Tradisjonar om Svartedauden på Sunnmøre
04.02.2021
1
Tradisjonar om Svartedauden på Sunnmøre
«Svartedauden eller «Den store Manndauen», en bylle - og lungepest som i 1346 nådde Krim fra Asia og i de følgende år spredte seg med rivende fart over Europa. Man regner med at 2/3 i hvert fall 60 % Europas befolkning døde, ca. 50 millioner av 80 millioner døde i Europa. Totalt omkom 75 millioner. Til Norge kom pesten sommeren 1349 med et skip som anløp Bergen. I løpet av høsten og vinteren ble hele landet hjemsøkt. De syke hadde voldsomme smerter og døde vanligvis etter et par dager av blodstyrtning.
Folkesagn om pestens uhyggelige herjinger har levd i mange bygder til våre dager. Bortimot 60 % - 2/3 av Norges befolkning ble revet bort, og folketallet nådde ikke sin gamle høyde før etter 200-250 år; tusenvis av gårder ble liggende øde i generasjoner og jordprisene sank sterkt. Begge deler fikk katastrofale følger.
Lavadelen sank ned i bondekår, kongemakten mistet meget av sitt inntektsgrunnlag, og det faste embetsverket gikk i oppløsning. Svartedaudens virkninger var langvarige og dybtvirkende og påskyndet i høy grad Norges politiske nedgang i senmiddelalderen.»
Det er eit dystert inntrykk ein får av herjingane til denne pesten, og det finst som sagt utallige segner som stadfestar dette inntrykket. No skal det rett nok seiast at i dei fleste segnene ser det ut til at berre ein eller to personar i bygda overlevde Svartedauden, og så galt kan det trass alt ikkje ha vore alle stader. Profesjonelle historikarar har diskutert i bandsterke verk omfanget av Svartedauden, og teke grunnlag i prisane på kyr og smør, i matrikkelskulda på gardane, i talet på øydegardsnamn og i jordebøker og mangt anna, - alt saman for å slå fast i kor stor grad landet vårt vart råka av denne pesten. ( Eit godt innblikk i ulike argument finn ein t.d. i : Norske historikere i utvalg - bd. IV : Norges nedgang. Universitetsforlaget, 1968. ) Pesten i 1349-50, sjølve Svartedauden, var ikkje heilt utan sidestykke: om lag 10 år seinare kom ein pest som vart kalla Barnedauden, og om lag 10 år etter denne att tok ein til å merke ein ny pestepidemi, Drepsotta. Også i 1393 herja pest i Noreg. Til sjuande og sist er det likevel den første pesten, i 1349-50, ein reknar som sjølve hovudårsaka til elendet.
Kom Svartedauden til Sunnmøre i 1351? Hans Strøm meinte at pesten kom til Sunnmøre først i 1351, og gav følgjande grunn for denne påstanden: «At tiden, paa hvilken den sorte død indfalde her i egnen, maa være det aar MCCCLI, kan sluttes af maaden, hvorpaa den her endnu pleier at betegnes, nemlig ved 1 Rist, 3 Pølser og en Klovtræesadel, og 1 Spyd; hvilket til deels, skiønt ikke ganske, kommer overeens med det gamle latiske munke-vers som ..... lyder saaledes: Rostrum ( M ) Trivurstum ( CCC ) Spidlongum ( L ) Mors Erat Atra». ( Hans Strøm: Søndmørs Beskrivelse. - Bd. 11, 1766 ).
2
Kjenneteikna på kven Svartedauden let leve eller døy Hjørundfjordingen Elling Urkegjerde har attfortalt tradisjonsstoff om korleis Svartedauden «valde ut» offera sine: «Den sorte død, fortelles der, skulde være lig en mandsperson, som da han kom ind i huuset begyndte at feie enten fra eller til døren, og dersom han feiede fra døren levede der nogle mennesker tilbage, men feiede han, nemlig den sorte død, til døren, saa skaanedes ingen.»
Hareid Til Hammarstøylen kom pesten om våren «Om Hammarstøylen seier segna, at pesten kom dit om våren, etter at gjødselen var førd ut på åker og mark. Alt folket på garden vart sjukt og døydde, men gjødseldungane låg att som tuver i lange tider, og tuvene er enno å sjå». ( Andreas Bjåstad. Ingvard Bjåstad: Soga om Hareid og Ulstein. - Bd. I, 1970 ).
