaste krig og bod om krig, skal vere teikn på at dommedag er kan mistenke kunstnaren for å ha vore augevitne til lengda heilt å stå imot vikingtidas økonomiske og mannen i Hjørundfjord. Oluf Rygh (1908) hevdar nær. Kva kunne ha vore eit sikrare dommedagsteikn enn hendinga. I så fall, er The Lindisfarne Priory Stone den sosiale utfordringar. Nettopp det insulære gravgodset gardsnamnet Bjørke kjem av Birki, ein krull med bjørk- eit væpna åtak på Guds kyrkje? I respekt for det heilage, einaste augnevitne – skildringa som er kjend. indikerer at røvartoktene heldt fram i Hjørundfjordom- eskog, men somme trur det kan ha med Birka, ein han- ville nok kunstnaren ha halde seg til sanninga så godt Fekting med våpen og kamprop frå krigarane kom- rådet, og bautasteinane på Saure seier tydleg frå om at delsplass, å gjere. I så fall ville den mest truleg ha kome han kjende ho. binert med hovdingens ro, synes å indikere at ulike ut- nokre gongar må det ha gått alvorleg gale. Den stadige til i tida rundt 900 då ressursane på Bjørke flaut friast. Steinen viser ei gruppe på 7, sikkert den delen av fall var mogleg, som forhandlingar med hovdingen, eller straumen av sølv og andre verdisaker har nok ført til skipsmannskapet som kunne gå på land. Minimum også kamp og eldpåsetjing, men av Alkuins brev kan det inflasjon, som med gull og sølvflaumen frå Amerika vel Kristendomen slår gjennom tre måtte vere att for å andøve båten, så den ikkje fjøra verke som om det gjekk liv før det kom til forhandling- 500 år seinare, og slik skipla økonomien og skapt nye Religiøst var også vikingtida ei omstillingsperiode, oppe. Fremst går hovdingen tilsynelatande med handa ar. Båe partar var dermed under press: Hjørundfjordin- sosiale forventningar inst i Hjørundfjord også. men kristendomen har verka å slå inn ulikt rundt om kvilande på sverdhjaltet, så 5 krigarar væpna med øks gane, som ville kome seg bort før det fjøra ut og kon- Inflasjon har gjort arbeidskrafta dyrare, og det ar- i landet. Utstyrsgravene inst i Hjørundfjord ser ut til å og sverd og til slutt ein uvæpna som synest bera ein gens karar kom frå Bamburgh, og munkane som ville beidsintensive jordbruket på Bjørkegodset gav dermed opphøyre ca. 950, og det gjeld vel resten av Hjørund- fakkel. Det siste kan indikere at dei kom inn på floda redde livet. Verdisaker har dermed skift hender, og gislar mindre avkasting. Vekstsektorane var kapitalintensive fjord også, at inga grav med visse kan seiast å vere mykje i morgontimane, anten dei no kom inn til Sand Bay i har vorte gjevne for at dei sikkert skulle kunne drage røvartokter og handel med relaterte aktivitetar, kvar for yngre. Dette må vere uttrykk for at i alle fall det øvste nordaust eller også inn på Harbour Bay der bygningane sin veg. Trælen har truleg slakta ein sau eller to til niste seg eller også i kombinasjon, slik sagaen også kjenner samfunnssjiktet no var kristna av di kristne ikkje sender og klosterruinane no er. Vitneverdet til steinen avheng på vegen attende til Orknøyane. Sånn er det nok ein det. Dei kostesame langskipa tok over etter knarren et- med avdøde grav - gåver. Det var og hos dette øvste vidare av to ting: I kva grad kunstnaren har forstått må forstå kjeldene når buskap vert slakta og folk førde tersom vikingraida endra karakter frå nålestikk til mas- sjiktet at makta i lokalsamfunnet låg, og det var desse opptrinnet, men også evnar å framstille det korrekt. bort i lekkjer. Nesten så kjapt som det hadde starta, var sive åtak etter 835. Framvoksteren av kaupangar og byar som også møttest på tinghaugen på Hustad (sjå Frå Gruppa er tydelegvis avbilda etter rang, som truleg det over, og att sat ei oppøst og livredd befolkning, for i Norden i vikingtid talar eit eintydig språk om hande- våpengny til demokratisering) Skiljet går såpass skarpt reflekterer korleis dei sette opp formasjonen. Først kjem «ikkje hadde nokon trudd at eit slikt åtak frå havet ville lens veksande betyding for økonomien. Stormenn og i funna at ein kan vere freista til å tru at kristendomen

146 147 har vorte tingteken lokalt ca. 950, ikkje som ei nyord- er først og fremst engelsk kristendom som vinn innpass ning, men meir som ei stadfesting av tilstanden. For langs Vestlandskysten, og meir enn nokon annan stad, eit slikt vedtak måtte nok til for å kunne riva hóvet og burde det vere tilfellet i Hjørundfjord. bygge felles kyrkje, og like viktig, der var inga sterk nok I merovingartid og vikingtid verkar inste Hjørund- hovdingmakt lenger til å stå imot i eigeninteresse då fjord å ha vore eit uroleg samfunn, meir so enn resten endringa kom. For på Bjørke er der ingen tradisjon om av Sunnmøre, og i sterk endring frå eit hovdingstyrt ei lokal kyrkje i hovdingens regi. einmannsføretak, som hadde vorte til i folkevandrings- Den eldste kyrkja, som er kjend, stod på Hustad tid, til å bli ei bygd av rimeleg jamstore gardar der der hóvet nok også kan ha vore. Den er sagt å ligge «I Bjørke likevel var primus inter pares ved vikingtidas Worffru kirkio sokn i Bonadale» ifylgje oversynet over slutt. Dette er inga villa utvikling, men eit resultat av erkestolens gods frå 1430 åra, vanlegvis kalla Aslak Bolts ytre krefter, også utanfor Noregs grenser, som lokalt jordebok etter erkebispen då. På Sunnmøre og berre fører til maktspreiing, eller også ei primitiv ‘demokra- her, listar jordeboka kyrkjeeiga sokn - vis, og ikkje etter tisering’. Dette gjev kristendomen raskare gjennomslag, skipreide, fjordung eller åttung, som var dei vanlege, og derfor endrar kulturbiletet seg snøggare i ein peri- juridiske einingane brukte elles. Det indikerer venteleg ode. «Det gamle samfunn» frå folkevandringstid kom Parti frå hamna på Lindisfarne med klosteret til venstre og landsbyen til høgre. Sjøen skal ha strekt seg heilt fram til den grøne to forhold, nemleg at den verdslege organiseringa kan aldri attende til Hjørundfjord etter anslaget i merovin- bakken i 793 e. Kr., fortsett forbi båtane og ut av høgre biletkant til eit område dei kallar The Palace. Der var heller ingen ha vore svak, eller også at Sunnmøre kan ha vore tidleg gartid, og slik fell kan hende ein av hjørnesteinane i landsby den gongen. Munkane kan derfor ha vore heilt aleine då det uventa åtaket kom. Bak skimtar me dei store sand- kristna. Vidare har «Worffru» vore mellom dei aller Hedeagers og Titlestads moderne historie bort? Ikkje bankane rundt øya, som kjem fram straks det fjørar ut. Foto: Lars Ørstavik. eldste sokna på Sunnmøre, om ikkje det eldste, for ein for det, Bjørkehovdingens freistnad på å kompensere reknar dei å vere eldst, som er kalla opp etter helgenar gjennom handel, drog bygda inn i vikingtid, og slik eller krossen. Rundt 1050 har det derfor vore fem sokn nærare dei europeiske straumdraga enn ho nokon gong på Sunnmøre: St Pæder i Borgund, St Pæder på Stran- hadde vore. Raidet mot Lindisfarne ser ut til å ha opna da, Worffru, Kross sokn i Ørsta og St Olafs i Syvde( Ør- opp for ny kultur og ny økonomi, som fekk mest like stavik 1995). Forklaringa på kvifor Hjørundfjord vart så store maktkonsekvensar for Bjørkehovdingen sjølv, som tidleg kristna, må venteleg søkjast i to forhold, nemleg for nokon annan, utløyst av ei kjede av endringar, som ein svært aldersstegen heidendom, men også det nære hadde starta med kollapsen i handelen med det gamle tilhøvet til England frå starten på vikingtida . For det romerske området.

Å1376 a (bilde under) og b, er to handleddsringar i bronse funne i ei brann- grav på Raustad under eit kvelva kleberkar. Foto: Lars Ørstavik.

Ruinane av det normanniske benediktinar- klosteret frå ca. 1120 e. Kr. Bakerst kyrkjeruinane med den kjende og luftige Reg- nbogebogen. St Aidans opphavlege kloster frå 635 e. Kr låg truleg meir der St Marys kyrkje ligg til venstre. Det var ei samling runde hytter bygde av pålar med leirklint flettverk til veggar og strå til tak. Klosterkyrkja var bygd av tre slik keltarane brukte, og det heile var inngjerda. Bak høgaltaret stod frå 698 til 875 e. Kr. skrinet til St. Cuthbert, tidlegare prior og biskop i Lindis- farne, og Nordenglands viktigaste helgen. Foto: Lars Ørstavik.

148 149 Husfrua til Bjørke vert jordfest av Lars I Ørstavik

Leknes og Leikvollen ber i seg same minnet om leik i som elles er kristen skikk», konstaterer Per Fett seinare. gammal tid, men helst då ein religiøs leik, vil eg tru. Ik- Kristen skikk var, og er det, å setje ned avlidne med kje rart kan hende at der var graver båe stader, og på Le- blikket vendt mot aust slik at den døde kan sjå Kristus knes jamvel «nogle små offersteder» ifylgje Bernt Aakre, kome attende med solrenninga. Orienteringa av den som ingen seinare i manns minne har visst beskjed om. døde i grava med sjølve hovudet i aust, tilseier derfor Grava på Leikvollen, kyrkjestaden på Bjørke, vart fun- at det er ei heiden jordfesting. Gravgodset peikar også i nen då slekta grov grav til eit dødt barn. Rasmus Buset same leid. på Sunnmøre museum vart varsla, og redda helst funnet Ovale spenner kjem oftast parvis, og kvinna har for Bergen museum (Johs Bøe). Per Fett si velordna anten hatt eitt på kvar skulder eller også over brysta, og framstilling nedanfor er frå 1946, og byggjer nok på ei mellom dei ser ein ofte eit tredje smykke, anten sydd til utspørjing av gravarane av di funnsituasjonen er langt drakta, eller også festa med nål(Petersen1928) Beslag, meir detaljert enn hos Bøe: rivne av heilage bøker eller relikvieskrin på dei britiske «Grav under flat mark heilt ute ved kanten mot elva øyane, ender ofte som slikt tredje smykke i norske bak kyrkja. Liket må ha lege med hovudet mot O, vikinggraver, og så er tilfellet med bronsebeslaget frå der ei [av 2] oval spenne låg. 30 cm lenger V låg to Leikvollen også. Kan hende har desse beslaga jamvel armringar, ein på kvar side. Mellom spenna og høgre vore ein del av sjølve ‘brudekjøpet’(Carroll, Harrison armring låg eit firkanta bronsebeslag. Under den ovale and Williams 2014), og slik viktig symbolikk å få med spenna låg glasperler. Vevskei og beisel lå langs søre side. seg til dødsriket? Om så var, kan ho ha døydd i bar- B.8256.» selseng av di beslaget var relativt nyleg kome til Bjørke. Liket hadde ikkje vorte brent, men nedgrave, skriv Funnstaden i grava tyder likevel på at det kan ha vore Bøe, som daterer jordfestinga til rundt 800, heller før ein del av perlebandet, anten ho hadde glasperlene enn seinare, av di der vart funne 2 små, tunnskala ovale rundt halsen eller mellom dei ovale spenna. Ingen har spenne utan dekor, som aller helst høyrer 700 talet freista setje på det nål, og den einaste tilpassinga er at til (Bøe/Petersen). Altså ei grav frå heilt i starten av ein nagle er piksa ut, og noko har vore tredd igjennom vikingtida. Bronsebeslaget er også frå 700 talet med 800 holet, som på sikt har runda holranda. Armringane gjer som eit terminus ante quem, ifølgje Bøe, ein observas- smykkesettet komplett. jon som assosierer grava med dei første vikingåtaka på Ei vevskei til oppstadveven høyrer ofte med i kvin- dei britiske øyane. «Liket låg med hovudet mot aust negraver, og viser vel helst sosial rang, for beiselet fortel

B8256e Vevskei av jern, kvinnegrav Leikvollen. Foto: Svein Skare, UiB.

