FRYSK Jierboek 1938

FRYSK jIERBOEK 1938

UTJOWN FEN VAN GORCUM & COMP. N.V. TO ASSEN

E4y4L »t8.CLeIG 1938

~--....-.-- ~--....-.-- f938

a.ruw" ~ len

'R, j}.ifuna en J-. ft. }3Jw.UuJ.e1l,

(;prjuchte to Snits yn 1800

UJ1o.w.n &en llan: 9~ &: &m? n.u. - .Iluen

Yucauxihcl

Ek de twadde jiergong fen it Frysk Jierboek jowe wy in lyts wirdtsje mei op reis. Wy tankje tige for de stipe dy't wy underfoun hawwe, alderearst fen ûs meiwirkers, mar ek, en net minder, fen de keapers, dy't op hjar wize hjarres dien ha om de utj of te mogelik to meitsjen. Wy binne der tige mei op it snjit, dat it Frysk Jierboek 1937 der sa yn fallen is: it hat bliken dien, dat der in weardich wirk gear to stallen wier, dat wy de hertlike meiwirking fen follen hiene, dat de krityk tof reden wier en dat it boek op foldwaende wize pleatst wirde koe. Dizze jiergong, dy't troch rjue oare drokten hwet let is, forskynt noch yn de selde foarm en under de selde lieders as dy fen forline jier. Mar de f olgj ende scil in publikaesje fen de F r y s k e A k a d e m y wirde, op breder grounslach yette en under lieding fen it Deistich Bistj ur. Wy hawwe de forhoping en it bitrouwen, dat it Frysk Jierboek dêrtroch noch wichtiger, better en algemiener wirde scil, as it wier. Dat ek dizze utjefte yn en buten Fryslán folie lêzers, frjeonen en stipers fine mei !

P. SIP'viA, Ljouwert. J. H. BROUWER, Hirdegaryp.

PAaagit Bls. BERGKVIST, E., Westfries. kól `Blesse', ni. kol `Hexe' and schwed. Blo-kulla, die Blaue Jungfrau'; `11611e' 9 BRANDSMA, W. L., It aksintfers by Gysbert Japicx 22 CAMPBELL, A., Junius' visit to Friesland 31 FOKKEMA, K., Inkelde opmerkingen oer it fryske klanksysteem 36 FOKKEMA, K., Frysk studzjewirk yn 1937 45 GOSSES, G., De Hygelac-Sêge 52 Haantjes, J., 52 psalmen 56 HELLINGA, W. G., Hy zwerve balling 's Lands, die zyne Landtaal blaamt (Ernst Willem Higt / 1755) 70 KALMA, D., De moeting op Foste-lán 99 KAPTEYN, J. M. N., Friesche runenvondsten en hedendaagsche runologie 113 KARSTEN, G., M. de Vries en J. H. Halbertsma op het eerste Germanisten- congres 124 KNOP, G., Die starken Zeitworter in den friesischen Mundarten der Insel Ter Schelling 135 KRAMER, C., Gysbert Japiks, La Fontaine en in fabel fen Pilpay . . . 157 POSTMA, 0., Swierrichheden by it oersetten fen de fia-eth ut it Emsiger rjucht 168 STELLER, W., Ein Beitrag zur friesischen Textkritik . . 176 STUIVELING, G., Gysbert Japiks en zijn psalmberijming . 189 VRIES, W. DE, Iets over Friese persoonsnamen 200

PAaagit

BROLSMA, L., It lytse doarpke 229 BROUWER, ABE, De gouden swipe 236 FABER, HEIN F., Age Ages komt werom . . . 239 FEAR, YPK FEN DER, Pier Bidroefd 243 GALIËN, S. M. v. D., De Boersma-staech stjert ut . 248 GOEDE, A. DE, De Simara (Westfrysk) 259 HOUTEN, U. VAN, Forlerne Soan . . . . . 267 JAARSMA, DAM, Gouden brilloft 278 LORENZEN, M., Aalfeuje (Noardfrysk) 308 POORTINGA, Y., It medaljontsje 316 TEDSEN, J., Hu do Nuurdfresken hor dringer tu sialidj aptog (Ferreng óómreng Frysk) . , 326 TUININGA, J. E., Mist 336 aai

HOUTER, FR., Das Westfriesland. (Westfrysk) 277 JOHANNSEN, A., Trinnam 't ir (Noardfrysk) 284

— Hiilj faast „ 286

— Plock kr6lle PP 287 Jong, I. de, Amazone 288 — De Boer 290 JONG, J. DE, Toplóke blom 292 — Aldjiersnacht 292 — Deade Rigel 293 JONG, S. D. DE, Bycht 294 — Barthiaensk Gebet 295 — Frysla,n 1938 296 JousMA, A., „Redbad" 297 KALMA, D., De eare oan Foste 303 KNOP, G., Nachts op strán (Skylgersk) 305 MOLEN, S. J. V. D., De sike 311 — Nacht yn Septimber 311 — In memoriam 311 MUNGARD, JENS E., Gurt-Friiskin' (Syltersk) 312 — Lón' en Lir . „ 313 — Wikinger wiis . . „ 313 POORTINGA, Y., Lok 315 POSTMA, O., De hannen 321 — As wy foartgean 322 SCHURER, F., Kwatrinen 323 TAMMINGA, D. A., Folksdouns 325 W., ANNE, De Aide spylman 337 ZEE, F. J. DE, Memmelok 338 - Lyts huske op 'e romte 339 Wz4)Lie4. ka 'Mau', ni. kal 'time' and ecRuvd. )31&-fila `die )3laut 'unoxui , . fume Ein Beitrag zur vergleichenden Spyach f orschung and Mythologie

EINLEITUNG Der schwed. Name Blákulla bezeichnet teils einen `Meerfelsen' zwischen Smáland and Oland teils `die Mlle'. Der Name ist weiblichen Geschlechts (s. Rietz) . Dieser Tatsache steht Maurer, „Die Holle auf Island" nicht fremd gegeniiber: „In der schwedischen Landschaft Warend spielt der Hecken f jáll neben der Blákulla die Rolle unseres Blocksberges als Versammlungsort der Hexen". Blákulla ist also kein neutraler Ortsname wie Stockholm oder Orebro, wie Sahlgren, N o B 1915 S. 100 Fussnote behauptet. Das weibliche Geschiecht stimmt auch zu: „Bekienner och, att hon engáng hafuer warit i Bldkullan" 1) (N o B S. 127), vgl. Trollháttan ! Statt Blákulla wird heutzutage Bld Jung f run `die Blaue Jungfrau' gesagt, das riihrt daher, dass von den beiden Namen der altere Blákulla 2) mit einem Tabu belegt ward. Den Grund dazu haben wir darin zu suchen, dass die Seeleute, welche die Blákulla fur eine Winddamonin hielten, diesen Namen abergláubisch vermieden (vgl. Carl von Linné, Olándska och Gothlándska resan) 3) and durch einen anderen: Bld Jung/run `die Blaue Jungfrau' ersetzten. Da den beiden Benennungen: Blá-kulla and Bld Jung/run das Attribut Blau gemeinsam ist, so versteht sich von selbst, dass -kulla and Jung/run sinnverwandt sein mussen. Ja, das zweite Glied von Bld-kulla ist, wie Richard Steffen in seinem Aufsatz:

1) (die Angeklagte) „gesteht auch, dass sie einmal in der Bld kulla gewesen sei". 2) Vgl. Gottfrid Carlsson, N o B 1916 S. 160. 3) = die Reise nach bland and Gottland. 10

"Blakulla-dodsgudinnan"l) (SL 1911 S. 536) erkannt hat, tatsachlich dasselbe Wort wie schwed. kulla 'Madehen' in z.B. dalkulla 'Dalekar lerin' und Margareta Pridkulla 2), was Sahlgren bestreitet 3). Entseheidend fur die Losung des Ratsels sind westfries. kol 'Blesse' und nl. kol 'Hexe', die ieh nun zum Vergleich heranziehe. Obschon die Bedeutungen ('Blesse' : 'Hexe' : 'jungfrau'), sehr verschieden sind, lassen sich doeh aile drei Worter unter einen Hut bringen. Wir fangen mit westfries. kol 'Blesse' an.

I Die urspriingliche Bedeutung von westfries. kol 'Blesse', alt. *kolla ist 'Haupt, Kopf", im Ablaut dazu steht westfries. keal 'kahl', vgl. abulg. glava 'Kopf' : abulg. golu 'nackt'; poln. dial. tys 'Kopf, Schadel' : poln. tysy 'kahl' (Berneker); lat. calva 'Hirnschale, Schadel' : lat. calvus 'kahl, haarlos' (Walde). Die Entwicklung: Kop] mit einer haarlosen Stelle (das verwandte anord. Wort kollr 'Kopf heisst u.a. 'haarloser Kopf') > Kop] mit einem weissen Fleck ist ob cutem albam begreiflich, vgl. zur Bed. mnl. blaer 'met een witte vlek aan het voorhoofd': 'kaal van hoofd' (Verdam). Daraus folgt, dass ich berechtigt bin, fur awestfries. *kolla 'Kopf daneben die Bedeutung 'Kopf mit einer Blesse' anzusetzen. 4) Aus dem Begriff 'kahlkopfig' muss sich der von 'hornlos' ent wickelt haben, da anord. kolloitr, schwed. kullig, das hierher gehort, sowohl 'haarlos' als 'hornlos' bedeutet (Falk-Torp). Es ist also

1) = die Todesgottin. 2) Name einer nordischen Konigin, die als Friedenspfand (daher Frid-kulla) an den norweg. Konig Magnus Barfot verheiratet wurde. 8) Nach ibm ist Blakulla eine flektierte Form von Blakull .Blauer Berg'. kull (einsilbig) fiir .Berg' ist sehr selten, gewohnlich heisst das Wort in dieser Bed. kulle (zweisilbig). 4) Awestfries. *kolla ,Kopf' konnte mit afries. holla ,Kopf', nwestfries. holle ds. identisch seine Denn der Wechsel h : kist nicht unerhort, wie nhd. hauohen : kauchen .keuchen', nhd. hauern : kauern ,gebiickt sitzeu' und andere Falle mehr (vgl. Verf., "Zwei Wanderworter" S. 7) beweisen. 11

nicht befremdend, dass anord. kollr `Kopf' neben `haarloser Kopf' (s.o.) auch `Kopf ohne H6rner' bezeichnen konnte.

II Es ist eine interessante Tatsache, dass das Wort fur `Haupt, Kopf' der Menschen and Tiere vielfach meton. die Bedeutungen 1. Mensch, Person' 2. `das ganze Tier, eias Stuck' aufweist and aus- serdem 3. iibertragen als `die Spitze, Kuppe, das Oberste' von leblosen Gegenstanden gebraucht wird. Vgl. lat. caput `Haupt. Kopf': 1. hoc caput `ich', pro Ater meum caput `urn meiner Person willen', carom caput wie gr. gar) KE XXXu1 `teures Haupt, teurer Mann, liebe Seele'; so besonders beim Záhlen, Schatzen oder Verteilen (Ko/zahl): hostium numerus CM capitum /uit 2. grex XXVV cagitum 3. capita aspera montis `áusserste Spitze' (Georges).') Vgl. f eraser mnl. hovet `Haupt, Kopf': „hoofd als zinnebeeld 1. van een persoon ook 2. voor een dier; een stuk vee; manshovet, manspersoon 2); dat beste hovet, het beste stuk vee 3. het bovenste, het hoogste" (Verdam). d. Haupt: 1. gekrónte Hdupter `Fiirsten'; Vor einem grauen Haupt `Greis' sollst du aufstehen; das bemooste Haupt `álterer Student' Z. Stuck Vieh, bes. Rinder u. Pferde: Es sind ihm 10 Haupter oder Haupt gefallen 3. ein hervorragendes Stiick der Landschaft: Bergeshaupt, vgl. die Schneeko p pe. (Sanders-Wülfing). e. head 'Haupt': 1. an individual: If there be six millions of people, there are about four acres for every head `per capita' 2. a thousand head of cattle 3. the upper part, the top e.g. Beachy Head (Webster). Vgl. nun anord. kolk 'Kopf': 1. kollr `Mann' 3) , kolla `Frau' (fast nur

1) Der Gebrauch des gr. Wortes stimmt mit dem lat. fast vóllig iiberein, s. Liddel and Scott, A Greek-English Lexicon. 2) Auch wij f hovet ,vrouw'. 3) Vgl. zur Bed. anord. skalli ,haarloser Kopf' : ,kahlkópfige Person'. 12 in Zusammensetzungen, vgl. oben mnl. wij/hovet `Frau'), schwed. kulla `Mádchen' 1) 2. kollr, kolla, schwed. kulla `Mánnchen and Weibchen bei einigen Tieren ohne Horner' 2) 3. kollr `abgerundeter Gipfel', schwed. Kull-en `das (schonische) Vorgebirge', vgl. zur Bed. das Kap ds. < lat. caput `Kopf' (Verfasser). Wie im Norden die Kuh nach dem hornlosen Kopf kolla, kulla heisst, so wird oder wurde sie in Friesland and Holland nach dem Kopf mit dem weissen oder anders gef arbten Fleck kol, kolbennant. „*col(le) was reeds mnl. blijkens collede coe „koe met een bles" " (Franck-van Wijk). Vgl. zur Bed. westfries. Mei ien blauwe bles (= `Pferd') thuws komme (Halbertsma, Lexicon frisicum 385) and anord. (Skáldskaparmál) grimnir `Bock' zu schwed. dial. prima `Schmutzstrich im Gesicht' (Rietz).

III Wie wir bereits gesehen haben, bedeutet anord. kolla, schwed. kulla `Frau, Mádchen'. Ich gehe sicherlich nicht fehl, wenn ich nl.

kol `Hexe' fur eine genaue Entsprechung halte. Hexen sind námlich . urspr. himmlische Frauen, sind Seelen verstorbener Menschen, von unseren Vorfahren als Wind- and Wolkengeister, kurz, als Elemen- targeister aufgefasst eine schone Deutung des uns Menschenkin- dern sonst unbegreiflichen Sinns des Lebens. Vgl. zur Bed. Boisacq, Dictionnaire étymologique de la langue grecque: „yuvlj (< i. - e. *guoná) gén. yuvatick f. `femme': véd. ganci gnu- (< i. - et *guná) `femme céleste'." Vgl. auch Mannhardt, Die Gutter der deutschen and nordischen Volker S. 88: „Aus dem Luftmeere heben sich Nebel and Wolken als scheinbar korperlichere Massen ab, ihre mannigfaltig wechselnde

1) Hierher gehort auch kolla ,Topf', vgl. zur Bed. mhd. kopf ,Trinkgefáss, Becher' : ,Hirnschale, Kopf'; lat. testa ,irdenes Gefass' : franz. tête ,Kopf'. Ein Topf ist also ein umgekehrter Kopf. 2) Fur kollr vgl. Erik Jonsson, Oldnordisk Ordbog s.v.: „som Beneevnelse paa kuldede Handy?". 13

Gestalt gab zu den verschiedenartigsten Auffassungenassungen Anlass. Die geballten Haufwolken, aus denen der Regen niederrinnt, verglichen sich dem segnenden Euter der Kiihe, den Mutterbriisten der Frauen and hieraus erzeugte sich die Vorstellung von den Wolken als Frauen oder Ka hen des Himmels, deren Mulch der Regen ist." Nl. kol `Hexe' ist also eine `himmlische Frau' genau wie schwed. Bld-kulla `die Blaue Jungfrau' bzw. `die Blaue Hexe' oder die Gná in dem Rigvêda. Ober die Etymologie des Wortes` Hexe' selbst vgl. unten. kol begegnet auch in Zusammensetzungen wie toover-kol `Zauber- hexe' and kolrijdster `Hexe' , welches letztere uns einen Augenblick beschdf tigen soil. Franck-van Wijk denken an einen Besen (,,bezem- steel"), auf dem die Hexe reitet (,,met het oog op kol rijden"). Das ist falsch. kol hat hier die oben nachgewiesene Bedeutung `Kuh' wie anord. kolla, schwed. kulla. „*col(le) was reeds mnl. blijkens collede coe „koe met een bles" " (Franck-van Wijk) . Von einer irdischen Kuh ist hier, jedenfalls urspr., nicht die Rede, sondern von einer himmlischen, einer Wolkenkuh, vgl. oben. Fur die Gleichung Wolke.Kuh liefert ein schwed. Volksrátsel, dessen Auf losung die Wolke ist, den schlagenden Beweis: „Eine schwarzrandige Kuh ging liber eine pfeilerlose Briicke, kein Mensch in diesem Lande die Kuh aufhalten kann" (Mannhardt, a. a. O.S. 89) . Daran reiht sich schon folgende Sage: „In Iserlohn findet sich, in einem Gdsschen in den Weingarten, eine Kuhtrappe. Zur Zeit der Siindflut, als die Steine noch weich waren, hat eine Kuh, auf der eine Zauberin ritt, diese Trappe getreten" (Mannhardt, Germ. Mythen S. 79). Vgl. oben kolrijdster ! Vielfach verschmolzen die beiden Vorstellungen miteinander in dem Glauben, dass die in der Wolke waltende Frau oder Hexe sich in eine Kuh verwandeln kunne. Demgemdss trdgt die nordische Huidra einen Kuhschwanz (Mannhardt, Germ. Mythen S. 80). 14

IV Neben der Vorstellung der Wolke als Frau bzw. Kuh herrschte u.a. auch die der Wolke als Zottenfell, vgl. gr. K∾ 'das Goldene Vlies' der Argonauten und e. fleecy clouds, als Ziegenfell, vgl. gr. aiYlC; 'die Wetterwolke' (bei Aeschylos) 1), kurz, als Mantel, das gewohnliche Kleid der Getter, Odin, der die Beinamen Fjf}lnir 'der Vielgestaltige', Svipall 'der Gestaltentauscher' und Gondlir 'der Zauberer' fuhrt, was auf die Vielgestaltigkeit der Wolke geht, tragt Kal"' E~OX~V einen grossen blauen Mantel: hekla bld. Wir konnen uns Odin ohne den Mantel nicht denken, er ist der Zaubermantel selbst. Der Zauber mantel ist es, der ibm Gewalt tiber Elemente und Naturerschei nungen verleiht. Auf den Mantel als Symbol der geisterbergenden Wolke weist endlich die schone Sage hin, dass der blinde Greis (d.i. Odin) einen Schiitzling in den Mantel fasst und durch die Liifte tragt (Saxo p. 12). Das Wolkengewand ist also von ent scbeidender Bedeutung fiir die ganze Auffassung von Odin, das kann man daraus ersehen, dass er als Gewittergott, als Wilder Jager, als Psychopomp 'Seelengeleiter' im Volksmunde Hakelberend « as. *hakolberand) 'Manteltrager', eigentlich 'Ziegenfelltrager' beisst. "Unnennbarer! Verhiillter! Entsetzlicherl Du Jager hinter Wolken!" "Was willst du, Wegelagerer, von mir? Du Blitz - Verhiillterl Unbekannter! Sprich, Was willst du, unbekannter - Gott? -- -"

Auch die himmlischen Frauen konnen wir uns ohne den Mantel nicht denken. Vgl. Verfassers Deutung (im Frysk Jierboek 1937) des Wortes Hexe < ahd. haga- zussa als 'Ziegen - bzw. Wolfsfell tragerin', Das Ziegenfell geht auf die Wolke (vgl. oben), wo die

1) Vgl. Riegler, WuS 4 S. 220 f. unter Span.-portug. cabrasaltante .Irrlicht", 15 Seele rastet, sich gleichsam in ein Ziegenfell h" t, wenn der Wind schweigt; das Wolfsfell aber geht auf den als Wolf gedachten Wind, mit dem die aus Lufthauch (ävE.toç, animus, ande, spiritus) bestehende Seele identisch ist, wenn sie die Wolke verldsst, um mit dem heulenden Sturmeswolf Odin alias Jólnir in dem Wiitenden Heer durch die Luft zu fahren 1) . Hier Naben wir den Ursprung der Verwandlungssage, der Werwolfssage. Die Seele wechselt gleichsam das Fell. Urn einen Fellwechsel handelt es sich selbst- verstándlich auch dann, wenn man glaubte, dass die Hexen sich in Katzen (: Freyjas, der grossen Hexenmutter Katzengespann !), in Hasen, Saalhunde and andere Symbole mehr der Wolke ver Vgl. zur Bed. lat. versipellis `das Fell wechselnd'-wandeln konnten. (: Juppiter se versipellem facit, quando lubet), franz. tourney casaque, e. turn coat, d. Wechselbalg, mnl. wendehoyke. 2) Wie bereits angedeutet, ist die Auf f assung der Wolke als Mantel allen indoeuropdischen Volkern gemeinsam. Der Gott ZEUS fuhrt in erster Linie den Beinamen a iy íoxoS `Ziegenfelltrdger' (vgl. Hakelberend ds.), was auf ihn als Gewittergott geht. Je nach der Metamorphose der Wolke wechselt er Gestalt (versipellis): als Stier raubt er die Europa, als Schwan naht er der Leda. Ahnlich wurde Hera, seine Gemahlin, urspr. in Kuhgestalt verehrt (K. 0. Muller, Prolegomena, Gott. 1825, p. 262) . Auch hier kunnen wir uns den Gott bzw. die Gottin ohne den Mantel nicht denken. Der Mantel ist es, der ihnen Gewalt ober Elemente and Naturerscheinungen verleiht. Die Deutung des Mantels als mit der Wolke identisch

1) Jólnir gehort zu aisl. jol, schwed. Jul ,das Winterfest der Germanen'. Den interessierten Leser verweise ich auf eine bereits fertige, bald erschei- nende diesbezi gliche Arbeit von mir. 2) Eine Variante zu hoyke, auch heucke in wendehoyke ist mnl. scheucke ,Hure', eigentl. ,Zottenfell', im Ablaut zu schwed. dial. skdkja f. ,wollener Mantel' (Rietz) . Die urspr. Bed. begegnet Burmania 662: Keer schoecke (was folgt: as ick weer kom ist m. E. verderbt) ,Man muss den Mantel kehren wie das Wetter geht'. 16 wird vollig gesichert, wenn wir uns daran erinnern, wie Homer die Sache ausdriickt, wenn die Pallas Athene hin and wieder von ihrem Vater dessen Mantel borgt: XtTwv' vbuaa A tóS vEcpEXiy pEtao Horn. Il. V. 736. Wie die Hexen sind die Nymphen, die Tochter des ziegenfell- tragenden Zeus: Koupa t 0 Lkk at)/ ióXo to Od. VI., 105 `die

Verhiillten' 1) , denn gr. vöticpi bedeutet eigenti. `Verhiillung' and gehort (trotz Meringer, Wu S 5 S. 168) bezeichnenderweise zu lat. nabes `Wolke'. Wie die Hexen sind die gr. Wolkenfrauen Seelen, die in jeder hervorragenden Ausserung der Naturkráfte: im Sturm- gebraus, im Blitze, im Lichte der Sonnenstrahlen, in den Ergiissen der Wolken 2) ihre Tátigkeit entfalten, and zwar als Najaden, Oreaden, Dryaden, Hamadryaden, Okeaniden etc. Kehren wir nun nach dieser Abschweifung in die antike Welt zur germanischen zuriick. Dass aus der geisterbergenden Wolke (Ni/iheim) als differenzierte Seele (analog dem Todesgott Hakelberend) sich eine Todesgottin Hel < *Hal ja `Verhullerin' (vgl. Kalypso zu KaXOItTE LV `verhullen) entwickeln konnte, leuchtet ein. Die Hel, die heulende Wolke selbst, die Hexe Kay' (vgl. die Glossierung hags zussa fur `deal, die Schwester des Fenriswol f s d.h. `der heulende Sturm' and der Midgardschlange d.h. `der Blitz' siehe da die grausige aber prachtvolle Szenerie des Gewitters, in dem unsere Vorfahren ein Totenreich aus der Tiefe heraufkommend and mit demselben wieder versinkend wáhnten (Schwartz, Der Ursprung der Mytho- logie) . Vgl. zur Bed.: Hyrrokin reil vargi ok ha f di hoggorm at taumum 3) (Gylfaginning). Da der Todesgott Odin nach seinem blauen Mantel (: hekla bid) neben Grimnir í feldi blám den Beinamen Hakelberend `Mantel- tráger' fiihrt, so berechtigt uns die blaue Farbe der Todesgóttin

1) Vgl. zur Bed. anord. Grjma Name fur eine Zauberin zu grima ,Larve'. 2) Vgl. mhd. wolken-gitsse `wettermachende Hexe'. 3) = H. ritt auf einem Wolf and hatte eine Schlange zum Zaum. 17

(bleb' sem Hel) zu der Annahme, dass sie von ihrem hullenden Wolkengewand (Tarnkabpe), das eine blaue hekla war, neben Hel auch HeklaWolkengewand `Heze' hiess, vgl. mnl. hekel `Hexe', eigenti. `Mantel' zu afries. hezil ds. 1). Diese blaue Hexe die dunkle Gewitterwolke erinnert mit zwingender Gewalt an die Todesgottin and Sturmeswolfin Leto im blauen Gewande: Ar1Tc xuocvóItET(Xoq, die Mutter des Lichtgotts Apollo. V Mit den Symbolen der Wolke sind wir noch nicht fertig. `The ancient Aryan had the same name for cloud and mountain. To him the piles of vapour on the horizon were so like the Alpine ranges, that he had but one word whereby to designate both' (Baring — Gould nach John Fiske, Myths and Myth-makers p. 54) . Vgl. e. cloud `Wolke' C ae. clud `Felsen'. Neben der Vorstellung der geisterbergenden Wolke als Mantel begegnet also auch die der Wolke als Berg bzw. Felsen. Aus dem Gesagten ergibt sich folgender , ,mythologische Syllogismus": die Wolke = der Berg die Wolke = der Mantel also der Mantel = der Berg, vgl. e. cape 'head- land' : cape `head covering' . Die beiden Vorstellungen von der Wolke als Mantel and Berg verschmolzen miteinander in dem Glauben, dags die in der Wolke hausende gemantelte Gottheit sich in ein berggestaltiges Wesen verwandeln kunne. Vritra `der Umhuller', den Indra bekriegt, wird háufig als Berg dargestellt. Der Todesgott Hakelberend wandelt sich in Hakelberg, den alles verhiillenden Wolkenberg, ohne sein friiheres Ich aufzugeben, aber doch so, dass der Ort selbst, wo die

1) Fraw Hi chel heisst die Hexe im Ring 51,13 von Heinrich v. Wittenweiler (Lexer) .

2 18

Toten bei ihm Aufnahme finden, auch betont wird 1). Daher kommt es, dass er der Alte wom Berge oder Fjallgautr `Felsengott' heisst (Mogk). Wie Hakelberend `der Manteltrager' musste die Hekla' die Mantel- trágerin' sich eine Metamorphose gefallen lassen. „Spater vergass man das himmlische Naturbild and bezog die Sage auf die irdischen Urbilder" (Mannhardt, Die Gotterwelt der deutschen and nordischen Volker S. 126) . So entstand der Heklu f jail neben der Hekla auf Island. Der gewaltsame Vulkan ist folglich die auf die Erde herab- gezogene Wolkenfrau, in der wir die Todesgottin Hel die Hexe Kay(' iEoXi1v, erkannt haben, and zugleich die Holle, der blitzdurch- zuckte Gewitterwolkenberg, was sprachlich durch das weibliche Geschlecht zum Ausdruck kommt; daher f alsch: der (!) Hekla. Der Heklu f j all (mons casulae) aber geht auf den Gemahl, ist der irdisch lokalisierte Hakelberg Wolkenberg' (wofür Fischart, Garg. 119b Heckelberg sagt), in dem wir oben den Todesgott Hakelberend `der Manteltrager' erkannt haben 2) . Vgl. zur Bed. d. Hechelberg, den Franciscus Hildesaemius als `manibus, empusis, Folletis atque lemuribus clarus' bezeichnet (Leonh. Frisch, Teutsch. Lat. Wtb. s.v. hexe). Es gibt viele solche Wolkenberge, wo man sich den Todesgott ruhend vorstellte. Des oftern hat eine historische Personlichkeit die Rolle des Gotts ubernommen: ein alter Kaiser schlaf t mit seinem ganzen Heer den Winter liber wie ein Bar im Berge, bis der Friihling naht, gleich Friedrich Barbarossa im Kiffhauser in Thuringen.