Herøy Svartedauden sette varige spor etter seg i folketradisjonen. Spørsmålet er om han sette like varige merke etter seg i naturen, merke og minne som etterslektene kunne peike som resultat av Svartedauden. Heilt sikre spor er det sjølvsagt uråd å påvise no, men det finst eller fanst eitt og anna som kunne vere merke etter herjingane til denne fryktelege pesten. I t.d. Herøy og Volda var det på 1700-talet kyrkjegardsområde som truleg hang saman med ei stor ulukke eller ein dødeleg epidemi. Slik lyder tradisjonen frå Moltustranda i Herøy: Kyrkjegarden utan kyrkje på Moltu «Moldtuun, som foruden et par bøndergaarde har en præsteænkegaard, ligger omtrent 1,5 fierding fra Raftenæs, og strax vesten for Sandviig. Denne er især mærkværdig deraf at, omendskiønt her aldrig ( saa vidt man veed ) har staaet nogen kirke, findes her dog en indviet kirke-gaard, hvor en stor hoben liig, især af inden - og udenlandske søefarende, siges at ligge begravne; men om den fra første tid er bleven indrettet i anleedning af en pest eller smitsom syge, ligesom forhen er mældt ved Voldens Kirkes beskrivelse, eller og til hielp for den rette kirkegaard paa Herrøe, som til sit brug falder meget uskikket og ubeqvem, derom veedjeg lige saa lidet at giøre forklaring, som af hvad aarsag man til en neben-kirkegaards anlæggelse just har udvalgt dette sted.» ( Hans Strøm: Søndmørs Beskrivelse. Bind II, 1766 )
3
Hjørundfjord
Er Hjørundfiord oppkalla etter nokre steinar?
«Denne fjord kaldes i Rami Norges Beskrivelse Hiørningsfjord eller Hiøringefjord, og siges at have sit navn af de hiøringer eller kjendingesteene, som bleve oprettede til erindring om Hagen-Jarls ( Håkon Jarls ) mærkværdige seier over Jomsvikingerne.»
( Hans Strøm: Søndmørs Beskrivelse. Bd. 11, 1766 ).
«Harundarford eller Jørringfjord findes kun nævnt i Jomsvikingasaga i den deel, som beskriver slaget ved Jørungavaag, og enten fjorden har sit navn af Harund eller af de stene, som kallesjørrungerne eller af den pige, som kaldtes Jørund, hvorom mere er at læse om under Widdal, erjeg ikke vis paa».
( Berent E. Aakre, 1843. Hjørundfjord Sogelag, årsskrift nr. 10, 1988 )
Geologen Hans Reusch skreiv i 1875 litt om desse 3 store steinane mellom Brattheim og Skarbøen. Dei ligg nær land ute i sjøen, og Reusch fortel at dei også vart kalla «St. Oles Bordstole» - i tillegg til det meir vanlege namnet «Jorungerne».
( Hans Reusch, 1875. Ivar Grøvik: Hjørundfiordboka. Bd. 1, 1975. )
Er Hjørundfiord oppkalla etter ei jente ?
«Rimeligere er det, som indbyggerne her i egnen berette, nemlig at fjorden har sit navn at en quinde, nemlig Jørond, som af alle egnens indbyggere eene havde den lykke at undgaae den saa kaldte sorte død, og at den følgelig burde heede Jørondfiord, hvilket og stemmer best overeens med vore bønders udtale; men da den nu omstunder i almindelighed skrives Jørgenfjord, har jeg, for ikke at blive uforstaaelig, helst villet rette mig derefter, især da hiin benævnelse ( Jørondfjord ) ikke kan beviises af historien, men grunder sig paa et blot sagn.»
( Hans Strøm: Søndmørs Beskrivels )
Er Hjørundfiord oppkalla etter ei jente på Viddal ?
«Viddal, fordum Viddardalir, er en af Jørringfjordens ældste gaarde, der var beboet før den sorte død. Der fortælles, at blot en pige ved navn Jørrund eller Jørrung i Viddal, levede tilbage af sognets indbyggere, da den sorte død herskede i landet. Af denne pige mene en deel, at Jørringfjorden har faaet sit navn, da hun blev gift med en mand fra Sundelven, og saaledes befolkede sognet paa ny. »
( Berent E. Aakre, 1843. Hjørundfiord Sogelag, årsskrift nr. 10, 1988 )
4
Heitte jente på Viddal Gjøri?
«I Nebbedalen levde att berre ein mann. Han gjekk opp i Viddalsskardet og skulle sjå etter om det var teikn til at nokon levde att i Viddal. Han såg røyk der og gjekk ned. Då han kom inn i huset, stod ei kvinne, den einaste som levde att der, og vaska seg. Ho hadde mest ikkje tenkt umake seg med å vaske seg, men so kom ho til å ten- kje: «Om eg åleine mun vere, så vil eg meg sjølv då ære.» Så vart desse to gifte. Kvinna heitte Gjøri ( Jorund ). Ætta etter dei folka så Hjørundfjorden på nytt. »
( P.A. Lillebø: Sunnylven og Geiranger. - Bd. I, 1951 )
Heitte jenta på Viddal Helga?
«Då Svartedauden var over, var det berre ei jente att på Viddal. Ho kom over eit eid, og derifrå såg ho røyk frå eit hus nede på Øye. Ho gjekk dit. Der fann ho seg ein gut, og dei førte slekta vidare.
Eidet fekk namn etter jenta. Det heiter Helge-Eidet. Også ein foss som kjem ned frå eidet, fekk namn etter jenta. Han heiter Helg-Åna.»
( Elevarbeid i 7. klasse ved Sæbø skule 1980. Fortalt av Inga Nordang ).
Heitte jenta på Norang Helga?
«Ein mann levde åleine att i Viddal. Han gjekk frampå Gellet ovanfor Norang og såg ut over dalen. Då såg han at det rauk frå eit av husa på Norang, og han skunda seg dit. Der fann han ei jente som var einaste attlevande. Segna seier at det skulle vere i Einagarden.