Husfrua til Bjørke vert gravlagd. Illustrasjon av Roger Håndlykken.

150 151 Me anar dei nok ikkje berre møtte fram som sørgjande, nalfasen, og som gjør [henne] bedre egnet til sin nye men like mykje som vitne, og at åtskiljingsfasen også status.» Avdøde er no klar for å bli integrert på nytt. må ha hatt juridiske element i seg, som kunne påverke Dette blir markert ved minne-eller arve-drykk. Det ætta si stilling i ettertid. Om dei også spådde vandringa mest famøse av desse arveøla i soga, er det danskekon- hennar i dødsriket, som seinare i kristen tid, ut frå om gen Svein Tjugeskjegg (985 – 1014) heldt etter far sin, ho var eit fint lik, gjev sagaen ingen indikasjonar på. Harald, og der jomsvikingane (Haralds allierte) drakk Heller ikkje om vikingtidas menneske hadde for vane Brage- skåla på at dei ville fare nord til Norge for å å vake over liket. Kor lang tid dette tok, kunne sikkert drepe Håkon Jarl. Avlidne sine gamle vener, handel- ha variert etter omstenda, men arabaren Ibn Fadlans spartnarar og allierte var sjølvskrivne til arveølet, som verdskjende framstilling av ei viking-gravferd i dagens hadde to viktige funksjonar: Markere eit skifte, og Russland, nemner 10 dagar fordi dei skulle lage eigne samstundes halde på gamle strukturar. Det vart sikkert lik-kle til hovdingen(!). halde arveøl på Bjørke også for å markere at morsarven Så vart liket ført til gravstaden. I vogn, på slede eller var delt, og signalisere at ein ville halde på det nettver- på ei båre og med tonefølgje frå ranglar og lur, veit ket ho hadde vore med å skape. Slik heldt ho fram livet me ikkje, men truleg vart ho lagt i grava der hesten og i grava, ved å styrke og verne om ættas stilling, og som vevskeia allereie var plasserte. Ei volve (Ibn Fadlans død- ein del av ættekulten på Leikvollen. sengel) kan ha leia ein seremoni, me ikkje har konkret B8256a spenner med tynt skal og utan dekor daterer grava til 700-talet. Foto: Ann Mari Olsen,UiB. kunnskap om innhaldet i, og sluttvis lyst husfrua heim til Hel, og ikkje Valhall, som er kjent få sagaen, etter- ho åtte sin eigen hest i levande live, og den fekk ho med Desse rituala er sjølvsagt ikkje kjende frå samtida, som ho var kvinne og ikkje krigar. Det vart mælt over seg i grava for å ri standsmessig inn i dødsriket, som men Gjerdrum (2011) har prøvd seg på ein retrospektiv grava, sagt godord om og halde minnetale over den skildra på ein bautastein frå Gotland (Gjerdrum). Der- analyse for vikingtida (og tidleg kristen mellomalder) døde, skal me tru sagaen. Deretter vart grava kasta att, for er dette heller ikkje grava til kven som helst, men med utgangspunkt i m.a. Snorre og ritualteoriane til og åtskiljingsfasen var over. Dette vart markert med ein me vil seie sjølve husfrua til Bjørke. Arnold van Gennep, modifiserte gjennom Victor Turner sort gravøl, som også er kjent frå kristen tid. Gjerdrum Det er vel mest så ein må tru der opphavleg må ha og Catherine Bell sine arbeid. Van Gennep deler døds- har funne haldepunkt for at minst ein tredjepart av av- vore haug over grava hennar, men i yngre jarnalder prosessen i tre, nemleg åtskiljings, liminal- og integre- lidne sin midel skulle gå til dette. Di større og gjævare, trong det ikkje vere dimensjonar over dei. Kor som var, rings-fasen. di meir skuldast dei å minnest henne i ettertid, og av vart ho gravlagd på ein heilag ættestad, for på Leikvol- Om ein person brådøyr, så startar åtskiljingsfasen større verde vart avlidne for ætta sitt framtidige makt- len har der vore mange graver, også haugar med fot- med dødsbodskapen. Om ikkje, er der ei periode der grunnlag. kjede frå eldre jarnalder. I fleire hundre år vart bjørkeæt- personen førebur seg på å døy, m.a. rår med midelen Til hest hadde no husfrua byrja reisa til dødsriket, i B8256c Handleddsringane i bronse åt husfrua til Bjørke merkjer ta sine viktigaste menn og kvinner gravlagde her, og om sin, korleis gravferda skal vere, og gjerne tar farvel med van Genneps liminalfase, ein stad utanfor samfunnets seg ikkje ut av di den «mest almindelige av vikingtidens arm- skikken endra seg, var tydelegvis ætta like baus. vener og slekt. Det kan såleis godt tenkjast at husfrua struktur og hierarki som «oppfattes som hellig og som baandstyper er i Norge R.721 med de bølgeformede ornamenter» (Petersen 1928). Foto: Lars Ørstavik. Dei religiøse leikane her på vollen har truleg også vore vår sjølv bestemte kva ho ville ha med seg i grava, og noe påvirket av overmenneskelige vesener eller krefter». til heider for dei døde, og slik freista involvere skug- i kva klede og utstyr ho ville gravleggast. Frå det litt For gjennom ei overgangsrite hadde ho blitt plassert geverda positivt i dei levande sine kår. Gjennom kulten seinare osebergfunnet veit me at dette også kunne gjelde der, og ein del av eit slikt rite kunne ha vore ofring av av forfedrane demonstrerte ætta også retten til området kven ho ville gravleggast saman med, men der er ingen ferdamat og drykk for å få ho i veg. Ettersom alt var og dermed legitimiteten for si eiga makt. Død utfordrar indikasjonar på at husfrua til Bjørke fekk med seg ei organisk materiale, har det berre rotna bort med tida, dette maktgrunnlaget, og skaper for ætta ei krise, som trælkvinne i grava for å gå henne til hende i dødsriket. og viser derfor ikkje att i funnet. Slik ferdamat er likevel må forvandlast til grunnlag for ny makt. Dette vart Då ho var død, vart liket flitt og vist fram for slekt, kjend frå osebergfunnet. mellom anna søkt sikra gjennom rituala rundt den vener og sambygdingar, som slik fekk visse for at ho «Når [ho] så vender tilbake til strukturen, har [ho] døde. var død, og om ho hadde døydd naturleg eller ikkje. med seg noe nytt, noe hellig som [ho] fikk i limi-

152 153 Tjuvgods frå Lindisfarne? av Lars I Ørstavik

I 1932 vart det i grava åt Husfrua til Bjørke frå før 800 av angelsaksisk kunst. Dei ymse bandflettingane er funne eit beslag, som arkeologen Johs Bøe (1891- 1971) repeterte nesten symmetrisk frå felt til felt.» omskreiv og daterte same året i engelske Antiquaries «Dei fire inste felta rundt sentralnaglen og eitt i eit Journal, av di han « trur det vil vere av ei viss interesse hjørne, inneheld nesten identiske dyremotiv. Motivet for dei som studerer engelsk arkeologi». For Johs. Bøe, er kraftig stilisert, men hovudet med eitt auga og stor, som allereie då var ein leiande arkeolog, ikkje berre i open kjeft let seg i alle fall lett nok øygne, så også det Bergen, men i landet , innsåg straks det spesielle med meste av ein fot med tær i ei flika avslutting. Tunga er dette arbeidet, som mindre ligg i det kunstnarlege enn i dregen ut, renn saman med foten, og krullar seg rundt konsekvensane av sjølve dateringa. hovud og kropp på ein velkjend måte i gammal engelsk «Det er laga i støypt bronse og måler 7.2 cm på det ornering». Bøe seier vidare at det ikkje kan vere tvil vidaste, men er berre 1-2 mm tjukt» skriv Bøe, som om at dette er eit angelsaksisk arbeid, viser til ein av held fram at på baksida «under den grøne patinaen er samtidas verkelege kjennarar, Mr. Reginald A. Smith si der spor av eit dekklag av kvitt metall. Oppsida er dekt avhandling i Archaelogica, samanliknar beslaget med med ei bjart og kraftig forgylling med unntak av top- Witham-nåla, og Lunde-fragmentet, men endar opp pane på knutane eller naglehovuda der den er fallen av». med at « der er endå større likskap med Ixworthnåla der Omframt ein brest, er arbeidet nesten perfekt bevart. hovudet er delt i 4 felt». « Hans [Smiths] datering av «Alle naglane, der det no manglar ein, er hamra flate Witham-nåla til åttande hundreåret (Smith 1.c. 241), frå undersida, men ein kan enno øygne at opphavleg må er støtta av vårt funn». ( Sjå Husfrua til Bjørke vert midtnaglen ha stukke fram minimum 8mm. Dette må jordfest) Johs Bøe summerer dateringa slik: « beslaget då vere tilnærma tjukta på underlaget beslaget opphav- må derfor ha funne vegen over Nordsjøen på eitt av dei leg var festa til», skriv Bøe. Når underlaget nærmar seg fyrste vikingtokta som fann stad heilt mot slutten av det centimeteren i tjukt, så kan dette like fort ha vore på 8 hundreåret [heilt i starten på vikingtida], og for pro- eit relikvieskrin, som det var eit bokbeslag, slik Per Fett duksjonen av beslaget og den dekorative stilen kan 800 kallar det. Fett gjev også ein god glytt inn i den vanske- setjast som eit terminus ante quem». Kva ligg så i dette? lege identifiseringsprosessen når han skriv at det var I 1932 var det kjent sju slike ferder i kjeldene. Det «så fint gjort at ein fyrst var i tvil om tingen kan hende var The Millhill Burial på Arran datert til ca. 750, så eit heller skulle vere frå ein av dei irske stormeistrane». åtak i Dorchester- området på sørkysten av England i «Ornamenta på oppsida verkar ikkje støypte, men kong Beorhtrics tid (786-802). Anglo-Saxon Chronicle gravert inn i overflata, design og gjennomføring røper omtalar dei som «Danish men», ei nemning som kan både handelag og smak», held Bøe fram, før han ser hende betyr like mykje skandinav som dansk. Der- nærmare på sjølve kunsten: « Overflata er delt inn i etter kjem vel dokumenterte Lindisfarne i 793, i 794 medaljongar av eit rammeverk. Dette er ikkje dekorert klosteret Jarrow sør for Lindisfarne og heimsøkte Iona i B8256b «Firesidig sterkt forgylt bronsebeslag med innbuete sider. 7,1 x 7.2cm. Angelsaksisk arbeide. Siselerte ornamenter. Beslaget har vært festet ved fem små runde bronsenagler, en i hvert hjørne og en på midten. Ornert med dyreornamenter og båndfletninger. Grav- med unntak av ei punkta line som langt frå dekkjer 795, 802 og 806. Så teier dei engelske kjeldene fram til funn. Bjørke kirkegård, Hjørundfjord s og p. M. og R. Ca 800. B 8256 b.» (Petersen 1955). Foto: Ann Mari Olsen, UiB. ribbeflatene. Flata mellom [ytter-] rammene er langs 835. Ettersom beslaget vart funne i ei grav, som van- kanten dekt av velkjende motiv for ein kvar student skeleg kan vere yngre enn 800, så har det som skjer etter