1) Ahnlich ist der rom. Orcus sowohl ,der Gott der Unterwelt' (primal-) als ,die Unterwelt (sekundar) . 2) Schon Jacob Grimm hat DM 4 S. 837 die Zusammenhange geahnt: „der Hakelberg kann des wutenden jagers, also teufels aufenthalt sein, ja es ist deutlich die island. Hekla, wofur auch Heklu f fall gesagt wird, ein sammelort der hexen". 19

SCHLUSS Durch die bisherigen Ausfiihrungen vorbereitet, wird der Leser mir hoffentlich folgen kunnen, wenn ich jetzt zur Interpretation der Bldkullasage schreite. Zu dem Gotterpaar die Hekla: der Hekluf fall ist die Bldkulla: der Bldkull (diese Form ist auch belegt, s. unten) ein genaues Seitenstiick. Urspr. im Element identisch sind die Paare in der Entwicklung etwas verschieden, indem dieses mehr zu den Erscheinungen auf dem Meere, jenes mehr zu denen am Himmel in Beziehung steht, wie wir gleich sehen werden. Der Bldkull ist `der Blaue Mann' (vgl. oben anord. kollr `Mann'), der mit Hakelberend alias Grímnir I feldi bldm, dem in dunklen Mantel gehiillten Sturmgott Odin eins ist. „In Languedoc schreibt man dem schwarzen Manne die Sturme zu, der auf der Spitze der Berge stehend Hagel and Unwetter aus seinen gewaltigen Fliigeln herabschi ttet" „Reiner stellt sich die vermenschlichte Auffassung des Winds in einigen anderen Ueberlieferungen dar. Bei má.szigem Winde sagt man in Ditmarschen: „Der grosse Windkerl ist verreist, nun hat der kleine den Sack fliegen lassen" " (nach Mannhardt, Die Gc tter der deutschen and nordischen Volker S. 98) . Wie infolge der Gleichung Wolke = Berg der Hakelberend sich gleichsam in einen Wolkenberg: Hakelberg, Hakelblok wandelt, so ist es dem Bldkull ganz dhnlich ergangen. Wdhrend aber jener seinen Namen d,ndern musste, konnte dieser seinen behalten. Denn Bldkull heisst nicht nur `der Blaue Mann', sondern auch `das Blaue Bergeshaupt', vgl. oben anord. kollr `abgerundeter Gipfel'. Das tertium comparationis zwischen beiden ist `Haupt', vgl. oben anord. kollr `Mann' < anord. kollr `Haupt'. 1) Die Wolke wurde nicht nur als `Bergeshaupt', sondern auch als `Haupt' schlechtweg gedacht, eine uralte Vorstellung. Bekanntlich sprang die Pallas Athena aus dem Haupt des Zeus hervor. Die beiden Vorstellungen

1) Eine schbne Parallele bildet Svaythó f di `Schwarzhaupt' (Gylfaginning) neben isi. hó f d i `Vorgebirge' . 20 verschmolzen in dem Glauben, dass die in der Wolke waltende Gottheit mit dem blauen Haupt sich in ein berggestaltiges Wesen mit einem blauen Haupt verwandeln kunne. Dieses blaue oder schwarze Bergeshaupt, der berggestaltige Damon der dunklen Sturmeswolke, in der die Alten ein Totenreich erblickten, wurde dann wie der Heklu f f all irdisch lokaliseert. Der blauen Bergeshaupter gibt es die Hiille and Fillle, vgl. oben: „In Languedoc schreibt man dem schwarzen Manne die Sturme zu, der auf der Spitze der Berge stehend Hagel and Unwetter aus seinen gewaltigen Flugeln herabschiittet." Hier kann ich nicht umhin, out f olgende Stelle der Sigurdsage hinzuweisen: „Aus schwerem Unwetter, das der Flotte den Untergang droht, rettet ihn Odin, der als Hnikar auf einem Felsen steht, um Aufnahme bittet and dann den Sturm stilt." Einen bestimmten Berg kunnen wir nicht angeben, es sei denn der Heklu f f all, dem der Bidkuil gleichgesetzt werden konnte, was ubrigens nicht verwunderlich ist, da j a beide mythisch identisch sind. Dies leuchtet ohne weiteres ein, wenn man folgenden aus der Feder des Bischofs Thorsten Rudeen stammenden Vers liest: „Tu mehr an ondskan sielf och all thess haar f órmátne, Then Bielf va Blákull har medh vd.mia f ran sig s pyd t" 1) wo selbstverstandlich von dem /euerspeienden Vulkan Hekla auf Island die Rede ist, vgl. oben spydt `gespieen'. 2) Dass der Blákull, wo auch immer er gelegen haben mag, als `Orcus' galt, ersieht man deutlich aus einem Gedicht von Bellman (Poetiska arbeten 1772, p. 163) : „Alt mitt bekymmer Til blákulls rymmer" 3) . Vgl. e. Begone to John Hacklebirnie's house (Maurer, a.a.O.). 1) P. Hanselli, Samlade vitterhetsarbeten af sv. fórfattare VIII S. 205: O f ver then o f órskdmde pasquillanten. 2) Das angefuhrte Gedicht wurde nach Sahlgren urn 1690 herurn geschrieben. Mit Rucksicht auf den Ausbruch der Hekla im Jahre 1693 ware eine genaue Feststellung des Jahres ausserst interessant. 8) All mein Kummer fahrt zur Mlle. 21

Warend der Bldkull `der Blaue Mann' ist, bedeutet die Bldkulla, wie bereits angedeutet, `die Blaue Jungfrau' bzw. `die Blaue Hexe', vgl. oben anord. kolla, schwed. kulla `Fran, Mddchen': nl. kol 'Hexe'. „In Baiern glaubt man, dass der Wind ein Weib habe, die Windin -- -- Der dem groszeren Sturm vorauffahrende Wirbelwind heisst bereits bei den "testen althochdeutschen Dichtern im neunten Jahrhundert Windispr4t, Windsbraut (d.h. des Windes Gemahlin) " (Mannhardt, a. a. O. S. 98) . Kilian 693 bemerkt, dass der Wirbelwind varende wijf 'fahrendes Weib' heisse, was schon zu dem Glauben passt, dass eine Hexe im Wirbelwind sitze and den Luftzug verursache. Wie der Bldkull `der Blaue Mann' musste die Bldkulla `die Blaue Jungfrau', eigenti. `die mit dem blauen Haupt' 1) (vgl. zur Bed. Medusenhaupt, westfries. tongerkoppen and d. Grummelkop) sich die Metamorphose in ein blaues Bergeshaupt gefallen lassen. Zu ihrem irdischen Sitz wdhlte sie u. a. den an einer den Seeleuten verhángnis-- vollen Stelle zwischen Smáland and Oland gelegenen Felsen, der heutzutage (Bid) Jung/ru'z heisst. Der Fels ist mythisch ausgedriickt die berggestaltige Dámonin der dunklen Sturmeswolke selbst, die Todesgottin Rein and ihr Reich (die Holle) zugleich. Dieser Ansicht ist seltsamerweise sogar Sahlgren, a.a.O. S. 136: „Die Insel mit ihrem nebelumhullten Haupt wurde sicherlich als die Meerfrau selbst (,,sjördn sjály") aufgefasst." Dafiir liefert sowohl das weibliche Geschlecht als der Noaname Blá J ungf run `die Blaue Jungfrau' den schlagenden Beweis. In gleicher Weise hat ihr alter ego die Hekla 'die Hexe' dem gewaltsamen Vulkan auf Island den Namen gegeben. Der Umstand aber, dass die Bldkulla sowohl die Todesgottin als den Meerfelsen, wo sie inren Sitz hatte, bezeichnet: „Auf der

1) In den mit -kulla zusammengesetzten Pflanzennamen wie z.B. Grónkulla ,habenaria viridis', ist die urspr. Bed. ,Kopf, Haupt' noch deutlich bewatert, vgl. mnd. kol (le) m. „kop van planten, bles" (Franck-van Wijk) . Damit habe ich nicht gesagt, dass die Deutung ,die Grune Jungfrau' bzw. ,die Jungfrau im Griinen' falsch wire. 22

Jung/rau hauste nach Ansicht der Seeleute die Herrin der Winde" (N o B 1915 S. 158), hatte leicht zur Folge, dass Bldkulla als flektierte Form von Bldkull 'Mauer Berg' aufgefasst warde (bzw. wird, s. Sahlgren) and infolgedessen im Laufe der Jahrhunderte der Zusammenhang zwischen dem tabuierten Namen Bldkulla and dem Noanamen Bld Jung/run bzw. schlechtweg Jung/run verloren ging. Daher kommt es, dass der Sekretá,r des Kánigs Sigismund von Polen Joh. Vastovius in seiner Vitis aquilonia (1623) schreiben konnte: „Et ne Gothico Oceano saus deesset Neptunus, ignoti normnis virgini de Blakulla ventorum ac mans imperium concessit antiquitas." DR ERIK BERGKVIST.

akintieu ety, 9446.eitt .*11.7iCAG

It is net myn bidoeling yn dit artikel alle fersen fen Gysbert Japicx to undersiikj en: dat is in underwirp for in aparte studzj e, dy't buten it kader fen it Jierboek falt. ik wol allinnich inkele fen de greatere gedichten bisprekke, en neigean, hwet wy hjiryn werom fyne kinne fen it dld-germaenske aksint f ers. Dêrby scil ik my halde oan diel I en II fen Gysberts Rymlerye, wylst ik it tredde diel (op in inkel stikje nei) buten biskóging lit. Oer it „swiere fers" fen de Psalmen yn dat diel kin men yn ditselde Jierboek in stddzje fen Dr. Stuiveling lêze. Men scoe eins by de biha nneling fen de rhythmyk alle bispritsen fersen skandearje moatte. Dat is yn dit bistek fensels net to dwaen, en ik scil den ek folstean moatte mei it oantsjutten fen in pear rigels of coupletten fen elk fers. Dr. Kalma stie for deselde swierichheid by de biha.nneling fen Gysberts rhythmyk yn syn dissertaesje 1) . Mar by hat yn dit fortreflike wirk dat haedstik dochs wol tige koart

1) D. Kalma, Gysbert Japiks, Dokkum, 1938.

23 makke (bls. 172-177): mei dizze pear blêdsiden is oan dit wiid- weidige underwirp gjin rjucht dien; Kalma hat boppedat forskate rigels unsuver oanjown (ik kom dêr dalik op werom) , wylst by it aksintfers glêd oer 'e holle sjoen hat. Fen de Friessche Tjerne hat Kalma de bigjinrigels skandearre (bis. 174) . Hy jowt dit oan as „Alexandrijnen" (6 kear in iambe : -- ), hwerby de haedklam wikselt. Dizze oantsjutting kin net foldwaen; in rigel lyk as de earste rint dalik al fêst:

! ! — !_ — Ick winsck Lan-Here lok, mey uwz nije Lhn-Frou. Allerearst mei dêr On thesis (. , „bijtoon") op Lán stean; ek net op nij-, wylst de dêrop folgjende e in thesis habbe moat, in gjin arsis (—, „hoofdtoon") . En yn Lán-Frou hat Lein de klam, en net Frou, lyk als Kalma oanjowt. As men skriuwt:

Ick winsck Lán-Here lok, mey uwz nije Lán-Frou, fait de haedklam, oanjown troch aksinten, op deselde wirden as by Kalma, mar dizze oantsjutting, howol ek noch mar gebreklik, sa as elke skriftlike oantsjutting fen klanken, is dochs suverder. By it skandearjen scil fierder de net brat wirde, mar it aksint I, en scil ik soms underschied meitsje twisken in swierdere en in lichtere klam; de swierdere wirdt oanjown mei twa aksinten (II), de lichtere mei ien ('). Men kin de earste rigels fen de Friesche Terne den sa oantsjutte:

,-- l II l ll l `- Il— Il 1. Ick winsck Lán-Here lock, mey uwz nije Lán-Frou,

^- // / // // v / /1 Dat lj eaf de jiemme bij n, in nimmer naet bejou. // / `- / // // .^ ^ / I/ — Lock moat y habbe Tzjerl, Lán-Frou in Y to gearre

^.- // `- // / / // v // --- Trog yerdsche' in yv'ge seyne, al fen uwz ljeave HERE. 24 l Il l /1 5. Da 'k ijnne Koackne koam, ho ! dear wier socken rid II 11 l v 11 I 11 Fen Feynten, Famnen, Bern: 'k tocht dit reyts ick ijn 't lid, 11 II `- l I lI -- II Az 't Wijv de Wirttel die, dit schoe my eack wol f lij e, 11 v I II `- I II l /I l Tj ochtme doz de' Hijmmel ijn ? Frjuenen lit my mey lij e. // // // // / / / Ick siet mey oon, ick yet in tijgge ruwe swiet lij v. lI 11 I 11 l Il 10. 0 wijlde Sadie! hie 'k de Buwck mey fen mijn Wijv, // // / // / // Fen Beauwe, Bints in Royts, fen uwz heal-wuwgsen jonge, II `. l 11 ^.- Ick proppese so fol az Lille-Piepkers Bonge. 1)

Soms hat men in echte „Alexandrijn ", as rigel 2 (sjuch hjiroer Kalma bls. 174 !), mar meastal is it rhythme tige wikselj end, en is der gjin fêst „metrum". Sa hat bgl. de earste helte fen rigel 1

yn haedsaek omheach-geand rhythme ( v / ), de twadde del-geand

( / v ); yn rigel 3 stiet Lock mei swiere klam foarop, e.s.f. Hwet is nou de regelmaet yn dizze fersen? In fêste iambe ( . / ) of trochee (/ J kin men der net ut helj e. It sprekt fensels dat de ien in oare opfetting oer it lêzen der fen habbe kin as de oar, mar yn elk gefal scille yn de Friesche Tjerneerne altyd yn elke rigel fjouwerouwer wirden f oun wirde kinne, dy de haedklam ha; yn elke heale rigel twa. Soms ha dizze wirden alliteraesje, bgl. rigel 1: Lan - lock - Lan; 3. Lock - Lan; 4. yerdsche - yv'ge; 5. Koackne - koam; 6. Feynten - Famnen; 7. Wijv - Wirttel; e.s.f. Hjir habbe wy by Gysbert Japicx de resten fen tilde folkskinst, de reminiscentie oan it dld-germaenske aksint f e; s. Dit fers hie yn elke rigel 4 wirden mei swiere klam, dy oorspronkelik alliteraesje hienen. Bizonderheden oer dit aksintfers kin men o.m. fine yn it

1) Gysbert Japicx wirken, Boalsert 1936, Bls. 5.

boekje fen Prof. Dr. Overdiep: Beknopte Nederl. Versleer 1) ; ik helje dênit it folgjende oan: (§ 3) „We noemen verzen van vier heffingen, waar telkens twée heffingen tot een hoogere eenheid zijn gepaard, dipodische verzen. De dipodische versbouw is gekenmerkt door een regelmatige afwisseling in de kracht der heffingen. Tusschen de 4 heffingen van deze verzen komen dalingen voor van allerlei omvang: éen, twee, drie of méer lettergrepen; ook kan de dalingslettergreep ontbreken: twee heffingen volgen dan onmiddellijk op elkaar. In deze poëzie worden dus niet versvoeten van een bepaald getal lettergrepen onder-

scheiden 2) . De dichter is alleen „gebonden" aan het getal van vier heffingen". En fierder: „De Middelnederlandsche poëzie is grootendeels in de vorm van het vers van vier heffingen geschreven. Maar bovendien: het leeft thans nog voort in de volkspoëzie, zoowel als in de litteraire kunst." Dit is fen tapassing op de Friesche Tjerne; en it is gjin wonder, dit folkseigene yn de kinst fen Gysbert to finen, foaral yn in stik as dit. Yn de bertsang fen T jerne en Yntske kin men ek de „fjouwerslach" heare. Fen dizze coupletten hat it twadde diel in oar rhythme as it earste, hwet yn forbán stiet mei it feit, dat dizze fersen op muzyk makke binne, mar de fjouwerslach bliuwt. As foarbyld f olgj e hjir in pear rigels fen it twadde couplet:

_.- / — // // Ick bin for-eald op dy op dy,

v // `- //`- // 1/ Mijn huynigh-swiete Tuytelke, leauw' my, // // / // 1/ — 't Libben, in mijn stearren, Stiet oon dyn be-jearren,

^-- // -.- Forlitste my, dy ká.dde Dead ick ly.

1) Tjeenk Willink, Zwolle, 2e druk, 1933. 2) Sa as yn it klassyke f ers : iambe, trochae, e. s. f . 26

In klassyker foarm hat de TO-HaeCKE, dy bestiet it trochaeën: / — / — /`.- I / v Swiet, ja swiet iz't, oere I miete, / — / — 't Boaskien fore jonge Lie. Dochs binne der hjir yn elke rigel ek wer fjouwer aksinten, krekt as yn Si olle Kreamer in Tetke: / ,_. / `.. / • / Joutme'oer-al de Kreamers ney, / — / ...... / — / Datse 16y lizze' one wey, / v / — / v I — Om te schoaschjen ijnne Sinne, / ..^ / ^ / ^ / ..^ Asse fjouwer huwzen rinne / ^.- / `- / ,-- / Mey in Barge-hock f orby ? / v / — / — / So is 't wier, ijn 't eerst, oon my. As yn it Liet fen Sjolle de twa heale rigels by inoar nommen wirde, hat men in dudlike fjouwerslach: II — l— II `-- I — ll — Il 1. Tiete siet allinne„ Oon dy griene Wey, // — / — // — / — // `_- /1 Schoaschjen ijn dy Sinne, , Op in Simmer Dey. // v / — // — // — // — / 2. Tiete kaerde de'Holle„ Fol fen gritte smert', ll — 11 v l— l — 11 ,.- /l Kref t ! hy lie so f olle, , Om sijn Róyts ijn 't hert. ll — l v lI v l`-- II — ll 3. Róytske, lj eave herte„ Yn Sint Lamerts Merck' II ,-- l ^ ll v ll — l— II Sietstu op mijn schertte„ Huyning-swiete wirck! Der moat sein wirde, dat hjir greate regelmaet is, en men ek in klassyke foarm, t.w. trochae ën lêze kin, hwerby nei it lêste 27 wird fen 'e rigel (Wey, Dey, e.s.f.) in rêst it plak fen in thesis ynnimt: I — / / / / Tiete I siet al linne, , Oon dy griene Wey, / / / / Schoaschjen ijn dy Sinne, , Op in Simmer Dey. Nou is de forbining fen 4 aksinten mei „regelmatige daling" ek yn it Nederlanse aksintfers gjin zetsondering; fgl. Prof. Overdiep t.a.p. 5: „Voorbeelden uit de kunstpoëzie; de differentiatie der heffingen gaat hier gepaard met regelmaat van de eenlettergrepige daling (trochaeische voetvorm)." As foarbylden f olgj e dan Vondels „Kindest yck" en „Batava Tempe, 't Voorhout" fen Huygens:

't Sonnen-rad begint te stooten \ I I \ Tegens Noorder kreeften heck, etc. Twisken inkele fersen fen dit lêste en de foarsang fen Reamer in Sape bestiet in sterke oerienkomst 1) , ek hwet it rhythme oanbilanget: / / / Wol-komm' freugde fenne WrAd,

I ..- \ ^.- I ^-- Haed-lj eacht oerre Stierren, / / / Griente, Kruwd in Blomme-nd, / / ^-- Mietter fen uwz jieren. Faek binne der rigels oan to wizen, hwêr't de „daling" ontbrekt, en de aksinten nêst inoar lizze, bygelyks:

1) Sj . : Haantjes, Gysbert Japicx, bls. 111 en 176. 28 / — / ,..- / / ._.- r. 18: Uwle-fijnne, Yz-teyer, / / / v / 2. 34: Rint, f lj ugt, lj eapt in donset. De foarsang hat dus de fjouwerslachouwerslach mei yn haedsaek trochaeyske foarm. Oan dizze 13 coupletten giet in fêrs fen 6 rigels foaróf, dat ek de fjouwerslachouwerslach hat, mar mei in iambyske foarm: .- / / — \ / Yer' moarn sjongt Reamer lanze wey,

^ / — \ ._. / — Yn 't op-gean fenne Sinne.

^ / • nn / ^ \ ._, / Broar Sape tróyt him of ter ney,

^ / ^.. / __^ / v Dy wol to Lán uwt rinne...... , / ..... / "...... , \ ...... , / Mar Reamer tjuwgt, dat by dear mey I — / — / Nin rest nog' free sil winne. De even rigels fen dit en it boppe citearde habbe net 4 aksinten, mar 3, mei in rêst oan it ein. Ik helje Prof. Overdiep wer oan: § 6. „Van oudsher vinden we in het Nederlandsche lied een afwijking van het systeem der vier heffingen. Er kunnen twee regels worden verbonden tot een geheel (door den syntactischen inhoud), waarvan de eerste vier heffingen telt, de tweede d r i e. De vierde heffing van den eersten regel valt meestal op een in den zin zwakbeklemde lettergreep. Omdat aan 't einde van den tweeden regel een pauze pleegt te vallen, blijft de metrische gelijkheid der versregels gehand- haafd. De pauze geldt als vierde heffing." It petear fen Reamer in Sape hat wer langere rigels, mear „dalingen" nêst inoar, fjouwerouwer haedaksinten; bgl. fs. 116 e. f . : / / / / Maet ick gong mey, al wier 't oer tuwzen mij lle. / / / / Aef, woene y 't Schijp, de See wol ick oer sijlle, 29 I I I I Ney de' oore ig WrAd, uwz eyn Lá,n bin ick sed. I I I l 't Hert wirt my ka d, in ijn mijn borst f orklomme . I I I I Mijn negen wiet, ijn trienen mot ick swomme. Fen de greatere gedichten wol ik nou noch in pear bisprekke. Allerearst de Muwze-Booste. Dit hat de fjouwerslach mei yn haedsaek trochaeyske foarm; hjir en dêr binne der ófwikingen, — mar altyd 4 aksinten. Itselde rhythme habbe Nyschierige folie in Haytse-Yem:

^ / / Hertse Boerr'-ljue komme boeyte, / / / / Gabbe, Gerben, Tj alle, in Royts. en T j esck-Moays See-xngste: I — / — / v / ,_.- Wif woe, mey in dolle Holle, / / / / — To de Wra,d uwt hólle-bólle. Egge, Wyneringh in Goadsfrjuenyjuen hat it Aide fers mei iambyske foarm, howol de iambyske miette tige faek fordwynt. Sa begj int rigel 7 (nûmering fen de nije utj ef te) mei it aksint foarop:

Wynering, ho ! doz gnepper gled? 't Is Snjuen, ick tinck y gean' ney Sted. Der binne mear soartgelike fersen, nêst rigels mei regelmatige iamben; bgl.: / 200. Naerne' ist folmecke, Tsjerl, dat 's wier. / — / — / — / Want hiene wy 't ney winsche hier, 30 — / _ / / v / ` - Wy schoene min ney 't yvig trachtje, / - / v \ / — Ja God, in 't Hij mmel-rij ck klien achtje. Kalma hat ek inkele rigels fen Egge, e.s.f. skandearre, mar troch- dat by fêsthálden hat oan de iambe, lizze de aksinten wit ho faek forkeard (t.a.p. bls. 175) ; bgl. fs. 257 (Kalma numert 240) : `_. / — / _ _ \ `_, / Dy fier de bitterste' iz boppe' al,

- _ / \ /-- — ^ ! ^.. _ en net: iz boppe' al. Fs. 258: Dy bliximje, en net: Dy bliximje. / \ — / Fs. 259: Omtsjeande Slot ..., net: Omtsjeande Slot. / •— / / / Fs. 261: Dearme God, ijn sijn Wircken, kin, yn pleats fen:

,...... , , '...... , Dearme God, ijn . . . ! As lêste wol ik noch wize op ien stikje ut it tredde diel fen 'e Rymlerye, de ynlieding fen de „Friesche Herder": — I ._. I — / — / `. De f rj uenschip recket oon 't f orkádj en, ..^ / ^ / ^ / ._. / ^ Oon 't kluynjen, klomjen, oon 't f orádj en, ^ / ^ / ^ / ^ / ^ Wenneerse naet wirt onderhAden. `.- / — / — / — / It det my seer, in 't iz my tjoe, / — ....., / — / v / Frjuene', az ick jo i lang naet sjoe, / — / / / Doz det mijn Dicht dat ick dwaen schoe. Men sj ucht : it bigjint mei iamben, mar it durret net lang, of de iambyske miette is forbritsen, en it blykt dat it aksintfers ek hjir wer de grounslach is.

Grins. W. L. BRANDSMA. 31 ,Yardwil via to. YAWicutd

In the Frysk Jierboek, 1937, p. 33, I pointed out that a letter from Hemmema to Franciscus Junius is preserved among a collection of papers (Lambeth MS. 783), which belonged to Jan van Vliet, and which are mainly philological notes and transcripts of texts in the hands of himself and his friend Junius. Since this letter sheds a great deal of light on the vexed questions of the date and circumstances of Junius' visit to Friesland, and on other matters concerning Junius' Frisian studies, I here print it in full. The letter is written on a single sheet (11" x 16"), which is now folded double to form ff. 281-2 of the MS. On one half of one side of the sheet the address is written as follows:

Aen mijn Heere. Mijn Heer Franciscus Junius, wonende aen het Voerhout in S' Grauenhage

The letter is written entirely on the other half of the same side, the other side being blank. The postscript is written in the left- hand margin, beside the letter, the lines running up and down the sheet. The text of the letter and postscript is as follows:

Mijn H[ee]re Dat ick volgens belofte UEdt dit boek niet eerder heb toe- gezonden, is veroorsaekt, dat ick heb gewacht na seker persoen die van huijs geweest is door wiens directie ick hoepte te bekomen den tij tel van het seluen het is mi so dat ick dit mijn hiernef f ens bijgaende boek heb laten doerbladen tegens een ander het welke gans compleet waer ende het selue bevonden met het ander te accorderen, behaluen dat in het mijne veel geschreuen is doer 32 mijn ouergrootvader de welke hier te lande is Grietman geweest 1), sijnde het gene geschreuen effen de substantie van het gene gedruckt is geweest, en verloren, het sij doer slofficheiticheit of t olderdom des hoeks. sulx dat ick bij verscheijden liefhebbers van anti- quiteiten en olde boeken, seker genoech vernomen, dat dit boek geen ander tijtul heeft als t'gene in den aenvanck staet, achter het kruissien 2) . de selue verklaerden mij mede dat Ubbo Emmius in sijn historien vermelt van dit olt fries Landtrioechts boek tot Ceulen gedruckt is 3) UE sal hiernef f ens vinden een olde brief waer af ick geerne een Nederlantse Copie sou hebben van UE in dien de tijt sulx kan toe laten. UE dan dit meergemelt boeck doergesien hebbende gelieve mij t'selue wederom te behandigen ondertusschen sal sijn en altijt verbliven

Mijn Heer UEdts seer willigen

•dienaer Leuwarden den 24en April D Hemmema 1657. •

1) Hemmema had two great-grandfathers who are known to have functioned as Grietman: Hette van Hemmema, the second holder of Hemmema- leen, who died Nov. 12th, 1572, was Grietman of Menaldumadeel, 1531; and Johan Saeckma was Grietman of Dantumadeel, 1536. Hemmema's other two great-grandfathers were Sierck van Bootsma, who is not known to have been a Grietman, and the elder Lucas Jarges, of whom nothing certain is known except the bare fact that he existed (see Stamboek van den Frieschen Adel, II, p. 48) . 2) The ancient edition of the Laws has no title-page. The kruissien („little cross") referred to by Hemmema was, no doubt, a mark by which he drew Junius' attention to some sentencé which he regarded as containing the title of the work. 3) The passage referred to is on p. 175 of Emmius' Rerum Frisicarum Historia (Leyden, 1616) . 33

Den raetsheer Theodorus Sakema 1) heb ick aengaende UE stuidie gesproken indien UE hem self eens schrieft om noch andere olde boeken daer toe dienstich sal na ick kan mercken UE geerne van alles Leenen, also sijn Edt segt UE gekent to hebben als de selve hier in f rieslant waer The writer of this letter is, without doubt, Doecke van Hemmema (1603-98), a member of the famous Frisian family of Hemmema. He appears in the seventh generation of that family in the Stamboek van den Frieschen Adel 2), and it is there stated that, of his ten children, four, whose births occured in and between the years 1646 and 1656, were born in Leeuwarden. Hence it is evident that he resided in Leeuwarden at that time, and this agrees with the evidence of the letter. The date of Junius' Frisian visit is not settled by the letter, though it makes it certain that he had been there at least once before 1657. Junius may have visited Friesland more than once. His acquaintanceship with the Hemmema family may well date from the time of his journeys in Holland with the Earl of Oxford (1644-6), whose mother, Bauck van Hemmema, was a sister of Doecke van Hemmema 3) . It does not follow that his studies with Japicx also took place at that time 4) . The letter also shows that

1) Concerning Sakema see Van der Aa, Biogr. Wb., s.v. Theodorus Saeckma. His commentary on the statutes of Friesland, there stated to be extant in MS., was acquired by the Provinciale Bibliotheek, Leeuwarden, in1910. 2) See also Van der Aa, Biogr. Wb., and Vrije Fries, XXVIII, p. 485. 3) Siebs, Westfriesische Studien, p. 59, surmises that Junius, on his first visit to Friesland, may have been accompanying the Earl on a visit to his relatives, the Hemmemas. Siebs was alive to the possibility of Junius' having visited Friesland more than once: see his explanation (l.c., p. 58) of Graevius' statement that Junius spent two years in Friesland. 4) Junius alludes directly to his studies under the direction of Japicx in some notes preserved in the Lambeth MS. (ff. 242, 244, 245) on the Spreeck- woorden of 1641. He quotes Japicx' opinion on various points, alluding to him as Gisbertum Johannis, virum optimum ac meum in hisce antiquitatibus Frisicis praece ptorem (f. 242r) and as Gisbertus nosier (frequently) .