Fjellet som han såg det frå, kalla han Konehornet, og ei elv som renn ned frå same sida kalla han Helgåna. Jenta skulle heite Helga.»
( Etter Jakob Øye, 1973. Ivar Grøvik: Hjørundfiordsoga. Bd. 1, 1975 )
Konehornet
«På Øyelandet levde att berre ein mann. Han gjekk opp på fjellet ovafor Norang, og såg då eit menneske i Vid- dal, ei kvinne. Då vart ho i Viddal glad og gjekk honom til møtes. Dei gav seg i hop på fjellet, og fjellet heiter den dag i dag «Koneønje» ( Konehornet ).»
( P.A. Lillebø: Sunnylven og Geiranger. - Bd. I, 1951 )
Den britiske Standal-slekta
«Denne families første stamme-fædre siges at have været et par englændere eller skotlændere, som kom herind strax efter den sorte død, og satte sig ned i Standal. Hvor de siden udbreedede sig saaledes, at de kan ansees som stamme-fædre for de fleeste nu værende indbyggere i kaldet.»
( Hans Strøm: Søndmørs Beskrivelse. Bd. 11, 1766 )
5
Dei skotske Stan-brørne på Standal
«Denne gaard andtages at være noget gammel. Efter den sorte død skal tvende skotske brødre ved navn Stan have bosat sig her; og efter disse har gaarden sit navn.»
( Berent E. Aakre, 1843. Hjørundfiord Sogelag, årsskrift nr. 10, 1988 )
Kan ein sjå på Standal-folket at dei er av skotsk ett?
«Sortedøden herjede frygtelig paa Sondmore, og i enkelte bygdelag dode befolkningen ganske ud.
Dette var saaledes tilfœldet paa Standalgaardene, hvor ikke en eneste levende Sjel overlevede pesten. Siden kom folk fra Skotland og bosatte sig paa de forladte gaarde. At Hjorendfjordingerne, og sœrlig Standalfolket, er af skotsk herkomst, tror man at kunne slutte baade af deres udseende, sprog og dragt. De er for storste delen hoie og morke og adskiller sig i saa henseende fra sine naboer.
Ligesom befolkningen ude paa oerne har de vanskelig for at udtale Bokstavet H paa rette sted.
De falbyder naar de onsker at sœlge eg, og Siger æggebær naar de mener heggebœr. Og ved nytaarstider onsker de hinanden «Godt Haar !» istedenfor «Godt Aar !»
Hvad dragten angaar, brugte mendene her, som vistnok overalt paa sondre Sondmore, for faa aartier tilbage buk- ser af simpelt, hvidt toi. Halvlange i laarene, omtrent som de hoiskotske skjorter. Disse blev brugt som kirke- klœder om sommeren, og ved hoitidelige anledninger ellers udenpaa de vanlige knebukser av vadmel. Dragten forovrigt bestod af vadmelstroier,.... stromper og tunge, tykke lœrsko.
Kvinderne i Hjorendfjorden brugte som ydertoi det saakaldte «plagg» et stort, firkantet torklœde, der blev sam- menlagt saaledes, at en spids faldt nedover ryggen. Det var vœvet i forskjellige monstre og farver, som meget minder om de paa de skotske tartans brugelige. Disse farver vides ikke brugt andetsteds paa Sondmore. Paa ho- det bar kvinderne en flad, rund hue, andbragt nesten vertikalt paa baghodet. Denne hue var ogsaa seregen for kvinderne i Hjorendfjorden.
Ogsaa i andre bygder paa sondre Sondmore siges befolkningen at nedstamme fra skotter. I Aalesund er det saale- des en almindelig tro, at hjorendfjordingerne i det hele oprindelig er skotter, og man slutter dette især af deres hoie vœkst og morke Haar.»
( Kristian Bugge: Folkeminneoptegnelser. - Norsk Folkeminnelag ( NFL ) skrift nr. 31 )
Supatinden
«Den kvasse høge tinden ovanfor Aklestad heiter Supatinden.
Då Svartedauden herja som verst, døydde dei for fote. Berre ei jente frå Mo og ein gut frå Standal levde att.
Standalsguten vandra til fjells for å sjå om det fanst liv andre stader, og gleda var stor då han stod på Supatinden og såg at det steig opp røyk frå ei skorsteinspipe i Bondalen.
Vegen ned mot stova gjekk snøgt, og der var ei jente som heldt på å koke suppe. Derfor namnet Supatinden.
Guten gifte seg med jenta, og det er dei folket i Bondalen stammar frå.»
( Elevarbeid i 8. klasse ved Sæbø skule. )
6
Norddal
Storstova på Valldal
Det knyter seg mange, til dels motstridande tradisjoner til denne storstova. Det er stort tidsspenn i tradisjonane, m.a. er dei knytte både til Heilag-Olav og til Svartedauden. Det kan vere at det er tale om fleire stover, men i alle fall er tradisjonane om stova eller stovene interessante. Eg skal her ta med berre den tradisjonen som er knytt til Svartedauden:
«På Valldal stod indtil for få år siden en stor gammel røgstue der kaldtes «storstuen».
