Saskia En Rembrandt Liefdespaar in De Gouden Eeuw

24ste jaargang | nummer 6 | november/december 2018 | e 4,95

Saskia en Rembrandt Liefdespaar in de Gouden Eeuw

Hoe ontstaan Redbad en de Barend Fokkes en de landschapsnamen? Friese vlag Vliegende Hollander 1 v

INHOUD 24ste jaargang | nummer 6 | november/december 2018

4 Saskia en 24 Tsjerkebrân leit Rembrandt: skiednis bleat Verliefd, verloofd, SYBE JOOSTEMA Een prachtig cadeau getrouwd in de Gouden Eeuw 26 Schatten uit het voor elk moment! HOTSO SPANNINGA Fries Museum: Trouwkistje 8 Hoofdstad in MARLIES STOTER beweging: Honderd jaar 27 Kort nieuws Marriage d’amour Gebrek aan eenduidigheid stadspromotie MARIJKE DE BOER 4 10 HESTER POSTMA 28 Boeken: 10 Friese namen en De Stormruiter Fryske nammen: JAN FOLKERTS Namen en hun Uitgelicht: oorsprong Richting 100 jaar 14 20 KAREL GILDEMACHER Abe Lenstra MARIJKE DE BOER 14 De erfenis van Redbad 29 Boeken kort HAN NIJDAM EN MARIJKE DE BOER OTTO S. KNOTTNERUS Friese vlag en wapen Vliegende Hollander 30 Kalender 19 Naburen: Contributie KFG Namenlandschap Verwacht SIEBRAND KRUL EGGE KNOL Verliefd in gouden jaren

20 Barend Fokkes: Na een paar enorme klappers (Alma Tadema, Mata Hari, Escher) verwacht het Fries Museum veel van De Vliegende Fries de huidige tentoonstelling Rembrandt en Saskia, liefde in de Gouden Eeuw. Het is immers nog net in het NYKLE DIJKSTRA succesvolle Culturele Hoofdstadjaar, en aan de vooravond van het Rembrandtjaar 2019, en met meer eigen Friese inbreng. Maar publieke belangstelling kan grillig zijn. Het thema is echter goed gekozen: twee beroemde mensen die verliefd op elkaar worden en tien jaar gelukkig samen zijn. Zij dragen ook in deze Fryslân de vertelling over omgangsvormen, de cultuur van liefhebben en huwen in de Gouden Een half jaar Eeuw. En drama: het mogen gouden jaren zijn, Saskia sterft nog voor haar dertigste. Spannend is het verhaal van de Vliegende Hollander: was Terschellinger Barend Fokkes kapitein van Friesland Post het spookschip dat tot in de eeuwigheid rond Kaap de Goede Hoop passerende scheepslieden de normaal stuipen op het lijf jaagt? Omslag: Saskia en profil in rijk kostuum, Ook een verhaal zonder einde is de discussie over topografische namen in Friesland. We beginnen een €28,- geschilderd door Rembrandt van Rijn, serie hierover met als uitgangspunt de historische achtergrond van die namen. In de loop van ruim ‘n protte nu slechts 1633/1634-1642, olieverf op paneel. leafs! (Museumslandschaft Hessen Kassel, twee jaar zullen twaalf deskundigen hun licht laten schijnen over dit onderwerp, dat de Friese ziel vaak €19,- Gemäldegalerie Alte Meister, Kassel) duchtig weet te beroeren. Bezoek onze website: www.historischtijdschriftfryslan.nl 6x Friesland Post twitter.com/htfryslan twitter.com/KFGenootschap www.facebook.com/historischtijdschriftfryslan www.facebook.com/koninklijkfriesgenootschap

COLOFON Vormgeving Frank de Wit Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch Historisch tijdschrift Fryslân is een uitgave van het Koninklijk verlengd. Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur/Keninklik Advertenties Op zoek naar een geschikt cadeau voor de jarige, voor de feestdagen, Frysk Genoatskip foar Skiednis en Kultuer. Van der Let & Partners, Tel. 0513-654445 Lidmaatschap Koninklijk Fries Genootschap www.friesgenootschap.nl • Fryslân verschijnt tweemaandelijks. Historisch tijdschrift Fryslân plus Jaarboek De Vrije Fries plus Opgave en vragen over abonnementen ledenvoordeel (onder meer vrije toegang tot het Fries Museum als bedankje of zomaar? Geef de Friesland Post cadeaukaart! Hoofdredactie Siebrand Krul. Eind- en beeldredactie Marijke Abonnementenland, Postbus 20, 1910 AA Uitgeest voor de leden en hun gezinsleden). Contributie ? 44,50 (bij de Boer. Redactie Kerst Huisman, Anne van Lieshout, Hester Tel. +31(0)251-25 79 24 automatische incasso ? 42,50) Hiermee geeft u een half jaar lang (6 edities) Friesland Post cadeau. Deze cadeaukaart is te vinden in Postma, Meindert Seffinga, Doeke Sijens en Jan van Zijverden. Fax +31(0)251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor Illustraties Redactieadres adreswijzigingen en opzeggingen. Abonnementenland is ook De uitgever heeft zijn uiterste best gedaan de rechten met de laatste editie en ligt nu in de winkels! Ook kunt u de cadeaukaart bestellen via onze website. Siebrand Krul, Breedpad 63, 8442 AC Heerenveen bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten. betrekking tot de illustraties te regelen volgens de bepalingen www.historischtijdschriftfryslan.nl • www.vdlp.nl van de Auteurswet. Hij die desondanks meent zekere rechten te (Actie is geldig t/m 1 juni 2019) Email: [email protected] Beëindigen abonnement kunnen doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met Opzeggingen (uitsluitend schriftelijk) dienen 8 weken voor de uitgever. Voor werken van beeldend kunstenaars aangesloten Productie afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn. Prijswij- bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Van der Let & Partners Identity, Herenwal 137, Postbus 496, zigingen voorbehouden. Pictoright te Amsterdam. C/o Pictoright Amsterdam 2018 8440 AL Heerenveen, tel.: 0513-654445, fax.: 0513-654761 Abonnement (6 nummers): ? 29,95 www.frieslandpost.nl/bon e-mail: [email protected], internet: www.vdlp.nl Het abonnement kan op elk gewenst moment ingaan. Abon- © 2018 Koninklijk Fries Genootschap / Van der Let & Partners Druk Drukkerij van der Eems, Heerenveen nementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk twee weken voor beëindiging van het lopende abonnement worden opgezegd. 3

FRIESLAND POST_adv_230x280 mm_fc_Historisch Tijdschrift 201811.indd 1 07-11-18 10:53 HOTSO SPANNINGA SASKIA EN REMBRANDT Naast Rembrandts Saskiaportret is er veel aandacht voor de ster Rembrandt van Rijn, die bij hem inwoonde, en wiens verschillende levensstadia van de mens en de 17de-eeuwse werk dus ook in Leeuwarden te koop was. Twee leerlingen rites de passage die daarbij hoorden, niet alleen verliefd, van Lambert Jacobsz, Govert Flinck en Jacob Backer, hadden verloofd en getrouwd, maar ook geboorte en overlijden. zoveel bewondering voor Rembrandt dat ze naar Amsterdam Verliefd, verloofd, Bijzondere trouwcadeaus van goud, zilver en zijde zijn er vertrokken om bij hem in de leer te gaan. Overigens waren te zien: ringen, handschoenen, spiegels, trouwpenningen, Aeltje Uylenburgh, een volle nicht van Saskia’s vader, en haar chatelaines, huwelijksharten, geborduurd linnengoed en man, de Amsterdamse dominee Johannes Sylvius, in 1632 damasten tafellakens. Tot de verbeelding spreken ook de door Rembrandt geportretteerd. getrouwd in de zilveren knottekistjes of knottedoosjes. Wanneer een jon- Toen Hendrick Uylenburgh zijn nicht naar Amsterdam geman zijn meisje een huwelijksaanzoek deed, gaf hij haar uitnodigde, want dat is het meest waarschijnlijke scenario, geld, geknoopt in een doek, de knottedoek. Trok ze de knoop moet Saskia dus zeker al geweten hebben wie Rembrandt (‘knot’) aan, dan was het antwoord ja, gaf ze de doek met het was. Hendrick kan de twee gekoppeld hebben om zijn Gouden Eeuw geld terug, dan liep hij een blauwtje. Later werd de vaak mooi zakelijke band met Rembrandt, zijn rijzende en dus geborduurde knottedoek vervangen door een klein zilveren lucratieve ster, te versterken en te behouden door ook een Het Fries Museum heeft na drie grote, internationale kistje. Vooral Friese zilversmeden maakten in de 17de en familieband te smeden. Op dat moment stond in het atelier blockbusters (Alma Tadema, Mata Hari en Escher) 18de eeuw veel van deze knottekistjes. Heeft Saskia er ook bij Uylenburgh en Rembrandt thuis het grote, bijna voltooide een van Rembrandt gekregen, toen zij zich op 6 juni 1633 in groepsportret De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp op de momenteel een potentiële nieuwe publiekstrekker in Sint Annaparochie verloofden? schildersezel. Doosje in de vorm van een hart, waar twee pijlen huis: Rembrandt en Saskia: Liefde in de Gouden Eeuw. Wat wellicht bedoeld was als een opzetje voor een marriage doorheen steken. Door de Het gaat over ‘Frieslands beroemdste bruidspaar ooit’, de raison, liep overduidelijk uit op een marriage d’amour, pijlen eraf te schroeven kan Saskia en Rembrandt vallen de doos worden geopend. maar de ondertitel geeft al aan dat we meer kunnen want Saskia en Rembrandt vielen als een blok voor elkaar. Bovenop het hart rust een als een blok voor elkaar Rembrandt schilderde haar portret in 1633, dus kort voor of kroontje met een cupido en verwachten. onderaan het hart hangt een kort nadat ze verkering kregen. En op 6 juni 1633 ging het stel geslepen kristallen pegel. Op e tentoonstelling wil ook Saskia werd geboren in een patriciërshuis aan de Ossekop in Sint Annaparochie in ondertrouw. Hoewel Saskia voor de de twee helften van het hart zijn hartvormige medaillons een beeld geven van verliefd, in Leeuwarden (thans Anker&Anker strafrechtadvocaten) Uylenburghs beneden haar stand trouwde, want Rembrandt gegraveerd: een bergachtig verloofd en getrouwd in de en enkele dagen later, op 2 augustus 1612, gedoopt in de was weliswaar een achtenswaardig ambachtsman maar toch landschap met vrijende paren D en rondom in handschrift de Gouden Eeuw. Het Fries Museum bezit een Grote Kerk als ‘Saske een dochter van mijn heer Wilenburch’. geen partij voor een Friese raadsheerdochter, lieten zij zich tekst ‘De Liefde Maekt Het schat aan voorwerpen die met deze thema’s Haar vader Rombertus, die een huwelijk van stand had voor honderden guldens in het nieuw steken om er met een Paeren Soet. Als Trouheijt. te maken hebben, waarvan opmerkelijk veel uit gesloten, was jurist, oud-burgemeester van Leeuwarden en soort vooruitziende blik een geweldig feest van te maken. Liefde Blijken Doet’. Op de andere zijde een vertrek de collectie van het Koninklijk Fries Genootschap. raadsheer in het Hof van Friesland, een van de belangrijkste Twee dagen later maakte Rembrandt zijn beroemde en met een moeder en een Dat is ook het verschil met de vorige grote functies die in Friesland te vergeven waren. Saskia wordt in ontroerende zilverstifttekening, overigens de enige bron voor kind in een schommelwieg en rondom in handschrift: tentoonstellingen, want in de presentaties van Alma de literatuur meestal als ‘burgemeestersdoc hter’ aangeduid, deze gebeurtenis. ‘Ondertrouw’, dat was de uitwisseling van ‘Hoor Liefde ist begin Dat Tadema, Mata Hari en Escher was er maar een dunne lijn maar een raadsheer stond toch wel een flinke trede hoger alls gaet Terbouen Want Waer geen Liefde is Daer Knottekistje met graveerwerk naar de Friese geschiedenis. Dat is niet verwonderlijk, omdat dan een oud-burgemeester. kan Men godt niet louen’. Saskia Uylenburgh. Portret door Govert Flinck, circa 1636, van een oudere man, die alledrie geboren Friezen hun beroemdheid volledig te danken Saskia was een nakomertje en had zeven oudere broers Dergelijke harten spelen een olieverf op paneel. (Fries Museum, bruikleen Rijksdienst voor knielend een aanzoek doet rol in de rituelen rondom het hadden aan hun carrière buiten hun heitelân. het Cultureel Erfgoed) en zussen. Toen ze zeven jaar was, overleed haar moeder aan een op de zittende jonge huwelijk. De huwelijksband vrouw, links een engel in een Sjoukje, 54 jaar oud. Haar twee oudere zussen hielden is onverbrekelijk als een stralenkrans met een lelietak De nieuwe tentoonstelling vormt de afsluiting van het het huishouden gaande. Vijf jaar later overleed ook vader ketting. (Fries Museum, in de hand. (Fries Museum, collectie Koninklijk Fries bruikleen Ottema-Kingma culturele hoofdstadjaar Leeuwarden-Fryslân 2018 en kijkt Rombertus op de leeftijd van zeventig jaar. Op dat moment Genootschap) Stichting) alvast vooruit naar het Rembrandtjaar 2019. Dan is het woonden alle acht Uylenburgh-kinderen nog aan de 350 jaar geleden dat de schilder overleed, en zijn ook in Ossekop, waar de oudste zus Jeltje – die als jonge weduwe Amsterdam, Leiden en Den Haag grote tentoonstellingen. weer ‘thuis’ was gaan wonen – de scepter zwaaide. De jaren Daardoor waren de mogelijkheden sterk beperkt om bij daarop werd het huis steeds stiller doordat Saskia’s broers andere musea bruiklenen te krijgen. Conservator Marlies en zusters een voor een trouwden. Uiteindelijk werd het huis Stoter kreeg het gelukkig voor elkaar dat het belangrijkste in 1628 verkocht. Saskia kon voortaan terecht bij haar zuster portret van Saskia, ook voor Rembrandt zelf, naar Hiskje (of Hiskia), die in 1627 was getrouwd met Gerrit van Leeuwarden kwam. Het betreft het schilderij Saskia en Loo, de grietenijsecretaris van Het Bildt, die in het rechthuis profil in rijk gewaad, dat Rembrandt nooit van de hand heeft – zijn ambtswoning – in Sint Annaparochie woonde. willen doen, tot hij het in 1652 uit geldgebrek toch moest Saskia kan Rembrandts werk hebben leren kennen bij verkopen aan zijn vriend Jan Six. Na die verkoop kwam de schilder Lambert Jacobsz, die het Leeuwarder filiaal het bijna honderd jaar later via de kunsthandel terecht bij beheerde van de Amsterdamse kunsthandelaar keurvorst Willem VIII van Hessen Kassel (de broer van Maria Hendrick Uylenburgh, een volle neef van Saskia. Uylenburgh Louise). Sindsdien hangt het in Schloss Wilhelmshöhe in had een atelier aan huis voor de productie van schilderijen, Saskia met een parelsnoer in het haar. Ets door Kassel, zonder dat het tot nu toe nog terug was geweest in het opleiden van jonge schilders en het uitvoeren van por- Jan Six. Ets door Rembrandt Rembrandt van Rijn, 1634. van Rijn, 1637. (Rijksmuseum) Nederland. tretopdrachten. De leiding van dit atelier kreeg zijn rijzende (Rijksmuseum)