3 34 Junius, despite Gabbema's statement that he used an assumed name in Friesland 1), was well known to some Frisians under his own name. He may, however, on some occasion have used an assumed name in Friesland. Hemmema evidently respected Junius as a scholar, for he asked him for a translation of an old document 2) . It also appears from the letter that in 1657 Junius was beginning to take a serious interest in the Frisian laws, and was anxious to see a copy of the old edition. Siebs has shown 3) that Junius' early notes on his own copy of the Laws were written before 1659, and it is accordingly evident that he acquired a copy for himself soon after he borrowed that of Hemmema in 1657. Junius lent his own copy to Jan van Vliet from September 4th, 1659 to February 5th, 1660 4), but, in the latter year, Van Vliet also acquired a copy for himself. It was given to him by the exiled English cleric, Thomas Browne 5),

1) See Haantjes, Gysbert Japicx, p. 243. 2) This document may well have been the Frisian charter, of which a copy in Junius' hand is preserved in the Lambeth MS. (see Frysk Jierboek, l.c.), in proximity to the Hemmema letter, being f. 274. 3) l.c., p. 60. 4) According to a note written in the book in Van Vliet's hand. The copy of the Laws in question is now preserved in the Bodleian Library as MS. Junius 109. 5) This copy of the Laws is preserved in the Bodleian Library as MS. Marshall 60. Concerning Browne see Dict. of Nat. Biog., III, p. 64. There do not seem to be any real grounds for Siebs' supposition (l.c., p. 12) that Browne was influenced by Junius in presenting the book to Van Vliet. Van Vliet appears to have had acquaintances among the exiled English: we know that he fell into theological argument with George Morley. It is remarkable that this copy of an extremely rare Frisian book, like the Lincoln collection of even rarer ones (see De Holder, IV, p. 202), owes its preservation to an English cleric. It is evident that Van Vliet acquired the book early in 1660, before he returned Junius' copy, for he has repeated in his own copy both the notes which he had himself written on Junius' copy, and Junius' own notes, The same hand '(Van Vliet's) unquestionably writes many notes (including 35 according to a note written in it by Van Vliet himself. This copy came into the possession of Junius after the death of Van Vliet, and he gave it to Thomas Marshall, hence its present Bodleian shelf-mark. The letter shows that the old edition of the laws was already in the seventeenth century a rare book, and Van Vliet and Junius were fortunate to secure copies of it. Neither of these copies is the one which Junius borrowed from Hemmema, for they are both complete (except that Junius 109 lacks the preliminary remarks and table of contents), and neither contains the insertions of Hemmema's great-grandfather 1). DR A. CAMPBELL.

the famous note on Bordeus) in duplicate, once on each copy. H.S.E. Bos- van der Heide's attribution of a number of these notes to Gabbema (see Het Rudol f sboek, pp. 17 and 145 ff.) is incorrect. It may be noted that Van Vliet sometimes expands his notes in his own copy, and the Bordeus note reads there as follows: Rudol f us I. sub Hensico IV . Imp. f actus ao. 1077. alter vero ao. 1273. sed neuter in Francia aut Burdigalae f uisse narratur. quare ego potius per borders fines scil. Frisiorum, intelligo. Accordingly Junius' comment on the original short form of the note ( sus picabatur ergo Vlitius noster per borders intelligi Fines vel Limites, Frisiorum scilicet.) was fully justified. 1) With reference to the list of existing copies of the early edition of the Laws given by Bos-van der Heide (l.c., p. 4), it may be noted that there is also a copy in the British Museum, its shelf-mark being AI 48951. This copy, which was owned by Meermann, and passed later into the Heber collection, is complete and clean. The blank spaces left for initial letters have not been filled in, but the capital letters of the last four printed pages are ornamented with red. The only MS. note on the book is a brief one of the fifteenth century on the last page: it is dated 1482, and hence shows that the book must have been printed in or before that year. 36

opineitkingen, kitike kianktioteetn, In tael bistiet tit klanken, dy't by sprekker en hearder, as hja elkoarren forstean, eat oproppe of utering jowe oan hwat oproppen is. Gjin wander dat dy klanken al faken underwirp west ha fan de taelsttídzj e. Yn it foarige bistudearre men foaral de klanken fan de tael los fan dy hwer't hja tsjinoer stiene en ek los fan it doel dat hj a yn'e tael hiene. Dy wittenskip neamt men de phonetyk. Hja bistudearret yn haedsaek de laden fan in tael yn hjar variaesjes, sunder acht to slaen op it brakme dat de taelsprekkers meitsje fan de anderskiedende egenskippen fan in lad. Yn de lêste jierren is neist dizze phonetyske wittenskip in nije biskóging fan de taelklanken opkommen, dy't de phonology neamd wirdt en dy't ta studzje-objekt hat it phoneem en hwet dêrmei gearhinget. Hwet in phoneem nou krekt is, kin min omskreaun wirde; de definitys dy't de phonologen jowe wirde fen oaren wer kriti- seard en forsmiten. Hwa't nij sgj irrich is nei inkelde omskriuwingen en in krityk dêrop, kin neilêze hwat b.g. Reichling deroer seit yn syn wirk „Het Woord" ss. 180 en f olgj ende of Van Wijk yn de Nieuwe Taalgids 30. Mar wol men der oer prate, dan moat men dochs witte hweroer it giet. It bêste is dit oan inkelde foarbylden dtídlik to meitsjen. De phonetici ha allang antditsen dat de foarming en it lad fan in klank, siz k, 6f hinget fan f olgj ende klanken, en dat hwannear men b.g. yn it Frysk seit kast en kin, men de earste klank fan dizze twa wirden op forskillende wize foarmet. By kast wirdt de loft efter yn 'e male troch de tonge ófsletten, by kin bart dit mear nei foaren. Dochs hearre wy yn dizze twa wirden deselde k, om't it forskeel twisken dizze k's yn it Frysk net ta As tael-westen sprekt. It wirdt net brat by de bou fan de tael. Foar Is is yn it lad k hwat de óf sluting oangiet, net fan bilang oft dit bart tsjin it hirde of sêf te f orwulf t, mar troch de rêch fan de tonge. Yn oare talen kin dit oars wêze. Sa is der yn it Frysk forskil twisken de t en d: wy ha wirden dy't allinne troch wikseling fan dizze konsonanten fan inoar 37 underskieden wirde: sjitte en sjidde. Yen fan de skriuwers oer de phonology dielt its mei, dat yn de Ainu-tael dat underskie net bistiet, men kin der sizze „kotan" of „kodan" en dizze twa spraken" wirde as ien en itselde wird field. Yn de Siídamerkaenske Indianentael hat men wer gjin forskeel twisken n en d. Mar wy hoeve safier net fan hus to gean. Forskate Nederlanners meitsje gjin underskie twisken de o's fan hok en dam en sizze, sa as Reichling opmerkt bóbbel en bóbbel. Der binne dan ek Nederlanske phonologen dy't dizze twa o's ien phoneem neame. It heldere of doffe bylud det dizze o's underskiedt hat yn it Nederla nske phoneem o gjin wezentlike wearde; it bistiet yn it phoneem net. Yn it Frysk is it lykwols oars: der wirdt dit forskil wol brat: bólt* en baltste binne twa wirden dy't troch dit bylud u tien ha,lden wirde. Yette inkelde foarbylden. Yn it Frysk wirdt de w oan it bigjin fan in wird b.g. wyn spritsen mei de lippe tsjin de boppetosken en yn dwaen mei beide lippen. Howol der dos forskil yn foarming is, sa as de phonetyk us leard hat, en mei rjucht, wirdt dit forskeel net brukt yn de taelbou: der binne gjin wirden dy't allinne troch dizze w's underskieden wirde, sadat wy hjir wol twa forskillende klanken hawwe, mar om't it forskeel net sprekt ta is tael-westen en net brat wirdt, ha wy hjir ien phoneem. Nimme wy nou de wirden bak en bek dan hearre wy dat dy twa allinne forskille yn de a en e; wy ha hjir mei twa phonemen to dwaen. Sa ek binne de p en de b twa phonemen: hja underskiede b.g. pak en bak. It wichtichste markteken fan in phoneem is, sa nimme alteast de measte phonologen it oan, dat it brukt wirdt as taelunderskiedings- middel, sa as wy dit hjir boppe dien ha. As in klank dos tsjinnet ta underskieding fan wirden, is it in phoneem. Binne der gjin twa wirden hwer yn it underskie twisken de undersochte klanken ut blykt, en wirdt it wird net unf orsteanber troch de wikseling fan de undersochte luden, dan f oarmj e hj a variaesj es fan ien phoneem. Nou moat men net miene dat de phonetyk fierder ófdien hat yn de taelkinde. De phonetyk scil de phonemen, dy't ommers ek 38 laden binne, andersykj e en biskriuwe moatte en de egenskippen dy't taelwearde ha, oanwize moatte. Ek yn de histoaryske studzj e fan de klanken kin de phonetyk neist de phonology net mist wirde, om't phonetyske omstannichheden faken de klanken foroare ha en klankegenskippen dy't yn in bipaelde periode fan de tael net ta us taelsin sprekke, letter dat wol dwaen kinne. Ik leau dat it wichtichste fan de phonology leit yn de yngeande skóging oer de lidsystemen fan in tael, oer it plak dat it lad yn it systeem ynnimt, oer de klankforbiningen en yn de f orliking fan de systemen fan forskillende talen. Dêrom like it my winsklik ta in bigjin to meitsjen mei de studzj e fan it Fryske systeem om troch diskusje en krityk yn inkelde jierren to kommen ta in f olsleine phonologyske biskriuwing fan it Frysk. Nei myn bitinken scil dit liede ta it better forstean fan histoaryske klankforoaringen dy't its nou yette frjemd foarkomme. By it fêststellen fan it Fryske systeem ha wy daedlik mei in pear swierrichheden to striden. Alderearst dizze: de fryske standerd- tael is yette yn it antstean. It bigryp standerd-frysk is noch lang sa fêst net as dat fan it standerd-Nederlansk. It scoe dan ek wis better wêze, hwannear't earst de systemen fan de haeddialekten biskreaun waerden, mar om't ik dy net goedernóch machtich bin, wol ik dat oan in oar oerlitte; en it is ek al wer sa, dat men hwat de klanken oangiet, dochs it standerd-frysk wol mei in frij greate suverens oanjaen kin. Oer in inkeld wird is der meskien forskeel oft it wol krekt heart ta de kommende standerd, mar dat is dochs fan minder bitsjutting. In twadde moeilikheit sit him yn it feit dat de Fryske vokalen en konsonanten noch al yn biweging binne under ynfloed fan yn it Frysk sels wirkjende krêf ten en meskien under Nederlá nske wirking, mar ek dat mei us net weromhá lde to bisykjen hwat wy nedich achtsje.

a. De vokael-phonemen. It Frysk underskiedt koarte en lange vokael-phonemen mei 39 in tige klear forskeel yn lingte: bakster - bakkster, hel - heel, bekken - béken. De koarte vokael wirdt meast folge troch in konsonant dy't sunder fornimbere oergangsklank foart efter de vokael komt, dy't dos koart ófsnien wirdt en dy't dan ek sunder syn egenskip to forliezen net oanha lden wirde kin. De lange vokael stiet yn in sletten of iepen klankgreep, mar hat yn beide gefallen in sêfte utrin, sa dat faken oan it eira in oergangsklank untstiet, binammen foar sêfte konsonanten. De lange vokael kin sunder syn egenskip to forliezen oanhalden wirde. B.g. lam - laem en yn iepen klankgreep: pake. Koarte vokalen yn iepen klankgrepen steane b.g. yn: hoepen, s prute en dikera. Buten dizze trije komme koarte, boar safier ik wit, net iepen foar. As it heechst yn 'e mule spritsen, ha wy de koarte vokalen (phonetysk werj own) : u (hoep) y (nut) i (dyk) De earste wirdt efter yn 'e mule foarme, de twadde mear nei foaren en de tredde foaroan. Hwat leger wirde foarme de: ó (dom) u (hird) E (ik) De tredde rigele bistiet ut: o (blok, kat) E (fet) En de lêste, meast iepen klank is de a (stappe). De earste rigele fan de lange is:

u: (skoech) y: (druif) i: (wiif) de twadde:

0: (sneu) e: (dele) o: (doge) de tredde o: (san) E: (bid) en as lêste a: (drage).

Dizze klanken binne vokael-phonemen: hja wirde brat ta underskie fan wirden: dík (ned. deuk) - doek (ned. doek), sike (asem) - sike; dogge - doge, Rus - reus, del - deel, (s<)lokje - lokje, bekken - béken, rak - raek. It earste fan de twa hat de koarte vokael. Allinne 40 fan de y en y: binne my gjin foarmen bikend; en ek tsjin it foarbyld fan de 0 , u en u: scille somliken hwat twivelich stean om't doek hjir en der ek mei koarte u sein wirdt. Dochs is it forskeel twisken koart en lang yette libben: snute en snuve forskille gans en ek br4ke en beige. Der binne lykwols ek wirden dy't sa wol koart as lang foarkomme 1) . Ek de koarte en de lange vokalen ander en oar tsj inj e ta underskieding: 14k (luik), lok (geluk), (hier)lok, lak, lek, lik, lyk; Lolke, lilke, houn, hun. Sa is it ek mei de lange, hwer't men sels wol foarbylden fan sykje wol. De lêzer dy't dizze klanken forliket mei de Nederla nske, fornimt dat it Frysk in „rigele" mear hat, ommers yn it Nederlansk fynt men by de „lange" de oe - uu - ie; oo - eu - ee en de aa en by de koarte de u (put) - i; o en e en de a. Fierder sjucht men ek dat it systeem koart/lang yn it Frysk goed f olha lden is; tsjinoer elke koarte stiet in lange. Yn it Nederla nsk is dat net sa: de oe, ie en uu binne altiten koart, howol hj a by de „lange" rekkene wirde, om't hj a yn iepen klankgrepen foarkomme kinne. Allinne foar in r binne hja yn it Nederla nsk lang. Lykwols scil it ek opfalle dat it net maklik is riichjes wirden to finen hwer't it forskeel yn iitkomt, binammen net it kwantiteitsforskeel. Men scil ek al opmirken ha, dat somlike wirden mei in lange vokael ek wol mei in koarten sein wirde. Allinne by de a - ae is der noch al hwat underskie: brak - braek, knap - knaep, mak - maek, rak - raek, rap - raep. Mar ek hjir stean neist elkoar: lap - late, appel - apel, akker - aker, skrabje - skraebje e.s.m. By de oare laden is det ek sa: lest - lést, strot - strot, pot - pot, stok - stok, broek (koart en lang) e.s.m. It is ek bikend dat it stamwird faek in lange vokael hat, wylst de langere foarm in koarter krijt: hís - hi zen, skoech - skuontsje, hoed - hoedtsje. Troch analogy-wirking komt dan ek wol de koarte foarm yn it stamwird en steane by deselde sprekker de lange en koarte neist elkoar sunder finderskie. 1) Sjuch Sytstra en Hof's N. Friesche spraakkunst. 41

By somlike lange vokalen, binammen by de o: en E:, kriget men wol ris it idé dat hja untstien binne troch in oerfloed fan sprekkrêft. De sprekker hie oan de oarspronkelike koarte vokael net genóch om syn sprekenergy kwyt to wirden en rits derom de vokael en sa untstie de lange, dy't yn in langer foarm fan it wird koart bleau: laem - lammen, han - hantsje fol. It is ek molk dat dizze rekkingen gearhingje mei in accentuaty yn it áldere Frysk, hwer't my noch net efter binne. De feiten, dat it tal wirden hwer't koart en lang underskie meitsje net sa botte great is en dat yn tal fan wirden koart en lang nêst elkoar brokt wirde, j owe to tinken dat it kwantiteitsforskeel yn it Fryske systeem net sa bot exploitearre is, en as phonologysk middel in secundaire bitsjutting hat. Is dat sa, dan leit hjiryn in grounoarsaek fan allerhande rekkingen, hwant dit hoecht net de oanlieding west to hawwen ta it rekken, mar it rekken f orunderstelt dochs wol dat it klanksysteem nei it lang wirden fan de vokael net yn disoarder komt. Skriuwe wy de vokaelphonemen, foar sa fier bispritsen, yetris skematysk op, den krije wy: koart lang u y i u: y: i: o ii E o: 0: e: O E o: E: a a: De swak accentuearre vokael is de a. Hy komt u. m. efter inkelde lange vokalen en foarmet dêrmei diftongen dy't ek faken phonologyske wearde ha. Wy krije dos: u. a, y. a, i. a, o. a, 0.a en E. a b. g. yn: foet, flues, riem, boat, sneon en read. Der is forskeel twisken híld (ned. huid) hoed (ned. hoed), noten (ned. noten) in naeten (ned. een makke), rym - riem, reef - real;; it twadde wird hat it bylud a. Der de o.a allinne foar dentalen foarkomt en de o: nea foar dentalen, zetsein yn toalve, kin men de o. a as in variant fan de o: biskógj e. Mei 0.e binne 42 my trije wirden bikend: sneon, gleon en /rjeon, yn hokker wirden de a ek gjin phonologyske wearde hat. Dat hat er ek net efter de oare lange vokalen hwer't er wol as oergongsklank foarkomt. De boppeneamde lange „brekke" by in forlinging fan it stamwird, utsein de y.a en 0.a: bloedrich, brji f ke, bjentsjes, boadskip. Sa as boppe al sein is, wirde ek oare langen forkoarte en dan fordwynt ek de oergongsklank. De saneamde rizende twaklanken mei as earste lid in ï of j kin men better biskógj e as forbinings mei j om't de ï as j realisearre wirdt en de i as underskiedingsmiddel tsjinoer de j net brukt wirdt. Sa ha wy dos in j folge troch in koarte vokael yn fiild, ijurk, hjerst, ljocht like goed as yn jild, jurk, earte e.s.m. De rizende diftongen mei as earste lid in u of ó binne yette wol as twaklinken to fielen: de foarkommende utspraek as w wirdt forkeard biskóge en der is underskie twisken woelle (part. perf. fan woelje) en wolle. As koarte delgeande twaklanken mei as twadde lid in ï ha wy: laitsje, snije, bruijen en bloeisel; de lange stean yn: aeijen, moai en ploeije. Forliket men dizze mei de inkelde vokalen, dan sjucht men dat lang net by elke klinker in twaklank komt. Ek by de twa- luden dy't op u utgean is it systeem net ófboud: wy ha as koarte ou: goud, hout, gau, dy't hwat langer is yn rouwe; en trije lange yn i.u: ieu, o.u: kou, dou, skreauwe en uu: bliuwe. Ek by de rizende is net mear fan in systeem to sprekken. Wy ha in a en o foarófgien troch in u-lud en ien wird mei in lange aa: toar, murre en hoazen. Trij eklanken mei as earste lid in u-lud, as lêste in i dy't yn j oergiet en as middelste in a, a. en o stean b. g. yn moaijer, boaijem en moeike. De nasalearring fan vokalen, dy't yn it Frysk as assimilaty- forskynsel foarkomt, hat gjin phonologyske bitsjutting: der binne gjin wirden dy't dêrtroch underskieden wirde fan oare mei vokael en nasael. Wy ha net b. g. winskje mei nasalearre vokael neist winskje.

▪

43 b. De konsonant-phonemen. De konsonant-phonemen wirde foar it oersjuch it klearst under- brocht yn understeand prisma, dat ik oernaem ut in artikel fan A.W. de Groot yn de Nieuwe Taalgids 25. f v labialen P Z-t--b

dentalen I , -s---1---7 =

palatalen ii t'tsj I^ dijI

velaren „gyp ch I / 9 k 1...._ 7

laryngael 1 ..... I _. h (/) (1) (/) (/) 0 in‘ IN"' CD> ^ cn ,^ ,^ CD cD ^.. CD CD c^ ti o►a • act Ó ►-•• O• ^ ^ ^ .-1 c^ ^ ^ (/) 1-1 .-t ^ cn w De klanken dy't in egenskip mienskiplik ha lizze hjirby yn itselde flak; dy't yn it prisma stean, wirde underskieden troch fjouwerouwer egenskippen, dy't phonologyske wearde bisitte. De t b.g. 1) wirdt foarme troch de punt fan de tonge efter de boppetosken to setten, dit plak is ek dat fan de s, d, z en n; 2) de loft wirdt yn 'e mule even hielendal opkeard lyk as by de p. en d; 3) de stim- bánnen trilje net en troch de spanning fan de sprekspieren is de `14 articulaesje kreftich (skerp) sa as by de k en s, 4) de loft giet net troch de noas sa as by de n. Buten it systeem steane de 1 en r dy't gjin bisibbe phonemen ha. De sêfte konsonanten forlieze oan it ein fan in wird wol it triljen fan de stimbánnen, mar bihAlde de sêfte, minder spannen, articulaesje; sa bliuwt der forskeel twisken de skerpe en sêfte b.g. yn goed en kloet. Hjir mei komt it Frysk mei it Ingelsk oerien. Ek as tael- underskiedend middel wirdt dit forskeel brfikt: skeard - skeat, ik hab (yn somlike dialekten) - ik hap, bargje - barchje, weagje - weachj e, gêrzj e - es*, eidzje - eid ts j e. Forskeel twisken f en v, en s en z oan it ein fan in wird is my lykwols net bikend. De sêfte gliders stean nea oan it bigjin fan in wird; sa ek net de ch, nj, ng, en de dzj . De g allinne oan it bigjin, bihalwen by assimi- laesj e-f orskynsels. De h stiet apart; hy hat gjin bisibbe phonemen en komt allinne foar vokalen, mar net foar de undudlike klinker. Ek yn it midden of oan it ein komt er net foar. De syllabyske 1, m , ó, ó wirdt realisearre as al, am, an, ar, sa as by langsam sprekken blykt: himel, blommen, hounen, solder. Bisjugge wy nou yette it plak dat de konsonant phonemen ynnimme 3m it wird en de forbiningen. Oan it bigjin foar in vokael stean: p, b, f, w, m; t, s, d, n; tsj, sj, j; k, g; h, hwer't de lêzer sels wol foarbylden foar sykje wol. Lang net alle boppesteande kinne as twadde konsonant stean; sa komme allinne foar de heal-klinkers j en w en de „floeij ende" 1, m, n, Y. Dérby komme de p, t en k, mar allinne as hja foarófgien wirde troch de s; yn dit gefal kinne hja ek yette folge wirde troch j en Y. Sa krije wy de forbiningen: pjuk, bjinne, f j^y , wjiym, mjitsk, djoeije, njunken, kjimme, gjin , rjucht, ijocht; twa, dwaen, kwael, sweat; plom, /laeije, blank, sleat, klean, glean; smoar; /naskje, sneu, knap, gnize; prate, /reegje, bringe, wriuwe, triuwe, driuwe, krije, grieme; spatte, stiekem, skam, springe, struije, skriuwe, spjalte, stjonke, skjin. 45 De 1, m, n en r wirde nea troch in konsonant folge, zetsein de j; de w allinne troch in r of I'. Yn it midden steane al de konsonanten bihalwe de j, g, en h: d j i p pe, blabber, tre f f e, erve, liuwen, swemme; hiete, siede, wisse, treze, rave; hots] e, eidzj e, kasje, Or*, wen j e; Makke, kachel, flage, lang, folie, boarre.

Oan 'e ein komme net de -tsj, -nj , -dzj, -g en -h foar. Stean der twa konsonanten dan komme dizze forbiningen foar: terp, erf, term, hark, baerch; help, foal f , helm, helt, jild, folk, wylch; homp, himd, tjems, jamk; kant, hoants; bank; smots, elts, risk, bosk, h jest, gasp; heft, lj ocht; foks. Yn de gearsetting en óflieding komme noch oare kombinaesjes foar, dy't wy rêste litte. By dizze ynliedende opmerkingen woe ik ditkear litte, mar net sunder de hear Sipma to bitankjen foar it underhaid, dat ik my him oer inkelde kwesjes dy't hjir bispritsen binne, hie. Lectuer: Sipma: Phonology & Grammar. Sytstra en Hof: Nieuwe Friesche Spraakkunst. K. FOKKEMA.

DuIA fin, 1937fin, 1937 fin, 1937 It doel fan de redaksje fan it Jierboek is yn dizze en de kommende jiergongen in forslach op to nimmen fan hwet der yn it foargeande jier zetkommen is op it litteraire, philologyske en histoaryske mêd. It oersjoch scil sa f olslein mulk wêze, mar wy kinne net ynstean foar it neamen fan wirken of artikels dy't zes net tastjurd binne. Litteratuer. It foarnaemste wirk oer de fryske litteratuer yn 1937 zetkommen is de Fryske Stilistyk fan Th. de Vries. It is untstien op oanstean fan de Prov. Fryske Underwys-Rie en wol in ynsjoch jaen yn aesthetyske forskynsels, sa as dy hjar yn de Fryske skrif te- kennisse iepenbierje. It karakter fan in learboek is bihalden en 46 dêrom binne djipgeande aesthetyske en psychologyske skógings weilitten. Nei in koarte ynlieding wirde de po ëzij e, it proaza en it drama bispritsen en fan de underskate fnderdielen foarbylden jown, dy't folge wirde troch in opjefte fan skriuwers en titels dy't ta fierdere studzje en utwreiding nedich binne. Dit hánsume boekje jowt ek in moaije ynlieding ta de Fryske skriftekennisse lans in oare wei as de histoaryske en is ek dêrom fan great bilang foar hjar dy't de Fryske litteratuer kennen leare wolle. Oer de áld-Fryske heldensage dy't er net is, mar wol bistien hawwe moat, skreau Kalma yn Kening Finn 2) . Nei in ynlieding jowt er de f orf ryskingen fan hwet der yn it Ald-ingelsk biwarre is fan de dizze kening, nammentlik it fers Widsith, it Finn-fragmint, en de Finn-episoade ut de Beowulf. Ut dizze fragminten bisiket Kalma in tige oannimlike foarstelling to jaen fan hwet der nou einliks mei Finn en om him bard is. Piebenga's lezing oer Fryske tragyk waerd apart utj own 3) . Fierder rjuchtte de litterair-histoaryske bilangstelling hjar al folle op Gysbert Japicx: J. H. Brouwer skreau in lyts artykel oer inkelde f rj eonen fan de dichter en yn f orbAn dêrmei oer de forkearde datearring fan ien fan de brieven 4), W. L. Brandsma wiist op in net tige oannimlik model fan Gysbert Japicx Goe-Freed by Joachim Oudaen 5) en G. Gosses skriuwt oer it origineel dat Gysbert neifolge yn syn Grêfskrift oer Gustaaf Adolf, dat hjirtroch nei 1642 datearre is 6). Brouwer publisearret in brief fan R. Posthumus oan J. H. Halbertsma 7). J. J. Soons bisprekt yn in artikel oer De tendens van de Ned. Tartu//e-bewerkingen ek Waling Dykstra's Oebele Gluper 8) . Fan tige bilang foar de kinde fan it Noardfrysk is it oersjoch dat Lorenzen jowt fan de Noardfryske Litteratuur 9) . Op 'e grins fan de litteratuer- en taelstudzj e stiet in artykel fan van der Meulen yn de Vrije Fries 34 oer De oudste bron van het Stad f riesch: Het vermaak der slagterij. 47

Tael. Fruchtberder as foar de litteratuerstudzje wier 1937 foar de taelstudzje. H. S. E. Bos-van der Heide promovearre yn Grins op in sttidzje oer it Rudolfsboek 10), nei alle skyn in frije om- en biwirking fan in Latynske .Jiandiefta" dy't keizer Rudolf fan Zwaben oan 'e Friezen jown hat (1080). It boek sels scil skreaun weze om 1220 hinne. De skriuwster jowt de trije redaksjes dy't foar komme tit, forliket se meiinoaren lit dit foarofgean troch in ynlieding en in klanken foarm-biskriuwing fan de forskillende redaksjes. It earste diel fan it Frysk Jierboek bifettet ek inkelde studzjes oer it aldfrysk: W. A. Craigie skreau oer ald ingelsk undern en syn gearstallingen, J. M. N. Kapteyn oer de forneamde en forbjuster jende sin Nu ist al god, nu heth abba sinne hod, hwer't er in tige nijsgjirrige forklearring fan jowt lit de alde folkspoezije, Sipma jowt de alde Snitser eedformules, Fokkema bisprekt de aldwestfryske wirden eed, brids en kleedrift, W. de Vries joech in bilangrike bydrage oer Fryske persoansnammen, en Postma oer in pear ierdrykskundige nammen: aech, aecht en feit. Yn itseIde Jierboek skreau Overdiep oer it bilang fan it Frysk for de stiidzje fan it Nederlansk; hy bisprekt der inkelde forskynsels yn lit de Fryske syntaxis en wiist der op ho't de Fryske skriuwer syn folkstael stileart. Mei dit artikel is in bigjin makke fan de bistudearring fan de Fryske sinsbou, in studzje dy't al to folle forwaerloaze is, en hwer foar wy yette folIe forwachtsje meije fan professor Overdiep en fan syn learlingen. Bergkvist jowt in nijsgjirrige etymology fan it wird heks 11). Loopstra bisprekt de imperfekta brits ensfh. yn it moderne Frysk 11) en Hellinga bisiket "therapeutique verbale" 11) yn it Frysk as mtiglik foar to stellen 11). Sipma skreau oer Fryske ynfloed by Wieringa yn syn Neder lanske biwirking fan Rabelais 12). Tige bilangryk foar de kinde fan it 17de ieuwske Frysk wier de fynst fan it Lambeth-manuscript, dat Campbell biskriuwt en hwer't er it wichtichste fan titjaen scil. 48 Neist dizze áldfryske en algemiene studzjes waerd ek de dialekt- studzje wer foartset. Fokkema promovearre to Utert op in dissertaesje oer it untstean fan it stedsk yn Ljouwert. Nei de oarsaken neigien to hawwen dy't laet ha ta de forkringing fan it Frysk, bisprekt er de klanken foarmlear fan it Ljouwerts 13) . Van der Meulen skreau oer it bruken fan dou en jimme yn itselde dialekt 11) en oer de oarder fan de verba yn de haedsin, de bysin en de frage yn it stedsfrysk forlike mei it Nederlánsk en it Frysk 14), hwer ut blykt dat it stedsk hjir lyk op giet mei it Frysk. De u-y kwesje dy't al jierren Hollánske en Fryske gelearden tsjininoar yn it f j fir bringt, waerd bihannele troch Knop yn in klankleare fan it Skylgersk 15) ; Skylger plaknammen sammele van der Molen 16) . Yn itselde tiidskrift joech in „áld-skipper" nammen fan skipsunderdielen, tuech ensfh. en levere dêrmei in moaije bydrage ta de Fryske f aktael-studzj e dêr't f rij wol noch neat oan dien is 17) . In moai boek kaem ut as diel 7 fan de Noord- en Zuidned. dialectbibliotheek oer de tael fan Hynljippen 18) . It waerd skreaun troch T. v. d. Kooy Dz. dy't oant syn sechstiende jier der ta háldde. Nei in koarte biskriuwing fan de stedskiednis, f rij wol buten de taelskiednis om, folget in oersjoch fan de Hynljipper taelklanken en in koarte biskóging fan inkelde grammatikale forskynsels. Dan komt de haedsaek fan it boek: it wirdboek dêr't frijhwet idioom yn opnommen is. In biswier tsjin dit wirdboek is dat it net de wirden opnimt dy mei it Nederlánsk oerienstimme. Sa kin men dos net neigean of in bipaeld Nederlánsk wird ek yn Hynljippen brukt wirdt, allinne-mar-neamen fan sa'n wird hie tige maklik west. Op dizze wirdlist folget in list fan manij ues- en frouljuesnammen en dan yette in 60 bledsiden mei priuwkes iít de Hynljipper „litteratuer" . Mei Eykman's Phonetyske biskriuwing fan it Hynlj ippers binne wy nou aerdich op'e hichte mei dit Fryske dialekt. In biswier tsjin it boppeneamde boek is dat de skriuwer it Hynljippersk einliks lossnijt fan de Fryske boaijem 49 hwer't it ut opsketten is. Nou wie in histoaryske biskóging net it doel fan de skriuwer, mar dochs hie syn boek tige oan wearde woun as er yn 'e wirdlist foar it Nederlanske wird it Fryske jown hie, dan hie it èn for de Nederla,nner èn for de Hyn1j ipper klear west dat wy hjir mei in konservatyf Frysk dialekt to dwaen ha. Ek in histoarysk-geografyske biskriuwing fan de omkriten fan de sted, hie neist de „plaatselijke geschiedenis" op syn plak west. Oer it Hynljippers ha wy nou yette nedich in studzje dy't At it a,ld-Frysk wei de tael bisjocht en sa mulk it Sudwesthoeksk der mei yn forba.n bringt. Immen dy't dit undernimme wol, fynt hjir in rike boarne. Yn Dutsklan kaem op oantrun fan prof. Borchling in studzj e At oer de nammen op -ingen oan de Kidlike Noardsé-igge skreaun troch R. H. Carsten 19) . De skriuwer bisprekt de plaknammen op -ingen fan „Haduloha" óf oant Fryslán ta, hwer't de utgong ta -ens waerd (forl. Easterlittens, Hams). Hy wol dizze plakken mei -ingi biskágj e as delsettingen fan it hwet riedseleftige folk fan de Chauken. Fryske plaknammen binne dy op -urn, -ward, -werd. De konkhízjes hwer't it undersiik de skriuwer ta liede wirde hjir gearfette. Fan de Hannoverske geestgroun komme east-germaenske minsken, sette hjar ta wenj en yn de „Marsch" en geane lans de sé-iggen nei it westen. Yn de „Marsch" bisette hj a de hichten dy't troch de séstreamingen untstien binne en f orheegj e dy ta „Hiigeln" hwer't hja Chauken d.i. Hugelbewohner nei neamd wirde. Fan it westen komt in westgermaensk folk ut it Ryn-gebiet mei -um-nammen. It binne de Friezen. Yn forskillende streken wenje de Chauken en Friezen byinoar. Ut dizze twa stammen untstiet de Fryske stam dy't hjar foaral to warjen hat tsjin de Saksen, dy't letter binammen it Chaukyske easten bisette. Yn it Fryske gebiet wirde de ingi-nammen ta -ens, yn it Saksyske bliuwe hja bistean. In resultaet dat f orbj usterj end liket, mar dochs alle neitinken freget. Bihalwe op de plaknammen is de studzj e groune op de grounfynsten en de ierdrykskindige omstánnichheden. Biswieren bliuwe der wol dy't miskien yn in letter en wiidweidiger wink, dat

4 50 de skriuwer oankindiget, weinommen wirde. Ho sit it mei de -ingen- nammen yn Flaenderen en yn it Noarden fen Frankryk dêr't hja ek noch al ryklik f oarkomme ? Ek bringt de skriuwer under de ingi-nammen fryske mei -ens dy't gjin -ing suffix ha, sa as: Sybrens, Wybrens, Obbens. Hwerom is de forswakking fan de -a yn -inga ta -e under Saksyske ynfloed untstien ? (s. 20) . Yn it Frysk binne dochs ek de folie klinkers oan it ein fan it wird minder fol wirden ? Al mei al in wichtige jefte ta de Fryske plaknammenstudzj e. Skiednis. As bilangryk ek for de Fryske skiednisstudzje wirdt hjir allerearst neamd de oersetting fan Tacitus Germania fan Kok 20). Nou kin eltse Fries dizze boarne for de Germanenstudzje lêze en syn fortuten dwaen mei de oanteikenings fan de oersetter. Fierder waerd ek dit jier de studzj e oer de fryske boerkerij foartset troch Postma, dy't in bydrage joech oer it fryske boerehus yn de 16e en 17e ieu, ophoud ut hwet archiven ut dy tiid dêr oer meidiele 21), en in boekje skreau mei hwet breder ynháld oer de fryske boerkerij en it boerelibben yn de 16e en 17e ieu 22) . By dizze lêste studzj e is u. m. brukme makke fan twa memorialen, ien ut de 16e en ien ut de 17e ieu, dy't wol in aparte utj efte fortsj inj e nei 't us foarkomt. Van der Molen skreau yn it Heitelan fan 1937 in rigle artikels under de titel Oanteikeningen oer it Fryske boerehus, dy't ek apart zetkommen binne 22) . For de skiednis fen Fryslán yn de 19e ieu binne de Parlementaire herinneringen fan Jhr. Mr. F. J. J. van Eysinga fan bilang 23) om't hja hwet meidiele oer it forkear en it oanmeitsjen fan butlhn 23) . Heerma van Voss skriuwt oer de ynpoldering fan de Wargaster mar 24) yn de 17e ieu. For de doarpskiednis binne fan wearde de opstellen fan Roarda oer Ald-Britsum 25), fan Santema oer Skearnegoutum 26), fan Wybenga oer Ropta syn mounle 27) .