Sagnet fortæller at den var bygget før Sortedødens tid. Da denne pest herjede her, døde hele dalens befolkning ud. Flere århundreder derefter kom der en jæger kjennem Valdalen for at se efter vildt. Da fandt han denne om- talte røgstue inde mellem den tætte furuskov. Jægeren turde ikke tage stuen i besiddelse før han hadde skudt igjennem stuedøren for at skræmme troldskabet væk. Da råbtes der at den som kom til at bo der i denne stue, skulde hverken blive rig eller fattig. Sålenge man kan mindes tilbage, har hverken rige eller fattige folk boet der. Da jægeren fandt stuen, var der to kors opslået på væggen, et for hver ende af stuen. Disse turde man ikke tage ned. For ellers vilde der komme en ulykke over beboerne. Engang blev det ene kors taget ned, og straks blev en af husets døtre syg. Siden turde ingen røre det andet kors, før stuen blev nedrevet. »
( Th. S. Haukenæs: Reiseskildringer. - 1860. Norddal Bygdebøker. Bd. IV, 1976. )
Skodje
Pilegrimsvandring til Brune kyrkje
«Paa gaarden Brune i Skøye sogn skal i middelalderen have staaet et bedehus, kaldet Brune kirke. Kun 1 gang om aaret holdtes der gudstjeneste, og det skulde være i fasten. Historien kjender ikke til denne kirke; men den maa nok have været til ligevel.
Sagnet lyder saa:
Da «Svartedauden» kom til Norge i 1349 og begyndte sit ødelæggende tog gjennem landet, grebes enhver af skræk. Alle søgte at fly bort fra faren. Nogle, heder det, toge sin tilflugt til Sætredalen, andre til høifieldene.
En mand paa gaarden Slete ( andre siger Leite ) i Skøye, en hendig smed, tog sine husfolk og en præst med sig og drog over til den paa hin side vandet i Engesetdalen beliggende Brunnehaug, hvor han paa grund af stedets høie beliggenhed, troede at de vilde være i sikkerhed. Der blev bygget stue til at bo i. Da dette var færdigt, reis- tes et Gudshus, hvor præsten holdt messe for den lille menighed. Disse mennesker skal også have overlevet «Svartedauden» og bleve værende i deres nye hjem i mange aar. Over deres død hviler en besynderlig dunkel- hed. Sagnet siger, at de led martyrdøden, men paa hvilken maade nævnes ikke. Deres legemer bleve imidlertid ansete for kostelige relikvier fordi man troede - som det heder at de vare døde i godt haab.
Deres afsjælede legemer bleve fundne i kirken og denne blev derfor anseet for hellig, og blev der længe ned- igjennem tiden især i fasten (t il denne tid henlægger sagnet deres død ) gjort valfarter eller bodsvandringer did. Syge og krøblinge søgte ogsaa til dette hellige sted og tyktes derved at faa stor helsebot.
7
Den skik at besøge Brune kirke en gang om aaret, særlig den første dag i fasten, skal længe have været i brug. Folkeskarer endog fra langt bortliggende bygder skal have indfundet sig til denne valfart.
Fastelavens tirsdag hører man endnu her i egnen det spørgsmaal af de gamle:
«Skal du til Brune kirke i morgen? - Naturligvis fremsættes spørgsmaalet nu blot for spøg.»
( Peder Fylling: Folkesagn og Historiske Optegnelser, 1874. - Ny utgave 1972. )
Denne segna fortel ikkje noko om at det finst restar etter Brunekyrkja.
Lektor Odd Vollan, m.a. tidlegare formann i Sunnmøre Historielag, skreiv likevel etter ei synfaring på staden i 1972: «Sagnet om denne kyrkja lever den dag i dag; men no er det berre nokre få eldre som veit kvar tuftene skal ha vore. Elias Rasmus Fylling leika som barn på den gamle tufta som ligg på høgaste punktet i utmarka mellom Fylling og Engeset. Det er bratt ned mot Engesetdalsvatnet i nord, men meir slakt mot Fylling i sør.
I mai 1972 var eg saman med Elias Rasmus Fylling på staden.
Han viste at kyrkja skal ha lege inne i skogtjukna. No fanst det ved den søraustlege enden av tufta ei samling steinar, som kunne ha høvd som altarplass. I tilknytnad til det kom eit truleg rektangulært felt med eit tjukt mo- seteppe, og under det låg det flate steinar eller heller, som kunne minne om eit steinsett golv. Det voks ikkje skog der. Arkeologar har aldri vore på staden.»
( Odd Vollan. - Kommentar i 1972-utgåva av «Folkesagn og Historiske Optegnelser av Peder Fylling». )
Sande
Det var mykje manndaude i Gursken
«I 1349 var det ein mann frå Kvamsøya som rodde inn i Gursken og ville sjå korleis det stod til. Han hadde høyrt at der var mykje manndaude. Han rodde Gursken rundt og såg ikkje teikn til liv før han la til lands og gjekk fram over Almestad. Der rauk det or skorsteinen på fremste garden. Slekta etter denne mannen var eigar av Almestad i fleire hundre år, seier segna.»
( Soga om Sande og Rovde. - Bd. I, 1975. )
Stranda
Var det ei kvinne eller ei småjente att på Overvoll ?