4 5 SASKIA EN REMBRANDT erfeniskwestie als getrouwde vrouw over haar eigen zaken te verplichtingen niet nakwam om die geldverslindende oorlog volwassen werd. Rumbartus, vernoemd naar Saskia’s vader kunnen beslissen, en dat nam enige tijd in beslag. te kunnen betalen. en twee Cornelia’s, vernoemd naar Rembrandts moeder, Intussen werd Saskia’s zuster Antje, getrouwd met de Toen bericht werd dat de ‘vreemde’ soldaten de Friese werden slechts enkele weken of maanden oud. Franeker professor Johannes Maccovius, ernstig ziek. Saskia grens naderden om dit gewest te dwingen zijn financiële Terwijl Rembrandt druk bezig was met een groot groepspor- kwam haar verplegen en na haar overlijden in november 1633 verplichtingen voor de oorlog tegen Spanje na te komen, tret van de schutters van de Kloveniersdoelen, een schilderij bleef zij in Franeker om, tot haar trouwen, het huishouden besloot stadhouder Hendrik Casimir zijn persoonlijke dat later wereldberoemd zou worden als De Nachtwacht, voor haar zwager en zijn zoontje te bestieren. En dan gezag in de strijd te werpen. Op 22 juni, ’s ochtends vroeg, werd Saskia ernstig ziek. Op 14 juni 1642 overleed ze, nog eindelijk, op 22 juni 1634, vond in Sint Annaparochie, zoals besteeg hij zijn paard en vertrok in galop naar Kuinre, geen dertig jaar oud, waarschijnlijk aan tuberculose. De kleine toen gebruikelijk bij de bruid thuis, de bruiloft plaats. waar de soldaten aan land werden gezet om daarna door Titus was net acht maanden. Rembrandt kocht voor haar een Opvallend en enigszins raadselachtig is dat onder de Zevenwouden naar Leeuwarden op te rukken. Daar, op graf in de Oude Kerk te Amsterdam. In haar portret dat hij in bruiloftsgasten waarschijnlijk geen enkel familielid van de dijk en nog net buiten de Friese grens, ontmoette 1634 had geschilderd en nooit had willen verkopen, voegde hij Rembrandt aanwezig was. Rembrandts moeder (zijn vader hij de vertegenwoordigers van de Staten-Generaal. aan de hoed een witte veer toe gaf haar een takje rozemarijn was in 1630 al overleden) had op 14 juni (in Friesland was Terwijl in de kerk van Sint Annaparochie het huwelijk in de hand, als symbolen van vergankelijkheid en de herin- het toen 4 juni) bij een notaris in Leiden laten vastleggen gesloten werd tussen Rembrandt en Saskia en feest werd nering aan haar. Het is dit portret dat hij uit geldnood aan dat zij toestemming gaf voor het huwelijk, ‘alsof zij aldaer gevierd, werd op de dijk bij de Kuinder urenlang taai zijn vriend Jan Six verkocht. Vervolgens kwam er tien jaar lang tegenwoordich waer’ [van harte]. Zijn twee broers, bakker onderhandeld. Uiteindelijk wist Hendrik Casimir met een weinig uit zijn handen, alleen etsen en tekeningen. < Gordel van Martjen Bootes uit 1679 met twee haken Willem en schoenmaker Adriaen van Rijn en zijn zuster bewonderenswaardig staaltje blufpoker zijn zin door te waaraan chatelaines hangen, Liesbeth uit Leiden waren ook thuisgebleven. Voor de vier drijven en de Friese autonomie te redden. respectievelijk van Trijntje Johannis (1669) en Aaltje kinderen van Rembrandt en Saskia kozen ze de Uylenburghs De ruzie over geld tussen Holland en Friesland bleef nog Glazen huwelijksbokaal met Folkerts (1693), getoond op en niet de Van Rijns uit Leiden als peetooms en peettantes. jaren dooretteren. Rembrandt en Saskia moeten hiervan op de kelk de wapens van een doorstikte rok van groen Sloterdijck en Jelgersma. zijden satijn, circa 1750. Dat Rembrandts familieleden in Sint Annaparochie op de hoogte geweest zijn, al was het alleen maar door de Symon Sloterdyck (1695- (Fries Museum, foto Tom verstek lieten gaan, kan een reden gehad hebben, hechte familiecontacten die met de familieleden aan de 1759) huwde met Yda (Ytie) Haartsen) Jelgersma (1701-1768). (Fries mogelijk durfden ze niet te komen of werd hun ontraden overzijde van de Zuiderzee werden onderhouden. Wellicht Museum) trouwbeloften, oftewel verloving. De kerkelijke inzegening de reis te ondernemen. In de weken die aan de bruiloft heeft Rembrandt zich door Friese toestanden laten inspireren zou pas ruim een jaar later plaatsvinden (als je in de voorafgingen, waren in meerdere steden en dorpen in toen hij het nogal mysterieuze schilderij De eendracht van gereformeerde kerk trouwde was er niet nog een afzonderlijk Friesland namelijk hevige volksoproeren uitgebroken, onder het land schilderde, dat volgens sommige onderzoekers juist ‘burgerlijk’ huwelijk). Dat was omdat Saskia eerst een meer in Harlingen, Franeker (op dat moment Saskia’s tweedracht uitbeeldt. meerderjarigheidsverklaring wilde verkrijgen om in een woonplaats) en Sexbierum. Een geruchtenstroom zorgde ervoor dat de ernst van de situatie buiten de provincie nog werd overdreven. Oorzaak van de oproeren was de grote Saskia als artistieke inspiratiebron ontevredenheid over net afgekondigde zwaardere directe Voor de informatie over Saskia Uylenburgh is dankbaar gebruik belastingen. Regenten, die daarvoor verantwoordelijk Dat ze niet alleen gelukkig getrouwd waren, maar dat Saskia gemaakt van de biografie over haar werden gehouden, en belastingambtenaren waren de kop ook Rembrandts muze en artistieke inspiratiebron was, blijkt door Ben Broos. De ets (1654-1658) toont van jut. De belastingdruk moest worden opgevoerd omdat uit zo’n twintig schilderijen, zes etsen en meer dan twintig Rembrandts zoon Titus > Meer weten? op 13- of 14-jarige leeftijd. Friesland en zijn bondgenoten, verenigd in de Republiek der bewaard gebleven tekeningen die Rembrandt van Saskia • De tentoonstelling is tot en met Hij was het enige kind uit Verenigde Nederlanden, nog steeds in oorlog waren met maakte. Vier kinderen kregen ze, waarvan alleen de jongste, Saskia en profil in rijk gewaad, geschilderd door Rembrandt van 17 maart te zien in het Fries Rembrandts huwelijk met Rijn, 1633/1634-1642, olieverf op paneel. Na de verkoop van het de Spanjaarden, maar Friesland al jarenlang zijn financiële Titus, vernoemd naar Saskia’s pas overleden zuster Titia, Museum Saskia Uylenburgh dat niet portret in 1652 aan Jan Six is het bijna honderd jaar later via de • De tentoonstelling Kassel… als baby overleed. (Fondation kunsthandel terecht gekomen bij keurvorst Willem VIII van Hessen verliebt in Saskia. Liebe und Ehe Custodia, Collection Frits Kassel (de broer van Maria Louise). Sindsdien hangt het in Schloss in Rembrandts Zeit is van 12 april Lugt, Parijs) Wilhelmshöhe in Kassel, zonder dat het tot nu toe nog terug was tot 11 augustus 2019 in Kassel geweest in Nederland. (Museumslandschaft Hessen Kassel, Gemäl- te zien degalerie Alte Meister, Kassel) • Ben Broos, Saskia, de vrouw van Rembrandt, Zwolle, 2012 • Televisieserie Rembrandt en ik Speciaal voor leden van het KFG (npostart.nl), derde deel gaat over zijn huwelijk met Saskia Op dinsdag 11 december is er exclusief voor de leden • www.rembrandt-2019.nl van het Koninklijk Fries Genootschap van 17.00 • Marlies Stoter en Justus Lange (red.), Rembrandt & Saskia. tot 19.00 uur een rondleiding over deze bijzondere Liefde in de Gouden Eeuw, tentoonstelling met een korte lezing door conserva Zwolle-Leeuwarden, 2018

tor drs. Marlies Stoter. Bij inloop koffie of thee en om Hotso Spanninga (Joure, 1954) 18.15 uur borrel. Toegang voor leden en hun gezinsleden studeerde geschiedenis aan In 1953 werd Saskia’s graf in de Oude Kerk in Amsterdam tot het Fries Museum is als altijd gratis. de Rijksuniversiteit Groningen gelokaliseerd, waarna in een oude steen haar naam en de datum van en was docent geschiedenis in Huwelijksbord van Albert Sybrand van Eminga en Maria thoe Sint Annaparochie. Het huis aan de linkerzijde met het uithangbord de begrafenis werd gebeiteld. Elk jaar op 9 maart, om negen over Aanmelding (uiterlijk op 3 december) via Dokkum. Hij promoveerde op de Schwartzenberg, 1642. (Fries Museum, collectie Koninklijk Fries is het Regthuys, waar zwager Gerrit van Loo en Hiske Uylenburg half negen ’s ochtends, valt een zonnestraal (mits onbewolkt) op het [email protected] of postbus 2637, staatsvorming in Friesland in de Genootschap, gerestaureerd met steun van de Wassenbergh-Clarijs- woonden. Vanuit dit huis trouwde Saskia Uylenburgh met graf. Sinds enkele jaren wordt dan als een soort invented tradition periode 1600-1640 en publiceerde Fontein Stichting, 2018. Foto Tom Haartsen) Rembrandt van Rijn op 22 juni 1634. Prent door Jan Bulthuis. (Fries een Saskia Ontbijt gehouden, met muziek en gesproken woord. 8901 AC Leeuwarden. eerder over sociale en politiek Museum) (© Oude Kerk) geschiedenis van Friesland.

6 7 HOOFDSTAD IN BEWEGING HESTER POSTMA

Het kantoor van de Provinciale VVV aan het Stationsplein in Leeuwarden, 1962. Zeven jaar later verhuisde het kantoor naar De drukbezochte Electriciteitstentoonstelling op het terrein van de Leeuwarder ijsbaan in de Blekerstraat, een ruimte in het stationsgebouw. In 1972 gingen de Friese en 1920. (Historisch Centrum Leeuwarden, foto J.M. van der Peijl) Leeuwarder VVV op in de VVV Friesland-Leeuwarden.

oen waren het enkele hoge heren die de eerste In het jubileumboek dat in 1947 bij het 50-jarig bestaan van stappen zetten om ‘den bloei van Leeuwarden de VVV Leeuwarden verscheen, werd het belang van de T en omstreken te bevorderen’. Initiatiefnemers aanleg van de Afsluitdijk voor het toerisme in Leeuwarden en W.H. Nederhoed, jonkheer mr. A. E. van Boelens van Friesland onderstreept: ‘Het jaar 1933 waarin de afsluiting der Eysinga en wijnhandelaar P. A. Bruinsma besloten in 1897 Zuiderzee een feit werd, kenmerkte zich dankzij de gevoerde tot de oprichting van de Vereeniging tot Bevordering van propaganda door een ware invasie van Hollanders die langs Vreemdelingenverkeer te Leeuwarden en Omstreken, oftewel de nieuwe autoweg door zee een bezoek aan Friesland en de VVV Leeuwarden. Mannen van aanzien dus met hoge Leeuwarden kwamen brengen.’ Ook de verbetering van de posities in het maatschappelijk- en bedrijfsleven die zich Friese wegen zorgde volgens de VVV voor een ‘toename in ten doel stelden om ‘zoveel mogelijk bekendheid te geven de toeristenstromen.’ Bezoekersaantallen werden helaas aan hetgeen een bezoek (aan Leeuwarden) aantrekkelijk niet genoemd. Duidelijk is wel dat in deze periode jaarlijks maakt…’. zo’n 25.000 inlichtingen door de provinciale VVV werden Affiche voor de vliegweek In 1918 volgde de Provinciale Friesche Vereeniging verstrekt, waarvan ruim tien procent over Leeuwarden. op de Wilhelminabaan voor Vreemdelingenverkeer die zich op de promotie in 1910 waar de bekende van de hele provincie richtte. Naast het drukken en vliegenier Jan Olieslager een De leeuwenkuil die er niet kwam demonstratie gaf. (Historisch verspreiden van plattegronden en reisgidsjes was het Advertentie in een toeristische gids Centrum Leeuwarden) van de Leeuwarder VVV uit 1935. organiseren van publieksevenementen een van de Opmerkelijk was het initiatief bij het 70-jarig bestaan van (Historisch Centrum Leeuwarden) speerpunten van de Leeuwarder VVV. Zo organiseerde zij de VVV in 1967. Met de aanleg van een leeuwenkuil hoopte in 1901 in samenwerking met het Fries Genootschap een de VVV een toeristische topattractie in Leeuwarden te tentoonstelling over zilversmeedkunst. realiseren, maar dat plan liep op niets uit. De stadspromotor ‘Vele buitenlanders bezochten deze expositie, terwijl ook concentreerde zich daarna weer op het aanprijzen de buitenlandsche pers met zeer waardeerende woorden van wat Leeuwarden reeds te bieden had. Zo konden Honderd jaar stadspromotie van haar gewaagde,’ viel na afloop in het jaarverslag te geïnteresseerden ‘Stedeschoontochten onder leiding van een lezen. Hoogtepunten waren de vliegdemonstratie van VVV-gastvrouw’ boeken. De stadswandeling kostte 50 cent, Jan Olieslager in 1910 en de Electriciteitstentoonstelling inclusief beklimming van de Oldehove, ook toen al een van op het terrein van de Leeuwarder IJsclub tien jaar later, de toeristische trekpleisters van Leeuwarden. Een promotieactie van De gemeente Leeuwarden, de provincie Fryslân en de organisatie van Leeuwarden Culturele Hoofdstad waar in een maand tijd meer dan honderdduizend Vanaf de jaren tachtig werd toerisme een steeds belangrijkere de VVV op de Groninger- bezoekers geteld werden. Behalve met tentoonstellingen en economische pijler, ook voor Leeuwarden waar almaar meer straatweg. Meisjes in Fries 2018 maken momenteel de balans op van een rijk cultureel jaar waarin Leeuwarden en Friesland vooral Hester Postma (Sneek, 1978) evenementen maakte de VVV zich hard voor de oprichting ambtenaren, marketeers en toerismebureaus manieren kostuum delen blokjes kaas ook als toeristische trekpleister op de kaart zijn gezet. Aan de promotie van LF2018 ging een jarenlange werkt bij het Historisch Centrum uit aan automobilisten, van het standbeeld van Us Heit op het Hofplein (1906), zochten om het toerisme te versterken. Opvallend is dat aan Leeuwarden als projectleider 1953. (Historisch Centrum voorbereiding vooraf. Hoe anders ging dit honderd jaar geleden toen het woord ‘citymarketing’ nog niet tentoonstellingen en beheerder Leeuwarden, foto Bas den de Mercuriusfontein bij de Beurs (1923) en de Pier Pander de boodschap van stadspromotors van toen en nu in een van de Topografisch Historische Oudsten) bestond. Tempel op de Westerplantage (1924). periode van honderd jaar nauwelijks iets is veranderd. < Atlas.

