A.A.G. BIJDRAGEN 35 M.A.W. Gerding VIER EEUWEN TURFWINNING De verveningen in Groningen, Friesland, Drenthe en Overijssel tussen 1550 en 1950 AFDELING AGRARISCHE GESCHIEDENIS LANDBOUWUNIVERSITEIT WAGENINGEN 1995 ABSTRACT Gerding, M.A.W., Vier eeuwen turfwinning. De verveningen in Groningen, Friesland, Drenthe en Overijssel tussen 1550 en 1950. Published as doctoral thesis, Agricultural University Wageningen; A.A.G. Bijdragen 35 (ISSN 0511-0726); and by HES uitgevers B.V., P.O. Box 129, 3500 AC Utrecht, the Netherlands (ISBN 90 6194 298 5) as HES Studia Historica vol. XVIII; XIV + 538 pages, 22 tables, 98 diagrams, 21 cartograms, 41 ap­ pendices, 819 references, summary in English. This study focuses on the production of dry peat fuel in the northern parts of the Netherlands between 1550 and 1950. Peat digging played an important role there because in the course of four hundred years around 100,000 hectare raised bog peat and 42,000 hectare fenland peat was converted to dry peat fuel, representing a combustion value of 3.5 x 109 gigajoules. This peat was excavated from 62 raised bog areas and 11 fenland areas. An assessment is made of the importance of these various peat-bogs and fenlands, both with regard to each other and to the total picture. It also enables the categorisation into periods. Above all, in this way the contribution made by the peat digging in the nort­ hern Netherlands to the national energy supply is researched. To a lesser extent attention is paid to the distribution of dry peat fuel and its consumption. Free discriptors: social-economic history, historical-geography, energy supply. English summary on p. 363-371. Dit onderzoek is gesteund door de Stichting voor Historische Wetenschappen, die wordt gesubsidieerd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (N.W.O.). Dit werk verschijnt tevens als proefschrift, Landbouwuniversiteit Wageningen 1995; en als deel XVIII in de reeks HES Studia Historica (HES Uitgevers B.V.; 't Goy-Houten, 1995); ISBN 90 6194 298 5. © 1995 Landbouwuniversiteit Wageningen en HES Uitgevers B.V., 't Goy-Houten. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, of enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Landbouwuniversiteit. No part of this book may be stored in an computerized system or reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the Agricultural University. INHOUD LIJST VAN TABELLEN LIJST VAN GRAFIEKEN LIJST VAN KAARTEN LIJST VAN BIJLAGEN 1 INLEIDING 1 1.1 HISTORIOGRAFIE VAN DE VEENDERIJ 2 1.2 OPZET 7 1.3 BRONNEN 11 VEEN 15 2.1 VEENVORMING 15 2.2 GEBRUIK VAN HET RAUWVEEN 16 2.3 DALGRONDONTGINNING 20 2.4 TURF EN ZIJN TOEPASSINGEN 22 VEENARBEID 27 3.1 TECHNIEK VAN DE VERVENING 29 3.1.1 Hoogveen 29 3.1.2 Laagveen 34 3.2 VEENARBEIDERS 34 3.3 VERVENERS 37 GRONINGEN 43 4.1 VEENGEBIEDEN IN GRONINGEN 43 4.2 NIENOORDSE VENEN/WESTERKWARTIER 48 4.2.1 Turfproduktie 55 4.3 PEKELA 59 4.3.1 Turfproduktie 66 4.4 