154 155 strekar likevel at keltisk og angelsaksisk stil renn saman der The Lindisfarne Gospelsmed utsøkte arbeid i edelt her i nord og skaper ein «Hiberno-Saxon» eller også metall. Han meistrar både keltisk spiralornamentikk og «insular style». Det merkast ikkje minst på kunstskatten angelsaksisk dyreornamentikk til fullnad, men einaste The Lindisfarne Gospelsfrå 721, men slik påverknad er grunnen til at me kjenner han ved namn, er at han er heller sjeldan på metallarbeid. “The influence of Celtic nemnd i ei tilskrift om korleis The Lindisfarne Gospels style ornament was not confined to Anglo-Saxon man- vart til. Så der kan lett ha vore fleire enn han. uscripts; it also appears on eight-century sculpture and Likevel, impulsane til arbeidet verkar å ha kome metalwork, albeit fairly rarely.” Derfor ville ein ha venta utanfrå Northumbria. Eksempelets makt førte Bøe eit tydleg keltisk uttrykk, og ikkje angelsaksisk, om vårt sørover til Ixworth i Anglia, eit kjerneområde i den an- beslag var frå Iona, som derfor neppe er staden det har gelsaksiske kunsten. Stilkjennaren, professor Egil Bakka, vorte ‘henta’. vurderte også beslaget som eit sein - saksisk arbeid Åtaket mot Jarrow i 794 enda i fiasko for vikingane. p.g.a. dyreornamentikken, eit argument som ikkje vert Dels vart leiarane deira drepne, dels øydela ein storm motsagt av den tyske eksperten, Egon Wamers, i hans flåten, og dels vart vikingane tekne til fange. Dette og avhandling om Insularer Metalschmuck in wikingerzeitli- arbeidets kvalitet tilseier at me helst må vende blikket chen Gräbern Nordeuropas. Så om beslaget si kulturelle mot Holy Island eller også Inis Metcaut, som skal ha tilknyting og alder er der ingen dissens. Frå Anglia Klosteret på Iona slik det står i dag. Her kraup kristendomen i land frå Irland med Colm Cille eller også St Columba (521-597), som vore det opphavelege, førkristne namnet. kjennest heller ikkje noko vikingraid frå før 835, så då grunnla klosteret i 565. Klosteret vart ein av dei viktige pulsarane for kristendomen i Vest-Europa, og det viktigaste klosteret på dei I kjeldene trør klosteret Lindisfarne fram, som eit spørst det, om det ikkje likevel var ein hærflokk leia av britiske øyane, før det vart øydelagt av vikingane i 806. Det var mor-klosteret til fleire andre, i både Irland, Skottland og England, der avleggaren Lindisfarne vann seg ei leiande kulturell stilling. Markus-krossen t.h. er frå 900 talet medan St. John krossen ved døra, ein pulsområde for kunst og kultur, langt utover Northum- hovdingen på Bjørke som i 793 raida Lindisfarne, og tru kopi av originalen i museet, stod der før vikingane slo til. Foto: Lars Ørstavik. bria sine grenser, gjennom heile 700 talet. Eremitten og starta det me i ettertid kallar vikingtida. Utruleg nok er kunstsmeden Billfrith stiller i same klasse, som Fett sine det mest so at ei anna tolking ville verke søkt. irske stormeistrar, når han ein gong etter 721, pry- 835 ingen relevans for tolkinga av vår artefakt. Dette skjoldbukl, vart først skildra og datert av Balfour er samanhengen krigarane frå Bjørke høyrer heime i, (1910). Dateringa 750 har hatt støtte i norsk arkeo- Det forgylte bronsebeslaget vart funne på som dei einaste pionervikingane ein så langt har makta logisk elite frå starten og forbi 1993 (Shetelig, Grieg, funnkartet pos.1/4. plassere lokalt i høve til kjeldenes meir upresise «North- Myhre), men er ettertrykkeleg avvist av Stephen H. men», «Danes», eller berre «heathens». Ein av plassane Harrison i 2000, som overtydande daterer funnet til ovanfor var det dei slo til mot, men kva for ein? I tidlegast mot slutten av det 9 hundreåret. Dorches- framhaldet ligg spaninga i om me så å seie kan ‘ta dei på ter-raidet er berre kjent frå Anglo-Saxon Chronicle, fersken’. og som heller ikkje daterer det, men kallar åtakarane Å påvise kvar desse første vikingane kom frå, ja, kven «Danish men». Elles er kanalkysten litt langt sør om dei var, vil måtte få konsekvensar for tolkinga av dei dei kom frå Nordvestlandet, for då vil det vere meir tidlegaste raidas omfang, organisasjon og styrke, og slik naturleg å kome inn til strendene av Skottland eller også for dei teoriar, som med rimelegheit kan skipast, om vi- Nord- England. Åtaka på Lindisfarne, Jarrow og Iona er kingtidas start og tidlegaste årsaker. For småhovdingens derimot på rett kurs, og er vel dokumenterte i kjeldene. innbringande nålestikkstrategi mot kyrkjer og verjelause Klosteret på Lindisfarne vart grunnlagt av ein munk kloster, ber om forståing for andre årsaker og verknader frå Iona, St Aidan, i 635 på tidevassøya Holy Island etter enn danskekongen Svein Tjugeskjegg (985 -1014) sin invitasjon frå Oswald, konge av Northumbria, og kon- massive invasjon av England i 1013. takta mellom klostera var god fram til 793. Iona på dei The Millhill Burial, Lamlash, Isle of Arran på vest- Indre Hebridane hadde keltisk opphav og keltiske, kun- kysten av Skottland med funn av einegga sverd og stnarlege røter, men moderne kunsthistorikarar under-

156 157 B4655 Vikingsverd. Frå gravrøys i nærleiken av røysene Katalog som øksa og spydodden vart funne, men sverdet vart Katalog over fornfunn og fornminne frå Indre Hjørundfjord ordna ikkje innlevert til Bergen museum før i 1890-åra. Id.nr etter stigande matrikkelnummer. som dei to førnemnde. Foto: Svein Skare, Universi- tetsmuseet i Bergen. Funna B1750, B1751 og B4655 er nok frå forskjellige gravrøyser, då det i dette området på Leira har vore fleire røyser. Viddal gnr 130 B11330a Einegga sverd frå vikingtid. Funnstad bnr 5 B9721 Vikingøks. Funnstad Gamlereitane på bnr 4, Jensagarden. To gravrøyser. id.nr. 145446. Heile funnet Dortegarden id.nr 212460. Mogeleg flatmarksgrav. Inn- (a- f) innlevert av Jens J. Leira i 1959 til Sunnmøre levert i 1946 av Ole I. Viddal til Bergen museum. Foto: museum. Foto: Lars Ørstavik. Ettergraving av Per Fett Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen. same året utan at fleire funn kom for dagen. Illustrasjon av B11330b Handleddring. Foto: Lars Ørstavik. B6768 Vikingøks. Funnstad Dalsåkrane på bnr 8 Roger Håndlykken. B11330 c og d. Del av bronsenål og to små bronseplat- Jørngarden (før utskiftinga i 1930-åra) id.nr. 145369. er. Foto: Mirjam Vikestrand, Sunnmøre museum. Gravrøys. Innlevert i 1918 av Ole O. Viddal til Ålesund B11330 e Glasperle. Foto: Lars Ørstavik. museum. Foto: Lars Ørstavik. B11330 f To kljåsteinar (for å tynge ned vev). Foto: Lars Ørstavik (den eine) og Mirjam Vikestrand, Sunn- Å631 Øks frå eldre jarnalder. Funnstad Dalsåkrane bnr møre museum (den andre). 8 Jørngarden. Foto: Lars Ørstavik. Åkre gnr 134 B9826 Merovingerspyd. Funnstad Bjønnaåkeren, Urda- B13433 Sandhamnøks av basalt. Yngre steinalderfunn. neset på bnr 7 Trulsgarden (etter førnemnde utskifting) Funnstad. Tufta, bnr. 3 Voldsgarden id.nr. 212462. id.nr.145369. Flatmarksgrav. Gåve frå Elling Viddal i Funnen av Peder J. Åkre. 1945 – 1950. Innlevert 1982 1946 til Sunnmøre museum. Foto: Lars Ørstavik. av John Mork til Bergen museum. Foto: Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen. Leira gnr 132 Bjørke gnr 135 B1750 Vikingspydodd. Funnstad bnr 4 Larsagarden. B7075 Spyd, folkevandringstid. Haug med hellekiste. Gravrøys id.nr. 145448. Innlevert av Berent Eriksen Funnstad kyrkjegarden på Leikvollen. Kyrkjegarden Åkre til biskop Neumann i 1843. Foto: Ann Mari Ols- på Leikvollen er fellesareal for alle bruka på Bjørke. en, Universitetsmuseet i Bergen. Kyrkjegarden har id.nr. 145439. Gåve frå distriktslækjar Eyvind Bugge i 1919 til Bergen museum. Foto: Svein B1751 Vikingøks. Funnstad bnr 4 Larsagarden. Skare, Universitetsmuseet i Bergen. Gravrøys id.nr.145448. Innlevert av Berent Eriksen Åkre til biskop Neumann, Bergen i 1843. Foto: Ann B7076 (a- f ) Brend mannsgrav (flatmarksgrav) viking- Mari Olsen, UiB. tid. Funnstad; kyrkjegarden på Leikvollen. Heile funnet (a – f) er gåve frå distriktslækjar Eivind Bugge i 1919 til Bergen museum. Heile funnet fotografert av Svein Skare, UiB. B 7076a. To pilspissar.