«Sagnet fortæller som en uomtvistelig sandhed, at efterat Sortedøden ogsaa havde gjort det nesten øde for folk i det nuværende Strandens præstegjeld paa Søndmøre, gjenlevede der efter denne farsot kun en mand paa gaar- den Upsvig, der tog til at søge frem gjennem Stranddalen, om han fandt mennesker i live, men han fandt ingen før end han kom frem til gaarden Øvrevold, hvor han fandt et kvindfolk, som han tog til sig og med hvem han skal have faaet flere børn.
8
Af disses atkom, i forening med nye indvandrede nybyggere, saasom Rove paa Ringstad, befolkedes atter Stranddalen.»
( Peder Fylling: Folkesagn. Norsk Folkeminnelag skrift nr. 49. - 1942. )
Segna held så direkte fram med å berette om striden om kvar dei skulle byggje seg kyrkje. Segna ovanfor finst også i ein litt annan variant - her fortalt av to ulike forteljarar:
«Segna seier at ein mann frå Upsvika gjekk etter fjellrøverne framyver, til han kom ovanfor Ørvollen. Der såg han røyk og skynte so at her livde folk. Han gjekk ned og fann ei lita kjente som ha kara i oska til det rauk og på den måten gjeve livsteikn. Mor hennar ha sett fram brød til henne - om ho var liv laga, og no fanst det ikkje fleire livande menneskje att enn desse tvo i heile bygda.»
( Jørgen Gjerde: Stranda - eit minneskrift til hundradaarsdagen den 17. mai 1914. 1914. )
«Ein mann som vart spard i Opsvik gjekk over fjellet, og då han kom fram i Storskaret såg han det rauk nede på Overvoll, og gjekk då dit ned for å råka folk, og fann - eit barn. Då mora kjende at ho laut døy frå barnet sitt, hadde ho kveikt eit bål, og attmed hadde ho lagt barnet sitt og med rikeleg matjamsides, alt i den von at nokon skulle finna det, og mannen som kom fann både barnet, ei lita gjente, og ei mjølkeringe attmed os- kedungen.»
( Gerhard Kjølås: Stranda bygdebok. Bd. 1, 1954. )
Sula
Hospitalet
«På Rabbane, tett innanpå elva på Nøringset, skal det ha vore bygt eit hospital for dei som var sjuke under Svartedauden. Det vart visst bygt slike hus på einslege stader.»
( Kristoffer Nøringseth, 1919. Ingvard Bjåstad: Soga om Hareid og Ulstein. - Bd. 1, 1970. )
Sunnylven
Under Hjørundfjord har eg referert segna om mannen frå Nebbedalen som fann seg eijente på Viddal. Her skal eg ta med to segner som fortel om samband med Stryn:
Røyrhus-jenta gøymde seg under ein så
«På Røyrhus levde att berre ei 12 år gamal jente etter Svartedauden. Ein gut frå Styn kom hit på skihella og fekk sjå det rauk på Røyrhus. Så gjekk han heimover, og då han kom mest til gards, fekkjenta sjå han og gøy- mde seg under ein så. Der guten sidan fann ho.»
( P.A. Lillebø: Sunnylven og Geiranger. Bd. I, 1949. )
9
Slik gjekk livet vidare i Jogarden
«I Sunnylven levde att berre eitt kvinnfolk - i Jogarden. Og i Oppstryn i Hjelledalen levde att ein mann. Han søkte til Oells, ville freiste kome seg til ei anna bygd og sjå om han fann folk der.
Langt om lenge kom han til Sunnylven, men fann ikkje folk før han kom ned i Jogarden. Der såg han det rauk, gjekk inn og fann kvinna. Desse to gifte seg og vart buande i Jogarden.»
( P.A. Lillebø: Sunnylven og Geiranger. Bd. I, 1949. )
Det er etter slike segner som den sistnemnde at ungdomsskuleelevane gjerne spør: «Kven var det som vigde dei dersom det var berre disse to att i bygda, - eller levde dei i synd som sambuarar ?»
I Sunnylven har dei faktisk ein tradisjon fra Røyrhus som gir svar på dette spørsmålet! :
Brudaholen
« Brudaholen treffer ein når ein går over Skihella til Stryn. Der er nokre slette svaberg, som kallast Dan- sarsvødene. Der ligg også ein klovna stein som kallast Brødsetninga. Brudaholen skal ha fått namnet sitt av at etter Svartedauden var her prestelaust. Og så «ga dei seg ihop» her på gamlemåten.»
( P.A. Lillebø: Sunnylven og Geiranger. - Bd. II, 1972. )
Syvde
Kyrkjegarden vart sprengd
«Ei segn fortel at kyrkjegarden på Myklebust ikkje hadde plass til alle lika under Svartedauden, så dei måtte gravast i myra utanfor den.»
( Hans Brekke: Bygdesoga for Syvde herad. - 1945. )
Sykkylven
Fekk Melset-kvinna ein mann frå Ramstad eller frå Skotet?
«Etter segna var her ( i Ramstaddalen ) att berre ei kvinne på Melset og ein mann på Ramstad, og segna har ingen uventa slutt: Dei gifte seg.»
