Fries Waterstaatsbestuur Een Geschiedenis Van De Waterbeheersing in Friesland Vanaf Het Midden Van De Achttiende Eeuw Tot Omstreeks 1970
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
AUP-Louman 23-11-2006 14:12 Pagina 1 J. P.A. Louman waterstaatsbestuur Fries Fries waterstaatsbestuur Een geschiedenis van de waterbeheersing in Friesland vanaf het midden van de achttiende eeuw J.P.A.Louman (Amsterdam, 1940) studeerde geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam (UvA) tot omstreeks 1970 en volgde daarna de opleiding tot archivaris. Hij werkte op verschillende plaatsen in het archief- wezen en bij de UvA. Daar vervulde hij verscheidene functies in de bibliotheek-organisatie, uitein- delijk als bibliothecaris van de Faculteit der Letteren, later uitgebreid tot die der Geestesweten- J. P.A. Louman schappen. Hij woont een deel van het jaar in Friesland aan een van de boezemwateren. Tot in de jaren 1960 stonden lage delen van Friesland ‘s winters regelmatig onder water. Het peil van de meren, plassen en vaarten die tezamen de provinciale waterberging vormen, Frieslands boezem, was nauwelijks te beheersen. Vele duizenden hectaren grond waren niet of door te lage kaden van deze boezem afgescheiden. Het provinciaal bestuur liet de problemen rond de waterbeheersing van oudsher grotendeels op hun beloop. Daarin kwam pas verandering toen in de jaren 1950 ruilverkavelingen aan de orde kwamen. De provinciale waterstaatsdienst stelde een samenhangende analyse van de waterhuis- houding op. De Cultuurtechnische Dienst oefende voortdurende druk uit om tot maatregelen over te gaan. In een periode van ruim tien jaar, tussen 1960 en omstreeks 1970, kwamen drie noodzake- lijke verbeteringen tot stand. Heel Friesland werd ingedeeld in waterschappen, er werd een tweede boezemgemaal gebouwd en de Lauwerszee werd afgesloten. Als gevolg daarvan was er rond 1970 eindelijk een sprake van een doelmatige waterbeheersing. Fries waterstaatsbestuur geeft voor het eerst een nauwkeurige reconstructie van de manier waarop in een periode van twee eeuwen Frieslands drooglegging tot stand gebracht werd. 9 789056 294656 Fries waterstaatsbestuur Proefschrift Fries Waterschapsbe1 1 20-12-2006 10:32:12 De Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam stelde de faciliteiten voor het doen van het onderzoek en het schrijven van dit boek beschikbaar. Voor de uitgave van dit boek werd een financiële bijdrage ontvangen van de Stichting Schilthuisfonds, van het Wetterskip Fryslân en van het Instituut voor Cultuur en Geschiedenis van de Universiteit van Amsterdam. Aan de bestuurders van deze instellingen wordt oprechte dank betuigd. © kaarten Versloot-kartografy, Hilaard 2006 Lay out: V3-services, Baarn Lettertype: Adobe Garamond Pro Ontwerp omslag: René Staelenberg, Amsterdam Omslagillustratie: ‘Overzichtskaart waterstaatkundige toestand’ (1954), behorend bij het Rapport inzake de bemaling van Frieslands boezem (1956). De cijfers verwijzen naar het overzicht van waterschappen en polders dat bij het rapport gevoegd is. Deze publicatie is in digitale vorm te vinden op de site Digital Academic Repositories DARE: http://www.darenet.nl en is tevens verschenen als proefschrift van de Universiteit van Amsterdam, 2007 © J.P.A. Louman / Vossiuspers UvA, Amsterdam , 2007 ISBN 978 90 5629 465 6 NUR 680/693 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geau- tomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Proefschrift Fries Waterschapsbe2 2 20-12-2006 10:32:13 Fries waterstaatsbestuur Een geschiedenis van de waterbeheersing in Friesland vanaf het midden van de achttiende eeuw tot omstreeks 1970 J.P.A. Louman Proefschrift Fries Waterschapsbe3 3 20-12-2006 10:32:13 Promotor: Prof. dr. G.P. van de Ven Faculteit der Geesteswetenschappen Proefschrift Fries Waterschapsbe4 4 23-11-2006 14:58:50 Inhoudsopgave Lijst van kaarten 9 1. Inleiding 11 – Wateroverlast 11 – De Friese boezem 13 – Waterbeheersing 14 – De waterbalans 14 – Dit onderzoek 15 – De grenzen van het onderwerp 15 – De grenzen in de ruimte 16 – De grenzen in de tijd 19 – Andere litteratuur 19 – Geschiedschrijving is letterkunde 22 2. De waterbalans 25 – Het begrip waterbalans 25 – De inhoud van het Rapport inzake de bemaling van Frieslands boezem 26 3. De toevoer van water naar het boezemgebied 35 3.1 Kwel 35 – Zoute kwel in Noardlik Westergoa 37 3.2 Neerslag en verdamping 38 – Neerslagwaarnemingen in Friesland 39 – Gemeten hoeveelheden neerslag 42 – Neerslag en waterbezwaar 44 – Verdamping en neerslagoverschot 