158 159 B7076b Kniv, bogen i ryggen, rett i egga. Å1672 - Å1676 er lausfunn andre stader på kyrkje- B7076d Fiskesøkke. B7076f Små stumpar av skjør- garden. brende bein av vikingmannen. (B7076c båtsaum og Å1672 Spyd 25,5 cm. Ålesund museum. Foto: Lars B7076e bryne av skifer er diverre kome vekk for museet Ørstavik. i Bergen.) Å1673 Bryne av skifer. Brynet tilhøyrer yngre jernalder og ikkje som resten av funnet, som er folkevandringstid. B8256 (a- g) Ubrend kvinnegrav (flatmarksgrav) viking- Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik. tid. Funnstad kyrkjegarden på Leikvollen. Heile funnet Å1674 Øks. Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik. (a- g) er innsendt av Rasmus Buset i 1932 til Bergen Å 1675 Bøyel av saks er diverre kome vekk ved Ålesund museum. museum. B8256a To ovale draktspenner. Foto: Ann Mari Olsen, Å1676 Jarnfragment. Ålesund museum. Foto: Lars UiB. Ørstavik. B8256b Angelsaksisk forgylt bokbeslag i bronse, brukt Heile funnstaden, kyrkjegarden på Leikvollen, har som som hengesmykke. 7 x 7 cm i firkant. Foto: Ann Mari før nemnt id.nr. 145439. Olsen,UiB. B8256c Armringar av bronse. Foto: Lars Ørstavik. Rin- Å1426 Glasperle, raudbrun. Fleire andre perler vart gane er for tida utlånt til Sunnmøre museum. også funne, men dei har diverre kome vekk. Funnstad B8256d Perlehalsband med 51 perler. Foto: Ann Mari Leikevollplassen bnr. 13. id.nr 212466. Mogeleg flat- Olsen, Universitetsmuseet i Bergen. marksgrav. Innlevert av Sivert Nilssen Bjørke i 1928 til B8256e Vevskei av jern. Foto av Svein Skare, UiB. Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik. Sivert Nilssen B8256f Hestebeksel. Foto av Svein Skare, UiB. Bjørke fann også eit vikingsverd med gylt handtak og B8256g Beinstykke (7,5cm) av vikingkvinna. Foto ei stridsøks, då han grov tufta til stova han sette opp på Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen. Leikvollen i 1897. Så her har nok vore ei grav. Funna diverre tapte. Å1668 til Å1676. Funn frå folkevandringstid. Funnstad kyrkjegarden på Leikvollen Å1668 – 1671, dei to B9943 Vikingøks. Funnstad ned for ”Tussheim” pens- leirkara og dei to lengste spyda, vart funne i ei mura jonat, i bakken nedom vegen. bnr. 17. id. nr. 212467. hellekiste i 1928, då flatmark, men før kyrkjegarden Mogeleg flatmarksgrav. Innlevert av Jakob Mork i 1948 vart planert i 1920, var det haug over grava. Funnet til Sunnmøre museum. Foto: Mirjam Vikestrand, Sun- innlevert til Ålesund museum i 1928. Tilvekst i Bergen nmøre museum. museumsårbok i 1930. Å1668 Spannforma leirkar med flettingsmønster. B3005 – B3009 Folkevandringsfunn. Funnstad Lining- Ålesund museum. Foto: Ann Mari Olsen, UiB. haugen bnr. 3 Bertelgarden. id.nr. 145441. Gravhaug Å1669 Spannforma leirkar med anna mønster. Ålesund med hellekiste, som i dag er fjerna. Funnet innlevert av museum. Foto: Ann Mari Olsen, UiB. Jon Olsen Bjørke i 1875 til Bergen museum. Jon Olsen Å1670 Spyd med agnorer 39 cm langt (kastespyd) var brukar av garden 1861- 1892. Grava vart først opna Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik. av faren Ola Jonsen i 1834. Han fann eit leirkar med Å1671 Spyd 38,9 cm (lanse til nærkamp) Ålesund Mu- oske og nokre hestetenner. Dette er tapt. seum. Foto: Lars Ørstavik. B3005 Øks frå folkevandringstida. Foto: Svein Skare, UiB. B3006 Spyd frå folkevandringstida i fem delar. Foto: Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen. 160 161 B3007 Beltestein av kvartsitt. Foto: Svein Skare, UiB. Å598 Vikingsverd. Funnstad i ein gravhaug med helle- B3008 Beltespenne av bronse. Foto: Svein Skare, UiB. kiste i Reitebakkene. Id.nr. 145444. Bnr. 1 Lassegarden. B3009 Endebeslag og ring av bronse. Foto: Svein Skare, UiB. Manns grav. Nokre jarnringar som høyrde til funnet er I ”Fjøshaugen” like ved var det funne eit sverd. Må vere komne vekk. Innlevert før 1920 av Ole O. Saure f.1893 ved løda til Martegarden bnr.. 4. Sverdet er diverre tapt. til Ålesund museum. Foto: Lars Ørstavik. Haug på Leite. Knutegarden bnr..5. id.nr. 145442. ”Uppå Leite var største gravhaugen på Bjørke. Han Å1220 Flintsigd frå yngre steinalder. Funnstad Odde- Knute-Per (1850 –1932) kjaurde den vekk, men grava myra, ein meter ned. Bnr. 1 Lassegarden. Id.nr.212470. er urøyvd, trur eg.” ( Johan J. Bjørke. ca. 1950 ) Lausfunn. Truleg offer til høgare makter. Innlevert midt To gravhaugar og steinring i Bjørkevikja. Bnr. 3 Berttel- på 1920- talet av Ole O. Saure f. 1893 til Ålesund mu- garden og bnr.. 43 Klokkergarden. Id.nr. 145443. seum. Foto: Øyunn Kleiva. I ein gravhaug på ”Bjørkeøyra” vart det funne ein På sørsida av elva, på Smieneset stod der fleire bau- gullring i 1847. Ringen diverre tapt. Wilhelm Frimann tasteiner, to til tre meter høge. Den eine ligg no under Koren Christie, som var med å skipa Bergen museum Larskvennhuset. i 1825 har notert seg dette funnet, men funnet har heilt sikkert ikkje kome til Bergen. (Bergljot Solberg) Raustad gnr 138 ”Bjørkeøyra” må vere i Bjørkevikja. Bergljot Solberg Å1376a og b Armringar av bronse. Kvinnegrav som tidfester dette gullfunnet til romertid ca. 400 e.Kr. var flatmarksgrav. Funnstad opp i bakken nær utmar- Berent Eriksen Aakre skriv i sitt dokument innlevert ka, bnr. 4 Fyrskegarden. id.nr 212471. Innlevert 1928 til biskop Neumann i 1843: ”Bjerke fordum Bjørke. av Jakob R. Rørstad til Ålesund museum. Foto: Lars Her findes, deels ved søen, deels længere op på marken, Ørstavik. Lininghaugen, Bjørke. Foto: Lars Ørstavik. forskjellige gravhøie. I en af disse fandtes for nogle aar Deler av klebergryte og jarnfragment har diverre kome siden, et sværd, et hestebidsel, en lang hvæssesteen, en vekk. På Raustad skal det også ha vore funne to spyd- jernplade og en liden haandkværn, hvilke ere for tiden oddar på 1930-talet som truleg er tapte. tabte.” Skjåstad gnr 140 Aakre skriv også: ”Her findes en Høi (Haug) eller rettere en Stenhob, der til forskjellige Tider har været B9033b Sverdhjalt med inngraveringar for sølvinnlegg. undersøgt i Tanke om at finde pænger, som man Truleg tilhøyrt ein høvding. Vikingtid. Sverdhjaltet siger, men kun de sidste Undersøgende har fundet funne i ein gravhaug, saman med ei øks og delar av eit nogle Stykker af en blaa Glasflaske.” Dette må vise til spyd. Øksa B9033a er diverre kome vekk. Funnstad Kjelshaugen opp om husa på Knutegarden bnr. 5 på bnr. 4 Haugen. id.nr 145411. Innlevert av Knut J. Bjørke. Det har vore eit gammalt sagn om at i haugen Saure i 1938 til Sunnmøre museum. Foto: Ann Mari skulle der stå ein kjel full av myntar, derav namnet Olsen, UiB. på haugen. Dette er nok ein naturleg haug og ikkje B9033c To delar av spyd, det lengste er noko av falen. gravhaug , men tek det likevel med. Innlevert saman med hjaltet. Foto: Lars Ørstavik.

Fram- Saure gnr 137 B9735 Øks frå yngre jernalder. Flatmarksgrav. Funnstad B9722 Bryne av kvartsitt frå eldre jernalder. Lausfunn. bnr.1 Sammelgarden. Id.nr. 212472. Innlevert 1946 av Funnstad på bnr. 1 Lassegarden, mellom stova og vat- Jakob J. Skjåstad til Bergen museum. Foto: Svein Skare, net. id.nr. 212469. Innlevert i 1946 til Sunnmøre mu- Universitetsmuseet i Bergen. seum av Ole O. Saure f.1893. Foto: Mirjam Vikestrand, Der har også vore ei gravrøys på Feirvadet, Sammelgar- Sunnmøre museum. den bnr. 1. id.nr. 145488. Røysa er utan funn og er i Illustrasjon av Roger Håndlykken. 162 163 notid skada under arbeid med elveforbygging. Skiferspiss. Steinalderfunn. Funnen fremst på Skjåstad Dei seinare åras arkeologiske registreringar på br. nr. 3 Ellingegarden. Id.nr. 212474. Skiferspissen Viddal gnr 130 er diverre tapt. Id.nr. 113828 Viddal 1 Haulagarden bnr.. 2. Kokegropsfelt. Fossilt dyrkingslag. Eitt stolpehol. Mogleg flatmarks- Sætre gnr 141 grav. Automatisk freda etter kulturminnelova §§ 3 og 4. Registreringsrapport MR fylkeskommune. Stafseth T. 2008. B6734 Einegga sverd frå merovingertida. Funne i ein Id.nr. 113829 Viddal 2 Haulagarden bnr.. 2 og Bakkegarden bnr. 3. Kokegroper og eldstader. Fossilt dyrkingslag. bronsealdergravhaug på Kvernhusattelega. Sekundær Ardspor. Stolpehol. Automatisk freda etter kulturminnelova §§ 3 og 4. Registreringsrapport MR fylkeskommune. grav Id.nr. 145384. Innlevert 1918 av Edvard L. Sætre Stafseth. T. 2008. til Bergen museum. Foto: Ann Mari Olsen, Universi- Leira gnr 132 tetsmuseet i Bergen. I same haugen vart det funne ein mannslang stein med innhogde spiraler. Den står reist Id.nr. 113830 Knutegarden bnr..1 Kokegropsfelt. Stolpehol. Eldstad. Fossilt dyrkingslag i fleire nivå. Ardspor. opp i tunet på Sætre. Spreidd flint. Automatisk freda etter kulturminnelova/ Regulert til verna spesialområde. Registreringsrapport MR fylkeskommune. Herstad. A. 2008b. Finnes gnr 142 Åkre gnr 134 B9738 Einegga sverd frå merovingertida. Funnstad i Bøekra rett ovafor Måsesteinane, bnr. 4 Arnegarden. Id.nr. 124223 Jogarden bnr..4 Kokegroper. Stolpehol. Fossilt dyrkingslag (todelt). Automatisk freda etter kulturmin- Flatmarksgrav. Id.nr. 212475. Innlevert 1946 av Johan nelova §§ 3 og 4. Registreringsrapport MR fylkeskommune. Herstad. A.2008b. J. Finnes til Bergen museum. Funnet innheldt også to Id.nr. 151984 Kalneset. Åkre br. nr.5 Smårester av fossilt dyrkingslag, ein eldstad samt enkelte sein steinbrukande stykker skinnhasper av jarn, eit knivblad 9,2 cm langt funn i matjord. Dispensasjon frå kulturminnelova, jamfør § 8,4 knytt til reguleringsplan. Registreringsrapport MR og nokre jarnfragment som nok er tapt. Foto: Svein fylkeskommune. Ranvik. J. 2011. Skare, UiB. Sætre gnr 141 Id.nr. 171498 Sætre 1 Fossile dyrkingsspor over fleire nivå. Flint, sein steinbrukande tid. Automatisk freda etter Å1042c Kniv frå merovingertida. Grava innheldt også kulturminnelova §§ 3 og 4. Registreringsrapport MR fylkeskommune. Eidshaug. J.S. 2013. sverd og øks. Sverdet Å1042a og øksa Å1042b har Id.nr. 172987 Sætre 2 Kulturlag, avfallsmødding. Automatisk freda etter kulturminnelova §§ 3 og 4. Registrerings- diverre kome vekk ved Ålesund museum. Funnet skal rapport MR fylkeskommune. Eidshaug. J.S. 2013. også ha inneholdt to pilspissar og hestebeksel, som Id.nr. 172988 Sætre 3 Kulturlag, avfallsmødding. Flint. Automatisk freda etter kulturminnelova §§ 3 og 4. Registre- nok også er tapte. Flatmarksgrav mellom nokre stein- ringsrapport MR fylkeskommune. Eidshaug. J.S. 2013. ar i Bøekra, 20 m lenger sør enn det andre sverdet frå same tidsperiode. Bnr. 5 Knutegarden. Id.nr 212475. Bakkedalen (felleseie Åkre og Sellereite) Innlevert 1922 av Ole J. Finnes til Ålesund museum. Id.nr. 177646 Bakkedalen. Kokegroper. Automatisk freda etter kulturminnelova §§ 3 og 4. Registreringsrapport Kniven fotografert av Lars Ørstavik. MR fylkeskommune. Eidshaug J.S. 2014.