8 9 KAREL GILDEMACHER FRIESE NAMEN EN FRYSKE NAMMEN naam weer uniek voor een bepaald perceel worden gemaakt. Namen zijn, vanwege dat verwijzen naar een concrete Wanneer er enkele kilometers verderop stukken land met werkelijkheid, heel aparte stukjes taal. Oude taalelementen eenzelfde naam werden aangeduid, was dat geen probleem. blijven in namen soms bewaard. Voor namen gelden Veldnamen werden immers slechts op beperkte schaal ge- andere grammaticale regels dan voor woorden. Wanneer Namen en hun oorsprong bruikt. een naam ‘gemaakt’ is met een (eens) gewoon woord, ziet In onze provincie zijn betrekkelijk veel mieden-namen die men soms ook dat er vertaald is, vertaald naar een taal van met dorpsnamen zijn samengesteld. De Twizeler Mieden, bij- degene die de naam op een bepaald moment noteerde of voorbeeld, waren de dorpshooilanden van het dorp Twijzel, de baas was. De Duitse monniken die in de 9de eeuw het dus niet die van een ander dorp. In de middeleeuwen en ook bezit van hun klooster in Fulda beschreven (of de klerken nog geruime tijd daarna waren grote delen van een dorpsge- die dat deden), pasten de Friese namen aan bij de taal van bied in het bezit van de dorpsgemeenschap. Onderling werd hun Duitssprekende heren. Doordat men een naam soms het gebruik geregeld. Vandaar een dorpsnaam als toelichtend niet goed begreep, ontstond er gemakkelijk een ‘foute’ stukje. Ook namen samengesteld met skar(ren) - ontstaan vertaling. De in deze provincie veel voorkomende namen die uit mienskar - hebben meestal met dit gemeenschappelijke samengesteld zijn met werth (wellicht beter: wurth) werden grondgebruik te maken. Namen vertellen zodoende dikwijls soms foutief vertaald met furt. Daardoor werd een terp iets over de geschiedenis. ineens een ‘voorde’ (doorwaadbare plaats). Blijkbaar klonk Frequente namen met een getal erin zoals bijvoorbeeld de Friese naam uit die tijd net als dat furt. Zo vinden we De Seize en De Tolve zijn gegeven aan stukken land die zes of Lihdanfurt (Lichtaard) en Esgenfurt wellicht Eeskwert. Een recent kombord. De twaalf pondemaat groot waren. Dergelijke namen gaan dus Vaak ging het trouwens ook wel ‘goed’. Tunuwerde is gemeenteraad van De Fryske Marren stelde de traditionele terug tot de tijd dat een boer de grootte van een stuk land Ternaard en Fatruwurde is Ferwert. Met namen die eindigden varianten van de dorpsnamen niet in ares en hectares aangaf. Hij deed dat met een maat- op (modern) -um had men minder moeite. Wat komaf betreft vast als de officiële. Tegelijk wilde men de Friese varianten aanduiding die tot het pond (oorspronkelijk een geldwaarde, kwamen die vaak overeen met het Duitse heim en dus schre- duidelijker zichtbaar maken. denk aan het Engelse pond) kan worden herleid. Met het ven ze Tollesheim waarmee Tolsum is bedoeld, Gisleheim voor Op nieuwe borden in die gemeente staat die Friese invoeren van kadastrale nummers in het begin van de 19de Jislum, Dacheim voor Techum en Colleheim voor Kollum. De variant bovenaan. In de eeuw verdween de juridische noodzaak tot het geven van Duitse lijsten zijn de oudste waarin mensen van buiten de gemeente Súdwest-Fryslân is het grotendeels precies veldnamen, maar ze bleven nog vele decennia in praktisch provincie namen hebben aangepast naar hun eigen situatie andersom, behalve waar gebruik. Pas met de schaalvergroting in de landbouw zijn en/of eigen taal. Het was een begin. het vroeger anders was veel verdwenen. en de (nieuwe) gemeente Leeuwarden heeft besluiten t.a.v. plaatsnamen en bebording van in de nieuwe Een naam is een stukje taal gemeente opgenomen oude gemeenten gehandhaafd. De Elke naam is eens door iemand bedacht, anderen namen wijze van naamsvermelding op de komborden zegt in zo’n naam over en zo werd die onder de bevolking bekend. onze provincie vaak weinig Jongeren leerden de oude namen en daarmee werd zo’n over de status van de plaatsnaam. naam geleidelijk een deel van het culturele erfgoed. Dat ten slotte niemand meer wist wat de motivatie voor de naamkeu- Iedereen gebruikt namen, maar hoe zit dat met Fries en Nederlands in onze provincie? Kleine kinderen leren het gebruik van ze door die eerste naamgever was geweest, doet er niet toe. namen op natuurlijke wijze, heity of memmy zijn voor hen namen, steeds komen er nieuwe bij. Langzaam komt het besef dat er Steeds weer ontstonden er trouwens verhalen over de omschrijvende algemene begrippen zijn en namen en dat daar verschil tussen bestaat. Met een naam wordt naar iets of iemand achtergrond van de naam, die de ‘betekenis’ uitlegden. Dat verwezen. Een naam maakt deel uit van de identiteit van het benoemde of het nu iets in het landschap is of een mens. Namen zijn een naam geen betekenis heeft, gelooft bijna niemand. Het begrip betekenis wordt dan verward met achtergrond en dus functioneel. Het maakt eigenlijk niet uit of het Nederlandse of Friese zijn. Bovendien, wat is het verschil? motivatie. Om die echte verhalen zoekt een naamkundige. Een ambtenaar van de Zo’n traditioneel oorsprongverhaal is de geschiedenis van voormalige gemeente Sjoeke en Marchje, de namen van de twee in de mist en Skarsterlân vond tweetalige straatnaamborden duur De kaart van Leo Sibrandus oe ontstaat een naam? In deze provincie hebben verschilden die namen van elkaar. Elke naam moest immers het veen verdwaalde melksters. Die meisjesnamen zouden uit 1595 wordt ook wel de en lastig. Er werd een Pauwenkaart genoemd. boeren veel landschapsnamen gemaakt. Ze moes- naar een specifiek perceel verwijzen, passend in een context verborgen zitten in de naam Tsjûkemar. De naamkundige oplossing bedacht. Alleen (Tresoar) ten ook wel, want hoe zou je anders al die percelen en in het bekende landschap. verklaring dat het eerste stukje van de naam het Friese woord het slotelement zoals H ‘straat’ of ‘weg’ zou in twee waarop gemaaid, geploegd of gezaaid moest worden kunnen Mensen hebben een aantal strategieën om tot een naam te tsjok zou zijn, overtuigt nog niet iedereen. De beide dames talen worden vermeld. aangeven? Elk perceel land had een eigen naam. Natuurlijk komen. De manier van gebruik van het land was zo’n naam- bestaan trouwens nog steeds. Ze zijn vernoemd toen in de Het leidde o.a. tot dit merkwaardige bordje. De gevingsmogelijkheid. Als een perceel als hooiland in gebruik Tsjûkemar twee eilanden werden aangelegd. Je kunt dus nu lokale bevolking spreekt was, noemde je het een made, want het draaide om het aanleggen bij de Marchjepôle of de Sjoekepôle. Van de keuze immers van Ljouwerter Dyk. In dit geval was ook ‘wei’ In deze nieuwe rubriek staan namen centraal. De relatie tussen taal, mensen, maaien. In onze provincie noemde men zo’n stuk land een van die nieuwe namen weten we precies de motivatie, maar een foute vertaling. Bij de naamgeving en landschap brengt de Friese gemoederen vaak in beweging. Dit is de miede (ouder mede). Doordat er in een laagliggende streek wanneer vele jaren zijn verlopen en de achtergrond niet zou Vegelins- weg/wei (even verderop) ging het met het eerste bijdrage in een twaalfdelige reeks die probeert de discussie tot feiten te herleiden. echter veel hooilanden waren, zette men er een ander woord zijn vastgelegd, zou men de eilandnamen als bevestiging van Richtingaanwijzer met Nederlands- en Friestalige plaatsnamen, straatnamenbordjebeleid wel voor: grutte of lytse en lange of koarte. Daarmee kon een het volksverhaal kunnen zien. 1989. (Tresoar, foto W. Walta) goed.

10 11 FRIESE NAMEN EN FRYSKE NAMMEN Iemand kan alleen een naam bedenken in de eigen taal of dialect. Wanneer je namen tegenkomt die duidelijk niet bij Friesland wordt Fryslân de taal van het gebied behoren zijn het òf vertaalde namen In 1995 besloten de Provinciale Staten dat de officiële naam van de provincie met òf het zijn uit andere talen geleende namen. De buurschaps- ingang van 1997 Fryslân zou zijn. De regering in Den Haag accepteerde deze naams- naam Petersburg zou een (aan het Nederlands aangepaste) wijziging en zegde meteen toe die ‘nieuwe’ naam overal te zullen gaan gebruiken. vernoeming van de Russische stad aan de Newa zijn. Die De Leeuwarder Courant wilde Fryslân toen alleen gebruiken als het om zaken van het moet dan na de daar begonnen Russische revolutie in 1917 provinciale bestuur ging. In Nederlandstalige teksten zou men Friesland blijven han- zijn gekozen door communistisch gezinde arbeiders (net als teren. In 2010 vond deze krant dat Fryslân ondertussen zo was ingeburgerd dat men Moskou, vlak daarbij). Een ander verhaal zegt dat de naam al die variant in het vervolg steeds zou gaan gebruiken (het Friesch Dagblad had vanaf het ouder is en met de turfbaas Pieter Blauw te maken heeft. begin al Fryslân gebruikt). Overigens houdt men zich bij de LC lang niet altijd aan die De natuurgebiedjes Grikelân en Turkije onder Aldtsjerk zijn stijlregel. genoemd naar de verdiensten van de familie Van Sminia Het was de bedoeling van het provinciale bestuur geweest om de naam geleidelijk en met obligaties uit die landen. Zulke vernoemingsnamen zijn zonder verplichting te laten inburgeren. Dat is gebeurd, maar zo’n proces vraagt tijd er veel, allemaal met een eigen verhaal. Een afgelegen plek Mannen bij de zeedijk te Zurich, circa 1927. Het Dorpsbelang van en medewerking. Er zijn mensen die vinden dat je in Nederlandstalige teksten Neder- Zurich verzette zich tegen het Friese Surch, vanwege de gekoesterde Fragment fan de Schotanus/Halmakaart uit 1718 van de grietenij heette al gauw Spitsbergen, een streek waar Roma (zigeuners gelijkenis met de naam van de Zwitserse stad. (Tresoar, foto Gorter) landse varianten van plaatsnamen e.d. moet gebruiken en niet de Friese. Je schrijft ‘Wijmbritseradeel’ met daarop centraal ‘Drielst’. (Tresoar) of gipsies) vaak hun woonwagens plaatsten, werd Egypte ook Parijs en niet Paris, zegt men, dus weg met Grou, het is Grouw (wat trouwens, genoemd, een buurt met ruzie werd De Krim (naar de Krim- Toponiemen, aardrijkskundige namen, zijn alleen Friese tsjerke maar lang stonden de namen bekend als Giekerk en iets anders gespeld, ook Fries is). Er is ook een, recentere, stroming die vindt dat je oorlog) en een stinksloot werd ironisch Jordaan genoemd. namen als ze een of meer eigenschappen van het Fries laten Tietjerk. Van beide wat. Sneek is Oudfries, maar de stad de namen zoals die plaatselijk zijn gegeven moet overnemen. Peking werd Beijing en zien. Dat zijn ze nagenoeg allemaal en uit verscheidene taal- kende eens ook één Nederlandse variant: Snake. Het na- Bombay Mumbai. periodes. Natuurlijk zijn er, in namen gebruikte, woorden die menbezit in onze provincie is heterogeen. Er mag dan soms Onder de inwoners van zie je beide opvattingen. Het boek Friesland Vandaag (Afûk, je zowel in het Nederlands als het Fries vindt en vaak zijn de worden geroepen dat door het officieel maken van Friestalige 2017) stelt dat eenduidigheid in de topografische naamgeving ver te zoeken is, al wordt verschillen dan klein. Alleen de klank verschilt bijvoorbeeld varianten er chaos is ontstaan, het taalkundig rommelige wel de officiële gemeentelijke plaatsnaamgeving gevolgd. Met betrekking tot de water- tussen miede en made. Tussen lân en land is het verschil iets geheel was er al eeuwen en dat is mooi. Geen eenheidsworst. namen stelt auteur Hans Koppen dat de officiële Friese varianten lang niet altijd worden groter, maar goed herkenbaar. Ook de spelling kan een ver- Tot in de jaren 1950 werden alleen als Nederlands beschouw- gebruikt. Hij gebruikt die officiële varianten in zijn boek zelf ook niet, ter wille van de schil maken zoals in Frys en Fries en de geschiedenis van de de namen als ‘echt’ gezien. De overheid gebruikte die varian- ‘herkenbaarheid’. Verder hanteert hij om ‘pragmatische’ redenen de naam Friesland. taal blijkt uit diverse vermeldingen. ten en die vond je ook op kaarten. De manuscriptkaart van Fryslân is (slechts) de provinciale bestuurlijke organisatie, stelt de auteur. De uitgever Leo Sibrandus (1595) waarop hij een aantal Friese varianten achtte het blijkbaar niet nodig de auteur te wijzen op wat ‘vandaag’ gangbaar is. Verfriezing van plaatsnamen opnam, werd helaas nooit gedrukt en bleef vrij onbekend. Friese namen en Fryske nammen, het zal dus nog lang boeiend blijven. Juist door de Een uitzondering op de Nederlandse traditie is Drielst op de individuele biografie van elke naam en elke benoemde plaats met de eigen identiteit. De invloed en macht van het (later) Nederlands wordt al Wymbritseradeelkaart van Schotanus (1718) en Menaam op De door sommigen zo gewenste eenduidigheid zal, gelukkig, wel nooit tot stand wor- vanaf de 13de eeuw zichtbaar. Wanneer de Hollandse graaf die van Menaldumadeel (in de gemeentenaam zit wel het den gebracht. laat opschrijven dat zijn inhuldiging in Westergo te Franeker traditionele Menaldum!). Fragment van de provinciekaart met daarop de Friese waternamen. (Provinsje Fryslân) zal plaats vinden, wordt de stad Voerenakker en Fronakker De leerplicht heeft gemaakt dat alle Friezen vertrouwd raakten genoemd. Het gebruik van vroon (een oud woord voor heer) met die officiële traditionele namen. Fries was tweederangs. Je (1999), Dantumadiel en Ljouwerteradiel (2009) en Mena- Het Friese water is Nederlands (en Duits). Friezen gebruikten frana en dat ziet dat nog goed aan verscheidene plaatsnaamborden waar meradiel (2010). In Wûnseradiel zou het ook met alle dorps- Een eigenaar heeft het recht om namen vast te stellen voor de grond of het water dat woord hadden ze in de naam gebruikt. de Nederlandse variant boven prijkt en de Friese eronder. Ge- namen plaats vinden (2001), maar dorpsbelang van Zurich hij bezit. Natuurorganisaties als It Fryske Gea hebben dat dan ook gedaan voor hun In de loop van de tijd hebben de niet-Friese machthebbers leidelijk is er iets veranderd. Je zou het de emancipatie van het verzette zich, vanwege de gekoesterde gelijkenis met de naam gebieden. Overwegend betreft het plaatselijk bekende Friestalige namen. Dat geldt ook namen soms overgenomen zoals ze op dat moment waren Fries op de aardrijkskundige kaart kunnen noemen. Halver- van de Zwitserse stad, zo heftig tegen Surch dat het gemeen- voor Staatsbosbeheer en Rijkswaterstaat (wat betreft viaducten bij autowegen). en/of vertaald. In Gytsjerk en Tytsjerk zit beide het woord wege de jaren tachtig kwam een beweging op gang om Friese tebestuur het hele voorstel terugtrok. Een al genomen besluit In het begin van deze eeuw werd duidelijk dat het Friese water voor een groot deel varianten van plaatsnamen officieel te maken. Een eerste sig- van de raad van Wymbritseradiel (2008) werd na verzet van eigendom was/is van de provincie en de gemeenten. De namen waren traditioneel naal zal het vaststellen van nieuwe Friestalige gemeentenamen vooral lokale ondernemers nooit uitgevoerd. en nergens vastgesteld. Er werd besloten om voor al dat water officiële namen vast na de herindelingsoperatie van 1984 zijn geweest. Eerder zag In een deel van de provincie vind je dus de huidige Friesta- te leggen. Namen die historisch verantwoord waren en aansloten bij het plaatselijke je trouwens ook hier en daar Fries op komborden. lige namen in een officieel jasje, in een ander deel zijn de gebruik. Het hield in dat in de gemeente Het Bildt de waternamen in het Bildts zouden Hardegarijp echt omruilen in Hurdegaryp was moeilijker dan traditionele, deels oudere Friese namen officieel. Die worden worden vastgelegd en in de Stellingwerven in het Stellingwerfs. een naambordje wijzigen. Het werd door tegenstanders een die echter alle als Nederlands beschouwd. Karel F. Gildemacher (Sneek, In 2007 was het overleg rond, slechts de kleine gemeente Harlingen stemde (met één ‘verfriezing’ van plaatsnamen genoemd. Die zou onnodig veel Het gebruik van die ‘nieuwe’ plaatsnamen verliep, ondanks 1946) studeerde na de kweekschool o.a. geografie, stem verschil) tegen de verandering. Ook op de Waddeneilanden bleef alles bij het geld kosten, de plaats onbereikbaar maken en zelfs de ver- aanvankelijk verzet, na verloop van tijd vrij soepel. Een geschiedenis en vooral Fries. oude. Het Kadaster/Topografische Dienst zet de ‘nieuwe’ waternamen sindsdien op keersveiligheid in gevaar brengen. Om maar te zwijgen van de treinmachinist op de lijn Leeuwarden - Groningen mag dan Promoveerde in 1993 op een onderzoek naar historische de kaarten die regelmatig vernieuwd worden uitgebracht en als bron dienen voor alle warboel aan komborden in diverse soorten, met Fries boven nog een enkele keer hebben omgeroepen ‘Station voorma- waternamen. Werkte in het kaartmateriaal e.d. in Nederland. Met officieel vastgestelde plaatsnamen deed men of onder ten opzichte van het Nederlands. Elke gemeente lig Hardegarijp’, inmiddels is Hurdegaryp ingeburgerd. De onderwijs en sinds 2002 als zelfstandig onderzoeker en dat trouwens al eerder. Nog enkele jaren zal er op de kaart onder Snitser Mar tussen zou maar wat doen. En tenslotte wonen we in Nederland. In ANWB paste de wegwijzers aan en de kranten volgden de adviseur t.a.v. naamkunde, haakjes en in kleinere letter ‘Sneekermeer’ staan, maar binnenkort is dat verleden tijd. Twaskar op de voormalig Vrijzinnig Hervormde kerk aan de 1989 nam Tytsjerksteradiel, gevolgd door Boarnsterhim, het officiële varianten. Na verloop van tijd wist niemand beter historische geografie en Het went. Meinardswei in Minnertsga. Namen samengesteld met skar besluit tot ‘omruilen’ en de Friese varianten tot de officiële te dan dat Driezum altijd met een ‘z’ en Marsum met één ‘s’ cultuurhistorie. Publiceerde tal (ontstaan uit mienskar) hebben meestal met gemeenschappelijk van boeken o.a. Het Friese water grondgebruik te maken. (Tresoar, foto Peter Karstkarel) verklaren. Later volgden Littenseradiel (1993), Ferwerderadiel werd geschreven. < (2015).