47 – Zomer- en winterhalfjaar 49 – Overschatting 50 4. De beheersing van de boezem 53 4.1 Het ontstaan van de boezem weerspiegeld in het gebruik van het woord ervoor 53 4.2 Peilvlak en streefpeil op de boezem 56 – Het woord peil 56 – Het rapport Iets over het waterpeil, circa 1800 56 – Later onderzoek naar de geschiedenis van het FZP 58 – De voor- geschiedenis tot circa 1780 59 – De Tegenwoordige Staat, 1786 63 – Fa- lend peilbeheer 65 – Peilmerken in Leeuwarden, 1775 en 1777 67 – Het rapport-Ypeij / De Boer, 1780 68 – Het advies 70 – Het verslag van Matthijs Ypeij 71 – De Staten leggen het advies naast zich neer, 1780 72 – De Statenresolutie van 15 mei 1784 72 – Reacties van plaatselijke Proefschrift Fries Waterschapsbe5 5 23-11-2006 14:58:50 inhoudsopgave besturen 74 – Bevestiging van het besluit, 1785 75 – De uitvoering blijft ontoereikend 76 – Het begin van de negentiende eeuw 77 – Her- nieuwde vaststelling van een zomerstreefpeil, 1808 79 – Het streefpeil wordt uit het oog verloren 80 – De metingen van 1849-1850 81 – De metingen van 1870-1872. De koppeling met het Amsterdams Peil 83 – FZP en Normaal Amsterdams Peil 85 4.3 Natuurlijke lozing en waterinlaat van circa 1800 tot circa 1960 86 – Watertoevoer niet te beheersen 86 – Boezembeheersing door wa- terlossing 89 – Uitwaterende sluizen aan het einde van de achttiende eeuw 90 – De grootte van de sluizen 93 – De sluizen rond het jaar 1870 95 – Advies van Brunings en Caland 95 – De twintigste eeuw 96 – De toevoer naar de sluizen rond 1780 96 – Een samenhangende benade- ring rond 1800 97 – Initiatieven en voorstellen vanuit het provinciale bestuur 98 – De Memorie van ir. C.I. Bolten, 1860 100 – Maatschap- pelijke aandacht voor de afwatering 102 – De Vereeniging ter bestrijding van den te hoogen stand van het boezemwater in de provincie Friesland 104 – Voorstellen voor verbetering in de jaren 1870 107 – Werken in de jaren 1880 108 – De Lauwerszee in het geding 109 – Een gemaal, maar ook verbetering van de natuurlijke afwatering? 110 – Boezembe- heer na stoomgemaal en Afsluitdijk 112 – Inlaat van zoet water uit het IJsselmeer in het decennium voorafgaand aan het rapport Bemaling Frieslands boezem 113 – De commissie voor de watervoorziening, 1957- 1967 115 – Geen maalpeil op de boezem 121 4.4 Verbetering van de natuurlijke lozing: de afsluiting van de Lau- werszee, 1951-1969 125 – Eerste plannen tot afsluiting 125 – De jaren ‘50: de Lauwerszee als landaanwinningsgebied 131 – De afsluiting en de Friese waterhuishou- ding 142 – De Deltawet. Aandacht in de landelijke politiek 147 – Ver- schuivend standpunt 154 – De minister wil van afsluiting afzien 159 – Friesland in het geweer 166 – De minister opent onderhandelingen 169 – Besluit tot afsluiting 176 – De afsluiting als Deltawerk? 179 – De afwatering door de af te sluiten Lauwerszee 187 – Voortzetting van de onderhandelingen. Provinciale Staten 192 – Overeenkomst 202 – De afsluiting 208 4.5 Versterking van de natuurlijke lozing door bemaling 210 – 1894 -1900: afsluiting van de Lauwerszee? 210 – 1900-1910: Geen afsluiting, maar bemaling 211 – 1913: Friesland besluit tot één gemaal 212 – Uitwerking van de bemaling 214 – De situatie na de Tweede Proefschrift Fries Waterschapsbe6 6 23-11-2006 14:58:50 inhoudsopgave Wereldoorlog 215 – Eerste onderzoek 216 – Het onderzoek door de provinciale waterstaatsdienst, 1947-1956 218 – Gedeputeerde Staten en het Rapport inzake de bemaling van Frieslands boezem, 1956-1957 220 – Reacties op het rapport 223 – Provinciale Staten en het rapport, 1958 226 – Overleg met de rijksoverheid: verband met de afsluiting van de Lauwerszee 231 – De rol van de Cultuurtechnische Dienst 236 – Voor- stel aan Provinciale Staten, 1958 237 – Besluitvorming door Provinciale Staten: bekostiging door een rijksbijdrage en een bemalingsbelasting 240 – Reactie van de minister. Bemalingsbelasting of een waterschap? 250 – 1960 – 1961: Friesland wacht af 257 – 1961-1962: Het wetsont- werp in de Tweede Kamer 262 – 1962: Het wetsontwerp in de Eerste Kamer. Verzet tegen verband met bekostiging van de Lauwerszeewer- ken 268 – Het voorstel voor heffing van een bemalingsbelasting bij de Provinciale Staten 278 – De besluitvorming door de Provinciale Staten, 1962 281 – Bouw van het gemaal 293 5. De bescherming van het boezemland 301 5.1 Poldervorming tot 1867 301 – De oudste polders 301 – Droogmakerijen 305 – De Statenresolutie van 18 juli 1633 307 – Voorstellen aan de Staten na 1633 309 – De Sta- tenresolutie van 9 mei 1774 312 – Uitwerking