B6923 Øks av stein. Såkalla ”Sunnmørsøks” som i grunnen ikkje er fornfunn, men tihøyrer middelalder. Funnen ved jordarbeide ein eller annen stad på Finnes. Innlevert 1916 til Bergen museum. Foto Svein Skare, UiB. Storhaugen. Muleg gravhaug opp om jordvollen som er fonnvern. Id.nr. 212478. Ikkje fornfunn her.

164 165 Hav, land og folk gjennom tidene Litteratur og kjelder Ein av dei fyrste til å interessere seg i kvartærgeologien vårt område var Hans Kaldhol (1872-1951), geolog og landbruksskulelærar frå Hareid. Pioneren som Bernt Aakre med spade og nivelleringskikkert kartla korleis breane hadde rykka fram og trekt seg attende på Sunnmøre (1932). Kaldhol var også amatørarkeolog med eiga samling. Han var vel den fyrste som fann og påpeikte at på ytre Sunnmøre har havet gått opp over eldre busetjingsspor, -som så vart liggande under grus og Aftenposten 18 desember 1879, s2 sand. Han meinte dette var ei fylgje av at havet hadde stått lenger oppe. Dette var då kontroversielt. No veit vi at «ut i øyane», har både den generelle landhevinga, men og tsunamien eller flodbylgja etter Storeggaskredet fløymt over eldre nivå inkludert buplassar. Den såkalla tapestransgresjonen, der havet på nytt stig, er Aftonbladet 29 september 1847 der vel knappast spor etter i Storfjorden. N.A. Dahl: Aas Herred. Bidrag til en østlandsbygds historie s 70-71 (1916) Det fører for langt å skulle gjengi alle kjelder i ein populærvitskapleg artikkel. Noko eg vonar kunnskapsbyggarane har forståing for. Dette gjeld både Folkeminner fra gamle dager i Frogn. Pensjonist-nytt nr 2- juni 2013. Årg. 33. naturvitskap og arkeologi. Kunnskapen om istida si mangslungne avslutning er eit stort tverrvitskapleg puslespel der mange har bidrege, og som oversiktverka haustar av. To slike oversiktsverk, Strilesoga og -frå de første fotefar (Indrelid 1984 og 1996), har eg nytta saman med noko av faglitteraturen. Mellom dei som Ivar Grøvik: Hjørundfjordboka, kultursoga, b1 og 2 ( 1975 – 1977) har produsert denne kunnskapen, må særleg nemnast geologane John-Inge Svendsen og Jan Mangerud som saman med fleire har gitt oss innsyn i istidene og Morgenbladet 6 oktober 1847 landheving, ma har dei utarbeidd kart over heile breen i ulike periodar. Nokre artiklar av dei er nemnt under, men fleire ligg som bakteppe, saman med ei rekke Ola Syrstad: Bernt Aakre – den første dyrlegen i Follo (Follominne 2003) andre arbeid som det her fører for langt å vise til frå botanikarar, og osteologar. Her har vi teke med pollenanalysane frå Lerstad og Sula (Kristiansen et al), som inngår i forskinga bak kurveoppbygging for landhevinga (Mangerud og Svendsen 1987). Arkeologien har stor nytte av kunnskapen som er komen frå brytninga Frå Bernt Aakre til Per Fett mellom botanikk og kvartærgeologi, og her er og eit samspel med arkeologien. Takk til John-Inge Svendsen for råd og bruk av illustrasjon. Takk til David N. Simpson for råd og for strandforskyvingskurveprogrammet! Bernt Aakre: Forsøg til en antiqvarisk historisk Beskrivelse over Mindesmærker og Sagn vedkommende Jørringfjords Præstegjeld, beskrevet og samlet af Berent

Eriksen Aakre 1843 (TSH 1915) Bakke, J. 2010. Raske klimaendringar. – Kva kan vi lære av fortida. I Klima 2 – 2010. Sivert Aklestad: Minneskrift, Hjørundfjord kommune, 1837 – 1937 (1937) Bondevik, S., J. I. Svendsen and J. Mangerud. 1998. Distinction between the Storegga tsunami and the Holocene marine transgression in coastal basin deposits M.A.E. Aarflot: Ivar Åsen, brev til vener i heimbygda (1950) of western Norway, Journal of Quaternary Science, 13 B.E. Bendixen: Antikvariske Iagttagelser i Søndmøre, Hardanger, Vos og Sogn. Aarsberetning fra Foreningen til Norske Fortidsminnesmerkers Bevaring 1880) Fett, P. 1950. Førhistoriske minne på Sunnmøre. Hjørundfjord prestegjeld. Tore Bjørgo: Registreringa som styrande faktor i arkeologisk forsking i Festskrift til Anders Hagen. Indrelid, S. 1984. De første mennesker på Sunnmøre. I Indrelid, S. og Larsen, S. U. – fra de første fotefar. Sunnmøres forhistorie. Ålesund. Historisk Museum: Arkeologiske skrifter, nr 4 (1988). Indrelid, S. 1996. Strilesoga. Nord- og Midhordland gjennom tidene. Band 1. Bergen Johs. Bøe: An Anglo-Saxon Bronze Mount From Norway. The Antiquaries’ Journal XII, Oxford (1932) Kaldhol, H. 1932. Sunnmøres kvartærgeologi. I Norsk geologisk tidsskrift 11. Oslo Reidar Djupedal: Ivar Åsens Dagbøker (1951 – 1958) Kaldhol, H.† og Øye, A.1975. Geologien I Hjørundfjord. I Grøvik, I.: Hjørundfjordboka. Kultursoga I. Per Fett: Den eldste tida i Ivar Grøvik: Hjørundfjordboka, Kultursoga 1(1975) Kleiva,Ø.1996. Kva torva i Nærøymarka gøymde. I Folk og fortid 1996. Fosnavåg. Per Fett: Hjørundfjord prestegjeld i Historisk museum: Forhistoriske minne på Sunnmøre (1950) Kleiva, Ø. 2002.Eiksundssambandsregistreringane. I Mi gamle grend Nr. 10. Hovdebygda soge- og velferdslag. Per Fett: Fornminna i søkjeljoset (TSH 1949) Kristiansen, I.L., Mangerud. J , og Lømo, l. 1988. Late weichselian/early holocene pollen- and lithostratigraphy in lakes in the Ålesund area, western Norway. I Anders Hagen: Gåten om kong Raknes grav. Hovedtrekk i norsk arkeologi (1992) Review of Paleobotany and palynology 53 (1988). Kong Christian 3s handfesting (s 512 ) i Knut Helle: Norske middelalder dokumenter( 1973) Lie. R. W. En oversikt over Norges faunahistorie. I Naturen 1988 nr 6. Stein Ugelvik Larsen: Innledning i Beskrivelse over Fogderiet Søndmør, b1 (2001) Lohne, Ø.S., Bondevik, S., Mangerud, J. Svendsen, S.I. 2007. Sea-level fluctuations imply that the Younger Dryas ice-sheet expansion in western Norway Anders P Lorange: Oldsakene ved Bergens Museum (1876) commenced during the Allerød. I Quarternary Science Reviews. Vol 26. Iss.17-18.2007. Oscar Montelius: Typologien eller utvecklingslâran tillempad på det meneskeliga arbetet (1900) Mangerud, J. 1987. The Alleröd/Younger Dryas Boundary. I Berger, W.H. og L.D. Labeyrie (red): Abrupt climatic Changes. NATO ASI Series Volume 216 Ivar Myklebust: Frå Erik Pontoppidan til Ivar Åsen (1973) Nygaard, S. 1989. The stone Age of Northern Scandinavia: A Review. Journal of World Prehistory, 3 (1). Nicolay Nicolaysen: Norske Fornlevninger. En oplysende fortegnelse over Norges Fortidslævninger ældre end Reformationen og henførte til hvært sit Sted (1862-1866) Olsen, A. Bruen. 1992. Kotedalen – en boplass gjennom 5000 år. Bind 1. UiB, Bergen. Jonas Ramus: Norriges kongers Beskrivelse (1719) Ramsey, C. B. OxCal Version 4.2. Online kalibreringsprogram. Oxford Radiocarbon Accelerator Unit. University of Oxford. https://c14.arch.ox.ac.uk/ Jonas Ramus: Norriges Riges Beskrivelse (1735) Ranvik, J. 2012. Rapport frå arkeologisk registrering E39 Ose-Osborg, Ørsta. Upubl. Møre og Romsdal fylkeskommune. Gerhard Schøning: Norges Riiges Historie b 3 (1781) Simpson, D. N. 2003. SeaLevelCurvesSunm-STrond_v2.xls. Rekneark for berekning av strandforskyvingskurver for Møre og Romsdal og Sør-Trøndelag. Hans Strøm: Physisk og Oeconomisk Beskrivelse over Fogderiet Søndmør, beliggende i Bergens stift i Norge (1762 – 1766) Tilgjengeleg frå forfattaren. Christian J Thomsen: Ledetraad til Nordisk Oldkyndighed (1836) Simpson, D. N. 2005. Automating the extrapolation of Sea-level displacement curves: Implications for Mesolithic research in Western Norway. I McCartan, S. Tormodus Torfæus: Historia rerum Norvegicarum (1711) et al: Mesolithic Horizons. Belfast. Lars Ørstavik: Runer og nedskriven historie i –fra de første fotefar. Sunnmøres forhistorie (1984) Svendsen, J. I. and J.Mangerud. 1987. Late Weichselian and Holocene sea-level history for a cross-section of western Norway, Journal of Quaternary Science, 2. Lars Ørstavik: Tru og kyrkje på Sunnmøre 1000-1536 i Stein Ugelvik Larsen og Jarle Sulebust: I balansepunktet (1994)

166 167 Skiferspiss frå Skjåstad Gjessing, H. 1920. Rogalands steinalder. Stavanger. Takk til Astrid Johanne Nyland og Marit Årsheim Steinnes for løyve til bruk av bilete. Dei store registreringane på aktuelle innlandsføringsstadar og deretter Gjerland, B. 1985. Bergartsøkser i Vest- Noreg. Upubl. magistergradsoppgåve i arkeologi. frigjevingsundersøkingane knytt til Ormen Lange på Aukra er eit svært viktig bidrag til forståing av steinalder mm på Nordvestlandet (Hein B. Bjerck (red.) Kivikoski, E. 1964. Finlands förhistoria. Helsingfors. 2008). Kleiva, Ø. 1996. Frå det sosiale livet til tinga. Seinneolittikum på Ytre Søre Sunnmøre. Upubl. Hovudfagsoppgåve i arkeologi, UiB, Bergen

Kleiva, Ø. 2000. Gåva langvegs frå. I Jul på Sunnmøre 2000. Ørsta. Bjerck, H. B. (red.) 2008. NTNU Vitenskapsmuseets arkeologiske undersøkelser Ormen Lange, Trondheim Lødøen, T. K. 1995. Landskapet som rituell sfære i steinalder. En kontekstuell studie av bergartsøkser fra Sogn. Upubl. hovudfagsoppgåve i arkeologi, UiB. Fett, P. 1950. Førhistoriske minne på Sunnmøre. Hjørundfjord prestegjeld. HM, UiB. Bergen. Bergen. Fett, P. Den eldste tida. I Grøvik, I. 1975. Hjørundfjordboka I. Hjørundfjord bygdeboknemnd. Volda. Meinander, C. F. 1954. Die Kiukaiskultur. Finska Fornminneföreningens Tidsskrift 64. Helsinki. Kleiva. Ø. 1996. Kva torva i Nærøymarka gøymde. I Folk og fortid. Tidsskrift for Herøy sogelag 1996. Ramstad, M. 1999. Brytninger mellom nord og sør. En faghistorisk og lokalkronologisk studie over Møre i yngre steinalder. Upubl. hovudfagsoppgåve i arke- Kleiva, Ø. 2006. Fang kvalen! Tankar langs ristningsberga på Nordvestlandet. I Barndon, R et al: Samfunn, symboler og identitet, - Festskrift til Gro Mandt på ologi, UiB. Bergen. 70-årsdagen. UBAS 3, UiB. Bergen. Olsen, A. Bruen. 1981. Bruk av diabas i vestnorsk steinalder. Upubl. magistergradsoppgåve i arkeologi. Mandt, G. 1991. Vest norske ristninger I tid og rom. Kronologiske, korologiske og kontekstuelle studier. Upubl. Doktorgradsavhandling, Ui B, Bergen.