1) Fryske Stilistyk, Boalsert, Osinga 1937. 2) Kening Finn, Snits, Brandenburgh 1937. 51

3) Fryske tragyk, Snits, Brandenburgh 1937. 4) Om Gysbert Japicx, It album fen Hero Galama, It Heitelán 1937. 5) Gysbert Japicx en Joachim Qudaen, Frysk Jierboek 1937, Assen Van Gorcum & Comp. N.V. 6) Gustaef-Adolf-grêfskriften yn Fryslán en dêrbuten, Frysk Jierboek 1937. 7) Rinse Posthumus en Joast Halbertsma, Frysk Jierboek 1937. 8) De tendens van de Ned. Tartuffe-bewerkingen, N. Taalgids 31. 9) Noardfreesh literaturkunde, Frysk Jierboek 1937. 10) Het Rudolfsboek, Assen, Van Gorcum & Comp. N.V., 1937. 11) Frysk Jierboek 1937. 12) Friesch in Neerlands taaltuin, Onze Taaltuin, 1937. 13) Het Stadsfries, Assen, Van Gorcum & Comp. N.V., 1937. 14) Iets over woordschikking in het Stadsfriesch, Onze Taaltuin. 1937. 15) Zur lautlehre der Westfriesischen Insel Ter Schelling, Beitrag zur u-ii Frage, Frysk Jierboek 1937. 16) Skylger plaknammen, It Heitelán 1937. 17) It Heitelán 1937. 18) De taal van Hindeloopen, T. v. d. Kooy, 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff. 19) Die-ingen-Namen der siidlichen Nordsee-kuste, Hamburg 11, Paul Evert Verlag 1937. 20) Tacitus Germania, fryske oersetting fen Dr .W. Kok, Boalsert, Osinga. 21) Over het friesche boerenhuis in de 16e en 17e eeuw, De Vrije Fries 34. 22) Brandenburgh, Snits. 23) Parlementaire herinneringen en memoriaal door Jhr. Mr. W. J. M van Eysinga, De Vrije Fries 34. 24) De inpoldering van de Wargaster Meer en Paulus Jansz. Kley door Dr. A. L. Heerma van Voss, De Vrije Fries 34. 25) Ald Britsum, R. S. Roorda, Huzum, Van der Wey 1937. 26) Skearne goutum troch de ieuwen hinne, O. Santema, Ljouwert, Eisma. 27) Ropta syn mounle syn skiednis biskreaun, A. M. Wybenga, Dokkum, Kamminga 1937.

K. FOKKEMA. 52 21e fiffetae-rige Gregorius fen Tours fortelt yn syn Historiae Francorum libri X yn it Tredde boek, haedstik 3 (Mon. Germ. hist. Script. rerum Merovingicarum, Bd. I, s. 110, 111) : „Dani cum rege suo nomine Chlochilaichum evectu navale per „mare Gallias appetunt. Egressique ad terram pagum unum de „regno Theudorici devastant atque captivant, oneratisque navibus ,,tam de captivis quam de reliquis spoliis, reverti ad patriam cupiunt; „sed rex eorum in litus resedebat, donec navis alto mare com- „praehenderent, ipse deinceps secuturus. Quod cum Theuderico „nuntiatum fuisset, quod scilicet regio eius fuerit ab extraneis „devastata, Theudobertum, filium suum, in illis partibus cum valido „exercitu ac magno armorum apparatu direxit. Qui, interfectu „rege hostibus navali proelio superatis oppraemit omnemque „rapinam terrae restituit." Ik haw it oerskreaun lyk as 't it der stiet en de ynháld is likernóch: „De deenske kening Chlochilaicus stiek fen wal mei syn mannen en sylde nei Gallië, dêr 't Theuderik kening wier. Yn ien fen syn provinsjes gie it dó op in langen fen 'e ljue en stikken slaen. Do 't det birêdden wier, gieën hj a werom, nei't hj a de finzenen en de but op'e skippen laden hienen. De kening sels wachte op it strán, oant 'e skippen hwet fjirderirder yn sé wiernen" tinklik hie de man gjin nocht oan it gewrot en gemoard om mei de swierladene boaten troch 'e sánbanken en skolle plakken hinne to kommen, det wier syn ungelok, hwent „kening Theuderik hie tynge krige fen'e deenske bisite en stj urde syn soan Theudebert mei gans soldaten en striidark. Dó sloegen dizzen de kening dea en yn'e séslach wounen hja it en brochten de hiele but wer op'e wál." De finzenen koenen hjar sa 't liket net safolle skille, hwent dêr praet Gregorius net mear oer. --- Det barde twisken 512 en 520. Yn'e latynske tekst stiet by Chlochilaichum in noat, dy't ik ek oerskriuw: „Est idem qui in 53 carmine Anglosaxonico Beowulf nominatur Hygelac". Det is deselde dy't yn it angelsaksyske gedicht Beowulf Hygelac neamd wirdt. Soks ha 'k ek wolris op oare plakken lêzen, mar it is lyk as 't it hjir stiet min oan to nimmen: chi- oan it bigjin kin yn it Aldingelsk nea h- wirde; it wirdt hlen fjirderirder 1- (Bülbring § 480 Anm., Sievers § 217) , lyk as ek Theudebert syn pake Clovis det is de fránske namme for Chlodowic, nou by is Loadewyk hjitte scoe. Nou steane der by de namme Chlochilaichum fiif varianten, it liket in alderheislikst krewei for 'e skriuwers fen 'e hanskriften wêst to hawwen om dy namme fetsoenlik to spjellen. Mar allegearre hawwe se chl- oan it bigjin, of ek (c)hr: dêr is it forrin krekt allyk, (c)hr wirdt r. Det wy binne der net. — Der is in twade lettere boarne: Liber historiae Francorum (Mon. Germ. hist. Scr. rer. Merow II, side 274, 275), cap. 19, hwêr't itselde forteld wirdt, for in part mei likense wirden, det de skriuwer scil Gregorius wol as boarne brat ha: de kening hjit hjir Chochilaichus. Mar hjir stiet alwer in kloft, nou fen saun varianten by, dêr't ek, tige fortretlik, dyselde 1 en r trochhinne spukj e, in noch raerder getsjoen mei letters as by Gregorius. Det it kin utkomme, mar it bliuwt noedlik. — ()ant ik aldergeloks by Hugo Gering, Beowulf iibersetzt and eridutert (Heidelberg 1929) op side VI fen in tredde boarne lies, dy't ik sels oant nou ta net under 'e eagen krije kind ha: Liber monstrorum de diversis generibus. Dêryn wirdt, seit Gering, fen 'e selde man praten as fen in kening fen 'e Getae: dêrmei binne wy gans feiliger, hwent Hygelac hjit yn'e Beowulf kening fen'e Geaten (Fs. 1202, 2356) . En ek géograf ysk bringt dy boarne its in eintsje fjirder.irder. De skriuwer fortelt, det it gebiente fen'e kening yette op in eilan oan'e utrin fen'e Rijn to sjên is. Det moat hast wol in eilan yn'e brede tit- wj ittering twisken it noutiidske Monster en den Briel wêst ha, it Aide Helinium fen Plinius. Hwent it noutiidske Katwyk leit gjin eila n by. By need scoe men ek oan it Flie, de tredde utrin fen'e Rijn, tinke kinne en den byg. oan ien fen Fabariae-insulae (ek 54 fen Plinius), mar dy lizze doch hwet to eastlik en fjirders komt det ek net sa goed ut mei hwet us twade boarne is op it stik fen géografy leart. Yn'e Liber historiae Francorum stiet, det de kening „Attoarios vel alios" op'e hud komt. De Beowulf kin det folk ek en neamt it Haetwaren. It binne de Chattuarii fen Strabo ef de Attuarii fen V elleius Paterculus (forl. dêroer Wilhelm Capelle, Das alte Germanien Jena 1937, s. 397, 398; 97) en mei dy hjar wenplakken yn dy tiden binne wy wol op'e hichte. Hja Bieten dó twisken Rijn en Maes yn'e kontreijen fen Kleef, Geldern en Meurs, lyk as 't men op side 80 fen Deutsche Stammeskunde3 (Berlin u. Leipzig 1920) fen Prof. Dr. Rudolf Much lêze kin, dy't hj i r ek nei Hygelac ut'e Beowulf forwiist. Dy Chattuarii wiernen Franken en dêrom moast de Merowinger Theoderik hjarren byspringe. Hygelac is dos tinklik lans ien ef oare wei mei syn piraten yn'e omkriten fen Kleef biltinne, hat dêr de boel op stelten set, is dó nei alle wierskyn de greate streamen delsakke, oant him earnehwêr by it Helinium, by de Hoek fen Hollán Theodebert oer't mat kaem. Mar hokker folken it nou fjirderirder wêst hawwe kinnen, dy't fen dizze iere vikingen to lij en hienen, fornijt us us twade boarne net, dy seit allinne: (C)hattuarii „ef oaren". Men tinkt fensels it earst oan'e oan- wenners fen'e greate streamen, dy't Hygelac faeks al op'ereishinne, mar moai grif op'e weromreis foarbykaem, dos oan'e biwenners fen it Ode eilan fen'e Bataven. Hwa wiernen det yn it bigjin fen'e sechte ieu? Nou, dêrfor komme yn it earste plak de Friezen yn'e bineaming, det is to sizzen, de „extremi Fresones", dy't in toarn letter Venantius Fortunatus yn syn carmen oan Chilperik I (561-584) neamt as sittend under 'e hearskippije fen dizze forneamde Merowinger (Mon. Germ. Auct. antiqu. IV 1, side 203) . It wirdt dêr by de greate rivieren den in gansken skoft lang in gewraksel, in oanháldend hinne-en-werom twisken Friezen en

Franken, det yn 689 dêrop utrint , det de Karolinger Pippyn de fryske kening Redbad yn'e slack by Dorestêd oer'e Rijn weromsmyt. Mar Al ef net merowingysk-karolingysk bisit, yn dy 55 kriten wennen Friezen; dy wenje der yette yn 885, do't neffens'eens'e Annales Fuldenses (Mon Germ. SS. I, side 402) Friezen, „qui vocantur Destarbenzon", de Noarmannen in wan op'e hud joegen: „Destarbenzon" bitsjut lj ue ut Teisterbant, de oarden fen Tiel, Buren, Arkel. En nou sakje wy mei kening Hygelac fjirderirder de stream óf oant it Aide Helinium. Det dêr d6 Friezen sieten, is leau'k On mis op. Hwent nou kom ik op'e Beowulf (8e ieu) . Yn'e ryklik twahundert jierren, dy't forrounen twisken 'e f oarf allen, dy't Gregorius Turensis for't earst biskriuwt en it untstean fen it áldingelske epos, is it plonder-aventur fen kening Hygelac en syn dea op it séstrán oan'e utrin fen'e Rijn, faeks mear as ienkear, fen'e skopen sa hjitte yn dy tiden de sjongers, binammen oan'e hoven fen'e lytse keninkjes ta in helteliet forarbeide en den ek al gauris yn'e gearsit fen'e keningen mei hjar supende en swetsende fjuchtersbazenuchtersbazen f oarbrocht fen'e selde skopen. Dy ljue wiernen der ornaris for en f ortsj innen der hjar Brea mei. De Beowulf-dichter hat det H y g e 1 a c-liet yette yn hear en fear kend, hwent ut en troch komt er der op, net minder as fjouwerkear (Fs. 1202, 2201, 2354, 2913) en fortelt As in hap en in snap. Oer'e stelderij yn it lán fen'e Chattuarii praet er net, Al in bytsje oer it bakkelei] en op it séstrán, mar ut wol de man einliks op'e dapperens en tukens fen Hygelac syn omkesizzer Beowulf, dy't by omke dea fen ruten spile, yn se sprong, mei tritich harnassen oan'e earm foart- sworn, sunderdet de Franken him krije koenen en sa mei de skjinne hud yn syn erflán oankaem. De harkers koenen d6 al in krom mear forneare as wy nou. Mar det Beowulf omraek swimme koe, det wirdt us ek op in oar plak yn it epos forteld, de dichter hat den dêr mear as hundert fersryglen (Fs. 499-606) for oer. Det nou Gregorius en de oare kronykskriuwers net in wird fen Beowulf en syn swimkinst kikke, is al hielendal net nuver: hwet kin hjarren nou einliks in tsjinstfeint ut it kamp fen'e fij Linen skille ? Mar de Beowulf- dichter wier it krekt om syn helt to rêdden, ek en binammen om syn swimkinst, dy't er yn ien fen syn heltestikken, de forwoedene 56 striid mei it skriklike séminster, Grendels moer, sa nedich is. Mei safolle wirden stiet yn it epos (Fs. 1207, 2357, 2915), det it 1á.n fen'e Friezen it lokael is fen H y g e 1 a c s striid en (Fs. 2913) det syn f á l rounom yn Fryslá n bikind waerd. In fryske sêge dos, det is to sizzen in liet yn fryske stêfrimen? In liet, det letter Bernlef syn barkers under bigelieding fen'e harp to foaren sjonge koe? It kin hast net oars. Oan'e Noardsé-iggen, by de Angelsaksen, de álderneiste sibben fen us folk, waerd it liet songen; yn it aldste Aldingelsk, det Is Frsyk yn dy iere, iere tiden mar och sa'n bytsje untroun. Mei dit ingelske liet sitte wy al sa deun as't mar kin oan'e perifery fen'e fryske literatuerskiednis, mar nei alle gedachten sitte wy mei de wech-ende-wear under'e Friezen bikinde Hygelac-sêge der binnen.

PROF. DR G. GOSSES.

52 ??&a&n,e.t2

I Wij staan met het onderzoek naar de psalmberijming van Gysbert Japicx nog maar aan het begin. Hoe kan het ook anders? De negentiende-eeuwse geleerden die studie maakten van het werk van G. J., bepaalden zich voornamelijk tot zijn wereldlijke poëzie; het Hymmelsch Har luwd had slechts zijdelings hun belangstelling. Anders wordt het bij Buitenrust Hettema; bij hem vinden we enkele veronderstellingen omtrent het woord „sexterne" dat in een van de brieven aan Gabbema voorkomt. 1 ). Waren deze sexternen bogen van elk 6 blaadjes papier, zo vraagt hij zich af. En waarom dan telkens 6 blaadjes? Is het soms mogelijk dat deze psalmen 6 aan 6 bij elkaar horen ? En in een aantekening onder

1) Dr F. Buitenrust Hettema, Gysbert Japiks, Utrecht 1896, blz. 13. 57 aan de bladzijde oppert hij, in aansluiting bij deze vragen, dan nog het vermoeden: „misschien kunnen theologen licht geven". In zijn kritiek op mijn dissertatie heeft Gosses het vermoeden door Buitenrust Hettema geuit, verheven tot een eerste voorwaarde voor een ernstig onderzoek naar deze psalmberijming. 1) Wie zulk een onderzoek wil instellen, „moat de ynháld fen 'e 52 psalmen dy't de dichter birime hat, f orgelykj e mei de ynháld fen 'e 97 psalmen dy't er net birime hat, om sadwaende to kommen ta in dudlik aspekt fen Gysberts religy". Deze uitspraak dateert van 1929; in 1937 komt Gosses er nader op terug. Hij houdt dan voor het Greatfrysk Kongres een lezing over „Aspekten fen Gysberts f rommens" . Helaas is deze lezing niet in druk verschenen; we moeten ons dus behelpen met het verslag dat Kalma ervan geeft in zijn proefschrift over onze dichter 2) . Uit dit verslag krijgen we de indruk dat Gosses met deze lezing zelf een poging heeft willen ondernemen om aan de door hem gestelde eis te voldoen; hij heeft de psalmen naar theologisch inzicht in verschillende groepen verdeeld; daarna heeft hij nagegaan of en in hoever elk van deze groepen onder de 52 psalmen die G. J. berijmde, haar vertegen- woordigers had. Ikzelf verdedigde indertijd een standpunt dat lijnrecht tegen- overgesteld is aan dat van Gosses. Wij mogen nooit vergeten, zo merkte ik op 3 ), dat de Bijbel voor G. J. was Woord van God; dit hield in dat iedere geschiedenis uit deze Bijbel, ieder hoofdstuk, iedere tekst zelfs, op een gegeven ogenblik betekenis voor hem kon krijgen, onafhankelijk van de innerlijke behoeften waarvan de dichter zich persoonlijk bewust was. Dientengevolge kunnen uit keuze en volgorde der psalmen geen conclusies worden getrokken voor het geestelijk leven van de dichter. Teneinde deze stelling nader toe te lichten, haalde ik twee

1) De Holder IV, blz. 191. 2) Dr D. Kalma, Gysbert Japiks, Dokkum 1938, blz. 141-143. 3) Dr J. Haantjes, Gysbert Japicx, Amsterdam 1929, blz. 140. 58 plaatsen aan uit de geschriften van G. J. De eerste ontleende ik aan de Friesche Herder 1). Goadsfrjuen heeft zijn vee naar een verse weide gevoerd; nu zit hij vermoeid neer en slaat zijn Bijbel open; hij zingt de eerste 3 psalmen die hij tegenkomt; het zijn de psalmen 10, 11 en 12. Doz nuwntje'er dizz' trye opp' rijgge, Dy Hy foorst, neye' op-slagh krijgge. De twede plaats die ik aanhaalde 2), was ontleend aan een van de brieven aan Gabbema; G. J. heeft hem reeds 50 psalmen doen toekomen, nu zendt hij hem ook nog een berijming van psalm 98, „dy ick lesten, az wy 't Nacht-miele hielden, en de Predicant 'er in fers, twa, uwt forklearre, rymme hab".

II Kalma heeft in zijn dissertatie uitvoerig geschreven over het hierboven aangegeven meningsverschil 3) . In hoofdzaak sluit hij zich dan aan bij Gosses. De werkmethode, door deze in zijn lezing over „Aspekten yn Gysberts frommens" toegepast, kan zijn goedkeuring niet wegdragen; zeer terecht merkt Kalma op dat het inzicht waarnaar ingedeeld en geoordeeld wordt, vrij willekeurig gekozen kan worden; in ieder geval zou het ontleend moeten zijn aan de theologie van de 17e eeuw en niet aan de theologie van onze eigen tijd. Wanneer daarna echter de vraag aan de orde komt of uit keuze en volgorde der berijmde psalmen gevolgtrekkingen gemaakt kunnen worden voor het geestelijk leven van de dichter, aarzelt Kalma niet de zijde te kiezen van Gosses. Hij wil nog wel toegeven dat in een enkel geval G. J. zich bij zijn keuze misschien liet leiden door factoren van niet-persoonlijke aard, maar dat waren dan de

1) Dr J. Haantjes, Gysbert Japicx, Amsterdam 1929, blz. 140. 2) Leeuwarder Courant, 26 April 1930. 3) Dr D. Kalma, t.a.p. blz. 121, 122. 59 uitzonderingen; over het algemeen werd zijn keuze bepaald door de behoeften van zijn hart, en rangschikt hij „met overleg". Kalma wijst dus mijn bewering als zou het toevalligheidselement bij keuze en volgorde te groot zijn om gevolgtrekkingen te mogen maken, van de hand. Hij noemt mijn veronderstelling „de hypothese fen it taf al" 1) . Vermoedelijk kwam hij er toe, hier het woord toeval te gebruiken, omdat ik zelf het woord toevallig- heid bezigde; voor mijn gevoel bestaat er tussen deze twee woorden echter nog een zeer duidelijk verschil. Toeval veronderstelt wille- keur, en niets lag minder in mijn bedoeling, dan keuze en volgorde dezer psalmen toe te schrijven aan ongebondenheid; eerder wilde ik er de aandacht op vestigen hoe wij hier moeten rekenen met de mogelijkheid dat God Zich op Zijn tijd en wijze door middel van de Bijbel openbaart; naast de menselijke bepaaldheid treedt hier Gods vrije verkiezing als een nieuwe gebondenheid, die storend inwerkt op de zuiver menselijke wetmatigheid. Van de twee plaatsen, door mij ter toelichting aangehaald, bespreekt Kalma er slechts één, de paar regels uit de Friesche Herder; de zinsnede uit een der brieven aan Gabbema laat hij onbesproken. Dat is jammer, want zodoende verwaarloost hij dan toch een belangrijk deel van mijn betoog; uit deze brief blijkt immers duidelijk dat niet altijd de strekking van de gehele psalm, maar ook de inhoud van een paar teksten daaruit (eventueel één tekst) de aanleiding kan zijn geweest voor de berijming van de een of andere psalm. Zo was het bij psalm 98; wie zegt ons of dit misschien ook bij andere psalmen het geval was, en bij welke dan? En wanneer er onder de 52 nu eens enkele zijn welker berijming op deze wijze ontstond, hebben we dan nog het recht vermoedens uit te spreken over keuze en volgorde der psalmen, op grond van telkens weer de algemene inhoud dezer psalmen? Wat de paar regels uit de Friesche Herder aangaat, Kalma

1) Dr D. Kalma, t.a.p. blz. 142. 60 erkent dat zij kunnen gelden voor het ene biezondere geval waarop zij betrekking hebben, de psalmen 11, 12 en 13, maar hij weigert om daaruit gevolgtrekkingen te maken van algemene aard. Op zijn beurt haalt hij een paar regels uit de overdenkingen van Goadsfrjuen aan; deze spreekt van de goedheid van God en nu zoekt hij welbewust naar de psalm met behulp waarvan hij deze goedheid ook bezingen kan. Dan kiest hij psalm 8. Hier hebben we dan toch de tegenovergestelde methode! Zou het werkelijk waar zijn ? We staan hier voor de vraag: wat was er het eerst, de berijming van deze psalmen of de figuur Goadsfrjuen. De psalmen, zijn we dan geneigd te antwoorden, wanneer we in een van de brieven lezen hoe G. J. de Friesche Herder zelf een keuze noemt uit „it eerste psalme-wirck, by my rymmele"; wil Gabbema meer psalmen, b.v. om ze bij zijn eigen Hoogliedberijming te voegen, dan moet hij maar schrijven; G. J. kan ze hem uit voorraad leveren. De overdenkingen van Goadsfrjuen komen hiermee op het twede plan te staan; ze zijn slechts van secundaire betekenis. Nergens zien we dit duidelijker dan in het gedeelte waaruit Kalma zijn paar regels aanhaalde. Goadsfrjuen heeft eerst de 16e psalm gezongen; hij peinst na over de inhoud van deze psalm. Volgens het opschrift dat de Statenvertaling boven de psalm plaatste, bidt David hier „om bewaring, met verzaking zijner verdiensten bij God, verfoeiing van alle afgoderij, en een blijde belijdenis des geloofs in de Messias, door wie hij en alle gelovigen, met God gemeenschap hebbende, de zalige opstanding en het eeuwige leven zullen deelachtig zijn". De hemelse zaligheid is de dichter zeer dierbaar; vandaar dat daarop in de berijming ook de nadruk komt te liggen. Het pad des levens wordt bij G. J. „hymmel-wey" ! Ook in de overdenkingen die op deze psalm volgen, verwijlt Goadsfrjuen nog geheel bij het „ijvigh-wol" dat eens „om Christi wirdde" ook zijn deel zal zijn. Daarna stelt hij ons echter eensklaps voor een heel ander 61 onderwerp. De overgang is in de druk aangegeven door één regel wit, en nadrukkelijker kan het toch al niet ! Maar ook de woorden laten hier geen twijfel over; er is een nieuw begin! Weeroon, weeroon, to mijn sinnen, Het ick bin fen buwtte' in binne Wit it goe-dwaen, fen uwz Heer, Sjonge', in sjonge', in sjonge' al weer. Vanwaar dit hiaat ? Het antwoord ligt voor de hand: d' Achtste Psalme mót' er oon. Eenzelfde beschouwing zou er te leveren zijn ten opzichte van de overdenkingen tussen psalm 8 en psalm 146. Ook hier is het eerste en grootste stuk een nabetrachting op de psalm die voorafging; daarna weer het hiaat, aangegeven door één regel wit en het nieuwe begin. En hoe luiden dan hier de regels waarmee de volgende psalm wordt ingeleid? Nu, mijn siel, het met dy jiette? Goads on-gruwne See fol swiette. 't Hondert-segz-in-fjiertigstiertigst Liet My Goads mij ld bestjoer oon-biedt. Men lette hier vooral op de werkwoorden; de genade van God komt Goadsfrjuens ziel tegemoet; psalm 146 biedt deze genade aan. Kan het nog duidelijker?

III Het is natuurlijk niet noodzakelijk dat het toevalligheidselement bij alle berijmingen, en overal even krachtig, werkzaam was. Maar het had toch wel zulk een invloed dat het ons verdere gevolgtrekkingen uit keuze en volgorde der psalmen onmogelijk maakt. Kalma is in dit opzicht de tegenovergestelde mening toe- gedaan; hij neemt aan, wèl gevolgtrekkingen te mogen maken; daarbij ziet hij dan beurtelings naar de getallen waaronder deze psalmen bekend staan, en naar de inhoud. 62

Wij zullen nu de conclusies waar hij langs deze weg toe komt, nader bezien. Allereerst dus over de rol die volgens Kalma de getallen boven de psalmen bij keuze en volgorde gespeeld hebben. Kalma heeft namelijk ontdekt dat de verdeling over een aantal sexternen zonder meer uit de bundel Friesche Rymlerye is af te lezen. Hij geeft nu een overzicht, dat er als volgt uitziet 1): Sexternen A en B (meimnoar it „besletten wirck", 12 f ersen) : de psalmen 137; 10; 11; 12; 15; 16; 8; 146; 130; Juwn-bede; Moarn- liet; psalm 103; Sexterne C: de psalmen 84; 90; 23; 112; mei it Lofgesjongh fen Simeon en Agurs Bea; Sexterne D: psalm 32; Forsiz fen 't Lijen uwz Silligmeytsers; Blye-mie; psalmen 114; 9; 91; Sexterne E: psalm 25; de Lof-sangh Mariae; psalmen 42; 43; 46; 52; Sexterne F: Oonlieding to Davids trienen; de psalmen 51; 80; 79; 41; 13; Sexterne G: Free-bea I en II; de psalmen 133; 134; 131; 128; Sexterne H: psalmen 63; 125; 127; 6; 136; 1; Sexterne I: it Lof-gesjongh fen Zacharias; psalmen 119 (in diel); 33; 34; 35; 104; Sexterne J: Oer 't krjueschjen uwz Silligmeitsers; de psalmen 85; 62; 67; 139 en 50; buten de sexternen: de psalmen 97; 24; 2; 129. Naar aanleiding van deze verdeling maakt hij dan enkele opmerkingen: 1. De opzet is zeer systematisch; elke sexterne behalve H bestaat uit 5 (of 4) psalmen en 1 (of 2) liederen 2) . De psalmen die een aan- eensluitende groep vormen, behoren telkens tot eenzelfde sexterne (10, 11, 12; 42, 43; 33, 34, 35) .