HOOGEZAND-SAPPEMEER 71 4.4.1 Turfproduktie 76 4.5 VEENDAM-WILDERVANK 79 4.5.1 Turfproduktie 84 4.6 STADSKANAAL 87 4.6.1 Turfproduktie 93 4.6.1.1 De60Roeden 93 4.6.1.2 Onstweddervenen 95 4.6.1.3 Oostermoer 96 4.6.2 Bezitsverhoudingen in het Oostermoer 103 4.7 TURFPRODUKTIE IN GRONINGEN 109 5 FRIESLAND 115 5.1 VEENGEBIEDEN IN FRIESLAND 115 5.2 SMALLINGERLAND 120 5.2.1 Hoogveen 121 5.2.2 Laagveen 128 5.3 DEKEMA, CUYCK EN FOEYTS VEENCOMPAGNIE OF SCHOTERLANDSE VEENCOMPAGNIE 129 5.3.1 Turfproduktie 136 5.3.2 De financiën van de compagnie 139 5.4 OPSTERLANDSE VEENCOMPAGNIE 142 5.4.1 Turfproduktie 148 5.4.2 De financiën van de compagnie 151 5.5 LAAGVENEN 154 5.5.1 Turfproduktie 158 5.6 TURFPRODUKTIE IN FRIESLAND 161 6 OVERIJSSEL 169 6.1 LAAGVENEN 169 6.2 HOOGVENEN 182 6.2.1 Dedemsvaart 183 6.2.1.1 Turfproduktie 187 6.2.2 Vriezenveen 190 6.2.3 Bergentheim 193 6.3 TURFPRODUKTIE IN OVERIJSSEL 196 7 DRENTHE 201 7.1 VERVENINGSSYSTEEM VAN SMILDE 201 7.1.1 DeDieverde r en Leggeler Smilder venen 201 7.1.2 Drentsche Hoofdvaart 207 7.1.2.1 Turfproduktie 211 7.2 KLEINE VEENGEBIEDEN 212 7.2.1 Veenhuizer venen 212 7.2.2 Annerveenschekanaal 217 7.2.3 Odoornerveen 218 7.2.3.1 Turfproduktie 221 7.3 HOOGEVEEN 224 7.3.1 Compagnie van 5000 Morgen 225 7.3.2 Zuidwolder Compagnie 233 7.3.3 Hoogeveensche Vaart 235 7.3.4 Turfproduktie tot 1850 236 7.3.5 Turfproduktie na 1850 238 7.3.6 DeWesterbork - en Broekvenen en het Tiendeveen in de gemeente Beilen 240 7.3.7 Zwindersche Veencompagnie en de Compagnie Oostopgaande 242 7.4 ZUIDOOST-DRENTHE 244 7.4.1 Kanalenaanleg 246 7.4.2 Veengebieden 248 7.4.3 Verveners 256 7.4.4 Turfproduktie 257 7.5 TURFPRODUKTIE IN DRENTHE 265 8 TURFPRODUKTIE IN NOORD-NEDERLAND 273 9 TURFVERVOER 279 9.1 INLEIDING 279 9.2 KANALEN 283 9.3 TURFSCHEPEN 286 9.4 SCHIPPERS 288 9.4.1 Meppel 288 9.4.2 Hoogeveen 290 9.4.3 Zwartsluis 292 9.4.4 Gasselternijveen 293 9.4.5 Groningen 294 9.4.6 Friesland 296 9.5 TURFSCHEEPVAART 296 9.5.1 Groningen 296 9.5.2 Friesland 300 9.5.3 Overijssel 302 9.5.4 Drenthe 304 9.6 VERVOERSKOSTEN 305 9.7 DE JOHANNA GEERTRUIDA 307 10 TURFVERBRUIK 311 10.1 INLEIDING 311 10.2 HUISBRAND 312 10.3 FABRIEKSTURF 31 3 10.3.1 Steenbakkerij 314 10.3.2 Kalkbranderij 317 10.3.3 Bierbrouwerij 320 10.3.4 Zoutziederij 321 10.3.5 Aardappelmeel 323 10.3.6 Strokarton 324 10.4 ENERGIEVERBRUIK PER HOOFD VAN DE BEVOLKING 326 10.5 TURF EN STEENKOOL 331 10.6 TURFPRIJZEN 335 11 VIER EEUWEN TURFWINNING 343 11.1 TURFPRODUKTIE 1550-1950 344 11.2 WERKGELEGENHEID 352 11.3 TURFVERVOER 355 11.4 TURFVERBRUIK 356 11.5 BESLUIT 358 SUMMARY 363 BIJLAGEN 373 NOTEN 471 BRONNEN EN LITERATUUR 501 REGISTER 521 LIJST VAN TABELLEN Tabel 2.4 Relatieve verbrandingswaarden van brandstoffen 24 64 4.3.1 Verhuring van stadsveenplaatsen in de Pekela 1651-1818 104 4.6.2.1 Verdeling van het veenbezit in 9 veenmarken in 1840 105 4.6.2.2 De grootste veenbezitters in de negen marken 4.6.2.3 Geografische spreiding van het veenbezit in