Nygaard, S.1989. The stone Age of Northern Scandinavia: A Review. Journal of World Prehistory, 3 (1). Flintsigden frå Oddemyra. Sein steinbrukande tid

Nyland, A. J. 2003. Å finne noe kjent ved det ukjente, ytre nordre Sunnmøre i neolitikum. Upublisert hovedfagsoppgåve i arkeologi. UiB. Bergen. Takk til Per Arne Saure for å ha vist kvar Oddemyra er og kvar funna er gjorde sånn ca. Dersom ikkje anna er nemnt er kjelda Kleiva 1996 og 2000. Nyland, A. J. 2006. Mot normalt – nye gjenstander i gamle tradisjoner – et neolittisk samfunn i endring. I Barndon, R et al: Samfunn, symboler og identitet, -

Festskrift til Gro Mandt på 70-årsdagen. UBAS 3, UiB. Bergen. Bårdseth, G. A. 1998. Depot som arkeologisk kjeldekategori. Ein analyse av depot og depotskikk frå mesolitikum til førromersk jarnalder i Sande og Volda

Olsen, A.Bruen.1992. Kotedalen – en boplass gjennom 5000 år. Bind 1. Fangstbosetning og tidlig jordbruk i vestnorsk steinalder. Nye funn og nye kommune, Møre og Romsdal fylke. Upbl. Hovedfagsoppgåve i arkeologi. IAKN. Oslo. perspektiver. UiB. Bergen. Fett, P. 1950. Førhistoriske minne frå Sunnmøre. Hjørundfjord prestegjeld. Historisk museum, UiB, Bergen.

Olsen, T. Bruen. 2004. Egger av tid og rom. Transformasjonen av steinalderens fangstsamfunn i Vest-Norge. Upubl. hovedfagsavh. i arkeologi, UiB. Bergen. Henriksen, M. M. 2014. Stille vann har dyp bunn. Offerteoriens rolle i forståelsen av depotfunn belyst gjennom våtmarskdepot frå Midt- Norge ca. 2350-500

Walderhaug, E. 1994. «Ansiktet er av stein». Ausevik i Flora – en analyse av bergkunst og kontekst. Upbl, hovedfagsoppgåve i arkeologi, UiB. Bergen. f. Kr. Doktorgradsavhandling. NTNU. Trondheim.

Aarskog, H. 2009. Steinalderlokaliteter i tid og rom. En undersøkelse basert på Ormen Lange-registreringene på Nordvestlandet. Upubl. masteroppgåve i Johannessen, L. 2004. Arkeologiske undersøkelser – Krushammaren-Halseneset- Skeide gnr 6 og Osnes gnr 7, Ulstein kommune, Møre og Romsdal fylkeskom- arkeologi. UiB. Bergen. mune. Med bidag av Anne Karin Hufthammer, Lene Halvorsen og Kari Loe Hjelle. SFYK, BM, UiB, Bergen.

Åstveit, L. I. 2006. Som man leter finner man. Røys, boplass og materiell kultur frå mellomneolitikum på Nordvestlandet. I Primitive tider 9 . 2006. Oslo Johnson, T. 1993. Seinneolittisk tid i Sogn og Fjordane. Gjenstandstyper og funndistribusjon. Upubl. hovudfagsoppgåve i arkeolog. UiB, Bergen.

Åstveit, L. I. 2008. Tidlegneolittisk tid (TN) 4000-3300 BC Mellmneolittisk tid (MN) 3300-2300 BC. I. Bjerck, H. B. (red.) 2008. NTNU Johnson T. og Prescott, C. 1993. Late Neolithic houses at Stokkset, Sande in Sunnmøre. Arkeologiske skrifter historisk Museum No.7-1993 UiB, Bergen

Vitenskapsmuseets arkeologiske undersøkelser Ormen Lange. Trondheim. Kleiva, Ø. 1996. Frå det sosiale livet til tinga. Seinneolitikum på ytre søre Sunnmøre. Upubl. hovudfagsoppgåve i arkeologi, UiB, Bergen

Åstveit, L. I. 2013. En lokalitet frå fangststeinalderens yngste periode. Nettartikkel på nettstaden www.norark.no 25.9.2013 Kleiva, Ø. 2000. Gåva langvegs frå. I Jul på Sunnmøre 2000. Sunnmøre frilynde ungdomslag. Ørsta.

Lødøen, T. K. 1995. Landskapet som rituell sfære i steinalder. En kontekstuell studie av bergartsøkser fra Sogn. Upubl. hovudfagsoppgåve i arkeologi, UiB.

Bergen. Sandshamnøksa frå Åkre Mandt, G. 1988. Gudene til ære. Om miljøet rundt offerfunnene på Bergsøy i Sunnmørsleia. Arkeologiske skrifter Historisk Museum No.4-1988. UiB, Bergen. -Takk til Tor Arne Waraas, samlingsseksjonen, UM, for å ha sett på eit par ting ved øksa for meg. Mandt, G. 1991. Vestnorske ristninger i tid og rom. Kronologiske, korologiske og kontekstuelle studier. Upubl. doktorgradsavhandling i arkeologi. UiB. Utover kjeldene eg har nytta finst to fine små artiklar frå Møre-Nytt. Bergen. -Møre-Nytt 14.8.1982: Steinalder-øks funnen på Bjørke. -Hurlen, Anja-Kathrin og Håskjold, Anne-Marta: Forskjellige øksar frå steinalderen. Del av serie i Møre-Nytt om fornfunne frå Ørsta, valfag prosjekt i arkeolo- Prescott, C. 1995. From Stone Age to Iron Age. A study from Sogn, western Norway. Tempus reparatum. Bar internationa series 603, Oxford. gi ved Volda vidaregåande Solberg, B. 1993, Western Norway in the Late Neolithic and Early Bronze Age. Can loose finds contribute to our understanding of demography and social -Om funntilhøva er nytta korrespondanse mellom John Mork og Historisk Museum i Bergen ved Signe E. Nygård, Berit Gjerland og Heid Gjøstein Resi og stratification? Arkeologiske skrifter No. 7-1993. UiB, Bergen. tilvekst. -Om ikkje anne er nemnt er kjelda stort sett Kleiva 1996 og 2000.

Ailio, J. 1909. Die Steinzeitlichen Wohnplatzfunde in Finland. Helsingfors.

Bjørn, A. 1921. Træk av Søndmørs stenalder. Bergen Museums Aarbok 1919-20.Bergen

Brøgger, A. W. 1907. Norges Vestlands Stenalder. Bergen Museums Aarbog 1907. Bergen.

168 169 Leira: Åker frå yngre bronsealder av; hus og kokegropsfelt frå folkevandringstid Kalneset – tankar frå ei arkeologisk registrering i 2011

Hovudkjelde til funna er registreringsrapport til Herstad og dateringsrapportar. Der anna ikkje er oppgjeve er Ranvik 2011 kjelda.

Grøvik, Ivar. 1975. Hjørundfjordboka. Kultursoga I. Hjørundfjord bygdeboknemnd. Ørsta kommune. Volda trykkeri, Volda.

Aakre, B. E. 1843 «Forsøg til en Antikvarisk Historisk Beskrivelse over Mindesmerker og sagn. Vedkommende Hjørundfjords Præstegjæld 1843» trykt i Ranvik, J. 2011. Arkeologisk rapport: Fritidsbustader på Kalneset, 134/5, Ørsta kommune. Upublisert. Møre og Romsdal fylkeskommune.

Tidsskrift for Sunnmøre Historielag 1915. Original i Bergen Museums manuskriptsamling. Strømme, L. og Standal, R. 1990. Hjørundfjordbok Band IV. Gard og ætt. Egset Trykk AS, Volda.

Diinhoff, S. 2005. Kogegruber – glimt af en rituell praksis gennem 1500 år. I Gustafson, L. et al (red). De gåtefulle kokegroper. Varia 58. Oslo. Solberg, B. 2003. Jernalderen i Norge. Cappelen Akademisk Forlag.

Farbregd, O. :1972. Kolgroper og keltartidsproblem. I Viking XXVI. Oslo Forhistoriske spor på Sætre og i Bakkedalen Fett, Per. 1950. Førhistoriske minne frå Sunnmøre. Vol . 7. Hjørundfjord prestegjeld. Historisk Museum i Bergen.

Fett, Per. 1975. Den eldste tida. I Grøvik, I. 1975: Hjørundfjordboka I. Kultursoga. Der ikkje anna er nemnt er Eidshaug 2013 og 2014 kjelda.

Gjerland, B. 1985. Rapport frå synfaring Hustadnes, Leira og Store- Standal 12.8.1985 Upubl. Historisk museum, Bergen

Herstad, A. 2008a. Rapport frå arkeologisk registrering idnr. 113870, Leira gnr 132 bnr 1 og 5, tilknytt fv 41, Møre og Romsdal fylkeskommune. Upublisert. Bondevik, S., Svendsen, J. I., & Mangerud, J. (1998). Distinction between the Storegga tsunami and the Holocene marine transgression in coastal basin

Hustadnes, A. 1982. Bautastein vart funnen i vegen Bjørke-Viddal? Møre- Nytt 25.5.1982 deposits of western Norway. Journal of Quaternary Science, 13(6), 529-537.

Hustadnes, A. 1982. Bautasteinen på Leira eit fellesgrav-mæle? Sunnmørsposten 14.7.1982 Diinhoff, S. (2005). Kogegruber - glimt af en rituel praksis gennem 1500 år. I L. Gustafson, T. Heibreen & J. Martens (red.), De gåtefulle kokegroper (Varia

Iversen, K. 2013. Kokegroper på Vestlandet. En analyse av enkeltkokegroper og kokegropsfeltlokaliteter på Vestlandet. Upubl. Master oppgåve i arkeologi. UiB. 58, s. 135-144). Oslo: Kulturhistorisk Museum, Fornminneseksjonen.

Bergen Eidshaug, J. S. P. (2013). Sætre på Bjørke – ID 171498, ID 172987 og ID 172988. Upublisert rapport. Molde: Kulturavdelinga, Møre og Romsdal fylkeskommune.

Narmo, L.E. 1996: Kokekameratene på Leikvin – kult og kokgerop. Viking LIX. Oslo. Eidshaug, J. S. P. (2014). Bjørke–Hovdenakk – ID 177646. Upublisert rapport. Molde: Kulturavdelinga, Møre og Romsdal fylkeskommune.