12 13 REDBAD HAN NIJDAM EN OTTO S. KNOTTNERUS gebied tussen de Lauwers en de Wezer. Aan het einde van dit proces werd omstreeks 790 de Lex Frisionum of ‘Wet van de Friezen’ opgetekend. Door de heiligenlevens van de missionarissen Willibrord De erfenis van Redbad en Wulfram zijn er een paar verhalen over Redbad bekend geworden, die de eeuwen getrotseerd hebben. Het Er is nog nooit zo veel belangstelling geweest beroemdste verhaal is ongetwijfeld dat van de mislukte doop voor de Friese koning Redbad (†719) als het van Redbad. Wulfram had Redbad bijna zover dat hij zich zou laten dopen. Hij stond zelfs al met een voet in de doopvont. afgelopen jaar. Er verscheen een film over hem Toen draaide de koning zich om naar Wulfram en vroeg hem (die jammerlijk flopte) en drie boeken. Allemaal of Redbad in de hemel die hem in het vooruitzicht werd behandelen ze de historische, vroegmiddeleeuwse gesteld zijn voorouders en de Friese koningen voor hem zou Redbad. Nog weinig aandacht is besteed aan de terugzien. Toen hij hierop een ontkennend antwoord kreeg – zijn voorouders waren immers ongedoopt gestorven en dus manier waarop Redbad door de eeuwen heen heidens gebleven – trok Redbad zijn voet terug en zei dat heeft gefigureerd in diverse verhaaltradities in hij dan liever met zijn voorouders in de hel was dan met een Europa. Deze hebben ervoor gezorgd dat Redbad stelletje armzalige christenen in de hemel. in het collectief bewustzijn van de Friezen is gebleven en in 2004 zelfs tot de belangrijkste De Friese Vrijheid

Fries aller tijden werd verkozen. Maar er is Het is door een enorm gebrek aan geschreven bronnen niet nog meer: de Friese vlag en het Friese wapen helemaal duidelijk wanneer de Friese Vrijheid – de autonomie blijken te kunnen worden teruggevoerd op deze van de Friese landen langs de Noordzeekust – precies middeleeuwse verhaaltradities over Redbad. ontstond. Waarschijnlijk was dat in de 10de of 11de eeuw, toen de Vikingtijd in Friesland definitief achter de rug was en de Friezen zich hierdoor hadden losgemaakt uit de greep van edbad is een van de koningen die de Friezen in de het Karolingische rijk en een status aparte hadden verkregen. vroege middeleeuwen gekend hebben, dus ruwweg Hoe belangrijk Redbad ook mag zijn geweest voor de Friezen R tussen circa 500 en 750 na Christus. Van hem weten in de 7de en vroege 8ste eeuw, naderhand konden zij zich niet we het meest. Dat komt omdat hij leefde in een tijd dat meer met goed fatsoen op hem beroepen. De mythologische de Franken hun macht naar het Noorden uitbreidden en verlener van de Friese Vrijheid is Karel de Grote (747-814). zodoende met de Friezen in aanraking kwamen. In deze Toch vinden we, opmerkelijk genoeg, Redbad nog terug in de tijd ook kwamen er missionarissen uit Engeland die onder Oudfriese overlevering, die vanaf het einde van de 13de eeuw bescherming van de Frankische koningen trachtten de Friezen begint. Deze Oudfriese overlevering bestaat uit handschriften tot het christendom te bekeren. met rechtsteksten en een verzameling ideologische teksten Redbad was een machtige tegenstander van de Franken. Een rondom het thema van de Friese Vrijheid en hoe de Friezen tijdlang is de Frankische machtshebber, Pepijn van Herstal deze verworven. Hierin speelt Redbad een belangrijke, (635-714), een bondgenootschap met Redbad aangegaan. maar negatieve rol. Hij is namelijk een heidense Deense In het kader daarvan vond er een huwelijk plaats tussen Vikingkoning, die de Friezen onder zijn juk brengt en ze weer Theudesinde, de dochter van Redbad en Grimoald (circa 680- in het heidense geloof doet vervallen. Hij dwingt ze om als 714), de zoon van Pepijn. Vermoedelijk is Theudoald, waarvan teken van hun slavernij een houten juk of halsband te dragen. we weten dat het een zoon van Grimoald was, maar waarvan Het is de heilige Willibrord die de Friezen naar Karel de Grote onduidelijk is wie de moeder was, een kind uit dit huwelijk. leidt, die hen bevrijdt van Redbad en hun de vrijheid schenkt. Redbad en Pepijn leverden een aantal veldslagen met elkaar. In deze verhalencyclus is het verhaal van de strijd tussen Pepijn had na 700 de overhand en verdreef Redbad uit Karel en Redbad als losse tekst verzeild geraakt in de canon Utrecht en de Vechtstreek. Toen Pepijn in 714 stierf, sloeg van Oudfriese Westerlauwerse rechtsteksten. Het heeft in die Redbad terug en veroverde in 716 Aken. Er ging dan ook context de functie gekregen van een soort proloog op deze een zucht van verlichting door de Frankische wereld toen rechtsteksten. Het verhaal bestaat namelijk uit drie stukken. Redbad in 719 stierf. Daarna werden de Friezen stap voor stap In het eerste gedeelte komen koning Karel en koning Redbad ingelijfd in het Frankische rijk: in 734 werd Westerlauwers met twee legers Friesland binnen in Franeker en claimen

Friesland veroverd en aan het einde van de 8ste eeuw het elk de heerschappij over het land. Er is in het verhaal enkel De weigering van de doop door Redbad. De naakte koning (links op het fragment) trekt haastig zijn sprake van ‘koning Karel’: bedoeld moet wel zijn Karel de linkerbeen terug uit het grote, schaalvormige doopbekken met brede sokkel, en weert een uitnodigend Grote, hoewel zijn grootvader Karel Martel (689-741) de gebaar van Willibrord af. De bisschop zelf, rechts naast het bekken, en drie van zijn geestelijken Portret van Redbad, 19de-eeuwse kopie van 17de-eeuws voorbeeld. daarachter kijken in verwarring toe. Fragment van een borduursel. (Museum Catharijneconvent, (Kasteel Medemblik) tijdgenoot van Redbad was. Door tussenkomst van wijze Utrecht, foto Ruben de Heer)

14 15 REDBAD

Wapen van de koning van Friesland Een misinterpretatie van het Friese wapen: Twee oude interpretaties (1558) van het Friese wapen, links met vier witte banen en Het oude wapen van Denemarken, met Wapen van het oude koninkrijk Friesland Wapen van de graaf van Friesland in het Het wapen van Westergo, omstreeks 1470. de Lord Marshal’s Roll uit 1295 toont drie elf rode harten, rechts met drie witte banen en tien rode harten. aanziende leeuwen. en van de heerlijkheid Friesland, 1658, Wapenboek Bergshammer, omstreeks afgebeeld bij de trap van de zilveren bladeren in een blauw veld. naar oudere voorbeelden. 1450. Kanselarij, Leeuwarden.

mannen komt het niet tot een veldslag, maar vechten de twee Redbad werd niet alleen herinnerd in middeleeuws Friesland, Dat weten we onder andere door wat er is overgeleverd in wapens beschreven door herauten en dan later op grond > Meer weten? koningen het samen uit door middel van een duel eeuwen na zijn dood. Ook elders in Europa leefde de Friese de 13de-eeuwse IJslandse vertaling van dit materiaal, de van deze blazoenering dan weer afgebeeld. Dat leverde • Beckmann, G.A., ‘Pierrepont at a crossroads of literatures: dat de vorm krijgt van een kruisoordeel. Dit koning voort, en wel diep in Frankrijk. De term Chansons de Karlamágnus Saga, dat deels geen parallellen heeft in de dus enige variatie op. Maar we kunnen hier zonder veel an instructive parallel between houdt in dat beide mannen zo lang mogelijk Geste verwijst naar de ridderepiek rondom Karel de Grote. continentale overleveringen. Onderzoekers hebben dan ook moeite de voorlopers in herkennen van wat tegenwoordig the first branch of the Karlamagnús saga, the Dutch stil staan met hun armen uitgespreid in de Het oudst overgeleverde lied is het Roelandslied (Chanson de gesuggereerd dat er een Geste de Raimbault et Hamon heeft de Friese vlag is. Later is het aantal waterleliebladen of Renout and the Dutch Flovent’, vorm van een kruis. Rolande), waarin verteld wordt hoe de trouwe ridder van Karel bestaan. Het zou zomaar kunnen dat het curieuze verhaal van pompeblêden vastgesteld op zeven, als een verwijzing naar Neophilologus 89, (587-603), 2005 Na een etmaal zo te hebben gestaan neemt de Grote het rijk van Karel verdedigt tegen de Saracenen in de strijd tussen Karel en Redbad in de Oudfriese overlevering de Zeven Zeelanden, de autonome Friese gebieden langs de • Beckmann, G.A., Onomastik Karel zijn toevlucht tot een list. Hij laat zijn Spanje. Roeland wordt bijgestaan door troepen ridders uit de een episode uit dit grotere verhaal weerspiegelt. Noordzeekust. des Rolandsliedes. Namen handschoen vallen, die Redbad hoffelijk voor verschillende streken van het Karolingische rijk. De Friezen Het huidige wapen van Friesland toont twee leeuwen op een als Schlüssel zu Strukturen, Welthaltigkeit und Vorgeschichte hem opraapt. Hierop lacht Karel en zegt: ‘Jij zijn hier ook aanwezig en worden geleid door een zekere De Friese vlag en het wapen blauw veld, vergezeld van zeven gouden blokjes. Het aantal des Liedes, Berlijn en Boston, bent mijn dienstman geworden’. ‘Oh wee’ Rembalt. Hierin kunnen wij Redbad herkennen. verwijst net als de zeven pompeblêden op de vlag naar de 2017 van Friesland • Bruch, H., et al., De Fryske zegt Redbad en verlaat het land. Hierop richt Zeven Zeelanden. Oudere versies hebben meerder blokjes. flagge. Rapport en advys. It Karel een rechtsplaats in Franeker in en roept Redbad leeft ook in Frankrijk Door de Chansons de Geste ontstond er in Europa het idee dat Het wapen wordt voor het eerst afgebeeld in de Hollantsche Beaken 18, (33-86), 1956 • Nijdam, H., en O.S. de Friezen voor zich. Zij mogen hun eigen er een christelijk Fries koninkrijk moest hebben bestaan. In de Cronike van de Heraut Beyeren, waar het bijschrift luidt: Knottnerus, ‘Redbad, the recht kiezen. Maar zij kunnen of willen dat Het Roelandslied dateert waarschijnlijk van het einde van de 15de eeuw werd dit gegeven politiek uitgebuit door de hertog ‘Raboldus der Vriensen coninc’. Opnieuw een verwijzing naar Once and Future King of the Frisians’, in: M. Baár en niet, en vragen om uitstel tot Karel zo boos 11de eeuw. De Friese koning komt een halve eeuw later als van Bourgondië, Philips de Goede (1396-1467). Omdat hij de Redbad dus. S. Halink (red.), Northern wordt dat hij hen in een gammel bootje Gondelbald voor in de Historia Karoli Magni et Rotholandi, een titel van graaf van Holland, Zeeland en Friesland had geërfd, De Vetkoperse hoofdeling Jancko Douwama (1482-1533) Myths, Modern Identities. The Nationalisation of Northern laat zetten. De twaalf Friezen bidden kroniek over de verovering van Spanje door Karel de Grote kon hij door deze literaire traditie aanspraak maken op de titel schreef aan het einde van zijn leven zijn memoires, toen Mythologies Since 1800, Leiden/ tot God en plots verschijnt er een uit circa 1130. Deze Gandelbodus wordt genoemd als een van koning. Dit was profijtelijk voor hem in zijn politieke strijd hij als gevolg van de politieke situatie gevangen was gezet Boston, 2019 (in druk) dertiende man aan boord die hen van de helden die samen met Roeland stierf in de slag bij met de koning van Frankrijk. in de gevangenis van Vilvoorde. Hij wist te vertellen dat veilig aan land brengt en hen het Roncesvalles. Deze helden zouden samen begraven liggen in De oogst van de middeleeuwse literaire traditie werd na 1500 Redbad de zoon van de koning van Denemarken was. Toen recht onderwijst. Dit is de oorsprong een tombe in het dorp Belin in Gascogne. Dit dorp lag op de in Friesland gesynthetiseerd in de zogenaamde ‘fantastische deze Friesland had veroverd nam hij twee leeuwen uit zijn van het Friese recht. Er is al heel veel pelgrimsroute naar Santiago de Compostella. geschiedschrijving’, waarin een doorlopende geschiedenis wapen en gaf die samen met de heerschappij over Friesland gediscussieerd over de herkomst Redbad is niet de enige formidabele tegenstander van de werd geschreven vanaf de mythologische stichter van aan Redbad. Opmerkelijk genoeg bestaat het wapen van van het verhaal van Karel en Karolingers die in de Chansons de Geste omgepoold is tot een Friesland, Friso, tot aan de huidige tijd. Daarvoor moest Denemarken uit drie blauwe leeuwen op een gouden veld, Redbad. Het is op zijn zachtst loyale bondgenoot. Dit lot trof meer historische figuren, zoals er een eindeloze reeks koningen gefabriceerd worden en dus qua kleuren het negatief van het Friese wapen, bezaaid Han Nijdam (Amsterdam, 1969) studeerde Middeleeuwse gezegd vreemd dat Redbad, expert Gustav Beckmann heeft aangetoond. Tegelijkertijd zegt zo zien we Gondebald/Gondebeuf, een Redbad I en een met hartjes, die als wapenfiguur bijna hetzelfde zijn als de geschiedenis, Oudgermaans en die verder als een woeste dit dus met terugwerkende kracht ook iets over de statuur van Redbad II allemaal terug. Redbad blijft echter de belangrijkste pompeblêden. Antropologie aan de Universiteit heidense Deen wordt de historische Redbad. Friese koning: alleen van hem is vanaf de 16de eeuw een Beide Friese wapens (waarvan de ene de vlag van Friesland van Amsterdam en promoveerde op de Oudfriese boeteregisters afgeschilderd, verliest door In de Chansons de Geste maakt Rembalt/Gandelbodus deel portrettraditie geattesteerd. is geworden) werden dus vanouds teruggeleid op Redbad. aan de Universiteit van Leiden. hoffelijk de handschoen van uit van de canon van de karakters in deze verhalen. Hij Het was in dit middeleeuwse Europese ridderlijke milieu Dankzij zijn formidabele statuur werd hij een paar eeuwen na Hij doet onderzoek naar het Oudfries en het Oudfriese recht Karel op te rapen. was getrouwd met de zuster van Karel de Grote, hij was van de Chansons de Geste dat er een Fries wapen, of liever zijn dood verwerkt tot een karakter in de Chansons de Geste. aan de Fryske Akademy. één van de twaalf zonen van Doon de Mayence en was de gezegd, het wapen van de Friese koning ontstond. De En het is dankzij deze traditie dat er een wapen ontstond Otto S. Knottnerus boezemvriend van Hamon of Aymon de Galice. Deze laatste oudste attestaties zijn te vinden in 13de-eeuwse Franse en voor het christelijke koninkrijk Friesland. De Friezen zijn (Nieuw-Scheemda, 1959) kennen wij als de vader van de vier Heemskinderen. Rembalt Engelse heraldische wapenboeken. Het bestond uit een veel verschuldigd aan Redbad, die volgend jaar zijn 1300de studeerde sociologie aan de Rijksuniversiteit Groningen en wordt uiteindelijk gedood door Ogier van Denemarken. blauw veld met drie witte banen, bestrooid met bladeren van sterfjaar viert. In dat opzicht komt alle aandacht voor hem Redbad zoals afgebeeld in Chronique ofte is zelfstandig wetenschappelijk Historische geschiedenisse van Vrieslant. (1622) Er is veel materiaal uit de Chansons de Geste verloren gegaan. de waterlelie. Zoals op de afbeeldingen te zien is, werden een jaar te vroeg. < onderzoeker en publicist.