1) Dr D. Kalma, t.a.p. blz. 94. 2) Kalma noemt deze liederen lofzangen. Al blijft ook de benaming „liederen" gebrekkig, deze is in ieder geval beter dan „lofzangen", waaronder dan b.v. ook de Oonlieding to Davids trienen moet worden verstaan. 63

2. Psalm 25 staat op de 25ste plaats; psalm 50 schijnt als laatste psalm bedoeld te zijn; misschien heeft G. J. zich verteld en gedacht dat het inderdaad de 50ste psalm was die hij berijmde. 3. In een van de brieven aan Gabbema schrijft G. J. over psalm 98, die hij alsnog berijmd heeft, en nu aan Gabbema toestuurt; deze psalm 98 komt in de Rymlerye niet voor, wel psalm 97; Gabbema heeft de brieven slordig uitgegeven; XCVIII in deze brief „zal wel" XCVII moeten zijn. We willen thans nagaan welke waarde wij aan deze opmerkingen moeten toekennen. Daartoe bespreek ik ze dan één voor één, in de volgorde die Kalma zelf gekozen heeft; de nummering is echter niet van hem, maar van mij afkomstig. 1. We kunnen de samenstelling ook op een andere wijze weer- geven; er zijn in het geheel 10 sexternen; daarvan bestaan er 2 uit niet anders dan psalmen, 4 hebben 5 psalmen en 1 lied, weer 4 hebben 4 psalmen en 2 liederen. Wanneer we even op deze wijze ordenen en is dit eigenlijk niet de eenvoudigste manier? dan blijkt er in de opzet toch niet zoveel systeem te zitten als Kalma laat voorkomen. Twee of drie psalmen die opeenvolgende getallen hebben, heten een „groep"; van eenzelfde strekking behoeft daarbij nog geen sprake te zijn (vergelijk 133, 134) . Zulk een „groep", zegt Kalma, behoort steeds tot één en dezelfde sexterne. Maar psalm 52 behoort tot E, F begint met psalm 51, I eindigt met 50. Psalm 128 staat in G, 127 in H. De psalmen 10, 11 en 12 vormen samen een „groep" in A, maar psalm 13 behoort tot F. Evenzo vormen de psalmen 42 en 43 een „groep" in E, maar psalm 41 is in F onder- gebracht. Daarentegen staat psalm 32 in D, en vormen de psalmen 33, 34 en 35 een „groep" in I. Psalm 103 staat in B, 104 in I. De psalmen 133 en 134 vormen een „groep" in G, maar op 134 volgt 131, op 131 volgt 128; duidt deze volgorde niet eerder op een toevallige keuze dan op gebondenheid? 2. Psalm 25 staat op de 25ste plaats, maar alleen, zoals Kalma 64 zelf opmerkt 9, wanneer we de liederen meetellen. Als we alleen met de psalmen rekenen, wordt het de 19e plaats; niet de 20ste, zoals Kalma, die zich hier zelf verteld heeft, aangeeft. Psalm 50 staat op de 48ste plaats, maar aan het einde van de 10de sexterne; hij schijnt als hekkesluiter te zijn bedoeld. Kalma leidt dit af uit een zinsnede in een van de brieven: „ Jon E. geleavje my dy leste sexterne fen myn Friesche Psalmen mei to seinen, so sil icker jiette twa by-schrieuwe, om myn onthiett'ne tall fen L. fol to lj euwerj en." Blijkbaar heeft dus de afspraak bestaan dat G. J. aan Gabbema 50 psalmen leveren zou; G. J. heeft er reeds 48 gestuurd; hij berijmt er nu nog 2. De vraag is maar waarom hij daarvoor de laatste sexterne van Gabbema terug moest hebben. Volgens Kalma zou G. J. -- die nu, zoals hij bij het eerste gedeelte van zijn psalmberijming wel had gedaan, de liederen niet langer meetelt, maar alleen met de psalmen rekent -- zich vergist hebben; hij zou gemeend hebben dat hij met de 10de sexterne zijn 50-tal vol geleverd had en daarom als laatste in deze sexterne psalm 50 gekozen hebben. Later zou hij zijn fout bemerkt hebben en deze hebben willen herstellen, maar dan zouden we toch mogen hebben verwachten dat hij nu de 2 psalmen die hij alsnog berijmde, v ó ór psalm 50 invoegt; wanneer G. J. dit niet doet, dan blijkt daaruit dat hij aan de positie van psalm 50 als hekkesluiter geen of toch al heel weinig waarde hecht. Inderdaad draagt de dichter er wel zorg voor dat het getal tot 50 wordt aangevuld, maar hij plaatst de 2 laatste psalmen rustig na psalm 50, Kalma's hekkesluiter. 3. Verder schrijft G. J. in één van zijn brieven nog over een psalm 98, die hij zou hebben berijmd nadat de predikant tijdens het Heilig Avondmaal er een paar verzen uit voorlas en verklaarde. Hij zendt ook deze berijming aan Gabbema; „ Jon E. kin im by d'oore lizze" . Deze 98ste psalm komt in de Rymlerye niet voor, wel psalm 97. Kalma neemt aan dat met de psalm in deze brief niet psalm 98, maar psalm 97 bedoeld werd. 1) D. Kalma, t.a.p. blz. 130. 65 Wanneer wij de inhoud van de beide psalmen nagaan, dan blijkt er voor deze veronderstelling al heel weinig grond te bestaan. De psalm die G. J. berijmde, heeft dienst gedaan bij de viering van het Avondmaal; dan moet het ook een psalm geweest zijn die Christocentrisch kon worden uitgelegd. Volgens de theologie die in de 17e eeuw in zwang was, was dit inderdaad mogelijk -- en meer dan mogelijk, de enig juiste beschouwingswijze bij psalm 98; psalm 97 daarentegen behandelt een geheel ander gegeven; volgens het opschrift in de Statenvertaling bevat deze psalm een „be- schrijving der majesteit van het rijk Gods en de vreugde der god- zaligen vanwege zijn gerechtigheid en zijn gericht over de afgoden- dienaars, mitsgaders een vermaning tot godzaligheid en geestelijke blijdschap" . Overzien wij nu de resultaten die het onderzoek dat Kalma op grond van de getallen instelde, opleverde, dan blijken deze al zeer gering te zijn. Vrijwel alle gevolgtrekkingen die hij meent te mogen maken, blijven veronderstellingen; dan heeft de ene veronderstelling wat meer waarschijnlijkheid voor zich dan de andere, maar werkelijk overtuigend zijn ze eigenlijk geen van alle. Kalma echter kent aan deze veronderstellingen stuk voor stuk de draagkracht toe van een vaststaand feit 1); het gevolg van deze overbelasting is dat heel zijn studie topzwaar wordt.

IV Kalma ziet echter niet alleen naar de getallen; hij rekent ook met de inhoud der psalmen. Volgens hem zijn de sexternen ieder

1) Men vergelijke b.v. bij punt 1: Blz. 127, De yndieling yn sexternen meitsjend, bifounen wy, det de sexterne trochstrings opboud is ut fiif psalmen en in lofsang; in werkelijkheid is dit het geval bij 4 van de 10 sexternes. Bij punt 2: Blz. 95, Psalm 50 liket keazen to wêzen as hikkesluter; blz. 127, Psalm 50 dy't inoai wis as hikkeslíxter miend is; blz. 140, Psalm 50, wis miend as bistut fen de 10 sexternen. Cursiveringen van mij.

5 66 op zichzelf een geestelijke eenheid; de meeste tenminste, want een uitzondering in dit opzicht vormen de sexternen E, H en J. Het blijft natuurlijk denkbaar dat ook in deze sexternen de psalmen onderling verband houden, maar dan is dat een verband dat ons ontgaat. Daarnaast wil Kalma echter ook rekenen met de mogelijkheid dat G. J. in enkele sexternen psalmen verzamelde zonder onderling verband; waarom dit juist in de sexternen E (midden in de verzameling !), H en J het geval zou zijn, is een vraag die bij hem geen antwoord vindt. Blijven 7 sexternen die wèl een geestelijke eenheid vormen: A, B, C, D, F, G en I. Kalma bespreekt de inhoud van alle psalmen; zijn opmerkingen daarover tellen ongeveer 15 blz.; het is onmogelijk in het korte bestek dat ons ten dienste staat, al deze opmerkingen aan een nader onderzoek te onderwerpen. We moeten ons dus tevreden stellen met een gedeelte daaruit, bij wijze van steek- proef; daartoe kiezen we dan de sexternen A en B die tezamen de Friesche Herder vormen. Dat we deze twee sexternen kiezen, is niet toevallig; de meeste psalmen uit de Friesche Herder worden voorafgegaan en (of) gevolgd door kortere of langere overdenkingen van Goadsfrjuen; deze overdenkingen bevatten menige aanwijzing ten opzichte van de manier waarop de dichter zelf de psalmen verstond. Daarmee is een deel der moeilijkheden waarvoor wij bij de bestudering van deze psalmen komen te staan, van te voren uit- geschakeld. De Friesche Herder, zegt Kalma, begint met psalm 137, die uitdrukking geeft aan de „machtleazens om to sjongen"; hij eindigt met psalm 103, die spreekt van de „flechtigens fen it minslik libben". Waarom Kalma deze twee psalmen tegenover elkaar plaatst, wil me maar niet duidelijk worden; beschouwde hij ze min of meer als pendanten ? Of is deze tegenstelling maar willekeurig, zonder nadere bedoelingen? In ieder geval heeft Kalma beide psalmen maar half begrepen, en hij had bij het verstaan van deze psalmen in Goadsfrjuen toch 67 zulk een goede gids ! In psalm 137 staat niet het onmachtig zijn om te zingen in het middelpunt; deze psalm spreekt vooral van het verlangen naar de hemelse zaligheid. De aarde is het land der vreemdelingschap, de hemel het „yvig thuwz-besit". Psalm 103 spreekt wel over de kortstondigheid van het menselijk leven, maar slechts in een zeer bepaald verband; het gaat hier niet zozeer om wat de mensen zijn (dat is al heel weinig), maar om wat God doet en Zijn genade is geweldig; psalm 103 is een loflied. Men vergelijke hier weer het opschrift in de Statenvertaling: „David vermaant zichzelven om God te loven voor de menigvuldige genade zo aan hem als aan de ganse gemeente bewezen, welke Hij zo in zijn woord als in zijn werken deed blijken". En als loflied heeft G. J. psalm 103 inderdaad bedoeld; Goadsfrjuen zingt deze psalm na zijn morgenlied, bij wijze van offer: „'t Eerst dat God joe, joe me' him weer". Kalma heeft de eerste en laatste psalm uit de Friesche Herder maar half begrepen; dit maakt ons voorzichtig ten opzichte van de overige psalmen en liederen. Wie zegt ons dat hij deze wel op de juiste wijze verstond? Dan moeten we in de opmerkingen die hij daarover maakt, in ieder geval nog één correctie aanbrengen; deze geldt psalm 16. Kalma omschrijft deze psalm als volgt: „Psalm 16 bisjongt, fol ynlike tankberens, de goedens Gods foar de minske oer"; dat hij met de overdenkingen voor zich die aan deze psalm voorafgaan en er op volgen, hier niet meer te zeggen weet, is me eerlijk gezegd een raadsel. Voor Goadsfrjuen, dus ook voor G. J., was dit een lied waar men, mits men het met bezieling zingt, „'t yvigh swiet uwt swolget"; hier geen verlangen meer naar, maar reeds een voorsmaak van de hemelse zaligheid! We plaatsen nu alle psalmen en liederen uit de Friesche Herder onder elkaar, met telkens een korte typering. Dan krijgen we: Psalm 137, verlangen naar de hemel. Psalm 10, 11, 12, Gods hulp tegen de goddelozen. 68

Psalm 15, de wandel der vromen. Psalm 16, de voorsmaak van de hemelse zaligheid. Psalm 8, God als schepper. Psalm 146, Gods barmhartigheid tegenover de mensen. Christo- centrisch Psalm 130, de verdorvenheid van het menselijk hart; verootmoediging. Avondzang. Morgenlied. Psalm 103, lofzang aan God. Over de psalmen 137 en 103 schreven we reeds; van de inhoud der tussenliggende psalmen en liederen geeft Kalma het volgende overzicht: „Fierders stelt „it bisletten wirck" de tsjinwirkende krêft, de sunde, op twa wizen: yn de minske en yn de wrá ld, en wiist it derf oaroer de wei fen de frommens as redding; yn de hilliging fen de frommens wirdt God foun, hwaens goedens, macht en trouwe einleas binne, lyk as bliken docht ut it heilwirk fen Gods Soan. Dêrmei komt it hiele libben yn Gods ij ocht to stean" 1) . Wij zouden naar aanleiding van dit overzicht drie opmerkingen willen maken. De tegenstelling tussen de vijandelijke macht in de mens en in de wereld komt geheel voor rekening van Kalma; de dichter zelf stelt hier nergens dit contrast. Evenmin wijst hij de weg der vroomheid als redding aan, of veronderstelt hij dat de heiligmaking, vrucht van deze vroomheid, voert tot het vinden van God. Twee dingen noemt Kalma niet: hoe G. J. hier God geheel met Christus vereenzelvigt, en zijn verootmoediging als gevolg van zondebesef. Toch zijn dit belangrijke elementen uit het geestelijk leven van deze dichter 2) . Daarnaast dan de algemene conclusie: van een vaste lijn, van

1) Dr D. Kalma, t.a.p. blz. 126. 2) In hoeverre geeft Kalma zijn eigen begrip van een Ch ristelijke levens- beschouwing hier voor geestelijke ervaring van Goadsfrjuen uit? 69 begin tot einde, valt in de Friesche Herder niets te bemerken. Hoogstens is er hier en daar verband, in de vorm van een geleidelijke overgang van de ene psalm naar de andere; ik zou dit willen ver- onderstellen voor de psalmen 12, 15 en 16; eveneens voor psalm 130, de avondzang, het morgenlied en psalm 103. Maar nergens wordt dit verband tot een fragment uit een groter geeste lijk geheel. En elders ontbreekt het volkomen; het is niet toevallig dat dit juist daar het geval is, waar de dichter zelf met een regel wit een scheiding aangeeft. De Friesche Herder is dus niet meer dan een losse eenheid, welker samenstelling we, zonder rekening te houden met het toevalligheidselement, nooit afdoende zullen kunnen verklaren. v In een van de brieven aan Gabbema staat het zinnetje: „dear 's meer behá den" . Dit zinnetje komt me in de gedachten, nu ik met een enkel woord deze studie wil besluiten. „Dear 's meer beháden", allereerst aan kritiek op de resultaten die Kalma met zijn onderzoek naar de psalmberijming schijnt bereikt te hebben; vooral zijn opmerkingen over de inhoud der overige psalmen en liederen dienen nader te worden bezien 1) . Maar ook: „dear 's meer beha den", aan eigen beschouwingen over deze psalmberijming; mijn artikel was niet meer dan een opmerking hier en een greep daar; het werd zodoende een even losse eenheid, als het „besletten wirck" dat G. J. aan Gabbema zond. Met alles wat door Gosses, Kalma en mijzelf werd opgemerkt, is het vraagstuk waarover dit artikel handelt, nog lang niet uitgeput. En het enige vraagstuk is het niet; Gosses noemde indertijd 2) nog twee andere, minstens even belangrijke punten, die reeds enige

1) Op blz. 128 b.v. noemt Kalma het Lof -gesjongh fen Simeon en Agurs bea in één adem! 2) De Holder IV, blz. 191. 70 aandacht kregen, maar een uitvoeriger bespreking ten zeerste verdienen. Hoe graag zou ik breder over al deze zaken schrijven. Maar reeds overschreed ik de ruimte die me werd toegestaan. Ik eindig dus, met een woord van een psalmdichter uit onze eigen tijd die dat is hier van het grootste belang de Bijbel beschouwt op een wijze, nauw verwant aan wat dienaangaande eenmaal de opvatting van G. J. moet zijn geweest, Heinrich Vogel 1) . Wanneer hij in een nawoord verantwoording aflegt over de keuze van de 50 psalmen die hij berijmde, zegt hij: „Eine Anzahl habe ich nachgedichtet weil sie mir besonders lieb waren, andere, weil mein Blick, als ich den Psalter aufschlug, gerade auf dienen und jenen Psalm f iel" . Dit zou een woord van G. J. hebben kunnen zijn! Doetinchem. J. HAANTJES.

1) Heinrich Vogel, Psalmen, Munchen 1937.

^blty 3uv,v e gaffing £wid&., die dyne Landtaal &&wtn4 (F W2fhnv WO /1755) Tot een juister begrip van de Bodders in de XVIIe en XVIIIe eeuw.

I In 1788 schrijft Fokel Beyma schertsend aan haar familie in St. Omaars: „Maar Aukje wat jong heer zingt daar altijd bij u, dat word mij daar al te Vrans. De neeven ieder een matres, madame un sirviteur très humble, arme Court, wat zal die stumper het drok kreige, als hij hier komt, om zijn huisgesijn weer op het oud Vries te gewennen." 1) Een grapje in dit geval; men behoeft de Beyma- brieven slechts door te lezen, om in te zien dat het met de Franse ontaarding in deze familie zo erg niet gesteld was, al zijn wij ook hier ver van „d' Ade roune yenfadigheyt", die Gysbert Japicx in de XVIIe eeuw reeds ... terugwenste. Zeker: iedere tijd droomt 71

van een beter verleden, een tijd is zelden zo slecht als haar zede- meesters menen. Maar zeker is ook, dat in de loop van de XVIIIe eeuw veel vreemds en meestal weinig goeds Friesland was binnen- gedrongen. Verschillende families hadden het meer dan de Beyma's hard nodig „weer op het oud Vries te gewennen". „Die noch maar 't ronde hert van d'owde Fries bewaart" ergerde zich er met Hilarides (,,Sljuecht in rjuecht, az dy fen Boolzert") aan, in het begin van de XVIIIe eeuw, dat „de losse swier van uiterlike dingen, van 't lichte Fransche hoff" zoveel goed-eigens verdrong, dat „Fransche floddertaal, gebroken Roomsch en Waalsch, onkrachtig voor de sin, ... seer onbevoegd, om klaar en krachtig uit te seggen, hoe saaken in hun aard, en in haar weezen leggen", verkozen werd boven „'t krachtig Friesch", „'t Plat Friesch dat leert de deugd, soo rond als deugd, hanteeren." 2) Het bederf zat reeds lang in Friesland's hogere kringen. En toch heeft Wumkes in zijn Bodders en in Paden I vele voorbeelden kunnen geven van Friese edellieden, die trouw bleven aan het eigen volk, aan Friese aard en Friese taal. Ik denk b.v. aan „dy gelearde heag adelyke Heere Eduard Marius van Burmania Hadvester fen Fryslan", bij wiens huwelijk met „dy heag-adelike Jiffer Fokeltie van Harsholte" (1726) U. van Elselo een „Lock- winsckinge" schreef in de geest van Gysbert: „Nei d' áde friessche yen-f á digheyt slieucht in riuecht . " Ja, het is juist de Friese adel, die ondanks haar grote ontwikkeling, ondanks haar vooraanstaande plaats in het Nederlandse staatsleven en het Nederlandse en Euro- pese cultuurleven, steeds Friestalig bleef en daarin een voorbeeld gaf aan de burgers van Frieslands steden, een voorbeeld dat echter lange tijd weinig of geen navolging vond. Een landheer die in het begin van de XIXe eeuw tegenover zijn pachters het Nederlands zijn „gewone taal" noemde, lijkt mij een uitzondering 3) , evenals Jonker Piet, die tot Sibbels verbazing „sa nuver krom" praatte na een reisje van één jaar in het Franse land: „Och, praet mar as forline jier." 4) De eeuwen door vinden wij bij de adel Fries 72 volksbesef (nationaal bewustzijn, stam-gevoel) èn Fries taalbesef; of moeten wij zeggen: en dus Fries taalbesef? Had Dr. Joost Halbertsma gelijk (,,De taal is de ziel der natie, zij is de natie zelve."), heeft Dr. Wumkes juist voor het Friese volk gelijk: „De tael is ienris en foargoed it palladium fen us nasjonaliteit" ? 5)

II Myn moer hat mij Frysk leerd, Dat tour ick spracke onforfeerd, zei Reyner Bogerman in de XVIe eeuw en hij schreef het trotse woord: Frisionicum ideoma durabit per omnia secula seculorem. Amen. Ook voor Viglius van Aytta en de zijnen, met hun internationaal geleerden-Latijn, was in die tijden alleen het Fries de geliefde Moedertaal. Maar Marcus Lycklama a Nyeholt schrijft in zijn Oratio Funebris ... Raph. Clingbyl (Franek. Aegidius Radaeus 1608) : „Exorto sole gratulamur nobis invice salutione vulgari „goeden morgen", een merkwaardige mededeling van den man, wiens bruiloft een jaar later beschreven werd in de „Gaer-Spraeck / fen twaa . Frijscke Huws-lioe / Woutir ende T ialle." Neen toch niet ! Want zo luidde de titel pas in 1639, op de bruiloft heette de dialoog: „Een tsamensprekinghe / van twee boersche persoonen / Wouter ende Tialle" ... En wat wil het zeggen, dat Jurjen van Burmania, die andere verzamelaar van Friese spreekwoorden en zegswijzen na Bogerman, zijn „ynf rysk spil" soms inleidde met „Nederduitse" opmerkingen? Was voor hem, was voor Lycklama het Fries nog wel zonder meer de Moedertaal? Voor Haring van Harinxma, den vertaler van De Quevedo's Seven Wonderlijcke Ghesichten (Leeuwarden, Claude Fonteyne, 1641), was het Fries dat niet; hij (evenals de schilder Wybrand de Geest) noemt zo het Nederlands. Wel is deze Friese edelman buiten Friesland geboren (nl. in Doesburg) en wel verbracht hij zijn „jonge jaren, in den oorlogh versleten", buiten het ware Vaderland; 73 maar in de Opdracht van het door hem vertaalde Christelij ck Hand-boecxken (Dokkum 1663) , zijn broer Jonker Lodewyk gewijd, herdenkt hij vol dankbaarheid hoe „Onse machtighe Viandt ... ons, de Vrede aenbiedende, voor vrye Friesen heeft moeten verklaren", en toch noemt hij ook het Nederlands van dit boekje weer „onse Moeders Tale". Het Friese patriabesef leeft sterk in hem, het Friese taalbesef is echter verre. Ik behoef eigenlijk geen verdere voorbeelden te geven, om aan te tonen, hoe in de XVIIe eeuw het Moedertaal-besef verschoven is bij toch door-en-door Friese figuren, ja bij „Bodders yn de Fryske Striid": de lezers zullen de kostelijke boeken van Dr. Wumkes kennen en kunnen daaruit de aanvullingen halen. Na de XVIe eeuw is het taalbesef gaan wankelen, is het telkens en telkens weer tweezijdig gebonden: het „Nederduits" behoort er nu toe. Niet alleen bij de adel, ook bij een Gabbema, al schreef hij zijn „klacht" over de dreigende ondergang van het Fries; ook bij een onverdacht Fries-nationale figuur als Hilarides en zelfs in de kring van Jan Althuysen.

III Hilarides: een veelzijdig geleerde en een strijdbaar man; Wumkes heeft in de Bodders een mooi opstel over hem geschreven. De liefde die deze Gysbert-vereerder zijn Vaderland toedroeg, zal niemand in twijfel trekken: een leven wijdde hij aan de studie van Frieslands geschiedenis, taal en volkskunde. Maar waarom schreef hij zijn werk niet in het Fries? Zelfs niet zijn „Naamspooringen van het Platte Friesch; zijnde de Oude Friessche Lantstaale" ! Waarom sloot hij zich als purist niet aan bij den vereerden Gysbert Japicx, maar is hij een navolger van de „Hollanders" Spiegel ... Meyer? Hij ijverde voor goed vertalen; maar geen „Suwnerlinge forhanlinge" gaf hij, zijn werk is: „Phaedrus / Esoopische Vertellingen / In Neederdujtsen Dichte Vertaald". In zijn „Opwekking" voor de verfranste Leeuwarders roept hij Gutberleth toe: „Howd gij ons 74 aan het Friesch: en laat ons dat bewaaren", in het „Neder- duits" ... ! Dat Nederduits, dat hij in de voorrede van zijn Phaedrus-vertaling „onze moedertaale" noemt. En toch heeft Hilarides „de taal der Friezen / als Friezen" verdedigd tegen het Hollands. In zijn „Nieuwe Taalgronden der Neederdujtsche Taal" (Fraaneker 1705) komt hij herhaaldelijk op voor de rechten van het „Fries", bestrijdt hij heftig de aanmatiging van Amsterdammers als Van Hoogstraten en Halma, die alleen hun Hollands voor goed Nederlands houden 6); het „Fries" is misschien Stadsfries 7), in elk geval „Nederduits", of zoals Hilarides het noemt, „de gemeene Neerlantsche taaie / ... / die oover alle zeeven landen gangbaar is". „De taal der Friezen / als Friezen" is voor Hilarides een gedroomd Algemeen Beschaafd Nederlands, zoals dat in het begin der XVIIIe eeuw nog verdedigd werd door enkele idealisten en provincialisten als Ten Kate, Van Gaveren, Verwer, Burman, die de hegemonie van Amsterdam-Holland niet wilden erkennen en die een vrij-sterk genuanceerde eenheid voor- stonden 8) . Die „taal der Friezen / als Friezen", Hilarides' Moeder- taal, staat wèl ver van Gysbert Japicx' hoge ideaal, van diens „Memmetael" ... Om Hilarides' „Fries"-Nederduits te begrijpen moeten wij niet terugzien naar Gysbert Japicx (in zovele opzichten toch Hilarides' geestelijken vader !), maar wij vinden het later weer bij Johannes Stinstra, den vertaler van Richardson's Clarissa (Harlingen 1752), die in de voorrede het gebruik van verschillende Friese uitdrukkingen verdedigt: „Ik wil daarvoor gaarne ver- schooning verzoeken aan Hollanders, die zich daaraan stooten mochten, ofschoon ik niet begrijp, waarom het gemeene volk in de eene provincie van Nederland het voorregt zou hebben boven de andere om der taal de wet te stellen."

IV Uwz ádde Friesche taal waard mey 'er tyed forgetten, In yn ien tyeuster hol bydobbe, in bysletten, 75 As immen der naet mey yn 't fyld toa forschyn kaam, Dy dit wer as ien twáde Gysbert ondernaam, Om uwz Forádders spraak wer libbendig toa meytzen, Om naet stilswyend yn 't forjyettelbuwk toa reytzen: Zoa ruwn Dy Bolserder wol aer mey 't Friesch for wey, In Jan trooyt Japix Zoon, Dy brauwe Gysbert, ney. 9)

Jan Althuysen al moeten wij hierbij den vader, Simon, niet vergeten brengt ons inderdaad weer geheel terug naar de tijd en de taak van Gysbert Japicx. Hij voelt zich niet alleen diens opvolger „myn forgonger", noemt hij hem , maar hij heeft ook metterdaad bewezen dat hij het is. Hij heeft geen geleerde belangstelling voor het Fries: wat Gabbema en anderen gedaan hebben, zegt hij, „tyennet myns tinkens mar allinne, om ienige staaltjes fin dy ádde taal, wetten, in het meer is, oon toa toonen". Voor het behoud van het Fries moet echter Gysbert's werk voortgezet worden, moet men de spreektaal ombouwen en opheffen tot schrijftaal, haar bruikbaar maken voor alle geestelijk leven, niet alleen voor de literatuur, maar ook voor het Geloof: anders „zoe uwz eyn ádde Lantaal mei er tyed alleheel in 't forjyetboek reytze, in zoa dwaande zoeze nyeunke lytzen zoa schiep wurde, dat min op it hest met ien Fries yn Frieslán maar fynne koe". Jan Althuysen is Friesland's grote nationale figuur in de XVIIIe eeuw. Hij moge dan al geen Dichter geweest zijn, hij schreef echter een Toaegening, een Forreden en een Neybyrieugt in het Fries, hij schreef eindelijk weer een Fries boek en overwon Gabbema's geleerde Gysbert Japicx-editie. 10) Jan Althuysen's Moedertaal-besef is integer, is in alle eenvoud waarschijnlijk zelfs zuiverder dan dat van Gysbert Japicx. Maar in zijn onmiddellijke omgeving treffen wij toch weer die merkwaardige dubbel-gebondenheid aan. Althuysen had in zijn Franeker studententijd een trouw vriend gekregen: Ernst Willem Higt, zoon van een Dokkumer zilversmid. Higt, een geleerd latinist en dichter 76 van vele Latijnse verzen, was rector geworden van de Latijnse School in Alkmaar en dus „Fries om utens", maar het Heitelan en den eenvoudigen dominee in de Joure vergat hij niet. Toen vriend Jan trouwde, toog hij ter bruiloft; Dr. Wumkes vond het „verslag" van die reis terug: Digterlyk Togtje naar Friesland, tot de bruiloft van den Heer Jan Althuysen, leeraer in 's Heeren gemeente op Hiaure, en jongvrouwe Titia Krab, in den echt vereenigt den 25 der Wiedemaant ( Juni) 1752. Uit dat „Hollandse" gedicht spreekt duidelijk zijn liefde voor Friesland en dat ook de Friese taal een plaats in zijn hart innam, blijkt uit de woorden, waarmee hij zijn vriend aan hun beider Academiestad Franeker herinnert: Daar ge ook dikwerf met uw snaren Als een andre Japiks zoon 't Vlie en Lauwers waterschaaren, Streelde, op zuiver Frieschen toon. Higt zelf heeft eveneens dichterlijke jeugdherinneringen aan Franeker: Daar ik mee ging vleugelspreyen Als een vrijgelaten haan; Daar myn geest ging spelemeyen Langs de ruime letterbaan. Maar bij dat spelemeyen heeft hij wanneer hij eens niet in het Latijn dichtte zeer zeker Nederlands geschreven, hoewel Althuysen Friese verzen tot hem richtte, hoewel hij een bewonderaar was van „Japiks braven Zoon, die aller Friezen oor met keurmuzyk kon streelen". Hoe kon Higt, zo vraagt men zich nu af, voor Althuysens Friese werk deze regels in het Nederlands schrijven:

'k Vind hier 't natuurlyk fraai, dat Theocryt deed pryzen: 'k Vind hier een deftigheid van Maroos herderswyzen: Hier maakt der Boeren spraak den Stedeling beschaamd. 77 Oprechte Friezen, kust deez' dichterlyken veder. Bedilzucht, snoer uw tong. Betweeters, buigt u neder. Hy zwerve balling 's lands, die zyne Landtaal blaamt. Heeft hij dan, ondanks zijn woorden, niets begrepen van Alt- huysens werk als nationale daad? Was voor hem de Friesche Rymlery alleen maar .... poëzie? En heeft hij (en heeft Alt- huysen?) dan niet begrepen, dat Jan de Kruyff's „Naklank op den slotregel" een a a n klacht was tegen mannen als .. . Higt ? ! 11)

Hy zwerve balling 's Lands, die zyne Landtaal blaamt; Klinkt straf, geleerde HIGT, aan 't hof, en op saletten: Doch hoe zich 't wangebruik hier ook moog' tegenzetten, 't Wort echter, braave Fries, door 't Hollandsch' hart beaamd. Die zich zyn moederspraak, uit loutre grootsheid, schaamt, En, om der mode will', zich bindt aan vreemde wetten; Dewyl hy 't zoet niet kent van eigen taalbanketten, Schendt de eer zyns Lands, dat nooit een eedle ziel betaamt.

v Wanneer in het begin van de XVIIe eeuw, in een tijd dus toen reeds vrij veel boeken in het Nederlands in Friesland waren uitgegeven, Starter's Sotte-Clucht verschijnt, dan is die, blijkens het titelblad, geschreven „op 't plat Friesch" . Maar dat betekent: in zuiver onvervalst Fries; pas in de loop van de XVIIIe eeuw krijgt plat de ongunstige betekenis, die het woord nu heeft. De Ansck in Houck (1639) is een „Frijscke Gaer-Spraeck", Fries zonder meer. Gysbert Japicx spreekt, als „d' Authóre to dy Lezzer", natuurlijk ! van „uwz friessche tonge"; „Een Friesche Brullofts-Praet" noemt hij zijn Friesche Tjerne; Fries heet zijn Moedertaal wanneer hij zich tot den Nauw-keurigen Needer-lander richt. Ook Gabbema 78 kent alweer: natuurlijk ! alleen dié benaming. „Op sijn Friesk" schrijft in het midden van de XVIIe eeuw de Franeker boekdrukker Joh . Arcerius verschillende Carmina Votiva, een „Fries Luyffel-el- schrift tot Leeuwarden" vermeldt Jeroen Jeroense in 1684. Maar welke klank heeft plat, wanneer in 1701 „In 't platte Friesch" Waatze Gribberts Brilloft verschijnt ? die „Acht aerdige en geneuglijcke Uytkomsten: vertoonende de Rechten Boerenaerd, plompe Zeeden ende drollige Reden: Seer geneuchlijck en vermaecke- lij ck om to lesen". In die ... platte ... klucht wordt toch de Friese boer en zijn taal (?) bespot; de taal van de oorspronkelijke stukken was bovendien het verachte „poepske" Westfaals. In het begin van de XVIIIe eeuw is echter in vele gevallen nog niet met zekerheid uit te maken, welke „kleur" het woord plat heeft. 12) Maar de waardevermindering van het Fries wordt reeds aangekondigd door het motto, waaronder de Leeuwarder Romco Harda in 1709 een promotievers schreef: „Pollio amat nostram, quamvis sit Rustica, Musam." (ik cursiveer). En toch geloof ik, op grond van de spelling en de woordenkeus, dat Harda zijn Gysbert Japicx door-en-door gekend moet hebben. Er ligt een keerpunt rond het jaar 1700 in de Friese taalgeschiedenis: ± 1710 is er „Ien boere rymleri op 't lisse litten van di Nominatie", in 1711 begint „En gelok-jouwinge oer de geboorte fen de jonge (sic !) Prins Willem, Carel, Hendrik, Friso" van D. Simonides: Sa op 't Boers wey, Hjer 'er mar zwiet ney.