( Martin Gjævenes: Sykkylven. Gardssoga IV. - 1983. )
10
«Der levde att ein mann på Skotet, på andre sida av fiellet. Ein dag han var oppe på fjellet, såg han røyk frå eit hus på Melset, og då han gjekk dit fann han ei Melset-jente som var den einaste att-levande i Ramstaddalen.»
Martin Gjævenes: Sykkylven. Gardssoga IV. 1983. )
Også Henrik Ibsen var på samlarferd etter folkeminne. På Solnør høyrde han fleire segner og tradisjonar av Peder Fylling, og tradisjonen nedanfor er Fylling sin - i Ibsen si utforming. Språkleg er det lite som minner om meisteren Henrik Ibsen, men det er grunn til å tru at dette er etter måten lite gjennomarbeidde notat - fortalte av Peder Fylling:
«Om Sortedøden er her paa Søndmør ganske faa sagn. Dog fortælles der at en lovløs tid indtraf bagefter, en- hver tog sig tilrette, tog gaard til brug og ejendom hvor han fandt for godt.
Sagnet fortæller om to brødre der kom fra Skotland eller Holland; den ene af disse tog gaarden Ringstad i Strands præstegjæld til eje og brug, den anden derimod tog gaarden Vik i Søkelven paa samme maade. De un- derlagde sig til ejendom hele landstrækningen langs fjorden mellem disse to gaarde, tillige med de tilstødende dalfører og fieldvidder. De traf overenskomst om at gaarden Løvolden skulde udgjøre grænseskjællet mellem dem.
Husene skulde være meget nedraadnede paa Vik og Ringstad. Hvorfor disse to brødre saa sig nødt til at gjøre forbedringer ved dem.
Ringstadmannen gjorde begyndelse ved at opføre huse og derefter skikkede han bud ud til Vik og bad sin bro- der til gjæstebud. Denne kom. Dvælede der flere dage blev meget opmærksom paa alle indretninger. Til gjeng- jeld bad han sin broder om at denne nu samme vinter vilde gjæste ham i Vik. Men broderen svarede at han ikke vilde krybe ind i saadanne rævehytter som du har staaende derude.
Den anden broder ( fra Vik ) harmedes højligen derover, han rejste ganske tungsindet hjem, fik folk tilskogs at fælde træer, og heste til at kjøre tømmeret hjem og begyndte at bygge.
Der hamredes der tømredes hver dag, og i en fart stod der en stor vaaning, rundtom denne var opført en ind- hengning af tømmer med en stor port med laas for. Fra porten gik en lukket gang lige ned til søen.
Nu mente han det var tid at bede sin broder til gjæstebud. Han fik folk afsted bad broderen komme; denne kom, gik op gjennem hulgangen til porten, men denne var tillaaset og nøglen borte, her stod han; hans broder havde iagttaget det hele, vejret var koldt, han lod dog sin broder Staa en lang stund denne bankende, endelig aabnedes porten. Nu fik han se at hine rævehytter var forsvundne.
Tomten, hvor denne bygning skal have staaet, kaldes endnu «Laana».
( Etter Peder Fylling, 1862. Henrik Ibsen: Samlede verker. - Bd. 19, 1952. )
Den kanskje mest interessante opplysninga Fylling / lbsen kjem med, er at Rove og Gudbrand anten var skottar eller hollendarer! At opplysninga neppe er historisk rett, er sjølvsagt ei heilt anna sak.
11
Volda
Var det berre 8 voldingar som overlevde?
Sivert Aarflot ( 1759-1817 ) skreiv i si tid om eit eldgammalt Bjørkedalsbrev frå 1339:
«Det synes være skrevet omtrent 10 aar før den sorte død gik over landet og ødelagde de fleste mennesker, at efter fortælling kun 3 i Ørsten levede den over, og nogle flere, man siger 8, i Volden.
Nogen tid derefter indkom og nedsatte sig deels jyder, deels hollændere.»
( Landboebladet 1810. Mauritz Aarflot: 600 år gamalt brev frå Volda - eit uhuglegt minne.
Møre, 02.07. 1949. )
Var det Svartedauden som «kravde» ny kyrkjegard?
Eg har lenger framme referert tradisjonen om den kyrkjelause kyrkjegarden på Moltu i Herøy, som Strøm mei- ner kan ha hatt samanheng med ein smittsom epidemi - t.d. Svartedauden.
Også i Volda fortel tradisjonen om noko liknande, sjølv om den provisoriske ( ? ) kyrkjegarden der låg ved kyrkja:
«Paa kirke-gaarden sees mange gravsteder belagte med flade graasteene. I hvilke bønderne selv have udhug- gede de afdødes navne.
Strax østen for denne rette kirkegaard ligger en stor og uindhegnet plads, som ogsaa siges at have været indviet til en kirkegaard, i anledning af en pest eller smitsom syge, der ( uvist paa hvad tid ) skal have grasseret her i egnen saa stærkt, at de dødes antal ikke kunde rummes i den gamle kirkegaard.
Hvor vidt denne beretning er grundet, kan jeg ikke sige; men vist nok er det, at pladsen, omendskiønt den lenge har ligget under fæe-fod, dog endnu virkelig viser tegn til gravsteder.»