16 17 Fryske boeken kadowinkel NABUREN EGGE KNOL Bûterhoeke 3, Ljouwert (foar de Aldehou oer) (058) 234 3070 - www.afuk.frl – [email protected] moandeis o/m freeds fan 9.30-17.30 oere en sneons fan 10.30-17.00 oere Namenlandschap FRYSLÂN, lân fan talen / FRYSLÂN, land van talen

Reitze J. Jonkman & Arjen Versloot Dit boek fertelt oer de skiednis fan it Frysk: wêr’t it weikomt, hoe âld at it is, dat it yn de rin fan de iuwen aar- dich wat feroare is en noch feroaret, hoe’t it plak yn de maatskippij net altyd itselde wie en wat syn posysje yn de lêste iuw wurden is. It ferhaal fan dy taal stiet net op himsels, want fan it begjin fan ús jiertelling ôf hat it yn kontakt stien mei oare talen. In deze Fryslân start een serie over namen. Dat is verheugend nieuws, want het namenlandschap is Ansichtkaart uit Feerwerd uit circa 1910. (RHC Groninger Fryske edysje: ynbûn, 144 siden, priis € 22,50. Nederlandse editie: paperback, 144 pagina’s, € 17,50 €17,50 het sterkste bolwerk van de Friese taal. In Groningerland en Ostfriesland, waar de Friese taal in de 15de Archieven) English edition: The story of Frisian in multilingual Friesland, paperback, 112 pages, € 14,95 eeuw uit zwang raakte, bleven de plaats-, water- en persoonsnamen vrolijk voortleven.

at verklaart waarom er een Aalsum is in Groningen FRIESE PORTRETTEN: hoe een Vlaming Friesland ontdekt en in Friesland, en Midlum in Friesland, Ostfriesland D en in Nordfriesland, om twee uit vele voorbeelden te noemen. Soms is er een letter verschil: Ferwerd in Friesland Pieter Jan Verstraete en Feerwerd in Groningen. Friezen spreken van de Dokku- mer Ee en Groningers van de Drentse Aa, maar Ee of Aa is Tussen 1988 en 2008 bezocht Pieter Jan Verstraete jaarlijks een regio in Friesland. Steevast werd ook een bezoek gebracht aan het Fries Letterkundig Museum (thans Tresoar). Daar werd het nodige materiaal verzameld slechts een klankverschil. Detail uit de kaart van de Ook bij voornamen zie je dat. Tjerk in Friesland en Tjark in provincie Groningen met over menig Friese taalstrijder. Het resultaat ervan groeide uit tot een reeks Friese Portretten die gedurende Midlum aan de Eems in twintig jaar in het Vlaams-Nederlandse jaarboek Zannekin verscheen. Het boek bundelt portretten van be- Groningen. De uitgang o in Hero, Beno of Eggo is vooral het Duitse Ostfriesland, €19,95 kende en minder bekende Friezen. Enkele namen: Obe Postma, Gijsbert Japicx, de gebroeders Halbertsma, in het oosten van Groningen. Meer naar het westen is de circa 1675. (RHC Groninger Archieven) Harmen Sytstra, Waling Dijkstra, Jan Melles van der Goot, Halvard Hettema en Rintsje Piter Sybesma. uitgang op e en heb je Heere, Bene of Egge. Het Friese Sjoerd is in het Gronings Siewerd. Het is een mooie in vroeger tijden nooit uniform. Zo kun je voorouders krijgen Paperback, 276 pagina’s, € 19,95 onderstreping van het feit dat ten oosten van de Lauwers met op het oog volstrekt verschillende spellingen voor de- Fries werd gesproken, maar dat dit Oosterlauwers Fries wel zelfde voornaam. Als de voorouder maar in enkele bronnen wat afweek van het Westerlauwers Fries. Dat laatste was wordt genoemd, is het soms onmogelijk om de meest gang- TERPEN- EN WIERDENLAND overigens evenmin een eenheidstaal. Er is altijd sprake van bare vorm uit te kiezen. dialectverschillen. Gelet op de variabele spelling betreur ik dat in Friesland vaak Veel plaatsnamen zijn ontleend aan de veelal korte voorna- is gekozen voor een Friese spelling die zo veel mogelijk van Erik Betten men. De naam Aalsum betekent het heem van Ale of Alle. de Nederlandse afwijkt. Zo is het niet langer Ferwerd, maar De geschiedenis van het Noord-Nederlandse kustgebied – het land van de terpen en wierden – kent maar Eindeloos zijn de reeksen van voornamen met twee lettergre- Ferwert. Zonder noodzaak verwatert zo de verwantschap in twee echte hoofdrolspelers: de mens en het water. De rode draad van dit boek is de interactie tussen die pen: Agge, Akke, Alko, Alle, Anne, Egge, Ekke, Elle, Emme, het Friese taallandschap. De uitgang -werd is verwant met twee, vanaf 2500 jaar geleden toen de eerste bewoners op deze plek aankwamen tot nu, met een vooruit- Enne, Eppe, Igge, Ikke, Obbo, Onno, Ubbe, Ulbe, Ulbo, het Groninger woord wierde. Het meervoud is dan ook wer- blik op de terp van de toekomst. Hoe hebben de bewoners van het kleigebied al die tijd geproﬁteerd van, Ukke, bijna alle combinaties vormen een voornaam. Ook hier den, zoals in Leeuwarden, kortom Ferwert voelt als paard John Stoel) (Foto gewerkt met, en soms geleden onder het water? €25,00 geven de bronnen overigens weer overgangen bijvoorbeeld schrijven met een t. Het was ook logischer geweest om IJlst Onder de titel tussen Agge, Egge en Igge. Of namen met een letter meer in het Nederlands het lidwoord te geven De IJlst. Drylst ‘Naburen’ werpt Paperback, 200 pagina’s, € 25,00 zoals Walle, waarbij ook weer een vorm Waling voorkomt. wordt op slag begrijpelijker. Ook Lemmer en het Groningse Egge Knol vanuit het Mijn kwartierstaat kent een hele reeks Egge Walles, Walle Eg- Leek zouden hun lidwoord weer moeten voeren. Groningerland een blik CULTUURKALENDER FRYSLÂN 2019 ges, Egge Walles enzovoort. De oudste Walle en Egge leefden Bedacht moet worden dat de plaatsnamen in het Nederlands op Friese zaken. in de 16de eeuw nabij de Lauwerszee. hun Friese karakter nooit verloren hebben. We lezen op

Skuorkalinder Fryslân en de wrâld Friese klanken laten zich slecht vatten in de Nederlandse veel Friese plaatsnaamborden gewoon tweemaal een Friese Egge Knol (Den Helder, 1956) spelling. Iedereen kent natuurlijk de naam Wijtse, maar ook naam, enkel in twee spellingsvarianten. Al zijn er natuurlijk is bioloog en archeoloog, promoveerde in 1993 aan de Vrije Een ontdekkingstocht naar 365 culturele schatten uit 14 Friese musea. Alle dagen wat nijs lêze oer Fryslân en de vele spellingsvarianten, zoals Wytse, Wytze, Wietse en wel uitzonderingen, zoals Roordahuizum-Reduzum. Die Universiteit, werkt als conservator €15,00 de wrâld, fan 600 foar Kristus oant hjoed-de-dei. Op de hoogte zijn van alle culturele activiteiten die de deel- Wietze. De naam Sijtse kent dezelfde varianten terwijl het meervoudige spelling is in oude bronnen verwarrend, maar archeologie, geschiedenis en oude eigenlijk eenvoudig is: schrijf ij, spreek ie. meer nog op plaatsnaamborden die bij voorkeur duidelijk kunst bij het Groninger Museum nemende musea in 2019 aanbieden. en publiceert over de Noord- Voor genealogen soms een hopeloze zaak, want spelling was moeten zijn. < Nederlandse cultuurgeschiedenis. Prijs: € 15,00 19 BAREND FOKKES NYKLE DIJKSTRA kend door J.R.W. Sinninghe. In dit verhaal zeilt Fokkes op het Barend Fokkes in 1678 in drie maanden en vier dagen van de schip De Kroonvogel. Hij reisde in zes maanden naar Batavia, Nederlanden naar Batavia is gezeild met een pakket brieven terwijl de meeste Oost-Indiëvaarders daar wel acht tot twaalf voor Gouverneur-Generaal Van Goens. Vervolgens vertrok maanden over deden. Barend Fokkes wilde nog sneller zeilen hij weer via Ceylon naar het vaderland. Opnieuw was het een en meende daarvoor de hulp van de duivel nodig te hebben. extreem snelle reis. Zelfs de eigen bemanning vertrouwde Ergens ten westen van de kaap kwam ’s nachts eens een sloep het niet helemaal. Vooral de zwarte poedelhond van Fokkes naar zijn schip met aan boord een in effen zwartgeklede man. joeg hen angst aan. Die zagen ze als de duivel. De Apostel Hij kwam bij Fokkes in de kajuit en vroeg: ‘Je hebt mij geroe- Paulus had reeds gezegd: ‘Wacht u voor de honden, wacht pen, Barend Fockesz.?’ ‘Ja, ik wil nog kortere reizen maken.’ u voor de kwade arbeiders.’ Ook in de Friese Volksalmanak ‘Dan moet je altijd met volle zeilen varen.’ ‘En als de tuigage wordt het standbeeld op het eiland Het Kuipertje vermeld. in de storm overboord slaat?’ vroeg Barend. ‘Zet ijzeren Het zou in 1808 door de Engelse admiraal Drourie zijn stangen aan het want, dan slaan de ra’s niet overboord. Hol vernietigd. de masten uit en giet vloeibaar lood in het binnenste, dan knappen ze niet,’ antwoordde de duivel. ‘Dan wordt het Een schipper van Terschelling schip te zwaar, veel te zwaar,’ zei Barend. ‘O nee, met mijn hulp zal het dan over riffen en klippen, over ondiepten en Wat is er nu waar van deze verhalen? Daarover is heel wat zandbanken zeilen. Met tegenwind of met windstilte, altijd bekend. Barend Fokkes werd vermoedelijk omstreeks 1635 zal De Kroonvogel de wind in de zeilen hebben. Eeuwenlang geboren op Terschelling. Het precieze jaartal blijft echter zullen de zeelui nog over je schip spreken; ze zullen het onbekend, omdat er uit die periode geen doopboeken van De Vliegende Hollander noemen.’ Terschelling zijn. Er woonden omstreeks 1635 vast nog Uiteindelijk voltooide Barend Fokkes de hele reis nu in mensen op het eiland die de beroemde Terschellinger drie maanden. Hij kreeg gouden gedenkpenningen en poolreiziger Willem Barentsz (overleden in 1597) hadden halskettingen en zakken vol spaanse matten en dubloenen. gekend. Gezien zijn naam is het zelfs niet onmogelijk dat hij Op het eilandje Kuiper (tegenwoordig Pulau Kahyangan of familie was van Barend Fokkes. Barend zal al vroeg naar zee Pulau Cipir) voor de haven van Batavia werd een standbeeld gegaan zijn om de fijne kneepjes van het vak te leren. Hij is voor hem opgericht. Barend Fokkes zeilde rond tot in de vermoedelijk omstreeks 1656 in dienst getreden van de VOC eeuwigheid. Soms werd hij nog door zeelieden gezien. In en klom in de jaren daarna op tot scheepsgezagvoerder. In De Vliegende Fries zijn magere, knokige hand hield hij dan een brief met zwarte 1674 komen we hem tegen in de VOC-archieven als schipper lakken, die hij wilde afgeven aan de kapitein van het schip op de galjoot De Snobber, ook wel Snoeper genoemd; een dat hij aanriep. De brief was gericht aan de Heren Zeventien: klein scheepje met slechts twaalf opvarenden. De Vliegende Hollander. De Vliegende Hollander: lang is het verhaal over dit spookschip mondeling overgeleverd, totdat het Van een kleine galjoot naar het opperbevel van de VOC. Niemand heeft de brief ooit Het schip werd richting Ceylon gestuurd, het huidige een enorme imponerende in 1843 echt in de bekendheid kwam door de opera Der fliegende Holländer van Richard Wagner. durven aannemen. Sri Lanka. De reis begon voorspoedig, maar nadat De Snob- Het eiland Kuiper in de baai driemaster: de afstand tussen Dit verhaal lijkt sterk gebaseerd te zijn op een beschrijving ber op 10 augustus de Kaap weer had verlaten, ging het mis. van Batavia. Schilderij door feit en fictie is groot. De naam Sindsdien zijn talloze boeken, films en muziekstukken gemaakt over dit spookschip. Het verhaal kent Jacob Pieter Mercier, circa Jonge Snobber zou hier niet uit de Friese Volksalmanak van 1846. Daarin staat dat In de buurt van de Malediven ten zuidwesten van Sri Lanka 1875. (Rijksmuseum) goed meer bij passen. vele varianten en de oorsprong van de mythe is schimmig. Ook de naam van de kapitein van het schip verschilt. Zo wordt hij vaak Willem van der Decken, Pieter van Hagen of Barend Fokkes genoemd. De eerste twee namen zijn waarschijnlijk fictief. Maar Barend Fokkes (naar wie de Barent Fockesstraat in Leeuwarden vernoemd is) heeft echt geleefd. Over hem doen bijna net zoveel verhalen de ronde als over het beroemde spookschip. Gelukkig zijn er ook genoeg feiten over hem bekend, zodat een poging kan worden gedaan om feit en fictie van elkaar te scheiden.

ndanks de vele varianten op het verhaal van de Vliegende Hollander, is er wel een soort O basisverhaal. Vaak gaat het over een Nederlandse Oostindiëvaarder die er tijdens een uitreis niet in slaagt om rond Kaap de Goede Hoop te varen. De Kaap staat bekend als een gebied met veel stormen en is waarschijnlijk om die reden gekozen als locatie voor het spookverhaal. Omdat het de kapitein niet lukt er omheen te varen, zweert hij dat hij het zal blijven proberen, al moet hij tot in de eeuwigheid varen. Sindsdien zwerft het schip daar rond. De zeilen zijn aan

Johannes Rach maakte in 1779 tekeningen van het eilandje Kuiper waarop links het standbeeld van stukken en de bemanning is vermagerd tot skeletten. Barend Fokkes met vlag is te zien. (Maritiem Museum, Rotterdam) In 1975 werd het volksverhaal over Barend Fokkes opgete-

20 21 BAREND FOKKES De terugreis van De Snobber verliep nog sneller dan de heenreis. Binnen vijf maanden was Barend via Ceylon Men hoorde ’t dom gemeen toen schreeuwen: teruggezeild naar Amsterdam. Vervolgens ging Fokkes “Wees toch op Barend’s volk verdacht, terug naar Terschelling waar hij woonde in de Capoenstraat, Ligt zijn ze aan ’t vliegend schip ontvloden tegenwoordig Burgemeester Mentzstraat. Zijn snelle reis De duivel heeft hun ziel te pand, moet hem een zekere bekendheid hebben gegeven. Zo En dansend voert hij eens zijn dooden, kwam hij in 1685 in contact met de beroemde uitvinder In ’t helsche vuur dat eeuwig brandt.” Christiaan Huygens, voor wie hij een prototype van de chronometer testte. Barend Fokkes was zo bekend dat ’t Was Barend Fokke, waarde Friezen! zijn zoon Albert Barent Fokkes in 1687 in de krant werd Gekleed in buis en korte broek, voorgesteld als ‘soon van Barent Fockes’. In of omstreeks Nooit deed ’t gevaar zijn moed verliezen, 1690 werd Barend Fokkes equipagemeester bij de VOC: een Hij was en bleef bedaard en kloek, belangrijke positie waardoor hij veel te zeggen kreeg over de Hij durfde als een Tjerk Hiddes strijden, bouw en uitrusting van schepen. Was klein, maar sterk als lange Pier, In 1688 nam zoon Albert De Snobber over. In Enkhuizen Hem moest men weêr een standbeeld wijden, werd toen onder toezicht van Barend Fokkes een nieuwe Het zij in de Oost, het zij alhier. galjoot gebouwd. Ook dit schip werd weer door de VOC gehuurd voor allerlei speciale opdrachten, met name het Fragment uit het gedicht van Marten Douwes Teenstra tegemoet varen van de VOC-vloot. Dit was soms gevaarlijk (1825).