Die zelfde woorden vormen het tweede motto, waaronder in 1746 ... Simon Althuysen „Ien lyts Friesck Rymke" schreef voor de verjaardag van Tiboel, het eerste motto luidt: „Sloegt in rjoegt, plegt Gysbert Japiks toa sissen" ... Wanneer de vader van een Jan Althuysen zo iets gedachteloos kon neerschrijven, wie zal dan Harmen Adolph Slooterdyk er een verwijt van maken, dat hij zijn 79 vers „Oon dy trogleerde en forstandige Japyk Poutsma" (1730) beëindigde met de woorden: „rond om Boers"; wie zal het dan Abel Siccama kwalijk nemen, dat hij bij een promotie (1757) schreef: ... ik moást ien RymkeY meijtze J Op ien Friesche boerske trán. Een boerendialect, dat was er van het Fries terecht gekomen in de XVIIIe eeuw. Een val, want het zou nog lang duren, voor de boer en in vele opzichten mét hem zijn taal die sociale positie verkreeg, die hem in een gezonde maatschappij toekomt. Een val, nadat Gysbert Japicx het Fries tot cultuurtaal had verheven. Nu was het een „taaltje", waarvoor vele Friezen „van beschaving" slechts minachting overhadden, nu werd het zelfs door de aller- meesten van hen die nog belangstelling voor hun „grijze moedertaal" hadden of die nog in het Fries schreven uit liefde (of uit curiositeit ... 13) : boers genoemd. Bitter zijn de woorden van Jan Althuysen, wanneer hij klaagt, dat het „ten uwttersten toa bykleyen is, dat 'er onder uwz eyn Friesen zoa folle binne, dy har eyn ádde moerstaal ynne gruwn foragtje; j a dy it byney schánne for har miene toa waezzen, om boersck (: zoa as min 't noemt:) toa sprekken: 0 nee ! dat is ien taal, dy is for folie Staedjers fiers toa min, dy is 't lang naet wurdig, om ien der mey op toa hadden, dit mey for Boerren, in gemiene lieuw jyet ien byttie hinne rinne, mar for dy ien byttie meer binne stiet it (: ney har tinken:) by- droefde lilts Boers toa sprekken, in zokke, dy dit dwaanne, kinne by folie lang nagit for fatzoenlyke lieuw trog gaen; In doz wurt dy ádde Friesche taal naet allinne by folie lytz rekkene, mar joa wurt aek zoa dwaande mey'er tyed alleheel as uwt dy wrád band." Vanuit zijn tijd kon Jan Althuysen niet de beweging profeteren, die in een later eeuw zijn idealen zou voortdragen; hij had onmogelijk het trotse woord van Reyner Bogerman kunnen neerschrijven. Jan Althuysen zag de dreigende ondergang van zijn Moedertaal; daarom zijn zijn woorden tragisch. Maar tragischer 80 is zijn eenzaamheid naast zijn besten vriend, naast zijn vader zelfs. Waardoor het Fries „mey'er tyed zoa schien buwtten dy mode rekke is", daarover wil hij zich niet uitlaten: „wier dat it fin dinne komd is, lit ik jinwurdig oon zyn plats". En toch heeft hij één der oorzaken aangewezen: zolang zelfs de besten onder de Friezen hun taal „boersck" bleven noemen, zolang was er geen eerherstel mogelijk. „Boersck: zoa as min 't nwmt" ... Men, daartoe behoorde ook Simon Althuysen; ook Higt, al zei die: „Hier maakt der Boeren spraak den Stedeling beschaamd", want hij zei het in het Nederlands. Jan Althuysen had zich tégen zijn vader en tégen zijn vriend moeten keren ... Waren zij in zijn ogen dan geen ... verraders? Zag hij vooral dit niet in, dat het Nederlands, Higt's Nederlands, het Fries vijandig was?

VI De geschiedenis van het verdringen van het Fries moet nog geschreven worden; in alle breedte en diepte zijn de problemen tenminste nog niet onderzocht. Vreest men misschien, dat nader onderzoek slechts nadere detailkennis zal kunnen brengen ? Maar Fokkema heeft in zijn uitnemende studie over „De oorzaken van het terugdringen van het Fries in Leeuwarden" aangetoond, dat vragen van principiële aard nog onbeantwoord waren en ten dele ook nu nog onbeantwoord moesten blijven 14) . Toch lijkt het, of de hoofdlijnen van het proces, of de voornaamste krachten die daarbij werkten, reeds sinds lang zijn vastgesteld. Zo gaf bv. Isaac de Schepper al in 1681 een eenvoudige en heldere schets van dit hoofdstuk uit de Friese taalgeschiedenis en in vele opzichten zijn zijn opmerkingen nog altijd juist en voldoende 15) . Slaat men op d' aaloude blad'ren, Daar pronkt Frieslands Moeder-taal En de vryheid van haar Vad'ren Tot een eeuwig Zege-praal. 16) 81 Nauwliks was den Staat belastert, En van nieuwigheid verdacht, Of de taal wierd fluks verbastert, En de vryheid lag verkracht.

Maar de Land-aard aangedreven Door Furst Willems raad en daat, Heeft de vryheid weêr doen leven, En hersteld in de oude Staat.

Wen haar trouwe gezelnede Al te deerelik vermant, Wierd gebannen uit de Steden, En sworf balling achter land.

Doch den Adel, die de zaken Weet te schatten na hun waard, Wraakt dees vluchteling te wraken, En verschaft haar vuur en haard.

Hier door scheenze wat te steig'ren, Maar viel fluks weer in het stof, Wijl m' haar eeuwig heul ging weig'ren Op het Landscha ps-huis en Hof.

Zedert hield men tijd en wijlen Voor onnuttelij k besteet, Die m' aan 't zuiveren en vijlen Van de Friesche taal versleet.

Met de Friese vrijheid ging (omstreeks 1500) de Friese taal ten onder. De vrijheid herwon men in de 80-jarige oorlog, maar de moedertaal keerde niet meer terug in de reeds ontfrieste steden.

6 82 Nog was de Friese taal niet slechts een boerendialect: de Adel bleef haar nog trouw. Maar die steun was niet voldoende om haar weer op te heffen, toen Landsbestuur en rechtspraak haar afwezen en zo werd zij al meer en meer verwaarloosd; voor de meeste Friezen van beschaving werd zij een dialect: onbekend, onbemind, onverzorgd. Dit beeld dat De Schepper geeft van de tragedie van het Fries, wordt bevestigd door de reeks mededelingen, die inzet met de bekende plaats uit Conrad Gesner's Mithridates (1555); alleen wordt daar terecht nog gewezen op de invloed van de handel. De toe- nemende minachting voor het Fries in de tweede helft der XVIIe eeuw spreekt duidelijk uit de woorden van Ringers (1686): „Quaad- willige mennschen (zeggen) dat deselve bot en plomp soude syn, ende nergens anders toe als tot spotternie ende ydelhyed gebruikt konnen worden." En dat voert ons reeds tot Jan Althuysen's opmerking: „dat 'er nuw al folie yn uwz Frieslan binne, dyze nog sprekke, nog forstaen kinne, in dy doz syker wier allyk as frwmdelingen yn uwz eyn Lan binne, in dy dy Friesche taal zoa mislyk in zoa tyoed foorkomt, allyk as it aek dy Haeglaerrir C. H. Trotz dien het, dy 'er ... fin zeyt, dat min wol ien OEdypus fin dwaan het, om uwz Boeren, as joa mey eltzoor sprekke, toa forstaen, hoawol it mey him lang zoa folie nyeget nagit is, as mey uws eyn Lanslieuw." Een snelle ondergang scheen onvermijdelijk, vooral wanneer Foeke Sjoerds' waarneming (1765) juist geweest is: „Nog tegenwoordig bespeurt men, dat de Friesche Landtaal van tijd tot tijd naar die der stedelingen gebogen wort, zijnde zedert veertig jaar in dien opzichte eene groote en aanmerkelyke afneming in de aloude taal veroorzaakt; het staat te vermoeden, dat derzelve nog 't eeniger tijd haar Burgerrecht geheel verliezen zal."

VII Het ontwikkelingsbeeld dat voor ons ligt, verklaart veel van de taalverhoudingen en -toestanden in Friesland tussen 1500 en 1800, 83 maar het verklaart niet alles. Het moet ook aangevuld worden: Kerk en school hebben veel invloed gehad. Dat de Kerk met haar N eder 1 a n d s e organisatie haast niet Fries had kunnen worden, is nog te begrijpen. Waarom waren er echter in 1558 in Franeker „over de scoele twee meesters, ... lerende den burgers kynderen latyn, duits ende anders" ? 17) Nederlands onderwijs onder vreemde dwang? Of wènste men kennis van de belangrijke handelstaal? Maar is het niet merkwaardig, dat de geslachten Sjaerdema en Hottinga te Franeker in de XVe en XVIe eeuw de sterfdata aangetekend hebben in een Middelnederlands getijdenboek? 18) Staat- kundige en sociaal-economische factoren alleen kunnen de culturele invloed van Holland (-Brabant) niet verklaren. Culturele invloed; een hogere beschaving wordt overgenomen door de Friezen, die tot in de XVIe eeuw werkelijk weinig beschaving hadden: van een eigen literatuur in de moedertaal is nauwelijks sprake, maar ook de uiterlijke beschavingsvormen ontbreken nog in vele opzichten. Op zichzelf is zulk een navolging niet betreurenswaardig. In tegendeel! Maar in Friesland ontbraken de krachten, die het vreemde moesten omwerken tot het eigene en daardoor werd navolging al te vaak slaafs en dus: verlies. Het Friese lied verdween; in de XVIIe eeuw zingt Friesland in het Nederlands. Juist de Friese liedjes in de Almanakken bewijzen dat: te midden van een overvloed van „Nederduits" wordt slechts bitterweinig in de Moedertaal gevonden. In de Ansck in Houck staat „Op de wijse: ick claeg u Venus Dieren", Gysbert Japicx' „Lj eaf d in Bortlycke Mingel-deuntjes" gaan op dezelfde voysen als de liedjes in de talrijke Hollandse bundels. Eeltje Halbertsma heeft verteld van een braven XIXe-eeuwsen schoolmeester, die op het jaarlijks brandewijnfeest van het dorp „begoun to sjongen fen, „O Holland schoon met eenendertig steden", of „Daar was er een ruiter en de meid", in al sokke oerdwealsce bierpsalmen meer, daer it jongfolk hjar danich mei formekke" 19) , hij had ook een Fries uit de XVIIe eeuw kunnen zijn. En wat Friesland in de 84 XVIIe eeuw las? Niet de Friese boekjes die rond 1640 verschenen (Brouwer en ik zagen er zelfs een mislukte uitgeversonderneming in 20) , maar de volksboeken Uylenspiegel en Reintje de Vos 21) , vooral ook Cats. Dr. Wumkes heeft een „Vryers-voorschrift" gevonden, „naer de Regel van den noyt genoegh-gelesene ofte ghe- presene Heer en Ridder Jacob Cats"; het staat achter een Bruylofts- gedicht in de Nederlandse taal, verschenen in Sneek in 1654. Wel toont Wumkes aan, dat in dit vers het Fries soms ! naast het „Hollands" staat, maar van een „lustigh Wijff" zegt de dichter: „een tongh uyt Braband dienter by" ! 22) en „kiest hier dan toe een Hollandts Hert" ! ! „Hollandse woorden, „Hollandse" wensen, „Hollandse" ... mode. „Dewijl eenige onwetende uitlanders niet de minste agtinge voor (de Friese taal) hebben opgevat, hier door schijnen zommige inboorlingen haar domdriftig te volgen, en die eigenaardige taal te verwaarloozen"; aldus Gutberleth in 1701. 23) Werkelijk een gematigd oordeel!

VIII Maar de boeren en brave kleine burgers treft geen schuld; zij zijn cultuur-c o n s u m e n t en en nemen wat hun geboden wordt. De cultuur-p r o d u c e n t e n, zij die waarlijk cultuurdragers zijn, hadden Friesland in 't verweer moeten brengen. Waarom faalden zij , de Bodders yn de Fryske Striid ? Hun aandeel in de Nederlandse beschaving was werkelijk zo groot, dat wij hen eigen, innerlijke kracht niet kunnen ontzeggen. Zij kunnen toch niet slaafs bezweken zijn voor het Brabantse en Hollandse voorbeeld? Dragers van het Friese nationale bewustzijn waren in de XVIe eeuw mannen als Cornelius Kempius, Martinus Hamconius, Reyner Bogerman, Viglius, Hopperus, Agge van Albada, Else Mellema. Het Vaderland droegen zij in het hart, de ... humaniora in het hoofd: hun cultuur is inte rnationaal, hun cultuurtaal is het Latijn. Deze Friese Humanisten moeten wij in de allereerste plaats zien vanuit het Humanisme, niet vanuit Friesland. En dan begrijpen 85 wij pas waardoor zij tegenover Friesland tekort zijn gescnoten, ondanks hun vaderlandsliefde; ondanks hun trots op hun af- stamming, die spreekt uit de Frisius-titels op vele van hun werken; ondanks hun trots op de Friese Vrijheid, op de oude Friese Moeder- taal. Patria ... Libertas ... Historia antiqua ... Lingua materna . .. Het is alles algemeen-Humanistisch 24), het wortelt niet in land en volk, het is cultuur en als alle cultuur ... spel 25) . Wat Groot- Friesland hier was, was Groot-Batavia 26) elders, was ...; men vulle aan ! Wat Laus Frisiae 27) hier was, was Laus ...; men vulle weer aan ! Zeker, vaderlandsliefde zullen deze Humanisten, die bijna steeds „Friezen om utens" waren, in hun hart gedragen hebben, een onberedeneerbaar, nauwelijks-bewust gevoel: „een heimelicke treck / verleit het hart" naar een klein Fries dorpje. 28) Maar het Patria-besef weerspiegelde dat stiet. Ontroering kan zo'n Humanist gevoeld hebben, wanneer hij de vertrouwde vaderlandse klanken hoorde of de vertrouwde vaderlandse woorden las; maar een dikke laag „wetenschappelijke belangstelling" voor de „aaloude grijze taal" verstikte het gevoel. Onder het Latijn en de Humaniora verkommerden het Fries en het Friese leven.

IX In Vlaanderen-Brabant-Holland hadden reeds in de XVIe eeuw bredere kringen deel aan de klassicistische Humanistische cultuur. De welgestelde en ontwikkelde burgers schiepen er een Nederlands Humanisme-in-vertaling, dat zich ontplooide tot de typisch- Nederlandse burgerlijke Renaissance-beschaving: van Jan van Hout, Spiegel, Roemer, Hooft, Huygens, Vondel, Breero. Die burger- beschaving was rond 1600 in de Republiek der Verenigde Neder- landen inter-provinciaal; zij werd gedragen door het inter-provinciale Nederduits, een ideaal Algemeen Beschaafd waarnaar men streefde en waaraan men bouwde: De Heuiter's Nederduitse orthographie (1581) en Spiegel's Twe-spraack (1584) zijn er de hoogste uitingen van. 29) En op het eind van de XVIe eeuw verzoenden zich de OV Latijnse Humanistencultuur en de Nederduitse Renaissance- beschaving; de Leidse vriendenkring van Van Hout en Douza, al bleven ook daar nog tegenstellingen, is het duidelijkste voorbeeld. In Friesland wordt in de XVIe eeuw de beschaving voorname lijk gedragen door de adel. 30) De afstand tussen edelman en burger is groot 31), de burger is vaak weinig gegoed en weinig ontwikkeld. Nog in 1583 wordt er van de landadel gezegd: „Oeck zijnnen zoe in bonis literis, historiarum cognitione et facultatibus ex parte versati" ; en daar tegenover: „soe bevynt men ter contrarie, dat diegeene die in steeden regieren ende die magistraat bedienen (nauwelijx een ofte twee uuytgenoomen) zijn a literis quam maxime alieni". 32) Dat beeld bevat ongetwijfeld een kern van waarheid, maar voor het laatste kwart van de XVIe eeuw is het toch over- dreven. Rijkdom en beschaving waren in de loop der eeuw toegenomen onder de burgerij 33) en rond 1600 zullen vele burgers de gelijken geweest zijn van Hollandse standgenoten en Friese edelen. In 1615 prijst Jan Francoys le Petit, in de „Eygentlycke Beschryvinge der Vrye Nederlandtsche Provintien", het uiterlijk der stad Leeuwarden en gaat dan voort: „De Gemeente isser alsoo manierlick ende lieftael, als in eenighe andere Stadt van de selve Provincie, j a oock van Hollant en Zeelant; al hebben de Vriesen eertyts de reputatie gehadt, wat straf ende rouw te wesen, twelcke men nu al contrarie bevint". In Franeker vinden wij in het begin van de XVIIe eeuw edelman en burger bevriend: bv. in de kring van Prof. Lycklama à Nyeholt. De Academie zal van invloed geweest zijn, maar men denke ook aan de Bolswarder kring waartoe Gysbert's vader behoorde: de gemeenschappelijke beschaving vereende. De structuur van maatschappij en cultuur bracht mee, dat Friesland in de XVIe eeuw wel heeft bijgedragen tot het Huma- nisme, maar niet tot de opbouw der burgerlijke Renaissance. De sociale ontwikkeling maakte echter rond 1600 ook den Friesen burger (en zeker ook menig Friesen boer) deelgenoot aan de Algemeen 87

Nederlandse beschaving. De tijd voor eigen-Friese ontwikkeling was voorbij ; in minder dan een eeuw was Friesland deel geworden van een geheel. Die Friezen die verder keken dan hun grietenij , voelden Staats; het Fries particularisme was gericht tegen de hegemonie van Amsterdam-Holland, niet tegen de Unie. De Opstand, de Vrijheidsoorlog, is beslissend geweest voor de verandering van mentaliteit in het land der hyper-individualisten:

Jou Oraenjen, ljeave HEERE Dizze eere, Dat by uwz de Free bef j uecht . Dat wy DY dear lof foor sjonge, Ad in Jonge From, yen-f a dig, sljuecht en rj uecht . 34)

Het is typerend, dat een echte Fries als Petrus Baardt zijn dank- dicht bij de val van 's Hertogenbosch en Wesel richt „Aen alle goede Patriotten van de Gereformeerde Religie onses lieven Vader- landts". Oranje en de Kerk zijn de sterke banden van de Unie. Uit deze ontwikkeling vloeide volkomen natuurlijk voort, dat het wordend Algemeen Beschaafd der Unie ook voor de ontwikkelde Friezen de cultuurtaal werd. Een breuk in de ontwikkeling, een revolutie zou het geweest zijn, wanneer niet het Nederduits maar het Fries de schrijftaal was geworden in het begin der XVrIe eeuw. De verhoudingen zijn in Friesland niet anders dan in Holland of elders. Het Humanisten-Latijn heeft naast zich de taal der burger-beschaving gekregen, die ook boven de volkstaal, boven ieders ... moedertaal staat. Aan de Opbouw van het Nederduits wijdt men zijn beste krachten, maar de Bouwers verachten hun dialecten niet. Ook in dat opzicht zijn zij de erfgenamen der Huma- nisten ! De cultuurtaal van een Albada was het Latijn, maar zijn Moedertaal, het Fries, had hij lief: hij schreef aan Hopperus Friese brieven; de cultuurtaal van Coster en zijn vrienden in de Academie 88 was het Nederduits (van verschillenden daarnaast: het Latijn), maar zij eerden ook „de reyne, puyre, loutere, onvervalste Amster- damsche tael", die zij op het toneel brachten; de cultuurtaal van een Petrus Baardt was al evenzeer het Nederduits, maar hij schreef zijn Friesche Boere-Practica en in de haast uitsluitend Latijn- schrijvende kring van Lycklama vierde men een bruiloft met de Ansck in Houck. Direct in het begin van de XVIIe eeuw is Frieslands cultuur breed en rijk gevariëerd; alle facetten, alle uitingen van de rijke Renaissance-cultuur vinden wij er. Nog onbereikbaar voor den doorsnee-burger de geleerde historische werken van Furmerius en Siccama, die direct aansluiten bij het XVIe-eeuwse Humanisme; Siccama's Opdracht van de Lex Frisionum aan de Staten van Friesland, waarin de Vrijheid van het Vaderland (Patria !) wordt verheerlijkt, is een sprekend voorbeeld. Ook de neo-latijnse lyriek is nog zo'n hoge top en vooral erfenis van het verleden. Maar een man als Ds. Johan van Hichtum (Joannes Hichtummannus !) verbindt de Latijnse geleerdheid en de burger-beschaving: waar eens een kloof was, is nu een brug. Winsemius' historiewerk verschijnt ook voor het „volk", de jurist Hero à Schingen schrijft in het Nederduits en een Fries vers leidt zijn boek in bij een groter publiek, Baardt vertaalt. x Voor iederen XVIIe-eeuwsen cultuurdrager in Friesland moet de positie bepaald worden, die hij inneemt in de Nederlandse beschaving: is hij meer traditioneel-cultureel gebonden ? of wortelt hij meer in de eigen-aard van zijn land en volk ? Velen verliezen dan als Fries-nationale figuren schijnbaar ! Winst is, dat wij daarna kunnen begrijpen, waarom zij niet in alle opzichten Bodders yn de Fryske Striid waren. Twee voorbeelden: Simon Abbes Gabbema. Hoeveel nationale klanken heeft hij niet geuit ! 35) Daar is zijn „klacht": „ ... onse landsluyden, die door- 89 gaens de Romeynen, ende somtijts oock de Griecken, soo veel toe- gheven, dat zy hare manieren, sprake, schriften leeren, ende daer in soo veel tijdt besteden ende toebrenghen, dat zy nieuwers vremdelingen en sijn dan in haar vaderlandt, nieuwers en dolen, en stameren, belacchelicken sijn, dan daer zy gheboren sijn; gheen talen min en konnen, en leeren, en verstaen, dan die haer de nature ende hare ouders gheleert hebben". Aldus ... niet Gabbema in 1681, al meent men wellicht zijn woorden te herkennen, maar Scriverius in 1616 voor Heinsius' Nederduytsche Poemata! Gabbema's Klacht is traditioneel. Maar hij heeft voorgesteld „oeffening-plaatzen" op te richten, waar dan „oopenbaare leszen" gegeven zouden worden om de Friezen te vertellen, „wat een on- ooverwinnelijke schaade ons Gemeene-beste op den hals is gevallen, in 't verf aagen der grijze moeder-spraak." Om dan onmiddellijk het programma van die Volksuniversiteit te ontvouwen, die . . . volkomen historisch en philologisch ingesteld zou zijn ! Een philo- loog, historicus en Germanist, dat is Gabbema, die bovendien zéér antiquarisch was: men kent zijn „Friesche" versje ! Zijn éne Friesche taalproeve ... „Ick sal by desen een aanvang maeken van 't geene ick lange gedreyght, en ook by eenige vrienden in trayn gebracht hebbe, te weten om eenmael myn moederlycke tael wat beter en meer te oeffenen", schrijft Janus Vlitius in 1655 aan Nicolaas Heinsius, maar nog in dezelfde brief gaat hij in het Latijn over. Zo ging het ook met Gabbema: hij had plannen het Fries te „be- oefenen" en hij liet het Gysbert Japicx doen. Gabbema heeft het Fries willen redden op zijn manier: hij heeft het willen bewaren, die „aadelouwde taal"; dat heeft Jan Althuysen reeds begrepen ! Zelf schreef hij in het Nederlands, of zoals hij in zijn Friesche Lusthof zegt: „in ons Friesch-duytsche spraak" 36) . Wij naderen weer Hilarides ! Maar eerst moeten wij die andere grote, die grootste en toch waarlijk nationale figuur „taxeren": Gysbert Japicx. Aan Gabbema danken wij de Friesche Rymlerye van 1681, tot voor kort de 90 enige bruikbare editie die nog bereikbaar was. Dat is Gabbema's grootste verdienste. Maar hoe ver staat toch die uitgave van Gysbert af ! In de Opdracht, van de drukkers Tjallings en Hoogslag, aan de Staten en Stadhouder Henrik Casimir leidt particularisme tot philologie; philologie is Gabbema's voorrede. Dat is tot daaraan- toe. Maar men weet, dat het in de XVIIe eeuw haast mode was om het werk van een overleden dichter te „bezorgen" met een levensschets. Welnu, voor „dien onvermoeyden onderzoekker der FRIESCHE moeder-spraak Mr. GYSBERT JAKOBS Zoon" — goed Nederlands ! —, dien het „in onze daagen, belieft (heeft) zijn uytterste vlijt aan te wendden, om de vervallene glans derzelf de, voor zoo veel zijn vermoogen meede bragte, op te helderen", waren tien regeltjes op twaalf bladzijden genoeg ... Men hoort dan ook de geringschatting in Gabbema's „welwillende" woorden ! (De cursi- vering is van mij) . Gysbert was ten slotte slechts een „kleen-schoolmannetje" ! 37) Een bijzondere verdienste was, dat hij ook „in 't rijmeloos" schreef, „naar 't voorbeeld van anderen Land-aard. Zoo bezitten wy OTFRID ...." enzovoorts ... Zeker, Gabbema kon „in den lof van Mr. Gysbert wijd en zijd gaan weydden, maar zijn werk zal dat voor ons doen; en ook zijn wy anderzins lang genoeg van stijl geweest." Met recht dankt Jakobs Zoon, prijst 't geen hy heeft geschreven, En GABBEMA, die 't werk weer doet op nieuw herleven: Dies m' hem een lof-krans vlegt om zijne hersepan. Dat is Tymens' lof bij de „Friesche spraak-kunst", „deez' grijze weetenschap", de „Friesche oudheid" die door „den braven GYSBERT ... zo loflijk ... door aangebooren lust, niet door wijswaande boeken" gezocht waren en die den Taalkundige aan- bevolen werden. 38) XI En Gysbert zelf; hij heeft de geweldige taak op zich genomen om van het Fries een cultuurtaal te maken. 39) Een echt ... Renaissan- 91 cistisch streven ! Ongetwijfeld; er zijn vele Renaissance-elementen in Gysbert's werk en idealen. Maar: hier is de wetenschap dienaresse, niet Meesteresse; Gysbert's doelstelling was nationaal, niet philologisch: niets wijst erop, dat hem iets anders gedreven heeft, dan liefde voor zijn moedertaal. Toch schreef hij verschillende Neder- duitse verzen en zéér doorwrochte; de briefwisseling met Gabbema begint in het Nederduits en is (naar ik vermoed) op diens verzoek in 't Fries voortgezet (hoewel Gabbema niet in die taal geantwoord zal hebben) : het was zo'n interessant en belangrijk genre ! Hoe stond Gysbert dan tegenover het Nederduits? In de allereerste plaats kunnen wij vaststellen, dat de Friese Taalbouwer het Nederduits niet vijandiggezind was. Hij had vriend- schappelijke betrekkingen met „dy leaf-habbers fenne ferz- en rijmme-kunste" in Leeuwarden, dat zijn vooral de Nederduits- schrijvende poëten die aan Klioos Kraam hebben meegewerkt; uit de briefwisseling met Gabbema blijkt bovendien, hoeveel belangstelling en dikwijls bewondering Gysbert had voor de Nederlandse literatuur. Nooit heeft hij zich rechtstreeks gericht tegen „'t vremde- lingschap" en het „ontalbaar tal van aaterlinkxe FRIEZEN", die er in zijn tijd toch ook geweest moeten zijn. Gysbert Japicx heeft het Nederduits niet willen verdrijven, maar hij heeft het Fries er naast willen stellen. Hij zag het „ver-euwde Friesch" in Groot-Nederlands verband en noemde het in zijn voorrede tot den Nauw-keurigen Needer-lander „een praalbloeme aan uw al-gemeene eeren-krans." Een tweede constatering: het Nederduits is in het midden van de XVIIe eeuw geen gesproken Algemeen Beschaafd. Wel leefde ook dat als ideaal in sommige hoofden, maar gesproken werden beschaafde stads- en streekdialecten, die men langzamerhand met meer of minder recht ook in „provinciaal" verband kon gaan zien. Zo heeft Montanus (1635) het over „Lanttaelen en Stattaelen" als „Braebants, Gelders, Vlaems, Vries, Zuithollants, Noorthollants, Delfs, Schiedams, etc. Insgelijc Hoofs, Boers, etc. Want elc van 92 die ooc in de uitspraec verandering en zonderlinge eigenschappen, en letteren hebben." (De plaats van het Fries in deze opsomming is veelbetekenend !) Duidelijker nog geeft in 1655 Westerbaen de verhoudingen weer: „Behalven desen gemeyne tael isser oock een Gelderse/ Brabantse/ Vlaemse/ Hollandse/ Zeeuse/ Friesse/ Stichtse etc. Dese werden voor geen onduytse gehouden." (N.B. alweer de plaats van het Fries !) . Spraken alle Friezen dus ... Fries? Neen, teveel andere gegevens weerleggen dat. Men moet bij de „waardering" van deze en dergelijke plaatsen in de Spraakkonsten op zijn hoede zijn. Overwegingen als: „Er is een Friese Staat, dus is er een Friese Taal" zullen ongetwijfeld een rol gespeeld hebben. 40) Op grond van een dergelijke redenering kon Gabbema spreken van „ons Friesch-duytsche spraak" en kwam Hilarides tot zijn merkwaardig „Fries" ! Ja, ik geloof zelfs, dat er ook voor Gysbert Japicx een Fries-Nederduits geweest moet zijn, waartegen hij zich al evenmin verzet heeft, als tegen het „hogere" Algemeen Nederduits. Kortom: ook Gysbert Japicx heeft de bestaande taalverhoudingen in Friesland aanvaard, voor zover althans daarbij zijn „grijze moeder- ja beste-moedertaal" (men herkent de terminologie !) niet in verdrukking kwam. Werd zij wel belaagd, dan kwam hij op voor haar eer, maar hij propageerde het Fries-spreken niet opzettelijk. Er is ten slotte ook tussen Gysbert Japicx en een Hilarides en zèlfs tussen Gysbert Japicx en een Gabbema slechts een gradueel en geen principieel verschil! Gysbert Japicx heeft door zijn cultuurdaad niet alleen „aaterlinkxe" Friezen terechtgewezen, maar hij moet ook het gevoel gehad hebben, dat hij voor het Fries een achterstand inhaalde. Bijna twee eeuwen lang hadden zijn landgenoten immers niet meer gedacht aan „t' zuiveren en vijlen" van hun moedertaal. Wanneer men nu verachting voor het Fries begon te gevoelen, dan lag de schuld in Friesland, niet buiten Friesland. Daarom heeft Gysbert Japicx trachten te volbrengen, wat door anderen voor hem begonnen was of gewenst was. Dat was zijn hoofdtaak, eerder 93 dan het tegengaan van een „druk". Want in dit laatste geval waren zijn tegenstanders niet zijn gelijken, maar domme on-taalkundigen. Zijn gelijken, de dragers der Nederduitse beschaving, hadden nog geen minachting voor het Fries; had niet nog in 1633 de Hollandse taalbouwer Van Heule vol waardering over de Friezen gesproken, die „in zachte uytsprake eeniger letteren ... eenige goede opmerkingen (schijnen) te hebben / die ter zoet-vloejenheit dienstich zijn" ? Het Fries als voorbeeld voor het Nederduits-in-wording !