( Hans Strøm: Søndmørs Beskrivelse. Bd. 11, 1766. )
Kom Svartedauden så brått at tømmerlasset vart ståande att?
«I Folkestadheia er det skoglaust no og har vore det i manns minne. Men ein gong i tida har det vore skog der, det er sikkert. Alle dei røtene som finst nedi jorda der, vitnar um gilde skogar i gamle dagar. Og i Rasmus Ja- kobson Vassbotn sitt «Tidsregister» stend der at dei svære stolpane i gamlekyrkja skulde vere komne ifrå Fol- kestadheia.
Nils Olson Holte var fyrste torvspadaren i Folkestadbygda, og han kom fram på ein merkeleg køyredoning un- der dette arbeidet, ei aln under jordkanten.
12
Fyrst trefte han ein furestokk på 16 alner, so frisk og tjukk at han flidde honom til torvol på stova si. Då han gjorde stokken fri frå ende til annan kom han fram på køyregreia, som tjukkenden låg fram på. Denne køyre- greia var av ein eldre sort enn det som brukast notildags.
Soleis fann Nils Holte lasset ståande, det vende nedover mot garden og der hadde truleg vore ein gammal veg. Hesten var fråsprett og lasset avsett slik - akkurat som alt livande hadde døydd burt frå det. Der er ikkje slik mark at der kan ha gjenge fonn eller skreid, men noko våtsamt må der truleg ha vore, sidan både sleden og stokken kunde ha vorte dekt før dei rotna up.
Ola O. Reite d.e. som fortalde meg um dette funnet, såg det då det var «nytt» kring 1880, og han gissa på at det kanskje var ifrå Svartedauden si tid.»
( Jørgen Gjerding: Folkeminne frå Sunnmøre. - 1921. )
Han fann lukka si i Velsvika
«Ein mann på Lid såg det rauk i ein skorstein i Velsvika. Han fann seg ein båt og rodde over fjorden og fann si lukke der.»
( Per Aarviknes: Det var ein gong - litt Voldasoge. - 1969. )
Dei dauda i Dauvika - men ikkje på Dravlaus
«Segna seier at i Svartedauden strauk alle med i Døvik ( Dauvika ).
Medan ingen fekk sotta på Drabløs ( Draplaus ).»
( Dalsfjord bygdebok. )
Ørsta
Eg har lenger framme, under Volda, referert Sivert Aarflot sin tradisjon om at berre 3 ørstingar overlevde Svar- tedauden. Segnene som følgjer, kan tyde på at det var Follestad-folket som var dei mest seigliva.
Follestad
«På garden Follestad kan dei fylgje ættleggen sin 600 år tilbake. Og er segna rett, at på Follestad levde ei kone og dotter hennar over Svartedauden, so gjeng vel ætta vidare attover i tida.»
( Mauritz Aarflot: Sivert Aarflot og hans samtid. - 1951. )
13
«Ei segn seier at i Follestaddalen døydde alle så nær som dei på Follestad. Dei slo heile dalen under seg.
Slik vart Follestadgodset til.»
( Olav Barstad: Gammalt frå Barstad. 1972. )
I tre segner har vi altså no fått høyre tradisjon om at det berre var folk på Follestad som overlevde Svartedau- den sine herjingar i Follestaddalen. Segna nedanfor om Ingebjørg og Nils fortel meir om dette, men ho er sam- stundes ei herleg blanding av hendingar og personar som til dels kan liggje hundrevis av år frå kvar andre.
Før eg kommenterer dette i detalj, skal eg referere segna slik signaturen «O.M.» fortalde ho i Ørsta Avis i 1932:
«Det var i den tid då Svartedauden herja i landet vårt. I Ørsta var det visst ikkje mange menneske att etter Svar- tedauden.
Verst var det no vel i Follestaddalen, etter gamle segner skulle det leva att berre ei kone. Denne kona heitte Ingebjørg. Mannen hennar var ein jute som heitte Nils. Nils åtte på den tid heile Follestaddalen, og budde sjølv på stormannsgarden Follestad. Fleire år var det dårleg åring i Ørsta. Follestaddalingane siglde då med skutor til Bergen for å kjøpa korn. Det var på den tid smått med pengar hjå folk, so dei måtte pantsetje gardane sine skulde dei få korn med heim att. Då kornet ikkje vart betalt, vart gardane frådeitekne. Bergensaren som dei hadde kjøpt korn med, let då juten Nils få kjøpa alle gardane deira.
Nils vart dårleg lika i dalen, som venteleg var. Eingong var nokre karar i dalen etter han, men Nils gøymde seg i ei hole oppe under Veirahaldet, og kom seg soleis undan.
Mass Dalekar for i denne tidi rundt om i landet og rudde utjutane. Mass kom og til Follestaddalen og skulde fanga Nils.