Galjoot van 65 voet (ongeveer werd Barend Fokkes overvallen door een travaat; een korte De Posthoorn (dus niet de Kroonvogel zoals Sinninghe en werk, want in het Kanaal kon men vijandelijke kaperschepen (Groninger Museum, foto Marten de Leeuw) 18,4 meter). Tekening uit hevige windvlaag met stortregen. Het scheepje werd zo snel anderen vermelden) en vertrok op 21 november 1675 weer tegen komen. Zo veroverde Barend Fokkes in juli 1697 een 1650. De galjoot van Barend Fokkes zou volgens een omgeslagen ‘dat wij niets ter werelt conden bergen, als onse terug naar het vaderland. Duinkerker kaper. De kaper wilde een schip enteren dat naar artikel uit 1966 ook 65 enckelde lichamen en dat noch ter nauwer noot’, zo schreef Terug in de Nederlandse Republiek deed Barend Fokkes een Moskou onderweg was. Barend kreeg hem in de smiezen, voet geweest zijn, wat wel aannemelijk is gezien het Barend later in zijn verslag. Vervolgens zwierven ze 22 etma- voorstel aan de Heeren XVII: als zij het goed zouden vinden gaf hem de volle laag en maakte zich meester van het aantal opvarenden. (Het len op zee in de scheepsboot, in welke tijd het voedsel ‘niet om een galjoot te laten timmeren of te kopen en hem daarop vijandelijke schip. Op 3 april 1698 ontving Barend Fokkes Scheepvaartmuseum, Amsterdam) anders dan cocuspit is geweest die wij op gedachte mal- als stuurman aan te stellen, zou hij graag daarmee de VOC- een beloning van 1.000 gulden voor zijn werkzaamheden, divese eijlanden met groote moeijte hadden becomen’. Het vloten tegemoetvaren en berichten naar de Kaap of naar en in latere jaren kreeg hij nog een paar keer een aanzienlijk moet een hachelijk avontuur geweest zijn, maar uiteindelijk Indië overbrengen. Het zou dus niet gaan om het vervoer geldbedrag. De Heeren XVII waren zeer tevreden. bereikte het bootje de kust van het Indiase vasteland. van koopwaar, maar vooral om het snel overbrengen van Barend Fokkes kreeg even later het bevel over het scheepje berichten. De Heeren XVII hadden hier wel oren naar. Het Verbond met de duivel verzoek werd ingewilligd en Barend kreeg bovendien een maandelijks traktement van 100 gulden en bij terugkomst Barend Fokkes bleef tot aan het einde van zijn leven voor zou hij een duur kleed voor zijn vrouw krijgen of de waarde de VOC varen. Zo ondernam hij in 1702 nog een reis naar daarvan. Engeland. In 1696 kocht hij een huis in Amsterdam. Het In oktober 1677 kreeg Barend Fokkes de opdracht om zijn pand stond op de plaats waar nu Haarlemmerdijk 18 is en Barend Fokkes (zie kader). En dan is er nog de beschrijving Op 21 november 1704 schip gereed te maken. Het nieuwe vaartuig heette net als had een ster in de gevel. In 1706 overleed Barend Fokkes van Barend Fokkes in het Duitse tijdschrift Das Ausland uit overleed Barends’ zoon Albert aan boord van het het eerdere schip De Snobber en werd ook wel de Jonge Snob- hier. Hij werd begraven op Terschelling. Het beroemde 1841: Fokkes zou een buitengewone lengte en lichaamskracht schip Huis ter Haan. Onder ber genoemd. Het schip leek vast op de eerdere Snobber en schip De Snobber werd in 1701 afgezonken bij het eiland hebben gehad en een afschrikwekkend uiterlijk. In borgtocht van Barend Fokkes (linker handtekening) werd had net als haar voorganger twaalf opvarenden aan boord. Edam (nu Pulau Damar Besar, vlakbij het eiland Kuiper) om combinatie met zijn ruwe gedrag en zijn gewoonte om Alberts weduwe Neeltje Op 3 november stak Barend Fokkes in zee met belangrijke als golfbreker te dienen. Misschien ligt het geheim van ‘de bij het minste of geringste de vloeken en te tieren zou dit Gabes (rechter handtekening) erfgename. (Nationaal brieven aan boord voor Gouverneur-Generaal Maetsuyker. Vliegende Fries’ daar nog altijd op de zeebodem. bijgedragen hebben tot het verhaal over het verbond dat Archief, Den Haag) Bij Kaap de Goede Hoop nam hij negen dagen de tijd om Het verhaal van Barend Fokkes ging een eigen leven leiden. hij met de duivel zou hebben gesloten. In deze versie van voorraden in te slaan en gunstig weer af te wachten. Op Waar het verhaal uit de Friesche Volksalmanak (1846) vandaan het verhaal zou na zijn laatste reis niets meer van hem zijn Met dank aan Hans

Friese zeevaarder, Matelot 30 januari begon de laatste etappe en op 10 april kwam hij komt dat hij een zwarte poedel aan boord had, is niet vernomen. Brandenburg (Vereniging de Frise. Waarschijnlijk aan in Batavia. De reis had 158 dagen geduurd. De regering bekend, maar het kwam zeker voor dat honden meevoeren In werkelijkheid overleed Barend Fokkes gewoon in 1706 Vrienden van Amsterdamse naar oorspronkelijke prent in Batavia kon het haast niet geloven. op VOC-schepen. Dat een standbeeld van Fokkes op het en waarschijnlijk moeten we deze karakterbeschouwing Gevelstenen) en Jan de uit het boek Hollandsche dorpelingen uit 1713. (Het Wat nu precies het geheim was van Barend Fokkes is moeilijk eiland Kuiper heeft gestaan, is in ieder geval waar. Op twee dus ook met een korreltje zout nemen. Daarnaast was hij Vries voor de gegevens Scheepvaartmuseum, te achterhalen. Een belangrijk verschil met andere VOC- tekeningen van Johannes Rach uit 1779 is het beeld te zien. wel zo vroom om na zijn snelle reis in 1678 de brief van de over waar Barend Fokkes Amsterdam) schepen was in ieder geval dat De Snobber puur voor snel- Er moeten in de loop der jaren vele duizenden scheepslieden Heeren XVII meteen diezelfde dag te overhandigen. Het zou gewoond heeft. heid was gebouwd; het vervoer van specerijen was bijzaak. In langs zijn gevaren. In 1808 werd het verwoest door de normaal zijn geweest om dit een dag later te doen op een

latere verhalen werd soms vermeld dat de masten van ijzeren troepen van de Engelse admiraal William O’Bryen Drury. meer officiële wijze, maar de volgende dag was het Eerste Nykle Dijkstra (Leeuwarden, Gouverneur-generaal staven voorzien waren en dat de ra’s of stengen van ijzer wa- Dominee Marten Douwes Teenstra kwam in 1825 op het Paasdag. Barend Fokkes zou zijn zeelaarzen nog hebben 1991) studeerde maritieme Joan Maetsuyker (1606-1678) ren zodat ook bij harde wind veel zeil kon worden gevoerd. eiland en zag er nog de brokstukken liggen. Hij verdiepte aangehad toen hij met spoed onder de Waterpoort van geschiedenis aan Universiteit door Jacob Coeman. Olieverf Leiden en werkt bij het Historisch op paneel. (Rijksmuseum) Voor die bewering is echter nog nooit enig bewijs gevonden. zich wat in het verhaal en schreef een gedicht over Batavia doorliep. < Centrum Leeuwarden.

22 23 MINNERTSGEA SYBE JOOSTEMA

tsien foar twaen. Ien grutte panyk ûntstie. It baarnde sa hurd en stikjes baarnend hout fleagen oer it doarp. It like wol in ynferno. Elk wie benaud dat syn eigen hûs troch dizze stikjes fjoer, dy’t troch de loft fleagen, ek yn de brân fleane soe. Dat barde ek mei twa buorkerijen. Lju hellen weardefolle saken út harren hûs en setten dy op in wein of in karre. Op de Tilledyk stie in rige karren mei húsrie, út foarsoarch as der al brân komme soe. Binnen oardel oere (!) wie de tsjerke ôfbaarnd, de ierde wie gleonhyt, der wie net te wêzen. Ferskate brânwachtkorpsen holpen mei, mar it wie om ’e nocht. Afke Faber-de Groot (no 94 jier) stie mei har skoansuster Klaske Post-Faber yn de tún. Sjoerd Kerlien hyt de jonge op de foto. It sein ‘brand Se wit it noch skoan. Sy seagen troch de stikken brutsen ruten meester’ wie krekt jûn. it oargel en de smolten pipen yn twaen op de grûn fallen. De leadjitter waard opfongen yn in skuorre flak by de tsjerke. Yn dy grêfkelder wie ek in plak ynromme foar it grêf fan ien Doe’t de plysje kaam, rôp er ‘Ferjou my, ferjou my. Set my fan de bruorren Roorda fan Tsjummearum: Johan Roorda mar fêst ik ha it dien’. Hy hat syn fierdere libben lêst fan dizze (1473). Oant de brân wie net dúdlik wêr’t dy Krústochtridder Links is de trep fan de traumatyske ûnderfining hân. De rjochter oardiele mei de en rûchhouwer keard wie. Syn grêf, sa die no bliken, wie net leadjitter te sjen dy’t noch nedige soarch dat er eins net skuldich wie. Dat syn baas him sa fier fuort yn in doarp trije kilometer fierderop: Minnertsgea. tsjin de al baarnende tsjerke oanstiet. Krekt foarby it mei ferkeard spul wurkje litten hie en dat dy eins better mar Dizze Johan Roorda is ek de man dy’t letter, doe’t er him midden wurdt de oerstjoere de boete betelje koe. wat mear deljoech en minder fjochtersbaas wie, jild bestimd leadjitter fêsthâlden. Minnertsgea wie mar efkes takocht. Deselde dei siet de hat oan it frouljuskleaster Bethanië yn Tsjummearum. tsjerkeried mei in groep wize mannen om tafel en waard it Soarchsintrum Nij Bethanië is dêr nei neamd. earste rûntsje makke by boeren lâns, foar it earste jild foar it De midsiuwske famylje Hermana hat doedestiids yn opnij opbouwen fan de tsjerke. De tsjerke moast en soe wer de tolfde iuw de Meinardstsjerke sette litten, earst mei Tsjerkebrân leit skiednis bleat opboud wurde. dowestiennen, letter mei kleastermoppen. De famylje wie foarnaam en woe dat de tsjerke in prachtich bouwurk waard, Fan Minnertsgea binne ferskate filmkes út begjin fyftiger jierren, lykas in útstapke fan âlderein yn 1950 bygelyks. It is in oare Hermana-histoarje komt foar it ljocht as hearske de tsjerke oer de omkriten. De tsjerke en it leauwe tiid, huodden en huodsjes, en donkere klean. En ûnmiskenber stiet altyd de grutte Meinardstsjerke sintraal yn dy filmkes. By it makke doe in opgong mei. It moasten deselde stiennen fuortriden en by it thúskommen. Wat daliks opfalt yn de filmkes tusken 1950 en 1954 is dat it dak fan de tsjerke derôf is en de Minnertsgea ferlear troch de brân de taastbere midsiuwske wurde as harren kastiel. skiednis yn hout, mar der waard ek in part nije skiednis Guon kleastermoppen út de fûneminten fan it kastiel fan toer skeind. Acht jier hat de ferbouwing duorre nei de ferskriklike tsjerkebrân yn 1947. bleatlein. De boppekant fan in ûnbekende grêfkelder raande Hermana – dy’t noch foar in part op it lân leine dêr’t Grut fuort. Troch de brân joech de tsjerke syn âldste geheimen priis. Hermana stien hat, achter de hjoeddeiske pleats fan at wie Fryslân optein nei de befrijing fan earst. Hy doarde it net oan, fûn de omstannichheden te Yn de kelder lei de Hermana-sark fan Hessel fan Hermana, dy’t Nico Sinnema – binne opgroeven en brûkt foar de Yn Minnertsgea de Twadde Wrâldoarloch. Unfoech grutte drûch. stoarn is op 18 oktober 1521. En dy wie, sa die bliken, makke restauraasje fan ’e tsjerke. Der binne in pear tûzen fan brûkt. is yn novimber W Oranjefeesten wienen it gefolch. Mar It kaam der úteinlik dochs fan. Hienen se mar nei de man troch de ferneamde byldhouwer Vincent Lucas. De fynst wie Dy kleastermoppen kamen lykwols oeral wei. Hylke Hoekstra it teäterstik De Minnertsgea krige yn 1947 wer in swiere klap te ferwurkjen lústere. Yn de rjochtbankferslaggen wurdt deroer ferteld. ‘Het neffens histoarikus en dûmny Ate Dirk Wumkes like grut as in fan Ingwierrum, doe bakkersfeint yn Minnertsgea en dêr bestimming, de yn in jier mei waarsekstremen, dy’t oant no ta net mear gebruik van de benzinebout door de Leeuwarder loodgieter fynst fan in noch ûnbekend skilderij fan Rembrandt, sa skreau letter mei Waltsje Westerhuis troud, fertelde dat ek út Leadjitter en Famke foarkommen binne. Nei de kâldste winter ea - yn Noardwest- N. J. R. fan it bedriuw Rekker vormde de verbindende scha- er yn it boek Om toer en tsjerke fan syn bertedoarp kleastermoppen nei Minnertsgea brocht opfierd. It stik Fryslân duorre dy hast tachtich dagen en rekken de koalen op kel. Het gebruik van de benzinebout was in 1923 al bij wet Minnertsgea. waarden. Sa is de tsjerke stadichoan wer opboud. Nei acht is skreaun troch - folge in hite simmer dy’t ek de rekôrboeken yngean soe mei verboden.’ Dat wie doe fanwegen de tsjerkebrân fan Delft. De Dizze grêfstien wie lykwols in jier wie de iepening op 22 maart 1955. < Sybe Joostema en fjouwer hjitteperioades. presidint fan de rjochtbank, H.J. van Maanen, spruts fan ‘een jier letter fuort. Oant no ta is net regissearre troch Yn dy betide hite simmer fan 1947 wie in leadjittersbedriuw natuurramp’ fanwegen de natueromstannichheden. bekend wêr’t dy no leit, miskien Dûmny Ate Dirk Wumkes dûkte yn de histoarje fan Karin Idzenga. út Ljouwert dwaande mei it tsjerkedak. Der kamen nije laaien wol omkeard op in hiem, of earne Minnertsgea en skreau yn in jier it boekje Om toer en op. It wie it eintsjebeslút fan in ferbouwing fan de tsjerke dy’t Karren mei húsrie op de dyk by in pleats, dêr’t somtiden ek tsjerke fan Minnertsgea (1948). It wie syn ôfskiedskado al begûn yn 1939, mar fanwegen de oarloch fiif jier stillein grêfstiennen op it hiem lizze. foar it doarp. Hy waard holpen troch syn heit, ek hie. De bout waard mei in pompke ophite en oanstutsen. De Nimmen dy’t de sark ea wer sjoen histoarikus, Geart Aeilco Wumkes. Dy is ûnder Sybe Joostema (Minnertsgea, 1958) folge ûnder oare de Begjin juny stapte Jan Helder, dy’t ferantwurdlik wie foar de leadjitter stie op in trep fan hast tweintich meter heech. hat. De foto dy’t doe makke is, is oaren bekend fan syn boekerige Paden fan Fryslân. opliedingen sjoernalistyk, fernijing fan it dak fan de tsjerke op de baas fan it bedriuw In fonk sloech oer op it hout en de brân wie net foar te noch it iennige bewiis. Dat ferklearret ek de passaazje ‘Oan heit’ yn it boek. Academie Minerva en Frysk. Hy wurke by it Friesch Dagblad ôf en frege oft in gat yn de goate tichtbaarnd wurde koe, dat kommen. It omslach waard makke troch Goffe Jensma, de en hat in eigen parseburo hie tsjerkfâd Durk Koopmans him ek al frege. De leadjitters De leadjitter stapte fan de trep ôf, mar seach op it dak dat It iennige bewiis, dizze foto, fan de skilderjende kapper yn Minnertsgea. Net folle lju ha de MediaState. Hy makke earder Earewacht op 4 maaie 1948, sark fan de yn 1521 stoarne Hessel fan it teäterspektakel Nylsk fan wienen der dochs. Mar it wie hyt, de grûn hurd en it hout sa it fjoer lâns it ferrotte hout fan de goate krûpte. Hy rekke yn tsjerke faker op doek fêstlein as Jensma. mei op de eftergrûn de Hermana. De grêfstien wie in jier nei Hermana (2000), De Muze skeinde tsjerketoer. drûch as hoppe. De leadjitter, dy’t de opdracht krige, wegere panyk en rôp dat der brân wie. It wie op it hytst fan de dei, de ûntdekking by de brân fuort. (2006) en BAUCK! (2017).