Olsen, M.B. 1909. Om ordet saydir. I Aarbøger for Nordisk oldkyndighed og historie 1909. Gustafson, L. (2005a). Kokegroper i utmark. I L. Gustafson, T. Heibreen & J. Martens (red.), De gåtefulle kokegroper (Varia 58, s. 207-221). Oslo: Kulturhis-

Resi, H. Gjøstein 1982. Innberetning. Befaring p.g.a. melding i pressen om funn av bautastein. 16.9.82 Upubl. Historisk museum, Bergen torisk Museum, Fornminneseksjonen.

Strømme, L. og Standal, R. 1988. Hjørundfjordboka. Band III. Gard og ætt. Ørsta trykkeri. Gustafson, L. (2005b). Om kokegrop - koksteinsgrop - kogegrube - jordugn - härdgrop - torkugn - skärvstensgrop. I L. Gustafson, T. Heibreen & J. Martens (red.), De gåtefulle kokegropene (Varia 58, s. 7-8). Oslo: Kulturhistorisk Museum, Fornminneseksjonen.

Frå bronsealder til vikingtid i Viddalsbakkane Gustafson, L. (2005c). Om kokegroper i Norge: Forskningshistorie og eksempler. I L. Gustafson, T. Heibreen & J. Martens (red.), De gåtefulle kokegroper

Diinhoff, S. pers. med. (Varia 58, s. 103-134). Oslo: Kulturhistorisk Museum, Fornminneseksjonen.

Fett, P. 1950. Førhistoriske minne frå Sunnmøre. Vol . 7. Hjørundfjord prestegjeld. Historisk Museum i Bergen. Gustafson, L., Heibreen, T., & Martens, J. (red.). (2005). De gåtefulle kokegroper (Varia 58). Oslo: Kulturhistorisk Museum, Fornminneseksjonen.

Fett, P. 1975. Den eldste tida. I Grøvik, Ivar 1975: Hjørundfjordboka Band I. Kultursoga. Hjørundfjord bygdeboknemnd. Petersen, J. (1919). De Norske Vikingesverd. En typologisk-kronologisk studie over vikingetidens vaaben. Kristiania: I kommission hos Jacob Dybwad.

Stafseth, T. 2008. Rapport frå arkeologisk registrering. Idnr 113828 og 113829, Viddal gnr 130, Rørledning konsesjon Draura-Viddal. Møre og Romsdal Risbøl, O. (2005). Kokegroper i røyk og damp - et kokegropfelt i gårds- og landskapsperspektiv. I L. Gustafson, T. Heibreen & J. Martens (red.), De gåtefulle fylkeskommune. Upubl. kokegropene (Varia 58, s. 155-165). Oslo: Kulturhistorisk Museum, Fornminneseksjonen.

Strømme, L. og Standal, R. 1988. Hjørundfjordboka. Band III. Gard og ætt. Rygh, O. (1999). Norske Oldsager (orig. 1885). Trondheim: Tapir.

Solli, B. (2002). Seid. Oslo: Pax Forlag. Ner-Åkre 2500 år attende i tid Svendsen, J. I., & Mangerud, J. (1987). Late Weichselian and holocene sea-level history for a cross-section of western Norway. Journal of Quaternary Science,

Kjelda til registreringsresultata er Herstad 2008b. 2(2), 113-132.

Aakre, B. E. 1843. Mindesmærker og sagn frå Hjørundfjord. I Tidskrift for Sunnmør historiske lag 1915. Ålesund. Bitar av ein heilskap – arkeologiske registreringar samla sett

Herstad, A. 2008a. Rapport frå arkeologisk registrering idnr. 113870, Leira gnr 132 bnr 1 og 5, tilknytt fv 41, Møre og Romsdal fylkeskommune. Upubl. Strømme, L. og Standal, R. 1988 : Hjørundfjordboka III.

Herstad, A. 2008b. Registreringsrapport. idnr 124223, Åkre gnr 134 bnr 4 tilknytt fv 41 Møre og Romsdal fylkeskommune. Upubl. Strømme, L. og Standal, R. 1990: Hjørundfjordboka IV.

Bondevik, S., J. I. Svendsen and J. Mangerud. 1998. Distinction between the Storegga tsunami and the Holocene marine transgression in coastal basin deposits Sætresteinen, fornminnet som forsvann? of western Norway, Journal of Quaternary Science, 13.

Svendsen, J. I. and J. Mangerud. 1987. Late Weichselian and Holocene sea-level history for a cross-section of western Norway, Journal of Quaternary Science, 2. Johannes Brønsted: Bronzealderen s 60 fg i Danmarks Oldtid b2 (1966)

Strømme, L. og Standal, R. 1990. Hjørundfjordboka. Band IV. Gard og ætt. Egset trykk. Volda Anders Hagen: Helleristningar i Noreg (1990) Gro Mandt: Bergkunsten speiler tro og tanke i fortiden. Fra de første fotefar (1984)

170 171 Per Fett: Hjørundfjord Prestegjeld/ Setre i Førhistoriske minne på Sunnmøre (1950) Spannformede leirkar Per Fett: Den eldste tida s 51 fg i Hjørundfjordboka, kultursoga b1 (1975) Bøe, J. 1931: Jernalderens keramikk i Norge. Bergen Museums Skrifter, Nr. 14, Bergen. Lars I Ørstavik: : Våpenfunn og makt i folkevandringstida( Møre Nytt 14 september 2004 i serien Litt om Ørsta si forhistorie) Breivik, H.M. 2006: Spannformete leirkar i Midt-Norge. En studie i regionale særpreg. Mastergradsoppgave i arkeologi. Våren 2006. NTNU Trondheim Lars I Ørstavik: Eit bronsealderminne frå Sætre? I Frå Hjørundfjord årsskrift nr 29 (2007) Diinhoff, S. 2005.”Den førromerske jordbruksbosætning på Moflaten ved Ørsta”. Fra funn til samfunn. Jernalderstudier tilegnet Bergljot Solberg på 70-års Einar Østmo: Billedstein. Norsk arkeologisk leksikon (2005) dagen. Red. K.A. Bergsvik og A. Engevik, s. 105-119. Eldre jernalder i indre Hjørundfjord Engevik, A. 2008. Bucket-shaped Pots. Style, chronology and regional diversity in Norway in the Late Roman and Migration Period. BAR International Series 1816. Bemmann, J. und Hahne, G. 1994: Waffenführende Grabinventare der jüngeren römischen Kaiserzeit und Völkerwanderungszeit in Skandinavien. Studie Kristoffersen, S. & Magnus, B. 2010. Spannformete kar. Utvikling og variasjon. AmS-Varia 50, Arkeologisk museum, Universitetet i Stavanger, zur zeitlichen Ordnung anhand der norwegischen Funde. Sonderdruck aus Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 75. Verlag Philipp von Zabern – Kleppe, E. J. & Simonsen, S. E. 1983. Bucket-shaped Pots – a West-Norwegian Ceramic Form. Experiments with Production Methods. AmS-Skrifter 10, Mainz am Rhein. Stavanger. Bøe, J. 1927. Norsk gravguld fra ældre jernalder. Bergens Museums Aarbok 1926. Hist.-Antikv. Række Nr. 2. Rolfsen, P. 1974: Båtnaust på Jærkysten. Stavanger Museums Skrifter 8. Dietrichson, J.W. 1976. Beowulf-kvadet. Oslo: H. Aschehoug. Rolfsen, P. 1974b: Når og hvor oppstod det spannformede leirkaret? I: Viking XXXVIII. Norsk Arkeologisk Selskap. Engevik, A. 2008. Bucket-shaped Pots. Style, chronology and regional diversity in Norway in the Late Roman and Migration Period. BAR International Series Shetelig, H. 1904: Spandformede lerkar fra folkevandringstid. Aarsberetningen for Foreningen til Norske fortidsmindesmerkers Bevaring. Christiania. 1816. Stout, A. 1986: The Finer Handled Vessels of Western Norway’s Early Iron Age. Fett, P. 1937: Setrangbeltet og andre belter fra den eldre jernalder. Bergens Museums Årbok. 1937. Hist.-ant. rekke. No. 7. Arkeologiske Skrifter Historisk Museum No. 3, Universitetet i Bergen. Fett, P. 1940: Arms in Norway between 400 and 600 A.D. Bergens Museums Årbok 1938/39. Hist.-ant. rekke. No. 2/1. Fjelberg, K.A. 2008. Kremasjon og inhumasjon - Ein komparativ analyse av gravskikk i Gloppen og på Voss i yngre romartid og folkevandringstid. Masterop- Frå våpengny til demokratisering pgåve i arkeologi, AHKR, Universitetet i Bergen. Bernt Aakre: Forsøg til en antiqvarisk historisk Beskrivelse over Mindesmærker og Sagn vedkommende Jørringfjords Præstegjeld, beskrevet og samlet af Berent Grønvik, O. 1981: Runene på Tune-steinen. Universitetsforlaget. Eriksen Aakre 1843 (TSH 1915) Holmsen, A. 1961: Norges historie. Fra de eldste tider til 1660. Universitetsforlaget Oslo - Bergen. Per Fett: Den eldste tida. Hjørundfjordboka, Kultursoga 1(Ivar Grøvik red,1975) Ilkjær, J. 1997: Gegner und Verbündete in Nordeuropa während des 1. bis 4. Jahrhunderts. In: Military Aspects of Scandinavian Society in a European Perspec- Anders Hagen: Norges Oldtid (1983) tive AD 1–1300. Eds. A. Nørgård Jørgensen & B.L. Clausen. Publications from The National Museum. Studies in Archaeology & History Vol. 2. Copenhagen. Lotte Hedeager: Iron Age Society (1992) Shetelig, H. 1912. Vestlandske graver i jernalderen. Bergens Museums Skrifter. Ny række. Bd. II no. 1. Bergen P.A. Munch: Norrøne gude-og heltesagn (1981) Snorre Sturlasson. Kongesagaer. Oversatt av Anne Holtsmark og Didrik Arup Seip. Gyldendal Norsk Forlag. Magnus Olsen: Hvad våre stedsnavn lærer oss (1934/1973) Steinsland, G. og Meulengracht Sørensen, P. 1994: Menneske og makter i vikingenes verden. Universitetsforlaget. O. Rygh: Norske Gaardnavne. Romsdals Amt (1908) Jern medførte vidtrekkende endringer Bergljot Solberg: Jernalderen i Norge. 500 før Kristus til 1030 etter Kristus (2014) Lars F. Stenvik: Jern og samfunn – verkstedplasser for jernframstilling i Trøndelag. Spor – fortidsnytt frå Midtnorge. 9 årg. 17 hefte (1994) Brøgger, A.W. 1940: Jernet og Norges eldste økonomiske historie. Avhandling utgitt av Det Norske Videnskapsakademi i Oslo. Lars Strømme & Ragnar Standal: Sætre. Gard og ætt, Hjørundfjordboka Band IV (1990) Espelund, A. 1996: Rapport fra de arkeologiske utgravninger ved Øst-Fjergen 1992–1993, metallurgisk del. I: Undersøkelser i forbindelse med kraftutbygging i Cornelius Tacitus: Germania (1968) Meråker, Nord-Trøndelag. Red. L. Stenvik. Rapport – Arkeologisk serie 1996–1. Vitenskapsmuseet. Trondheim. Lars Ørstavik: Heiden og kristen. I balansepunktet (1994) Farbregd, O., Johansen, O.S., Stenvik, L.F. 1985: Undersøkelsene på Heglesvollen. Tidlig jernproduksjon i Trøndelag. Viking XLVIII. Lars Ørstavik: Våpenfunna og landnåmet i merovingartida. Litt om Ørsta si forhistorie (Møre Nytt 2004) Haavaldsen, P. 1997: Lavteknologisk jernframstilling i Rogaland i jernalder og middelalder. I: Fire fragmenter fra en forhistorisk virkelighet. Red L. Selsing.