XII Neen, druk, waardoor de verachting gevaarlijk toenam, is pas in hoge mate uitgeoefend op het Fries tegen het eind der XVIIe eeuw en niet door het Nederduits, maar door het Hollands. Beslissend voor een belangrijke verschuiving in de taalverhoudingen in de Unie, een verschuiving die voor het Fries fataal is geworden, is de opkomst van het Beschaafd-Hollands, waarvoor ook het ideële Algemeen Nederduits wijken moest. 41) Aan de ene kant de opmerking van een Liefhebber in de „Aanleiding tot de Nederduitsche Taal. Om goedt en zuiver Nederduitsch te spreken of te schrijven" (Amst. 1703) : „men vint (de uitspraak) nergens beter dan in Hol- landt, daar de Nederduitse taal best en aangenaamst gesproken wordt"; aan de andere kant Hilarides' verzet tegen die Hollandse aanmatiging in zijn „Niewe Taalgronden der Neederduytsche Taal" (Fraaneker 1705) . Nu één lid van de Unie, nu het door de andere leden zo gehate machtige Holland de leiding wil nemen, j a: de leiding genomen hééft, nu krijgt Gutberleth's „klacht" een andere klank, nu zal een Hilarides met hand en tand het .... Fries- Nederduits verdedigen tegen de opdringende vreemde taal. Daarbij ontglipt als het ware het èchte Fries aan hem en aan anderen, want het Nederduits standpunt, dat zij bij hun reactie tegen Holland onvermijdelijk moesten innemen, dwingt hun het „Land- fries" van het Stadfries (het ... „Fries") te onderscheiden en . . . Boerenfries te laten ! 94 Een versterking van de liefde voor het Vaderlands eigene in de harten der Bodders was het gevolg van de reactie tegen Holland; liefde voor de oude Friese Vrijheid, voor „de seeden van ons volk, lands wijze van het owd; die niemand voor het vreemd soo licht verreuj len sowd"; geen „Fransche swier" uit Holland, maar „Slj uecht en rjuecht, az dy fen Boolzert". Liefde ook voor de taal van „onze Boeren" (Hilarides !), dat merk van oud-Fries adeldom, Gysbert-verering, Gysbert-studie ...; die kostbare schat uit het verleden bewaren achter het trouwe bolwerk: het Fries- Nederduits, dat verdedigd wordt tegen de Hollandse aandrang. Zij hebben hun „Landtaal" niet geblaamd ! Het „Nederduits" bolwerk is op den duur doorbroken, maar het echte (en dikwijls nog „oude" !) Fries heeft steeds weer nieuwe verdedigers gevonden, omdat het waarlijk draagster is van een nationaal verleden en een nationale cultuur in de Wetten, in de Friesche Rymlerye zodat het steeds gevonden werd waar men „Friesland" zocht. Totdat in de XIXe eeuw door Romantiek en Democratie „de tael ienris en foargoed it palladium fen us nasjonaliteit" is geworden. Wat behoort tot „de Fryske skriftekennisse" ? Kalma antwoordde: „Alles hwet der yn Frysk skreaun is." Maar Dr. Wumkes, die zijn Bodders opdroeg „Oan alle meistriders for heger, frijer Fryslán", had het Friese hart voelen kloppen onder Latijn en „Hollands". De strijder voor het Heden wees het gebruik van Nederlands voor zijn cultuur-historisch boek af: „dat like my forried oan eigen sprake, dy't langernóch Yeskepuster west hat"; de onderzoeker van het Verleden vroeg echter: „Lit net de tael, mar de sfear, de siel, de geast kriterium wêze." Daardoor heeft de onderzoeker Frieslands verleden voor den strijder gered, en niet alleen de Lex Frisionum of Hilarides, maar ook ... den gehelen Gysbert Japicx en zelfs Jan Althuysen ! Iedere tijd heeft zijn eigen aspect. Bij het werk van de Friesche Beweging in de XIXe en XXe eeuw moest Dr. Wumkes in het Fries schrijven: „Wy binne, Godtank, de waen to boppe, det inkel Kekke 95 yn 'e yester en Jurj en yn it buthus hjar mei (it Frysk) rêdde moatte." Bij het werk van Gysbert Japicx en Jan Althuysen in de XVIIe en XVIYIe eeuw kon Ernst Willem Higt in het Nederlands schrijven: Hy zwerve balling 's lands, die zyne Landtaal blaamt. En Gysbert Japicx zou zich over dat Nederlands al evenmin ver- baasd hebben, als Jan Althuysen, die het liet afdrukken in zijn Friesche Rymlery. Zuoz, Augustus '38. WYTZE Gs. HELLINGA.

AANTEKENINGEN. Kalma's opvatting, dat alleen wat in het Fries geschreven is tot de Friesche literatuurgeschiedenis behoort, is bestreden door Dr. Wumkes in Paden I, 9 vlgg. Ik sluit mij aan bij den sch rijver van Bodders en Paden en tracht in dit opstel na te gaan, hoe verschillende „Bodders" in de XVIIe en XVIIIe eeuw tegenover het Nederduits („de” taal der Unie), het Hollands (de taal van het gewest Holland) en het Fries gestaan hebben. Daarbij moest ik natuurlijk zeer veel feiten ontlenen aan Wumkes' boeken, maar een voortdurend verwijzen liet ik achterwege om het aantal aantekeningen niet al te groot te maken; de lezers zullen de verschillende plaatsen wel gemakkelijk kunnen herkennen en terugvinden, terwijl zij die geen of weinig Fries kennen er geen behoefte aan zullen hebben een en ander nog eens na te slaan ! Intussen beschouw ik deze kleine studie als een „Bijdrage tot de Bodders en Paden I".

1) J. H. Goslings-Lysen, Een Friesch gezin in den patriottentijd, De Vrije Fries 33 (1935), 40. 2) Joh. Hilarides, Opwekking voor die van Liewerd, Moederstad der Friezen (1701), v66r: S. A. Gabbema, Historie van Friesland, ed. T. Gutberleth, Franeker 1703; gec. Bodders 304 vlg. 3) De boere schrieuwer oer it nys fin de dey, Snits 1821, S. 6: Boerinne: Ik soe as ik wer by Lánhj erre kam / dat hab ik jou om 't hjitten / aek stéds prate / mar ik mat sisse / dat ik it net leere kan / ik haf it al tygge prebjerre / Lanhj erre mat it my net kwaelyk nimme / as ik hette wer boers praet / en myn man aek net: want dy dogt it sa raar / as hy stéds prate sil / dat min jin slap laaits j e mat. Heer: Wel nu / praat gij maar zooals gij gewoon zijt. Ik kan u heel goed verstaan / en neem het u in het geheel niet kwalijk / wanneer gij het mij dan ook niet kwalijk neemt / als ik mijne gewone taal spreek. 96

Boer en Boerinne: Der hat Lanhj erre gj in sorg for ta habben. It sprekt fin sels dat Lanhjerre it sa goed net dwaan ken as wy / en wy kenne jou tygge best forstaeen. 4) Eeltsje Halbertsma, Jonker Piet en Sibbel, Rimen en Teltsjes 1918, 24 vlg. 5) Bodders 189. „ Juist voor het Friese volk", want dat derge lijke uit- spraken niet a l g e m e en geldig zijn heeft J. W. Muller aangetoond in zijn rede over Nederlandsch volksbesef en taalbesef (1915) . 6) „. . in de gemeene taal / is dat ... veerdig: maar in 't Friesch is f eerdig." „... Dan zal de groede (holaa! dat is Friesch) ik zeg / het letteeken / wel heel licht effen groejen." Daarnaast: „ ... ons owd plat Friesch / dat men te lande noch zejt / de sted". 7) Ik weet niet zeker, of Hilarides het Stadsfries gelijk stelt met zijn „Fries"- Nederduits, wel onderscheidt hij het van Boerenfries. „Maar wat is bord? mach ik wel zeggen / dat het stad Friesch is: en dat onze boeren alle / borden, off berden noemen een boord en boord, met het." 8) Voor de reactie tegen Amsterdam-Holland cf. Hellinga, Opbouw van de Algemeen Beschaafde Uitspraak van het Nederlands (1938) 180, 195, 326 vlgg.; voor de breuk tussen theorie en werkelijkheid in de XVIIIe eeuw ib. 359. 9) S(imon) A (lthyusen) , Op dy Friesche Rymlery fin Jan Althuysen. 10) Dr. J. G. Ottema heeft reeds een lans gebroken voor de Althuysens in de Fr. Volksalmenak 1844, 100; Dr. Wumkes heeft hen nog meer naar voren gehaald, maar m.i. heeft Jan Althuysen nog steeds niet de „wijdloftiger berjuechtinge" gekregen, die hij als nationale figuur verdient. j- 11) an de Kruyff (1706-1776), Leids fabrikant en „dichter", cf. Kalff, Gesch. V, 482 vlg. De K. is in de kring der Althuysens gekomen door zijn huwelijk met Antje Tiboel, dochter van Simon's boezemvriend in Franeker, cf. Rymlery 63. 12) Cf. Ndl. Wb. XII, 2359 vgl.,2377 vlg., 2380 vlg.; de wisselende kleur blijkt o.a. uit de Franse vertalingen in de woordenboeken van Halma (le dr. 1710) en Malin (le dr. 1701, 2e dr. 1710); Halma: Plat Duitsch spreeken = Parler du Flamand tout pur, Malin: Hij spreekt plat Duits = Il parle un Hollandois plat, peu poli. Hilarides, Niewe Taalgronden (1705), gebruikt het subst. nog zonder slechte betekenis: „Gelijk in de geheele taal, op het plat en ejgen van ieder gewest, naaw te letten staat"; voor een mogelijke verschuiving bij Ten Kate (1723) cf. Hellinga, Opbouw 179. Buiten Holland, dwz. in streken waar „men" over 't algemeen dichter bij den boer bleef staan, behield plat lange tijd de bet. dialect(isch); maar juist daarom is het heel goed mogelijk, dat wij in de Waatze Gr. Br. reeds „boers" moeten vertalen ! 97

13) Fries schrijven als curiositeit is al even erg als Fries minachten als boerentaaltje. Toch moeten wij m.i. reeds het Friese versje van Idts Albertz Balck in het door hem uitgegeven Liber Amicorum voor den Pruisischen edelman Andreas van Lesgewang (1653) zo verklaren; eerst komt een Italiaans sonnet, dan een Frans vers, dan Duits, dan Nederlands (van Arcerius), dan Fries; cf. Paden I, 299. Dergelijke taal-staalkaarten zijn hoogst-verdacht; er zijn er zelfs met Hongaars en andere „rare" talen, waarbij ik „raar" zowel in de bet. zeldzaam als zonderling bedoel; en (natuurlijk!) vinden wij ze steeds in studentenkringen. In 1705 promoveert in Groningen de Hagenaar Jacobus Georgius van der Poel; hij wordt vereerd met 24 carmina votiva: in het Grieks, Latijn, Nederlands, Duits, Frans, Fries en Platduits. Hoe grappig het F riese bedoeld is, blijkt al uit het opschrift: „KRANS=FRISSEL for dy splinter nije Doctir Japik Jorryts fen Lytse Wettir"; wij zullen het maar een taalproeve noemen. Cf. Paden I, 309 vlg. Een laatste voorbeeld, Paden I, 320 vlgg. Promotieverzen voor Jhr. Vegelin van Claerbergen (1705) : Grieks, Latijn, Frans, Nederlands, en Fries; het laatste van J. Tadema, die, volgens Dr. Wumkes, in 1698 een Fries naam-raadselrijm geschreven heeft. 14) Het Stadsfries (1937), 4-74. 15) In zijn lofdicht voor de Gabbema-ed.; voor de taalhistorische bijzonder- heden zal Gabbema's zeer geleerde inleiding wel de bron geweest zijn. De Grietman schrijft Nederlands, zonderling genoeg (?) : deze opm. bij J. Beckering Vinckers, Taal en Taalstudie (1884), 448 n. 1. 16) Ook voor De Schepper zijn taal en vrijheid — m.a.w. taalbesef en volksbesef -- onafscheidelijk: Dit paar is zo nauw verbonden, En zo vast aan een gehecht, Dat den een niet word geschonden Of den and'ren is ontecht. 17) Curs. van mij. Bijdr. Med. Hist. Gen. 49 (1928), 278. 18) HS uit begin XIVe eeuw, Bibl. Friesch Gen. Cat. no. 438. 19) Twigen uwt ien 5,lde stamme (1840), 53. 20) Brouwer-Hellinga, Ansck in Houck, 9 vlgg. Cf. Het Boek, Jrg. 1936, 109 vlgg. 21) Petri Baardt, Friesche Boere-Practica, Leeuwarden 1640: Jo lezze sommis by de hird Ven Uwlespijgels kattebird, Ven Reyntjes Vogs, en Lijtse Noght, Of het de kraemer herre doght. De titels werden natuurlijk verfriest wanneer men over de boeken sprak; maar wat is Lijtse Noght?

7 98

22) „Een tongh uyt Braband" behoeft nog niet te betekenen: Brabants spreken; cf. Hellinga, Opbouw 260 vlg. 23) Inl. tot Gabbema's Verhaal van Leeuwarden (Fran. 1701) . 24) Cf. vooral H. Kampinga, De opvattingen over onze oudere Vaderland• sche geschiedenis bij de Hollandsche historici der XVIe en XVIIe eeuw (1917), 108 vlgg. (met litt.) . 25) Cf. bv. J. Huizinga, Over de grenzen van spel en ernst in de cultuur (1933) . 26) Kampinga 119 vlg. 27) Else Mellema, Laus Frisiae versu heroico descripta, Antwerpen 1573; het was bestemd voor zijn maecenas en patroon Viglius van Aytta. 28) Uit de aard der zaak moesten Friezen die studeren wilden, hun land verlaten: „gheijn lant hefft so voele studenten buten landes als die Frijszen doen" (XVIe eeuw; J. S. Theissen, Centraal Gezag en Friesche V rijheid (1907), 295 n. 6) . Velen moesten ook na hun studiejaren (lang) in het buitenland blijven: Friesland was zo klein. 2s) Over „De drang naar een Beschaafd en een Algemeen Beschaafd": Hellinga, Opbouw 345 vlgg. (met litt.) . 30) Theissen 295. 31) Theyssen 294. 32) Theyssen 296 n.l. 33) Theyssen 315. 34) Gysbert Japicx, Lán-Geane, aef Friesche Freugde: oer it ijn-nimmen fenne Sted HULST, mey de Schansen dear by om, Cf. reeds Ten Kate, Aen- leiding I, 49. 35) Gabbema's Patria was het Humanistische Groot-Friesland. In zijn Fri. Lusthof noemt hij Adrianus Junius (geb. te Hoorn) „die verwonderlykke Fries" (elders: „die grootte West-Fries"), Laurens Koster, evenals Dodonaeus, „ons waarden Landsman". 36) N.a.v. een door hem vertaald Latijns versje, p. 336. 37) In de opdracht voor de Fri. Lustgaarde noemt Gabbema Gysbert „ons Volmaakten, doch nu Ooverleeden Vrund". In dat zelfde boek smaalt hij echter op een „stompert" van een medicus, die de kruidkunde niet beheerste en zich toch verbeeldde een knap dokter te zijn, „hoewel (hij) van een onnoozel kleen-schoolmannetje spaade tot de konst quam." Wat was dan „ons Vol- maakte Vrund" geweest ? 38) De enige die er in zijn tijd blijk van gegeven heeft, dat hij Gysbert's streven begreep, is de man die zich verschuilt achter het pseudoniem M. Lasis. Men verachtte het Fries, 99

Mar nu moat eltj'um scheamm'rea blieuwe, Om't Gijsbert Japicx soon tuwl, wijttenschip in kinst, Dear ijn bewircke het, in oon sijn La nzlj oe schinst. chr. Nehemia Vegilin van Claerbergen, die de Rymlerye aan Huygens (1675) en Mr. Pieter Boddaert schonk, schreef voorin het ex. van den laatste een Fries versje (Bodders 271), waarvoor hij leenbuur speelde bij M. Lasis: Ik stjoer myn Friesche Gysbert mey In siz trog herre jou gindey: 't Is tuwjl, 'tis wittenschip, 't is kinst Det hy oon syne lansljoe schinst. Voelt men, hoe door deze wijziging weer het onbegrip blijkt? ! 39) Zie voor Gysbert Japicx als taalbouwer: Helling, Opbouw 152 vlgg. 40) Voor een duidelijke parallel: de vraag, in hoeverre er sprake kon zijn van een typisch-Zeeuwse taal, cf P. J. Meertens, Onze Taaltuin VI, 42 vlg. (Van Ginneken-nummer); cf. ook Hellinga, Opbouw 30 n. 1 en 2. 41) Hellinga, Opbouw 195 vlgg.

9z maetincy r,dp, 5:dO4freâfl

I. De skiednis fen Fryslán untlient hjar greatens mear oan de wrakseling fen libben-bihearskjende krêften as oan de striid en it wirk fen greate lieders; mar der binne dochs mominten det de dizen dy't oer de minsken ut it forline linze, opluke, det de figueren hjar losmeitsje ut de unpersoanlike formiddens en as yn it libbene lj ocht fen de dei boar As steane. Sa'n momint is de moeting fen Bed- bad en Willibrord op „Foste-lan". Beide binne f ortsj intwirdigers fen in tiid en wrá ld, mar hjir sjugge wy hjar ek as minsken. En hjir hat de genius fen de skiednis it goed mei As makke; hwent it birjucht oer hjar moeting is sa libben en foislein, det it As by de lêzing to moede wirdt as binne wy tsj ugen fen dit greate barren. It doel is hjir in mennich oanteikenings to meitsjen oer de fragen dy't oan dit birjucht forboun binne, binammen oer it plak fen de moeting. Men fynt it birjucht yn de Vita Sancti Willibrordi fen Alcuinus (Bibl. rer. Germ. VI, c. 10); Siebs hat it, op ien punt 100 ynkoarte, oernommen yn syn studzje oer Der Gott Fos(e)te und sein Land yn "Beitrage zur Gesch. der deutschen Sprache und Literatur", dl. XXXV, s. 535 ensfh. Nest de Dutske oersetting fen it birjucht dy't Siebs yn dy sttidzje jowt, mei hjir alderearst in Fryske jown wirde. "En wylst de fromme wytger fen Gods wird fierder reizge, kaem er yn it grinsgebiet fen Friezen en Denen op in eilan, det nei in god fen hjarren, Fosite 1), fen de biwenners Fositeslan neamd waerd, om'tderop timpels fen deselde god oprjuehte wierne. Dy oarde waerd fen de heidens sa heech foreare, det nimmen fen hjar doarst eat oanreitsje mochtweze fen de bisten dy't der weiden ef fen hokfor dingen oars, noeh seoe men it tmderstean en skep oars as swijend wetter lit in boarne dy't der walle. Dot den de man Gods fen in stoarm derhinne slingere wier, bleau er der in deimennich, oant nei it bidarjen fen de stoarmen der wer in gaedlike tiid komme seoe om fierder to farren. Mar sunder acht to slaen op de healwize forearing for det plak noch op it tige wylde moed fen de kening, dy't wend wier de skeinders fen dy hillichdommen to doemen ta in slim grousume dea 2), hat er trije minsken doopt yn dy boarn.e nei it oanroppen fen de hillige Trijienheit; en sels hat er syn ljuwe bisten dy't der weiden, slaehtsje litten ta fiedsel. Dot de heidens det seagen, toehten hja, dy minsken seoene dwylsinnieh wirde ef hommels stjerre. Mar do't bja mirken det hjarren neat forkeards oerkaem, diene hja, fen kjeltme forbjustere, kening Redbad doehs troch hwet hja sjoen biene. Hy, oanstitsen fen in al to greate woede tsjin de preester fen de libbene God, wier fen doeI wrek to nimmen for de hun dy't syn goaden oandien wier; en trije dagen lang smiet er eltse kear trijeris it lot neffens syn sede, mar omt de wiere God syn folk fordigene, woe it lot fen de doemden nea op Gods feint ef op hwa lit syn selskip faIle; ien allinne fen syn folgers is fen it lot oanwiisd en mei it marteler skip kroane. Lykwols waerd de hillige man foar de kening roppen, en by waerd mei lilke wirden fen him fmderstien, hwerom er syn hilliehdommen skeind hie en syn god biledige. Do andere him de wytger fen de Wierheit fest fen moed: "dystu earest, is God net, mar de divel, dy't dy, 0 kening, bidragen haldt yn de slimste fmwierheit, det er dyn libben oerjaen kin oan de ivige flammen. Hwent der is gjin god op len nei, dy't himel en ierde en se en alles hwet deryn is, skepen hat; dy't Him forearet yn de wiere leauwe, seil it ivige libben hawwe. As Dy syn feint jow ik dy hjoed tsjugenis, detstu einlings ut de idelens fen de aIde fmwierheit dert dyn foarfaers yn leaud hawwe, komme seilst ta ynkear, en leauwend yn de iene almaehtige God, lis Hear Jezus Christus, en doopt lit de saed fen it libben, al dyn sfinden ofwiskest, en mei forsmiten 101 fen alle unrjucht en forkeardens, tonei as in nij minske libbest yn alle dim- menens, rjuchtfeardigens en hilligens. Doch dit, en du scilst mei God en Syn hilligen ivige hearlikheit hawwe. Mar astil my, dy't dy de heilwei wiis, lyts- achtest, wit den forgoed detstu de ivige straffen en de helske flammen dildzje scilst mei de divel dystu tsj innest" . Forheard andere de kening do: „ik s j u ch, us driigjen has-U.1 net eange, en dyn wirden binne lyk dyn dieden." Alhowol't er wegere de kindiger fen de Wierheit to leauwen, hat er him dochs mei eare nei Pippyn, de Frankene hartoch, stjurd." Safier Alcuyn; it sprekt fensels det wy mear bilang hawwe by syn feiten as by syn wirdearringen. De Kristlike geastlike koe de forearing for „Fositeslán" healwiis (,,stulta") neame en prate fen it „tige wylde moed" (,,ferocissimus animus") fen de kening; mar for Redbad wier „Fositeslán" hillich, en syn hannelwize tsjut mear op weardichheit en bihearsking as op grymhitigens. For Alcuyn stiet Redbad yn it skaed; for iís is er de kening. In birjucht oer „Foseteslán" fine wy ek yn Altfrid's Vita Liudgeri: as Liudger op it eilán takomt, lukt de tsjustere dize dy't dêroer lein hie, op, eft de divel flechtet; hy forneatiget de hillichdommen fen Fosete, en doopt de biorenners yn de hillige boarne. Mar de wirden dy't yn de Vita Liudgeri oan „Foseteslán" wijd binne, hat de skriuwer dudlikernóch oan Alcuyns Vita Willibrordi untliend 3); Altfrid liket neat oer „Foseteslán" witten to hawwen as hwet er by Alcuyn foun. Einlings is der Adam fen Bremen, dy't yn syn Gesta Hammaburgensum Ecclesiae Ponti f icum meidielt hwet wy under „Fosetislán" forstean moatte: it is neffens him Hilgolán. Mar hwa't syn meidieling lêst, sjucht det men dêr On witten foar yen hat, mar de stelling fen in oannimlikheit; Adam seit, nei syn biskriuwing fen Hilgolán: „Ut it libben fen de Hillige Willibrord witte wy det it „Fosetislán" hjit, det yn it grinsgebiet twisken Denen en Friezen leit. Ek oare eilannen binne der twisken Fryslán en Denemark, mar net ien is sa opmerklik." It is dudlik det Adam him weaget oan in forklearring fen „Fosetislán", en net ut eigen witnis skriuwt. Oer Alcuyns meidieling giet dos ut letter skriften gjin ljocht op 4); de letteren steune earder op Alcuyn; hwet hy seit, kin en moat dos 102 op himsels undersocht wirde. Oant nou ta binne as „Fosetislan" foarslein: Hilgolán, fen Adam fen Bremen en dy't him f olgj e; westlik Hollán, Texel of Kinhem, fen Siebs (sj . syn Barder neamde stddzj e, s. 545) ; wylst ik it hjir opnimme wol for in Aide Fryske tradysje, dy't Amelán neamt.