24 25 MARLIES STOTER SCHATTEN UIT HET FRIES MUSEUM KORT NIEUWS MARIJKE DE BOER

gegeven aan de totstandkoming van bepaalde familienamen van tot slaaf gemaakten in Suriname. Uit onderzoek blijkt dat vrijverklaarde slavenfamilies zijn vernoemd naar Friese plaatsnamen, zoals bijvoorbeeld Wijnaldum. Van alle resultaten wordt een gids gemaakt, die in 2020 klaar moet zijn. www.omropfryslan.nl Radioargyf online Trouwkistje Sa’n 2.300 oeren oan âlde radio-opnamen fan Omrop Fryslân steane online (https://zoeken.fame.frl). Yn gearwurking mei Tresoar en de Fryske Akademy is

goed trije jier wurke oan in digitaal radioargyf. Foar foto Hindrik Sijens) Akademy, (Fryske it twatalige (Frysk-Nederlânsk) radiomateriaal wie in spesjale spraakwerkenningsmasine nedich, dy is Skripsjepriis mei de Radboud Universiteit ûntwikkele. Dêrtroch De Skripsjepriis van de Fryske Akademy 2016-2018 is kin op Fryske en Nederlânske wurden socht wurde uitgereikt aan Levi R. Damsma voor zijn masterscriptie yn it argyf, mei itselde resultaat. De twatalige ‘Middelnederlandse invloeden in het Oudwestfriese spraakwerkenningsmasine is in wrâldprimeur. Mei help Oud Schoutenrecht uit Codex Unia’ (2017). Hij fan de masine kin taalkundich ûndersyk dien wurde nei studeerde aan de opleiding Historische taal- en hoe’t de Fryske sprektaal him ûntwikkele hat. letterkunde aan de Universiteit Gent. De Skripsjepriis ilveren trouwkistjes, gegraveerde www.omropfryslan.nl bestaat uit 1.000 euro. huwelijksglazen, stichtelijke en www.fryske-akademy.nl Klaas Bruinsma vermakelijke bruiloftsliederen: binnen de Klaas Bruinsma is ein oktober op Z 87-jierrige leeftiid ferstoarn. De âld- thematische ordening uit het begin van de museale learaar wie dichter en foaral bekend Grou registratie staan ze strak onder elkaar geordend as oersetter fan grutte klassikers Vrijwilligers van Stifting Grou en Museum Hert fan yn it Frysk, lykas de midsiuwske in de rubriek rondom huwelijksgebruiken. De (Tresoar) Fryslân hebben van de ruim 100 nu 22 historische wurken Karel en Elegast en Béatrys. films over Grou uit de collectie van het Fries Film zilveren kistjes, die we tegenwoordig knottekistjes Hy hat yn syn karriêre meardere prizen wûn, lykas de Archief beschreven. Namen, plaatsen, gebeurtenissen, Obe Postmapriis yn 1993 foar syn oersetting fan trije of knottedoosjes noemen, heetten toen nog jaartallen en anekdotes verwerkten ze tot informatieve trageedzjes fan Sofoklês. Yn 2005 waard him wer de gewoon ‘trouwkistjes’. Ook in 17de-eeuwse beschrijvingen bij de films, zoals de dorpsfilm uit 1964. Obe Postmapriis takend, foar syn oersettingen yn it De beschrijvingen zijn te vinden in de online catalogus boedelbeschrijvingen worden ze zo genoemd, tinkboek fan Gysbert Japix, de bondel Lânwurk mei de van het Fries Film Archief. Een deel van de films is te oersetting fan Vergilius’ Georgika, en benammen foar maar het blijft bij deze korte aanduiding. Over het bekijken in Museum Hert fan Fryslân. syn oersetting fan de Ilias en de Odusseia fan Homêros. (Oud Harlingen) www.friesfilmarchief.nl materiaal of het formaat, laat staan over de functie, Yn 2007 waard er ûnderskieden mei de Zilveren Anjer fan it Prins Bernardcultuurfonds foar al syn oersetwurk. Grafsteen wordt niets gezegd. Fries Scheepvaart www.omropfryslan.nl Bij een brand in 2015 in een pand aan de Harlinger Ruim 150 jaar geleden kreeg de provinciale Zeepziedersstraat was schade ontstaan in de tuin Museum Het Fries Scheepvaart Willem Barentsz van de buurman en daardoor moest het achterhuis verzameling een trouwkist van hout cadeau. Museum in Sneek De replica van het schip van worden gesloopt. Daarbij is de grafsteen van Harmen bestaat dit jaar 80 Schenker was Joost Hiddes Halbertsma. Aan Willem Barentsz is eind oktober Synes Nauta (1608-1677) gevonden, burgemeester van jaar. Op initiatief van in Harlingen te water gelaten Harlingen en equipagemeester bij de admiraliteit van de buitenzijde lijkt dit exemplaar uit omstreeks burgemeester Lucas en daarbij is de naam, De Witte Friesland. De steen, 2.200 kilo en twee bij anderhalve 1625 op een strakke miniatuurkast; als de klep Poppinga werd in 1938 het Swaen, bekendgemaakt. Het meter, heeft in een stalen frame een plek gekregen bij de sluis aan de Zuiderhaven. Op het paneel ernaast museum als vereniging aan de voorzijde naar beneden geklapt wordt, © stichting Willem Barentsz expeditieschip is het schip waar de Terschellinger opgericht. De openingstentoonstelling in een pand aan zeevaarder en ontdekkingsreiziger Willem Barentsz staat informatie over Nauta. komen er kleine laden met zilveren plaatjes de Kruizebroederstraat was een groot succes. Na de (1550-1597) in 1596 de noordelijke scheepvaartroute www.lc.nl Tweede Wereldoorlog verhuisde het museum naar de tevoorschijn. Ze zijn gegraveerd met de vertrouwde naar Indië voer. Zijn schip liep vast bij Nova Zembla, huidige locatie aan het Kleinzand, waar het museum waarna de bemanning daar moest overwinteren. In Museumhuis huwelijkssymboliek van zilveren trouwkistjes: inmiddels bestaat uit de panden Kleinzand 12 tot en Harlingen bouwden vrijwilligers sinds 2010 aan het Museumhuis Van Eysinga met 24. De Vereniging Fries Scheepvaart Museum heeft bijbelse bruiloften en episoden uit het leven van schip dat ze zo authentiek mogelijk wilden houden, in Leeuwarden is eind al jaren zo’n 1.200 leden. Als cadeau wil de Vereniging er is gebruik gemaakt van originele materialen en november geopend. Jozef, die de vrouw aan moeten sporen om een het museum nieuwe leden bezorgen. werkwijzes. Het afbouwen van het schip duurt nog Vereniging Hendrick de www.friesscheepvaartmuseum.nl deugdzaam en kuis leven te leiden. In het midden een jaar. Keyser, die zich inzet van de kast ligt achter twee boogjes een piepkleine www.omropfryslan.nl voor het behoud van architectonische of Viglius van Aytta zwart-wit geblokte tegelvloer, met rondom Akademyleden Arjan Bronkhorst) (Foto historische gebouwen, is Leeuwarden heeft spiegeltjes om een (missend) beeldje. De Fryske Akademy hat fjouwer nije leden beneamd. eigenaar van het museum. een standbeeld van Viglius van Aytta Volgens de oude beschrijving werden in de laden Sjoerd Bootsma is beneamd op grûn fan syn positive In tegenstelling tot een gewoon museum mag publiek en fernijende ynset foar de Fryske kultuer. Syn grutte in het huis overal aankomen. Vrijwilligers helpen actief (150-1577) gekregen. en vakjes ‘… behalve de voorschreven gebruikelijke ynset en entûsjasme foar de Biltske taal en kultuer mee in het huis, zodat het Museumhuis tot leven komt. Het beeld, gemaakt door Hans Jouta uit gift in geld ook nog enige kleinodiën van goud of smiet Sytse Buwalda it lidmaatskip op. Ta lid beneamd De Museumhuizen vieren het 100-jarig bestaan van is Douwe Draaisma, dy’t tal fan publyksboeken oer Vereniging Hendrick de Keyser. In de komende vijf jaar Ferwert, staat voor zilver ingelegd’. Het lijkt er op, dat de aanstaande it minsklik ûnthâld skreau. Fries om utens Joop komen er 35 woningen bij, die de geschiedenis van het de Kanselarij op Koopmans, histoarikus wonen in Nederland illustreren. de Turfmarkt. Van bruidegom zijn muntgift of trouwpenning aan Juwelenkistje met huwelijkssymboliek, 1600-1650. Welke bruidegom dit kistje aan zijn bruid schonk, oan de Rijksuniversiteit www.lc.nl Aytta, geboren in is onbekend. Dit kostbare huwelijkscadeau is recent uitvoerig gerestaureerd. Zoals gehoopt bleek er in de vrouw van zijn dromen presenteerde in Groningen, is beneamd Barrahûs, maakte het deksel een dichtgelijmd vak te zitten, bekleed met rode zij en een groen inzetje voor (trouw)ringen. een trouwkist van ebbenhout, die daarna als op grûn fan syn Slavernijverleden carrière aan het (Fries Museum, collectie Provincie Fryslân, gerestaureerd met steun van de Wassenbergh-Clarijs- fertsjinsten foar de Het Friese slavernijverleden wordt in hof van Karel V in juwelenkist kon fungeren. < Fontein Stichting 2018, foto Tom Haartsen voor het Fries Museum) Fryske wittenskip, op kaart gebracht. Onderzoekers kijken Brussel. Hij gold it mêd fan de politike welke sporen er te vinden zijn in steden als een invloedrijke skiednis fan iermodern of dorpen. Het doel is om te laten zien Europese diplomaat Fryslân. dat ook Friezen een rol hebben gespeeld en rechtsgeleerde.

MarliesJan Slauerhoff. Stoter is conservator bij het Fries Museum. in de slavernij. Er wordt aandacht Hans Zijlstra) (Foto www.lc.nl (Fryske Akademy, foto Hindrik Sijens) Akademy, (Fryske www.fryske-akademy.nl