AmS-Varia 31. Frå Bjørke til Lindisfarne

Johansen, A.B. 1973: Iron Production as a Factor in the Settlement History of the Mountain Valleys surrounding Hardangervidda. Norwegian Archaeological Anglo-Saxon Chronicle (The Online Medieval & Classical Library, Berkeley Digital Library Sun Site)

Review Vol. 6 No. 2. Bernt Aakre: Forsøg til en antiqvarisk historisk Beskrivelse over Mindesmærker og Sagn vedkommende Jørringfjords Præstegjeld, beskrevet og samlet af Berent

Larsen, J.H. 1991: Jernvinna ved Dokkfløyvatn. De arkeologiske undersøkelsene 1986–1989. Varia 23. Universitetets Oldsaksamling. Oslo. Eriksen Aakre 1843 (TSH 1915)

Narmo, L.E. 1997: Jernvinne, smie og kullproduksjon i Østerdalen. Arkeologiske undersøkelser på Rødsmoen i Åmot. Varia 43. Universitetets Oldsaksamling. Janet Backhouse: The Lindisfarne Gospels (1993)

Stenvik, L. 1994: Jern og samfunn – verkstedplasser for jernframstilling i Trøndelag. Spor – fortidsnytt fra midt-norge. 9. årgang 17. hefte. Richard N. Bailey: Viking Age Sculpture in Northern England (1980)

Stenvik, L. 1996: Fra myrmalm til jern – teknologi med økonomisk overskudd. Spor – fortidsnytt fra Midt-Norge. Nr. 1. Arne Emil Christensen: Ships and Navigation. Vikings, edited by William W. Fitzhugh and Elizabeth I. Ward (2000)

172 173 Per Fett: Den eldste tida. Hjørundfjordboka, Kultursoga 1(Ivar Grøvik red,1975) Peter Brown: The Book of Kells (1991)

Per Fett: Hjørundfjord prestegjeld i Historisk museum: Forhistoriske minne på Sunnmøre (1950) Jayne Carroll, Stephen H. Harrison and Gareth Williams: The Vikings in Britain and Ireland (The British Museum 2014)

Lotte Hedeager: Tusen års Europahistorie – Romere, germanere og nordboere (2001) Per Fett: Den eldste tida. Hjørundfjordboka, kultursoga 1 (1975)

Aina Margrethe Heen – Pettersen: Insular artefacts from Viking-Age burials from Mid-Norway. A review of contact between Trøndelag and Britain and Ireland (2013) Stephen H. Harrison: The Millhill Burial in Context. Artifact, Culture, and Chronology in the ‘Viking West’. I Acta Archaeologica, vol 71, s 65-78. (2000)

Historia Norvegiae omsett av Astrid Salvesen (1969) Jan Petersen: Vikingetidens smykker i Norge. Katalog over utstillingen av norske smykker fra vikingtiden. Det IX. Nordiske arkeologmøte, Stavanger (1955)

Kim Hjardar & Vegard Vike: Vikinger i krig (2012) Peter Sawyers: The Oxford Illustrated History of the Vikings (1997)

Jon Gunnar Jørgensen: Aslak Bolts jordebok (Riksarkivet 1997) Egon Wamers: Insularer Metallschmuck in wikingerzeitlichen Gräbern Nordeuropas. Untersuchungen zur skandiavischen Westexpansion (1985)

Magnus Magnusson: The Cradle Island (2010) Leslie Webster: Anglo –Saxon Art (The British Museum 2012)

Bjørn Myhre: The Beginning of the Viking Age. Viking Revaluations edited by Anthony Faulkes and Richard Perkins (1994) Kate Tristram: The Story of Holy Island. An illustrated History (Canterbury Press)

Per Terje Norheim: Våpen i Norge. Fra spyd og luntelåsmuskett, til Krag-Jørgensen og bajonett (2000)

Orkenøyingenes saga, oversatt av Anne Holtsmark (1970)

Jan Petersen: De norske vikingsverd. En typologisk –kronologisk studie over vikingetidens vaaben (1919)

Jan Petersen: Vikingetidens smykker (1928)

Oluf Rygh: Norske gaardnavne. Romsdals Amt (1908)

Liv Kjørsvik Schei: Orknøyene (1985)

Lars Strømme & Ragnar Standal: Sætre. Gard og ætt, Hjørundfjordboka Band IV (1990)

Torgrim Titlestad: Norge i vikingtid. Våre historiske og kulturelle røtter (2012)

Egon Wamers: Insularer Metallschmuck in wikingerzeitlichen Gräbern Nordeuropas. Untersuchungen zur schandinavischen Westexpansion (1985)

Lars Ørstavik: Korleis vart Sunnmøre kristna? Sunnmørsposten 3 juni 1995.

Lars Ørstavik: Væpning og samfunnsstruktur i vikingtid . Litt om Ørsta si forhistorie (Møre Nytt 2004)

Husfrua til Bjørke vert jordfest

Johs. Bøe: An Anglo-Saxon bronze mouth from Norway i The Antiquaries Journal, Volume XII, 4 Issue, pp 440 -442 (1932)

Jayne Carroll, Stephen H. Harrison and Gareth Williams: The Vikings in Britain and Ireland (The British Museum 2014)

Arnold van Gennep: Rites de passage. Overgangsriter (1999)

Elisabeth Gjerdrum: Graven og høysetet. Ritualer omkring den norrøne kongens begravelse og innsettelse fra 900-1300. Masteroppgave i historie, Institutt for arkeologi, konservering og historie, UIO H 2011

Per Fett: Den eldste tida. Hjørundfjordboka, kultursoga 1 (1975)

Per Fett: Hjørundfjord prestegjeld. Historisk museum: Førhistoriske minne på Sunnmøre (1950)

Jan Petersen: Vikingetidens smykker (1928)

Kjell Inge Bjørke: Munnleg kommentar til første artikkelutkastet (2015)

Tjuvgods frå Lindisfarne?

Anglo-Saxon Chronicle (The Online Medieval & Classical Library, Berkeley Digital Library SunSite)

Johs. Bøe: An Anglo-Saxon bronze mouth from Norway i The Antiquaries Journal, Volume XII, 4 Issue, pp 440 -442 (1932)

Janet Backhouse: The Lindisfarne Gospels (1981)

J.A. Balfour: Notes on a Viking Grave Mound at Millhill, Lamlash, Arran i Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland LXIV, s221 -4 (1910)

Egil Bakka: Some English Decorated Metal Objects Found in Norwegian Viking Graves. Contributions to the art history of the eight century A.D. Årbok

Univ. Bergen. Humanistisk serie 1.

174 175 Bidragsytarar til boka Original handskrift av biskop Jacob Neumann

Øyunn Kleiva f. 1961. Vartdal. Arke- Jo Sindre Eidshaug f. 1983. Trondheim. olog/rådgjevar hjå Møre og Romsdal fyl- Arkeolog. Prosjektleiar Møre og Romsdal keskommune frå 1996. Har i boka skrive fylkeskommune. Har i boka skrive om om dei eldste tidene og funna, samt dei funna på Sætre i 2013 og i Bakkedalen arkeologiske registreringane i Storfjorden 2014.Master Trondheim 2013: «The dei siste ti åra. Hovudfag Bergen 1996: Formation of Knowledge on Maya «Frå det sosiale livet til tinga. Seinneoliti- Cenotes: An Analysis of the History of kum på ytre søre Sunnmøre». Archaeological Research Regarding the Cenotes of the Yucatan Peninsula, Mexico.”

Bergljot Solberg f. 1935. Busett i Ber- gen. Professor emerita i arkeologi. Tilsett Johanne Ranvik f. 1986. Eresfjord. ved Universitetet i Bergen frå 1982. Som Arkeolog. Feltarkeolog NTNU Viten- professor frå 1989 til ho gjekk av med skapsmuseet og Møre og Romsdal fylke- pensjon i 2005. Har forfatta lærebøker skommune. Har i boka skrive om funna i arkeologi t.d. ”Jernalderen i Norge” ho gjorde på Kalnes 2011. Master 2011 2000, og har skrive ei rekke artiklar i Trondheim: «Biletvevane i Øverhogdal» norske og utanlandske tidsskrift. Har i boka skrive om om tekstil og persepsjon i vikingtid/ eldre jarnalder. Magistergrad Bergen 1976. ”Jernalder tidleg mellomalder. på Nordre Sunnmøre.” Bosetning, ressursut- nyttelse og sosial struktur. Arve Eiken Nytun f. 1984. Hareid. Arkeolog. Feltarkeolog Møre og Romsdal Lars I Ørstavik f.1953. Ørsta. Lektor fylkeskommune. Sætre- og Bakke- med historie hovudfag, har publisert dalsregistreringane. Han har målt inn og diverse artiklar om lokal historie, vore kartfeste funnstadar, samt laga funnkarta medforfattar i ma. frå dei første fotefar, i boka. Master 2013 Trondheim: “Å Sitte I balansepunktet og Ørsta tider 1 og har på viten. Forskningshistorisk analyse av redigert fem forskjellige titlar. Som dei før-reformatoriske varslingssystema med vetar i eitt amatørfotograf har han vore medillus- nordisk perspektiv.” tratør i ymse samanhangar. Thomas Bruen Olsen f. 1973. Bergen. Roger Håndlykken f. 1964. Hjørun- Arkeolog/Gis-koordinator Fornmin- gavåg. Arbeidar i dag som innkjøpar, neseksjonen, Universitetsmuseet i men har tidlegar teke utdanning innan Bergen. Han har laga visualiseringane av grafisk formgjeving og har bakgrunn frå førhistoriske strandliner på 3D ortofoto. reklamebyrå og trykkeri. Han har sitt Hovudfag 2004 Bergen. «Egger av tid eige teiknestudio og driv no mest med og rom. Transformasjon av steinalderens illustrasjon i denne verksemda på kveld fangstsamfunn i Vest-Norge.» og helgebasis. Har tidlegare illustrert i bøker som «Der storstormen rasar» utgjeve av Ishavsmuseet i Brandal i 2002, og boka «Mayday» for Telenor år 2011. Illus- tratør i boka.

Handskrifta til Jakob Neumann i originaldokument frå 1836 i Nordisk Tidsskrift for Oldkyndighed der han skriv om fornminne på Sunnmøre. Under “Jørringfjords præstegjeld” punkt c står der “Enkelte gravhøie findes også i dette præstegjeld”. Sjå side 8.

176 Forsida til nettstaden for stiftinga Anna og Jakob Morks Stiftelse

Nettstaden: www.stiftelsenmork.no. “Uagtet Jørringfjorden er omgivet med høie og steile klipper, gjennomskaaren af faa og trange dale, eller saa at sige, et af naturen mindre begunstiget egn, saa har den dog saavel som de meere frugtbare og behagelige nabosogne, i en fjern oldtid været beboet. Men hvilken folkefærd det har været, enten finner, de berømte gother eller asser, som paa sine snækker færdedes langs vore kyster, eller levede som nomader, og ere jordede i forskjellige høie paa vore sletter er man ikke vis paa, da saga, som ellers har bevaret saamangen storbedrift fra forglemmelsen, blot ved at nævne vor afsidesliggende vraa ved navn Harundarfjord.”

Bernt Eriksen Aakre (1843)

ISBN 9788299881081 90000 >

9 788299 881081