Drouwenerveen en Buiner- 106 veen in 1840 4.6.4.4 De turfproduktie in het Oostermoer in 1864 en het aandeel daarin van 106 eigenaren buiten de Veenmarken 107 4.6.2.5 De belangrijkste verveners in 1864 (buiten de Veenmarken) 107 4.6.2.6 De belangrijkste verveners uit de Veenmarken 138 5.3.1.1 Register van landen en venen van de Compagnie 1655 159 5.5.1.1 Staten van opbrengst van de slijk- en armengelden van het 6e en 7e veen- 209 district 1823-1832 en van de grietenij Lemsterland 1823-1834 239 254 7.1.2.1 Verkoop van veenplaatsen Smilde, 1771-1812 294 7.3.5.1 Turfproduktie in het Hoogeveense verveningssysteem 1860-1863 297 7.4.2.1 Vervening Zuidoost-Drenthe 301 9.4.5.1 Zeeschepen in Noord-Nederland 302 9.5.5.1 Aantal in Hamburg binnengelopen turfschepen uit de Nederlanden 9.5.2.1 Uitvoer van vrachten turf uit Stavoren en Workum 1794-1801 volgens het passagegeld 9.5.3.1 Scheepvaartverkeer volgens het Ensser-geld 1645-1801 304 9.5.4.1 Turfafvaarten langs Drentse kanalen 1862-1901. Opgaven van de Drentsche Hoofdvaart (inclusief het Oranjekanaal); Hoogeveensche Vaart; Lutter- 307 hoofdwijk (voorzover in Drenthe, vanaf 1871); Verlaat bij Annerveensche- 308 kanaal, vanaf 1881 9.6.1 Vervoerskosten van 4 dagwerk Hoogeveense turf van Hoogeveen naar 353 Amsterdam in de achttiende eeuw, in stuivers 353 9.7.1 Reizen van deJohann a Geertruida van 16 maart-20 december 1905 11.1 Schatting van de benodigde hoeveelheid arbeid per dagwerk turf, in man­ dagen 11.2 Turfproduktie in Noord-Nederland, uitgedrukt in mandagen LIJST VAN GRAFIEKEN Grafiek 4.2.1.1 Turfproduktie in het Westerkwartier 1631-1748 56 4.2.1.2 Turfproduktie Westerkwartier 1853-1891 59 4.3.1.1 Inkomsten uit de verkoop van de stadsvierde turf te Pekela 1664-1850 66 4.3.1.2 Dagwerken stadsvierde turf Pekela 1770-1864 67 4.3.1.3 Gemiddelde prijs per dagwerk van de verkochte stadsvierde turf 1770-1823 68 4.3.1.4 Totale turfproduktie Pekela 1665-1881 70 4.4.1.1 Opbrengst van de stadsvierde turf te Sappemeer ca. 1634-1804 76 4.4.1.2 Berekende turfproduktie in het Sappemeerster verveningssysteem 1634- 1804 78 4.5.1.1 Munnekevenen produktie in dagwerk 1730-1788 85 4.5.1.2 Berekende turfproduktie van vijf stadsveenplaatsen te Veendam 1699-1784 86 4.5.1.3 Turfproduktie stadsveen Boven-Wildervank 1771-1821 86 4.6.1.1.1 Berekende turfproduktie van de 60 Roe 1770-1876 94 4.6.1.2.1 Turfproduktie Onstwedder venen 1801-1922 95 4.6.1.3.1 Turfproduktie Oostermoer 1818-1950 97 4.6.1.3.2 Turfproduktie van de Veenmarken Eext, Gieten en Bonnen 1818-1950 .... 99 4.6.1.3.3 Turfproduktie Gasselterboerveen, Gasselternijveen, Drouwenerveen en Buinerveen 1818-1950 100 4.6.1.3.4 Turfproduktie in de veenmarken van Exlo en Valthe 1818-1950 101 4.6.1.3.5 Procentuele verdeling van de totale turfproduktie in het Oostermoer tus­ sen 1818 en 1950 102 4.7.1 Turfproduktie in Groningen 1631-1891 113 4.7.2 Verdeling van de totale impost 1751-1801 over de verschillende gebieden.