Det var om våren, Nils heldt på å så. Då han såg Mass, rømde han i hus for å verja seg. Kona til Nils sala hes- ten og skulde rida til Volda etter hjelp. Der var ingen der som vilde hjelpa henne for dei var alle i motjuten. Ho snudde då og reiste heim att utan hjelp. Då ho kom fram i Aasen, høyrde ho eit skot, og ho skyna då at det var Nils som vart drepen. Ho seig då i uvit ned av hesten og miste eit gullarmband ned i ei jordhole. Ingen fann det då, og ingen hev funne det sidan. Ingebjørg kom seg på hesten og reid til gards. Ho fann Nils død i stova. Mass var reist av garden. Nils vart gravlagd på Rebbestad, og det vart sett ein kross på grava hans som skal ha stade der no i seinare tid og.»
( Ørsta Avis 11.4 1932. )
Det er heilt klart at hovudpersonane i denne segna, Ingebjørg og Nils, er historiske personar - dvs at dei verke- leg har levd. Det same veit vi om Mads Dalekar.
Sams for alle tre er likevel at dei levde om lag 200 år etter Svartedauden, nemleg midt på 1500 talet.
Det er verre å finne fram til historiske fakta om Åsmund Brudevoll, som etter segna kom fram på Follestad og gifta seg med Ingebjørg. Det kan sjølvsagt vere ein rein tilfeldigheit, men faktum er at den første brukar ein kjenner til på Follestad heitte Amund !
( Brev dagsett 5. mai 1583. Avskrift frå riksarkivet ved Sivert Aarflot. Prenta i Ivar Myklebust : Ørsta. - 1933. )
14
Bygdebokskrivaren Ivar Myklebust har tidfesta han til om lag 1360 i listene sine over brukarar på Follestad.
Myklebust prøvde også å finne fram til kven denne Amund var, og kom til at han - eller eventuelt kona hans - i alle høve måtte ha vore av stormannsætt. Han har interessante teoriar kring dette i Ørsta boka si.
Myklebust skreiv vidare at «Det kunde soleis høva godt at han var gift med denne gjenta på Follestad som skulde leva yver Svartedauden. Og endå dei er lite å retta seg etter desse segnene som gjeng um dei som levde yver Svartedauden, så hev tilhøvi på Follestad og i Follestaddalen lege slik tilrette for tradisjonen, at ein lyt vera var med heilt å vraka segni.»
( Ivar Myklebust: Ørsta. - 1933. )
Det er i segna om Ingebjørg og Nils også fortalt at folk måtte pantsetje gardane sine til ein kjøpmann frå Bergen for å få kjøpe korn. Det er i så måte nærliggjande å vise til det som Sivert Aarflot fortel om tilhøva i Ørsta i 1695-96. Etter det store froståret 1695 vart 2 jekter like etter nyttår i 1696 rusta ut til ei reise sørover langs kysten for at ein om mogeleg kunne få kjøpe såkorn.
Aarflot fortel vidare at dei måtte heilt til Ryfylke for å få tak i dette:
«Men paa tilbagereisen forliste den ene jagt ganske med mandskap og ladning sydlig paa Statshavet. Kun det ene fartøi kom i behold og med godt sædekorn tilbake. De som mistede blev derover dobbelt ekymrede. Sa baade kornet og hvad man havde sendt med at betale med nu var borte. Men efter nogen tid fattede man mod og bestemte Sist i marts at 6 fjøringfar skulde sendes avsted, og hver som eiede sølv eller kobber medsendte til betaling.
Andre reiste til øvrigheten for at selge sit jordegods til kronen, for at bekomme penger til sædekornets betaling i Ryfylke. Nogle tok sine skjøter med og pantsatte eller solgte til prester og andre formuende i Ryfylke sit jordgods, for at bekomme penger til korn.
De avsendte fjøringsfarbaater kom tilbake tæt foran og i sædetiden. Til forsikring herom kan jeg anføre hvad paalidelige gamle i mine ungdomsaar fortalte mig: At en prest fra Ryfylke kom lige til Ørstens verste dalebygder, alt til gaarden Aarsæter for at bese de jorder ham nogle aar forut var overdragne i kornmangelens tider.»
( Sivert Aarflot i Det Norske Landboblad nr. 4/1813. Prenta i Ivar Myklebust: Ørsta. 1933. )
Det segna fortel om kornhandelen langs kysten, som førte med seg at gardar i Follestaddalen vart pantsette som igjen førte med seg at Nils kom til Follestaddalen - er noko som må ha funne stad i første del av 1300 -åra - om ein skal tru Svartedaud-segna. Segna forteljo at Ingebjørg var enke på dei tider då Svartedauden herja, altså kring 1350. Nils måtte då ha kome dit og gifta seg med henne i god tid før dette.
Samstundes fortel historiske fakta som sagt om uår, kornhandel og pantsetjing av gardar like før år 1700.
Vi får altså eit spenn på bortimot 400 år når det gjeld personar og hendingar i denne Svartedaudssegna.
15
Er det derfor det heiter Lystad ?
«Ei segn seier at alle menneske i Ørsta døydde, så nær som ein gut på Eidheim - som før høyrde til Ørsta - og ei jente på Lystad. Guten såg at det lyste på den andre sida av fjorden, og skjøna at det var nokon som enno levde er. Han gjekk og fann jenta. Dei gifte seg, og frå desse to ættar alle Ørstingar.»
( Olav Barstad: Gammalt frå Barstad. - 1972. )
16