26 27 UITGELICHT MARIJKE DE BOER BOEKEN JAN FOLKERTS BOEKEN KORT MARIJKE DE BOER

Ver van het front? Skandebankjes Skuorkalinder Fryslân en de De Stormruiter Kees Bangma, Nykle Dijkstra, Theo Kuipers wrâld Theodor Storm, Bouke Oldenhof en Jos Thie Sytze de Graaf en Ritske Mud Ut genoatskap foar behoud fan Gerbrich van der Meer Bornmeer, Gorredijk, 2018 Uitgeverij Louise, Grou, 2018 ut Franekers, Franeker, 2018 Bornmeer, De Gordyk, 2018 200 p. | isbn 9789056154738 | € 19,90 450 p. | isbn 9789491536519 160 p. | isbn 9789492898005 736 s. | isbn 9789056154790 € 35 € 14,50 € 15 De Stormruiter, de voorstelling Siebe Annema (samenstelling) Over Friesland en de Friezen Verzameling van waargebeurde Wêrom hienen Fryske Richting Bornmeer, Gorredijk, 2018 in de Eerste Wereldoorlog, de verhalen (in het Franekers) van boargers yn de midsiuwen 112 p. | isbn 9789056154776 | € 15 ‘vergeten’ oorlogsjaren worden omstreeks 1800 van deugnieten in learen amer yn ’e hûs? beschreven aan de hand van en over ondeugden. Verhalen Wêrom wie der yn 1956 100 jaar Abe Lenstra wat gewone mensen meemaak- die allemaal te maken hebben gjin Alvestêdewinner? Hoe Uitgeverij Bornmeer heeft ter gelegenheid van muziektheaterproductie De Stormruiter twee ten. Mobilisatie van tienduizenden Friezen, de komst met Franeker en het doen en laten van de bewoners besocht Erasmus syn jicht Abe Lenstra tijdens de wedstrijd Heerenveen-Enschede Boys, boeken gepubliceerd over dit uiterst succesvolle hoogtepunt in het culturele hoofdstadjaar 1950. (Nationaal Archief/Collectie Spaarnestad/ANP) van Belgische en Franse vluchtelingen, internerings- en met de schaduwkanten van het leven, zaken die het op te lossen? Yn de twatalige skuorkalinder komt it Leeuwarden-Fryslân 2018. In het ene boek (blauwe kaft) staat de voorstelling centraal. Dit kampen voor buitenlandse militairen in Gaasterland daglicht niet verdragen. oan de oarder: in ûntdekkingstocht nei 365 kulturele boek over het ontstaan van de productie is gericht op een breed publiek en bevat ruim en Leeuwarden, honderden aangespoelde zeemijnen, skatten út 14 Fryske musea mei allerhanne ‘weetjes’ en In 2020 is het honderd jaar geleden dat Abe Lenstra werd twintig korte hoofdstukken en een groot aantal fraaie foto’s van Friese paarden, acteurs en honger en distributie. Leeuwarden aktiviteiten. geboren. In aanloop naar dat jubileumjaar organiseert scènes uit de voorstelling. Het andere boek (rode kaft) bevat de oorspronkelijke novelle maakt school Yn eigen taal Siebren Baars Zuivelfabrieken in Friesland Museum Heerenveen acht deeltentoonstelling over de van Theodor Storm Der Schimmelreiter uit 1888, de nieuwe vertaling door Bouke Oldenhof en de bewerking voor theater van Jos Thie. Jan Minno Rozendal e.a. Marijn Molema en Peter topvoetballer. Het is een goed idee geweest van de uitgever om de volledige vertaling van Der Schimmel- KFFB, Ljussens, 2018 Monumenten- Karstkarel Op ‘Pake’s Zolder’, weggestopt boven in het museum, reiter te publiceren, gevolgd door de complete tekst van de theaterbewerking door Jos Thie. 265 s. | isbn 9789491971167 zorg gemeente Bornmeer, Gorredijk, 2018 € 25 (leden KFFB € 20) Leeuwarden en 320 p. | isbn 9789056154837 tonen drie vitrines de veelzijdigheid van Abe Lenstra (1920- De lezer wordt zo uitgenodigd het originele werk van Theodor Storm te vergelijken met de HCL, Leeuwar- € 39,90 1985), de bekendste en beste voetballer van Heerenveen. toneelbewerking. Behalve dat de nieuwe Nederlandse vertaling door Bouke Oldenhof af Biografy fan libben en wurk fan den, 2018 Hij kon niet alleen goed voetballen, maar blonk ook en toe wat stroef is, vallen in die vergelijking een paar dingen op. De plaats van handeling de Fryske dichter, skriuwer en 112 p. | € 10 Historicus Marijn Molema uit in andere sporten zoals schaatsen, biljarten en is verschoven van het Duitse Nordfriesland naar onze eigen Friese kust van het Bildt, ken- taalstrider Anders Minnes plaatst de opkomst en schaken. Zijn ‘houtsjes’ hangen er en uiteraard staan zijn nelijk om zo een breder publiek aan te spreken dat het taalkundig verwante Nordfriesland Wybenga (1881-1948). Yn Over onderwijsgeschiedenis en scholenbouw in ontwikkeling van de Friese voetbalschoenen er, schoenen die Jopie Huisman vastlegde minder goed kent. We kunnen in de voorstel- oersjoggen út dy tiid komt de Friese hoofdstad. Het boek laat zien hoezeer de zuivelfabrieken in een bredere, maatschappelijke Wybenga der faak bekaaid ôf architectuur van schoolgebouwen verbonden is met de context. Architectuurkenner Peter Karstkarel behandelt en dat doek hangt er ook. Actiefoto’s uit zijn voetbaljaren ling daarom genieten van acteurs van ‘elders’ die zich het Bildts eigen hebben gemaakt, en hoewol’t er in soad foar de Fryske taal dien hat. Hy wie identiteit van scholen en hun leerlingen en studenten. de zuivelfabrieken alfabetisch per plaats en gaat in op tonen de niet te missen speler met zijn zwarte kuif. In circa zich niet uitdrukken in het voor ons moeilijk autodidakt, gernier yn it deistich libben, en wenne syn Ook scholen van vroeger passeren de revue. Achterin ontstaan, geschiedenis en architectonische kenmerken. 730 competitievoetbalduels tussen 1936 tot 1963 scoorde te begrijpen Noordfries. Tegelijk is het jam- hiele libben yn de Dongeradielen. staan plattegronden van Leeuwarden uit 1963, 1982 en 2018 van alle scholen van de stad. Fogelsanghstate hij zo’n 700 keer. Van idool werd hij een legende, met eigen mer dat de band met de verwante gebieden Tussen twee bruggen Els van der Laan-Meijer en boekjes (Voetballen doe je zó), een sigarenmerk (Rounom in Duitsland kennelijk zo weinig voorstelt, Henk de Vries Vechten voor het Beloofde Land Willemieke Ottens Abe) en een stadion dat naar hem werd vernoemd. dat een theaterstuk met een Noordfries decor Uitgeverij Louise, Grou, 2018 Wim van de Giesen Bornmeer, Gorredijk, 2018 De single die Abe in 1958 opnam (Geen woorden, maar voor een Fries publiek een brug te ver is. 136 p. | isbn 9789491536526 WalburgPers, Zutphen, 2018 80 p. | isbn 9789056154653 daden) en televisie-opnamen met wedstrijdbeelden, Deze recensent was bij de try-out van de € 30 192 p. | isbn 789462493131 € 17,50 Regisseur Jos Thie en de twee hoofdrolspelers, € interviews met Abe zelf (“Ik liep alleen als ik wist dat ik Jelle de Jong en Annemaaike Bakker. voorstelling en net als de andere vijfduizend 19,95 bezoekers erg onder de indruk van het geboden Het boek beschrijft de histo- Vanaf de 17de eeuw werkten de bal kreeg”) en collega-voetballers, zoals Faas Wilkes, paardenspektakel. Want dat is uiteraard het grootste verschil tussen Theodor Storm en Jos rische ontwikkeling van de In de Amerikaanse Burgeroor- eigenaren met tuinarchitec- brengen de voetballer weer even dichtbij. Thie. De regisseur heeft de duistere ‘gothic’ novelle van Storm uit de late 19de eeuw omge- Emmakade. De aanleg van het log (1861-1865), het conflict ten (Lucas Pieters Rood- In november 2020 is een grote overzichtstentoonstelling turnd tot een paardenshow annex theatervoorstelling, waarin de hoofdrol niet is weggelegd Nieuwe Kanaal (1895) betekende een uitbreiding van tussen het geïndustrialiseerde baard en Lambertus en zoon Leeuwarden naar het oosten. Aan de nieuwe levensader Noorden en het overwegend Gerrit Vlaskamp) aan de over het leven en de carrière van de voetballer. Verhalen voor de acteurs, maar voor de meer dan honderd Friese paarden die in wisselende aantal- ontstond gevarieerde bebouwing van statige heren- agrarische Zuiden speelden verschijningsvorm van het Veenkloosterbos, van een van bezoekers die hun herinnering aan Abe delen, worden len op het enorme toneel verschijnen. Om maximaal rendement uit de paarden te halen, is huizen, pakhuizen en fabrieken. Tussen de Eerste en immigranten, tussen 1840 uitgestrekt stelsel van lanen tot een romantisch land- gebruikt bij die tentoonstelling. besloten om zelf bedachte scènes in te lassen waarin de paarden en hun ruiters optimaal tot Tweede Kanaalbrug ligt 957 meter, met daartussen en 1860 vanuit Europa naar Amerika gekomen, een schapspark met slingerende paden en waterpartijen en www.heerenveenmuseum.nl hun recht komen. Zo heeft Thie een spectaculaire paardenshow door zigeuners toegevoegd bijzondere mensen in bijzondere woningen. belangrijke rol. Ook vanuit Nederland zochten zo’n glooiende oeverwallen. die de gelegenheid geeft om verbluffende staaltjes rijkunst te vertonen. Ook elementen uit de 10.000 mensen hun heil in de nieuwe wereld, zoals Scheurkalender muziektheatershow Faderpaard uit 2014 zijn toegevoegd. Het is allemaal even fraai en goed It libben fan Freark fan Hallum Silas Coster, geboren als Sake Kooistra in 1841. Dreaun fan ierde’ dream gedaan. Het verhaal zelf valt tegen de achtergrond van dit paardengeweld soms wat weg en Sibrandus Leo (oersetting Klaas Philippus Breuker Bij elke deeltentoonstelling het resultaat is een zeer afwisselende, maar ook wat hybride voorstelling. Bruinsma) Terpen- en Wierdenland Wijdemeer, Ljouwert, 2018 zijn nieuwe kalendervellen uit Grappig is het contrast met de in Duitse theaters geflopte toneelbewerking van Der Schim- Utjouwerij DeRyp/Gerben Erik Betten 352 s. | isbn 9789492052506 € de dubbele scheurkalender melreiter van de Nederlandse regisseur Johan Simons. In die versie – die op 25 november Rypma Stifting, Blauhûs, 2018 Bornmeer, Gorredijk, 2018 35 72 s. | isbn 9789081581899 200 p. | isbn 9789056154721 (2019/2020) Abe Lenstra 100 2016 in Hamburg in première ging (terwijl volgens de recensent een bijpassende mist de € 15 € 25 Oer it libben en wurk fan jaar te zien, die ruim 700 havenstad introk) – is de duistere sfeer allesoverheersend en verschijnen geen paarden Obe Postma (1868-1963). Hy items over Abe bevat zoals op het toneel, althans geen levende. Het publiek moest het doen met een enorm paard Kanunnik Sibrandus Leo (1528- Het land van terpen en wierden hold him yntinsyf dwaande foto’s, anedotes, uitspraken en van papier-maché. De pers brandde deze voorstelling genadeloos af, waarbij woorden als 1583) skreau it yn it Latyn en kent twee hoofdrolspelers: mei wis- en natuerwitten karikaturen. En tekstbijdragen ‘deprimerend’, ‘vervelend’ en ‘zwaarmoedig’ om de voorrang streden. Het verschil met de Klaas Bruinsma sette it út dy mens en water. Wat is de skippen, filosofy en psycho- van o.a. Foppe de Haan, Riemer productie van Thie kon niet groter zijn. taal wei oer yn it Frysk. It boek interactie tussen die twee, logy, dichtkeunst, skiednis De twee boeken over De Stormruiter vormen een waardige en nuttige aanvulling op een beskriuwt it libben fan earwearde pater Frederik van vanaf 2500 jaar geleden toen de eerste bewoners op en ûnderwiis. Hy hong oan van der Velde, Johan Derksen, voorstelling die de meer dan honderdduizend bezoekers nog lang zal heugen. Hallum (1125-1175), stichter en earste abt fan kleaster deze plek aankwamen tot nu? Aan de orde komen de it libben, woe lokkich wêze en diel útmeitsje fan in ien- Jan Mulder en Joost Prinsen. Mariëngaarde, de tún fan de Hillige Maria, sa’t er it vorming van het kustlandschap na de laatste ijstijd, heid, mar wie folslein in man op himsels. De grûntoan De scheurkalender is een uitgave van kleaster neamde by de stichting yn 1163. Freark wie dêr bloei van de Noordzeecultuur, bebouwing en dagelijks fan syn bestean is mankelikens en syn libben is tekene www.voetballegends.nl in samenwerking met Jan Folkerts (Zaltbommel, 1953) studeerde geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen en abt fan 1163 oant 1175. leven op de terpen. troch ûnrêst en begearen.

SC Heerenveen en kost 14,95 euro. was onder meer directeur van het Historisch Centrum Leeuwarden en gemeentesecretaris van Littenseradiel.

28 29 KALENDER MARIJKE DE BOER 29 november tot en met 6 januari 2019 16 januari 2019 AZIATISCHE KERAMIEK LEEUWARDEN, DE MOOISTE STADSGEZICHTEN VER VAN HET FRONT? Rondleiding door conservator Eline van den Berg in 1600 TOT NU Lezing door Nykle Dijkstra over Friesland en de Friezen de vaste opstelling met de focus op de Aziatische Tentoonstelling van schilderijen, prenten en tekeningen in de Eerste Wereldoorlog. keramiek. van Leeuwarden vanaf begin 17de eeuw tot nu. www.amelanderhistorie.nl www.princessehof.nl www.historischcentrumleeuwarden.nl tot en met 3 februari 2019 1, 8, 15 en 22 december tot en met 6 januari 2019 LAGE LANDEN GOUDEN EEUW TOUR PHANTOM LIMB: ART BEYOND ESCHER Tentoonstelling met veertig parels uit de collectie van Wandeling met gids langs het geboortehuis van Saskia Tentoonstelling van hedendaagse kunstenaars die een het Rijksmuseum en schilderijen uit de eigen collectie. Uylenburgh en andere sporen van de Gouden Eeuw. alternatieve werkelijkheid presenteren. www.hannemahuis.nl www.historischcentrumleeuwarden.nl www.friesmuseum.nl tot en met 24 februari 2019 2 december tot en met 6 januari 2019 HET SMEDEN VAN FIETSLICHT ERASMUSHIEM EFKES THÚS Tentoonstelling over de historie van Spanninga, de Lezing door Fons van der Meulen en Bart Dijkstra over Tentoonstelling met werk van Jopie Huisman uit de bekende Jouster ‘achterlichtjesfabriek’. de geschiedenis van Erasmushiem in Leeuwarden. privéverzameling van de Zwitserse ondernemer Frederik www.museumjoure.nl www.historischcentrumleeuwarden.nl Paulsen. www.jopiehuismanmuseum.nl 29 maart 2019 9 december WEG MET DE VRIJHEIDSBOOM LEEUWARDEN MAAKT SCHOOL tot en met 6 januari 2019 Lezing door Jesse Kromhout over Ameland tijdens Vertoning van oude filmbeelden met betrekking tot het VIGLIUS VAN AYTTA 1795-1813. Leeuwarder onderwijs. Tentoonstelling over ‘de grootste vergeten Fries’, www.amelanderhistorie.nl www.historischcentrumleeuwarden.nl Viglius van Aytta (1507-1577). www.tresoar.nl tot 31 maart 2019 13 december RICHTING 100 JAAR ABE STAAL EN LAVENDEL tot 13 januari 2019 LENSTRA Documentaire over de opkomst en ondergang van NOT AFRAID OF THE NEW Minitentoonstelling over scheepsbouwer Cornelis Verolme (1900-1981), met Overzichtstentoonstelling van de naoorlogse Friese voetballer Abe Lenstra inleiding door zijn kleinzoon Theo van Dijk. kunstenaarsgroep Yn ’e Line. (1920-1985) in aanloop naar www.hannemahuis.nl www.museumdrachten.nl het ‘jubileumjaar’ in 2020. www.heerenveenmuseum.nl vanaf 15 december tot 13 januari 2019 FRYSK SCHIPPERSKINDEREN - tot en met 8 september 2019 Tentoonstelling over 110 jaar INTERNATEN EN SCHOLEN VROUWEN VAN TOEN EN NU schilderkunst in Friesland. Tentoonstelling over het Tentoonstelling over 100 jaar vereniging van www.museumbelvedere.nl schippersonderwijs uit de 1950 Plattelandsvrouwen/Vrouwen van Nu. en het moderne internaat van de www.marenklif.nl 16 december Maritieme Academie. 250 JAAR LIWWADDERS wwww.friesscheepvaartmuseum.nl Lezing door Arjen Versloot over het ontstaan en de ontwikkeling van het Liwwadders. www.historischcentrumleeuwarden.nl CONTRIBUTIE KFG 23 december VERWACHT Al lange tijd is de jaarlijkse lidmaatschapsbijdrage HOEVEEL LEEUWARDERS? Wa’t stilstiet by de opkomst van het Koninklijk Fries Genootschap vastgesteld Lezing door Meindert Schroor over de demografische fan it sosjalisme yn Fryslân, op € 42,50. Voor dit bedrag ontvangen de leden geschiedenis van Leeuwarden, Friesland en Noord- komt net as earste mei zesmaal per jaar historisch tijdschrift Fryslân Nederland. Holwert oan as foarbyld fan plus Jaarboek De Vrije Fries plus ledenvoordelen. www.historischcentrumleeuwarden.nl in read plak. Dochs waard Zo hebben de leden en hun gezinsleden vrije hjir al yn 1896 in ôfdieling toegang tot het Fries Museum. De Algemene tot en met 31 december fan de SDAP oprjochte en Ledenvergadering van 27 juni 2018 heeft FRIEZEN wennen der yn Holwert besloten om met ingang van 2019 een kleine Tentoonstelling over hoe door de eeuwen heen naar moai wat leden fan de AJC, contributieverhoging van € 2,00 door te voeren Friese identiteit is gekeken. de Geheel-Onthouders tot een bedrag van € 44,50. Een verhoging www.friesmuseum.nl Bond en de Nationale Landarbeidersbond, in grut die overigens kan worden terugverdiend als tot en met 31 december ferskil mei oare doarpen yn it kristlik-otterdokse het lid besluit de contributie door middel van VRIJMETSELARIJ Westdongeradiel. Pieter Buwalda (1866-1932) wie automatische incasso te voldoen. Dat levert € Tentoonstelling over 300 jaar vrijmetselarij met antieke ien fan de foaroanmannen. namelijk 2,00 korting op. Maakt u nu al vrijmetselaarsattributen. De volgende editie van Fryslân, nummer 1, gebruik van automatische incasso dan verandert www.museumpakhuiskoophandel.nl verschijnt op 30 januari 2019. er niets aan de hoogte van uw bijdrage. (BEATE GÜTSCHOW, HC#5, 2018) GÜTSCHOW, (BEATE

30 Filmysk fertelde ferhalen oer saken dy’t der ta dogge Sneins fan 17.00 oere ôf alle oeren op telefyzje

Omropfryslan.nl/fryslandok

in site om op werom te kommen