II. „In confinio Fresonum et Danorum". Op dizze fiif wirden, en dêrop allinne, rêste de oanspraken fen Helgolán as plak fen de moeting. Nimmen scil untstride det hja op Helgolán slaen kinne. De frage is allinne eft hja dêrop slaen moatte. For it goede bigryp moatte wy dermei rekkenje det Willibrord At Denemark weikomt, as er troch de stoarm op Fosetes-lán bidarret. Syn wyt, det de kontrei fen de Franken is, hat er yet net birikke kinnen; mar hy is net mear under Deensk biwáld op dit eilán, hwent hy moetet Redbad as kening. Det it eilán „de Deenske kant ut" leit -(hwet dêr den ek under forstien wirde moat), scil wier wêze; det it ta Fryslán heart, dêroer is gjin twivel muglik. It wird „confinium" hat hjir net to meitsjen mei 1án-, mar mei wettergrinzen. Dêr folget ut, yn dit forbán, det it bigryp det dêrmei oantsjut wirdt, net skerp biline wêze kin. As hjir praet wirdt fen in eilán, „in confinio Fresonum et Danorum", kin de bitsjutting fensels net wêze det it op 'e skied leit dy't it territoriale Deenske wetter fen it Fryske skaet. Moat it wird strang nommen wirde, den hat it for Hilgolán net ienris folie sin; Hilgolán leit net tsjin Deensk 1án oan; hwet it tichtst by wier fen Denemark, moatte de Noardfryske, do yet Westdeenske eilannen west hawwe. Alcuyn, dy't seis oer de lizzing fen it eilán gjin krekte foarstelling liket to hawwen, kin allinne bidoele: in Frysk eilán, det tige de Deenske kant ut leit. As wy dêrby bitinke det hy syn Vita yn it Slid skriuwt, det hy forhellet fen Willibrords weromkomste ut Denemark, det it yn de reden leit det de hege Noardgrins fen it Karolingyske Ryk as grins mei de Denen jildt, den kin de zetkomst leau 'k gjin oare wêze as det der, op groun fen syn ierdrykskindige oantsjutting, 103 gjin twingende needsaek is yn Hilgolán „Fositeslán" to sj en . Siebs giet fierder, en wol derop u t det de oanhelle wirden slaen kinne op de hiele Noardsé-igge, om't yn de 9de ieu de namme Denen alf olie for wytsingen brukt waerd, en der yn dy snurj e oan de Noardsé-igge fen Magna Frisia rounom wytsingen sieten. Det is nei myn bitinken unoannimlik. Alcuyn stjert yn 804, en de Vita Willibrordi scil dos Lit it lêst fen de achtste ieu datearje; under Karel de Greate lykwols ha der gjin Deenske lienfoarsten yn Fryslán west net allinne, mar de sé-igge wier ek yet „viking-proof". Alcuyn mei gjin krekte foarstelling fen syn „conf inium" hawn hawwe, by hat der dochs hwet mei sizze wollen, en kin der net bêst de sé-igge fen it lettere Hollán of Sélán under forstien hawwe. Hy hoecht mei syn wirden net spesiael Hilgolán op it each to hawwen, mar wy kinne syn wirden net forstean neffens de realiteit fen in letter tiid dêr't er net mear as de tsjoede driging 5) fen sjoen hat. Tsjin Hilgolán lykwols pleitsje trij e faktoaren. Alderearst de natur fen it eilán. De bysundere hillichheit fen Hilgolán leaut men maklik oan; it eilán is as ien great alter. Mar nimmen leaut langer det it Hilgolán fen de achtste ieu stikken greater as it tsjintwirdige west hat 6), noch det der yn de natur fen Hilgolán gans foroare is; rots en grounaerd hawwe do west as nou; ek Adam fen Bremen dy't oars syn bêst docht it as Foste-lán oannimlik to meitsjen, seit det der gjin inkelde beam waechst. Neffens de Vita Willibrordi moat it eilán biwenne west hawwe; neffens Adam scoe it earst troch de stifting fen in kleaster, dos letter, biwenber wirden wêze. Neffens de Vita binne de biwenners, en is net de kening tsj uge fen Willibrords „hillich-skeinende" dieden; op Hilgolán hie it frijwol Lítsletten west det Willibrord oan lán kaem sunderdet de kening dêr foartendalik fen hearde. Neffens de Vita weidet dêr fé det de godheit hillich is; as Hilgolán dy tiden in fêste bifolking hie, den scoe it in striid wirden wêze de hilligens fen det fé to earbiedigjen; yn de need fen de lange winter scoe men it allicht to nedich hawn hawwe om it mar froedwei oan Fosete to ginnen. 104 Twad: de skiednis. Det it tsjintwirdige Noard-Frysla,n al yn Redbads tiid Frysk west hat, scil noutydlings net folie foarstriders mear fine: de archaeologyske fynsten yn Noard-Fryslan binne oan de 9de ieu ta, suver Skandinavysk. Men kin byneed oannimme det de Friezen Hilgola.n kolonisearre hawwe foar de oare Noardfryske eilannen, al forset him dêrtsjin hwet Adam fen Bremen oer de biwenberens fen it eila n f ornij t. Mar ien ding stiet f êst : it tige hillige plak dêr't Alcuyn fen forhellet, moat in oarde wêze dy't fen de ieuwen hillige is. Det der in great formidden fen de Aldfryske cultus stifte wêze scoe op in fier eilan det earst let Frysk wirden is, liket tige unoannimlik. Sokke formiddens siket men yn Ald- Fryslan. En dit jildt net minder sterk for de tredde faktor: Redbad seis. For it Redbadiaenske Magna Frisia moat Hilgolan under alle omstannichheden in fier fen maklik to birikken utherne west hawwe.

Det de kening syn goaden sa fier buten syn stamlan oanbidde scoe, . syn Ian dêr't syn biwa.ld jier by jier yn bidrige waerd, hwa scil det leauwe ? Alles hwet wy fornimme wiist derop det hy wacht ha ldt tsjin it Slid; om Doarestêd, om Utert giet de striid; syn greate oerwinning scil er bihelje by Keulen. En nou scil er de mienskip mei it ivige safier buten det bidrige stamla n sykje, yn in oarde, dêr't er, as de wyn unginstich is (en ho faek waeit dy ut it Sud- West !) tiden f êsthalden wirde kin? Alles meiïnoar: der is gjin biwiis for Hilgola n; en de wierskynlikens is slim tsjin.

III. Mar tsjin in Fosetesla n west fen de Sudermar, dêr't Siebs it siket, forsette hjar wis gjin lytser biswieren. It f aeij e dêrfen sjucht men alderklearst as men utgiet fen hwet Prof. Siebs skriuwt yn it sammelwirk „Die Friesen" (Breslau 1931; s. 69), om't wy dêrmei dalik midden yn de frage steane: hy neamt it dêr untinkber det „der im Kiistenlande westlich vom Rhein herrschende Friesenkonig Redbad auf Helgoland gewohnt haben 105 soil." Yn de foarm lyk as it hjir stiet, is dizze utspraek frij wol unbigryplik. Redbad kin net west fen de Ryn hearske hawwe: dêrunder scoe hjir allinne it lettere Slid-Hollán en Sélán forstien wirde kinne, det altyd yet mear slid as west fen de Ryn is; en dêr scil nimmen Redbad by syn moeting mei Willibrord sykje. Men tinkt oan in skriuw- ef printflater; for Ryn scil faeks Fly miend wêze ? De oarde dy't Prof. Siebs foarslacht, is yndied west fen it Fly, ef lyk as hy seit yn syn studzj e oer Der Gott Fos(e)te and sein Land: „westlich der Zuiderzee, sei es auf der `insula' Texel oder in Kinhem." Mar om det oan to nimmen, moat men leauwe det Redbad by syn moeting mei Willibrord yet frijmachtich oer it tsjinwirdige Noard- Hollán regearret. Neffens Frankyske skiednisboarnen is hy yn 689 fen Pippyn by Doarestêd forslein; it jier is net hielendal wis, en it is frjemd det as Willibrord yn 690 ut Ingelán komt, hy Utert yet yn Redbads hannen fynt; men scoe de slach by Doarestêd earder nei syn komst forwachtsje. Mar for us is hjir fen mear bilang det as Willibrord yn 695 fen Paus Sergius ta aertsbiskop oer de Friezen wijd is, Pippyn him Utert jowt ta biskopssit. Wy fine it diel fen Fryslán det yn Pippyns macht is, u.o. by Beda (Hist. Eccl. bk. V, hst. X) oantsjut as „Fresia citerior". Ho fier rint nou nei 695 (hwent Willibrord is al aertsbiskop as er Redbad op Foste-lán moetet) dit „Fresia citerior", „citra" hwet is it ? Is it wierskynlik det de nije biskopsstêd op 'e grins fen Redbads ryk left, op it meast bidrige sté ? Is it net opmerklik det as Redbad yn 719 f orstj ert, de Franken dalik macht hawwe oan it Fly ta? Hat de Lex Frisionum net as skiedstreamen twisken de trije underskate rjuchtsgebieten Fly en Lauwers ? Hwer scoe de grins lizze moatte as Utert Frankysk en it Fly yet Frysk wier ? Dêrby, Utert hat as kaeistêd earst den syn folle wearde as men dênit de greate wetterwei nei it Noard, via Vecht, Almere, Fly bihearskje kin. Men moat wol oannimme det de fule striid twisken Pippyn en Redbad fen 690-695 for Redbad utroun is op it forlies fen „Fresia citra Flevonem", 106 det it Fly grinsstream wirden is twisken Frank en Fries. Allinne den is Willibrord's biskopssit, Utert, for syn great wirk nei de eask keazen; en tit Utert wei wirdt ek Willibrords Deenske reis, Vecht en Fly lans, dêr't er dos net mear for troch Redbads gebiet hoecht, bigryplik en oannimlik.

IV. Kening Redbad makket, as er Willibrord moetet, in swiere tiid troch. Fresia citerior is oan Pippyn forlern gien; Great Fryslán is fen syn lofterwjuk biróve. Yn Ald Fryslán kin de tastán net sunder earnstige biswieren wêze: it fielt de bidriging fen de Frank tichterby kommen, yn de hege sibskippen wirde gladden al fen it Kristendom woun, en moai wis scille mank de heidenske partij somliken earnstich oan de lieding fen de kening twivelje. Nou fiert men Willibrord foar him, hy wit ho great dy mei Pippyn is, hy is in haedman fen it nije leauwen det Fryslán landerminet, hy hat hwet Redbad hillich is op it hunlikst skeind. Redbad nimt de man op dy't foar him stiet. dy't bidrige wirdt fen in grousume dea, en net forblikket. Hy anderet as in aid Germaensk helt, dy't earst freget nei hwet de minske wirch is, dy't moed en trou earet boppe alles. „Dil doarst; dyn wird is as dyn dwaen." It is, yn syn mule, de heechste lof, mar ek him koe On utering ta heger eare wêze. Ho fier steane dizze twa greate minsken fen inoar óf; en ho nei binne hja bisibbe. Op Fosetes-lan moetsje hja inoar sa; moai wis east fen it Fly, tige wierskynlik yn it Aide Fryslán. Wy kinne de grins yet finger like: de moeting is op ef by de sé-igge. In ald-hillige oarde oan de sé-igge fen Aid Fryslán: sa allinne kin Fosetes-lan wêze. En op dit pas nimt in aide Fryske tradysje 7) it wird, dy't forhellet fen in hillich sté, yn f orbán mei Redbad en Foste, op ef by it west fen it tsjintwirdige Amela n. Tradysje hoecht On skiednis to wêzen, mar hat der dochs rjucht op landersocht to wirden op hjar histoaryske wearde, fill as hja ien fen in biheind tal mlaglikheden neamt. Ien ding liket al dalik fen it greatste bilang: west fen it Amelan, yn it Boarndjip, falt de Boarne dy't yn it Aldfryske libben fen sa'n 107 greate bitsjutting is, de wettergrins twisken Eastergoa en Westergoa dy't oant yn it hert fen AId Fryslan tagong jowt (lyk as, gjin heale ieu letter, Karel Martel goed witte scil), yn de Noardse, Fest stiet det dy iitmouning ekonomysk en strategysk hege wearde hat; en as Redbad it Fly net mear bihearsket, is it de westlikste wetterwei dy't sines is. Det yn it aIde folkslibben (tige ald hjirre: neat yn Fryslan is alder as Eastergoa en Westergoa) sa'n plak under godlike biskerming stiet en hillich is, leit yn de reden. De natfrr moat hjir ienris gans oars west hawwe as noutydlings; nammen as de Skylger Boskplaet (de sanbank dy't nou de eastlike ein fen it eilan foarmet, mar der earst gans letter oan festgroeid is 8)) en it Boskgat, siid-eastlik fen de Boskplaet, tsjfigje der hjoed-de-dei yette fen. Lit us us foarstelle hwet gjin forbylding is mar ienris wierheit west hawwe moat: de keale, iensume Boskplaet fen nou as in bosk-eilan oan it Boarndjip. Biljochtsje de strielen fen de Aemlanner fjfrrtoer yet eltse joun, yn dy forlittenheit fen san en weagen, hwet ienris Fosetes-lan wier? Earder hillich Ian biskine hja fest. Neffens in tradysje der't gans Fryske skiedskriuwers hjar by oansletten hawwe, scoe fierders op it Amelan it aldste kleaster yn de Lege Lannen stifte weze; moai wis scoe men dertit opmeitsje kinne det itselde ste earder hillich west hie yn de sin fen de Ger maenske cultus: it hillige formidden bleau, ek as de cultus foroare. Fierders scoe dit kleaster letter fen de Cammingha's om de seroverij fen de wytsingen, oerbrocht weze nei de feste wal, der't it den foartbistie as it kleaster Bethanie fen Foswert. Neffens von Richt hofen lykwols, birest dizze foarstelling op "unhistorische Berichte des Occo von Searl". Ho wit von Richthofen det, jiertal en oer bringer derlitten, de kearn fen dit birjucht, nl. det it Foswerter kleaster de foartsetting fen it Aemlanner wier, fmhistoarysk is? hokfor bilang kin Occo derby hawn hawwe dit op to tinken? meije wy net for it minst oannimme det der earder in tradysje west hat, fral ek yn Foswert sels, der't de stifting op it Amelan 108 yn neamd waerd ? 9) En Foswert hie, hwet von Richthof en net witten liket to hawwen, mear as in Aide tradysje, it hie ek tige fiergeande en erkende rjuchten op it Amelán: lyk as bliken docht ut nr. 326 yn Sipma's Oud f yiesche Oorkonden I, dêr't de otj ower de ynháld fen werjown hat yn dizze wirden: „Soenlieden maken een baer in een geschil om Ameland tusschen het convent van Forswert en Haya Heringha." 10) Yn 1483, it jier fen dy oarkinde, hie it kleaster fen „Forswert" dos yet op 't Amelán to sizzen. En det wittend, bigripe wy ek better de álde rjuchtsgearhing twisken it Amelán en Ferwerderadiel, dêr't it Amelán yn 1405 fen bif rij d waerd nef f ens in bishit fen de Landei fen de Steaten 11). Fen in striid twisken geastlike en wráldske oanspraken op it Amelán yn de 15de ieu ha wy yn elts gefal wissichheit; en de kleasterstifting op ienris Germaensk- hillige groun kin det f orklearj e. Det in oan ef by it Boarndjip lizzend kleaster om de Noarmannen fierder it ynlán ynbrocht is liket oannimlikernóch; as op ien plak hjar skippen hjar faek en folle sjen litte scoene, wier it yn it Boarndjip. Yn hjar tiid wier in kleaster dêr unmuglik wirden.

V. Hwa, ta bislot, is dizze Fosete, dy't lyk as wy oannimme, oan it Boarndjip foreare waerd ? Kin hy deselde wêze as Baldurs soan Forseti, oer hwa't wy hearre yn de Edda ? De Vita Willibrordi brokt de foarm Fosite, de Vita Liudgeri skriuwt Fosete (in letter hánskrift hat Foste) , Adam fen Bremen skriuwt Fosetisland. De i yn Fosite kin, lyk as Siebs seit, net oar- spronklik wêze: hy hie umlaut fen de o biwirkje moatten. De bettere foarm is dos grif Fosete. Det wy yn de earste e „eine art irrationalen vocals" sjen moatte, sadet Fosete einliken for Foste stiet, dêr't Siebs fierders op ut wol, is gans minder oannimlik. Yn de hánskrif ten sjugge wy de foarm Foste opkommen nei Fosete; en alhowol't mei „irrationelen vocalen" fensels in bulte muglik is, sykje wy dy dochs net alderearst yn de forbining st. De trije-wirdliddige foarm Fosete is moai wis de áldste. 109 Bliuwt it biswier fen de r, det yndied net wei to riddenearjen is. De greate frage is ho't men de staveringen fen de Vita Liudgeri en Adam fen Bremen bioardielje moat; kenne Altfrid en Adam it wird sels, of nimme hja ienf a.ldich fen Alcuyn oer? Fen Adam stiet it lêste fêst, al skriuwt er de namme net mei i; en ek Altfrid liket tige fen Alcuyn ófhinklik. For Alcuyn, dy't de namme wis net heard hat fen Willibrord sels (Alcuyn forstoar yn 804, Willibrord al yn 739), moat de namme fen de god folslein frjemd west hawwe. It scoe net sa frjemd wêze as by for Forsete Fosite skreaun hie (sterk r(Ille hat de r, dy't letter fordwine scil, yn dizze posysje wis net west), noch det syn neifolgers him yn dit forsin folge hiene. In forklearring is det net. It untbrekken fen de r is en bliuwt in biswier; mar it makket de ienheit Fosete—Forseti net unmuglik. Grimm, von Richthofen, Mogk, hawwe dy ienheit oannommen; foar hjar oer hat Siebs oan syn taelkindich biswier tinkt my tofolle krêft taskreaun. tit de Edda kenne wy Forseti as rjuchtsgod; der mei wol op wiisd wirde det Redbads hálding yn syn hillichdom folie earder dy fen in rjuchtsiker 12) is as fen in wreker. Hwet it Frysk-Noarsk parallellisme oanbilanget ek by de mindere goaden, dêroer binne wy nammensto minder skeptysk om't de ienheit fen de Bitgumer Hludana en Thors mem Hlódhyn fêststiet. Einlings is der de namme fen it kleaster det neffens de Fryske tradysje it Aldste yn de Noardlike Lege Lannen wier: f ohí.t it kleaster Bethanië to Foswert, sunt lang yn 'e wanneling Kleaster Foswert neamd. Dit kleaster scoe stamme fen it Amelán, dêr't it oan de ein fen de 15de ieu yet hearlike rjuchten hie. Hjir untbrekt de r allinne yn it Nijfrysk; alle Aide staveringen hawwe de r 13); yet yn 1483 is it Forswert. Fosete, Forswert, Forseti: de nammen lykje to sprekken. In forban is muglik, mar dochs ek to unwis om dêr in argumint oan to untlienen. Oan de oare kant kin men sizze, det hwa't steande ha idt det dizze nammen neat mei inoar to meitsjen hawwe, mear seit as er biwize kin. Lykwols kinne wy us hjiroan há lde, det Redbad, as er ± 697 110

Willibrord moetet, hearsket oer in Fryslan dêr't Frisia citerior net mear, Noard-Fryslan yet net ta biheart. Fen Redbads Fryslan kin it diel twisken Fly en Lauwers jilde as Ald-Fryslan; in formidden fen godsforearing as dêr't de Vita Willibrordi fen forhellet, for- wachtet men dêrre. De greate forbining fen Eastergoa en Westergoa mei de sé is troch it Boarndjip; de iggen fen it Boarndjip moatte yn it Aldfryske folkslibben fen great bilang west hawwe. De tradysje fen de kleasterstifting op 't Amelan is net fen in kronyk- skriuwer yn it libben roppen, en yndied oefene it kleaster fen Fors- wert hearlike rjuchten op it Amelan ut. Fen de underskate muglik- heden dy't oant nou ta oer it eilan fen Fosete utspritsen binne, is de Fryske f olkstradysj e dy't nei it Amelan wiist, fierwei de wier- skynlikste. Ieuwen binne forgien stint de greate moeting fen kening en apostel, en fen it formidden dêr't dy moeting yn barde, is neat mear yn wêzen. Op 'e eilannen stout it stall fen sté ta sté, en minskene lud forgiet yn it gerus fen de weagen as idelens. En dochs, by al det forgean en al dy foroaring, haldt deun by it Boarndjip, yet in great monumint it oantinken oan aide tiden f êst . Fen it pun fen it earste kleaster Foswert scoene de manske toer en tsjerke fen Hollum boud wêze. Ek det is tradysje; mar de toer en tsjerke stean yette dêr as tsj ugen fen in great forline. Yn de sauntjinde ieu wierne hja neiby wer ta pun forfallen; under de lêste Cammingha, Frans Duco dêr't syn mem, Rixt fen Donia, yet f adesse for wier, binne se wer opboud. Yn As tijd ha wy dit greate bouwirk wer yn slim forfal sjoen, mar ek nou is it Regear fenwegen kommen, en in nije restauraesje hat it Hollumer godshus rêdden oant in fiere takomst. Yn de Bibel op de preekstoel, dêr't eltse Snein Gods wird At wytge wirdt, leit in meidieling oer de f ornij ing yn de sauntjinde ieu; en de skoalmaster dy't As det oerleveret, hat heard det men do foarwerpen foun hat dy't ienris brat west hiene by de heidenske ófgoaderij e 13) . Yn 1947 kinne wy rekkenje det de moeting fen kening en apostel 111 likernóch 1250 jier lyn is. Lyk as safaek, scil Fryslan den fier oer de ieuwen skógj e kinne. Ik scoe net witte hwe't wy det better dwaen koenen as yn it earweardige Hollumer Godshus, det dêr stiet as in great tsj ugenis fen hwet bliuwt oer de ieuwen, weardich om ek it Fryske tsj ugenis to hearren.

DR D. KALMA.

1) Sjuch for de staveringen fen de godsnamme by V. Yn de Fryske literatuer hat de gearlitsen foarm „Foste" boargerrjucht krige, dy't ek histoarysk is en dêr't men dos gjin biswier tsjin meitsje kin. 2) Forlykje Lex Frisionum Tit. XI. De straffe dêr opjown jildt „trans Laubachi", mar scil yn earder tiid algemien west hawwe. Opmerklik det de skildige nei de sé fierd wirdt en op it strán offere. By de timpels dy't ticht oan sé leine, bigrypt men det; scoe it ek golden hawwe for de hillichdommen tichter by de lángrins? Ef scoe men, by it stellen fen de straffe, binammen om de sétimpels tocht hawwe ? 3) Binammen: „in confinio Fresonum atque Danorum ad quandam insulam, quae a nomine Dei sui falsi Fosete Fosetesland est appellata", en „baptizavit eos cum invocatione sanctae Trinitatis in fonte, qui ibi ebulliebat ... a quo etiam fonte nemo prius haurire aquam nisi tacens praesumebat." 4) Hwet Altfrid oanbilanget, hy hie muglik oer Fosetis lá n hearre kinnen fen Liudger sels (Liudger stoar yn 809, Altfrid yn 849), mar oan de biskriuwing fen it eilán foeget er gjin inkelde nije bysunderheit ta, en det, by de hast wirdlike oerienkomst, wiist derop det hy net allinne Alcuyn folget, mar ek fen him 6fhinklik is. 5) De plondering fen Lindisfarne yn 793, yn Alcuyns beregea, joech him de forneamde wirden „ab aquilone omne malum" yn de mule. 6) Major Brohm yn Helgoland in Geschichte and Sage (Cuxhaven Helgoland 1907) bigreatet de greatte fen Ald-Helgolán op 300-400 h.a.; „alle spateren Sagen von der groszen Ausdehnung der Insel zu historischer Zeit werden durch den geologischen Befund widerlegt." 7) To finen u.o. yn de biskriuwing fen it Amelán yn de Tegenwoordige Staat van Friesland dl. II (s. 367) . 8) Yet yn 1617 laei dizze plaet twisken Skylge en it Amelán, neffens in akte oer in weddenskip mei ien dy't it op him naem dêr in jier lang lykme allinne to libjen (sj . R. S. Roorda yn de Ljouwerter Krante fen 7-V-'38) . 112

9) Det Occo fen Scarl allinne mar in al foar him bisteande tradysje neamd hat, is biwiisd fen J. Houwink yn De staatkundige en rechts-geschiedenis van Ameland tot deze eeuw (Leiden 1899; s. 11). 10) Haye Jelmera = Haye Heringha = Haye Cammingha. De foarste famyljenamme wier syn heites, de twadde kaem fen goed oan syn memme kant, de tredde fen ... goed fen de earste man fen syn wiif. Hy procedearre oan ien wei mei oare pretendinten nei 't Amelán, háldde hoek en woun. Mei him bigjint de Cammingha-dynasty. 11) Bislot fen de Landei fen Eastergoa en Westergoa, to Hartwert. It bislot waerd letter opfette as de Magna Charta fen Ameláns unófhinklikheit ek fen Fryslan. Ferwerderadiels rjuchtsmienskip mei it Amelán kin net komme fen in 'aide geografyske ienheit; al yn de 9de ieu wier it Amelán in eilán. 12) De earste dy't mei biwundering fen Redbads sterke rjuchtsin sprekt is de abbet Thiofridus fen Echternach. „Noluit a quoquam deprehendi leges a se infringi" (sj . de Vita Willibrordi yn M. G. H. VII s. 126) . 13) Oare aide staveringen: 1338 Furswarth; 1390 Furswerth; 1438 Forswert (sj . von Richthofen, Untersuchungen dl. II). 14) Neffens Mr. G. Gribberts (1769) dy't in stik kopiearret det er yn de Aemlanner siktarije foun hat: „Int jaar 1678 den 14 December is tot Hollum op Ameland, voor de eerste reys een predicatie gedaan door domfine Cornelis Jacobs Schellinger in de groote kerk, daar van het Christendom geen kennis heeft dat voor deesen daar in gepredikt is. Alzoo hij over hondert jaar en nog meer is vervallen geweest en nu door een kloekmoedig aanstaan van de Gereformeerde gemeinte met liefde hebben opgebout met lust en yver om de Godsdienst te oeffenen. Men seyt, dat deze kerk, van de Heydens eerstmaal soude sijn gebout alzoo men eenige Heydense afgoderij doenmaals vondt als deze kerk weder opgebout werde." (Meidieling fen de hear B. Stonebrink, Hollum) . Det de tsjerke foar 1678 sa lang leechstien hie, is to forklearj en: by is, do't de Roomske earetsj in st opháldde, net oan de Protestantske oer- droegen, allicht om't er do al oan swier underháld ta wier en de frijhear tsjin de tinkosten oanskoarre. Wy witte det Sicco van Cammingha yn 1580 wol it geastlik goed fen kleaster Foswert anneksearre, mar der jierren oer forrinne liet en gauris moanne wirde moast, ear't er dêrut in herfoarme geastlike op 't Amelán bikostige. 113 itie4dze uutett q,die kunot a Ze Joe deys leyt de wrad omkere ... . G. JAPICX, Slioecht in Rioecht. De oude Germaansche inschriften met runenteekens mogen zich tegenwoordig in een ongewone belangstelling verheugen. Groot is het aantal geschriften, dat zich er mede bezig houdt, maar hun wetenschappelijke beteekenis doorloopt alle graden van waardevol tot waardeloos. Dit ligt eenigszins in den aard der zaak. Vat men het gebruik van het runenschrift in het oog, dan zou men het tot de folklore kunnen brengen, folklore in den eigenlijken zin, waarin het woord oorspronkelijk bedoeld was, nl. als wetenschap van het volk. Dit karakter heeft het van uit zijn oorsprong in wezen altijd bewaard. Vandaar deze belangstelling in zoo breede kringen. Aan den anderen kant vereischt het lezen en verklaren der inschriften grondige kennis der Germaansche philologie. Men kan wel zeggen, dat in de Skandinavische landen, waar het materiaal het overvloedigst aanwezig is, de meest ervaren en geoefende runologen gevonden worden. In Engeland en op het Centraaleuropeesche vasteland hebben velen, vakmannen en dilettanten, zich met het runenschrift bemoeid, maar een bepaalde school heeft zich niet gevormd. Wel wordt, met name in Duitsch- land in den laatsten tijd op dit gebied veel gepubliceerd. Het ligt allerminst in mijn bedoeling de waarde van ernstig werk te ver- kleinen, ook al is men het met den schrijver niet eens, maar het wil mij toch voorkomen, dat hier het werkelijk aannemelijke, laat staan overtuigende, in verhouding tot het twijfelachtige of zelfs zuiver speculatieve een relatief zoo bescheiden rol speelt, dat het mij niet zou verwonderen, indien menigeen bij al deze gissingen en blijkbare vergissingen de neiging in zich voelt op- komen voor de zgn. runologie de schouders op te halen. Men ga b.v. eens na, wat W. Krause van de in zijn boek „Runen- inschriften im filteren Futhark", (Halle 1937), zelf, zonder

8 114 restricties en vraagteekens als vaststaande aanvaardt. En dan nog ... Ik bedoel hiermede natuurlijk niet hen, die meenen bijzonder degelijk te zijn, wanneer zij alles, liefst zonder voldoende kennis van zaken, verwerpen (skepsis is iets anders dan kritiek, zij is, welbeschouwd, lichtgeloovigheid à l'envers), maar degenen, die we bereid zijn toe te hooren en zich te laten overtuigen, doch niet zich willoos over te geven, te minder wanneer er onder de mannen van het vak zoo dikwijls verschil van meening heerscht. Er doen zich nl. op dit terrein eigenaardige moeilijkheden voor. Zooals gezegd, doet men er wel aan, zich zonder behoorlijke Germanistische kennis aan deze dingen niet te wagen. Maar deze kennis alleen is niet toereikend. De bewijzen daarvoor liggen voor het grijpen; vele Germanisten schrijven over runeninscripties te zeer als boekenphilologen, zonder vertrouwd te zijn met het materiaal zelve en deze vertrouwdheid, deze kijk op de dingen, waait iemand maar zoo niet aan. Om een voorbeeld te noemen: Van recenten datum zijn de talrijke zwaar-wetenschappelijke phantasieën, vastgeknoopt aan de zgn. „Weserfunde", quasi runenvondsten uit de bagger van de Wezerbedding. Wie niet in staat is, deze vondsten op het eerste gezicht als onecht te herkennen, ze au serieux neemt en er verhandelingen over schrijft, begaat de zonderlingste dwalingen. Wat zulken runologen ontbreekt is concrete kennis en geoefend onderscheidingsvermogen. C. Schuchhardt heeft als eerste voorwaarde voor den archaeoloog gesteld den natuurlijken aanleg en de oefening van het zien. Dit geldt evenzeer mut. mut. voor den runoloog, gelijk ook b. v. voor den zooloog, den botanicus of den histoloog. Naar mijn persoonlijke ervaringen zien natuurwetenschappelijk gevormden, hoewel leeken op dit gebied, ook runeninscripties en plastieken scherper dan anderen, omdat zij, vooral mikroskopisch, hebben leeren zien. Wat zij onmiddellijk herkennen, wanneer men er hen opmerkzaam op maakt, bestaat, uit welke oorzaak dan ook, voor anderen niet, maar men kan het begrijpen, als dezen niet toegeven wat zij niet zien. Doch daarmede is de zaak niet uit. 115

Er is nog een ander bezwaar. Runologie is folklore, het runenschrift is niet een internationaal, vastgelegd letterschrift als b.v. het moderne algemeen aanvaarde en gebruikelijke Romeinsche, maar sterk onderhevig aan plaatselijke en gewestelijke factoren. Dit geldt niet alleen voor den vorm der teekens, maar ook voor de toepassing er van. Het geldt ook voor inhoud en vorm der inschriften als tekst. Dit wordt vaak uit het oog verloren. Runologie is geen papieren philologie. Het is zeer zeker noodig, dat men het geheele terrein, dat het runenschrift beslaat, heeft verkend, maar het is methodisch verkeerd, wanneer men, om een gegeven inscriptie te ontcijferen en te verklaren, naar alle kanten, tot in de verst verwijderde hoeken grijpt, op grond van een enkel geval elders, en een ander geval weer elders, gaat weglaten en invoegen, emendeeren en interpreteeren, om zich dan tot lezingen en verklaringen te verstouten, die zelfs voor den onbevangen lezer, vooral indien hij de historische werkelijkheid kent, slechts hoogst onwaarschijnlijke, of volstrekt onaannemelijke, willekeurige combinaties zijn. Ik weet wel: geheel zonder aanvullend combineeren gaat het niet, maar er zijn grenzen. Deze voorafgaande opmerkingen waren noodig tot recht verstand van het volgende. Zij zijn nl. ook van toepassing op de lezing en verklaring der Friesche runenvondsten. Vroegere runologen keurden deze, aanvankelijk slechts sporadische, vondsten niet minder aandacht waardig dan b.v. de Frankische. Sedert is het materiaal niet onbelangrijk toegenomen, en het zal zeker nog toenemen. Maar zekere hedendaagsche, bij onze Ooste- lijke naburen verschijnende geschriften over runologie schuiven ze gaarne op zij. Zij deelen dit lot met de Engelsche. Men behandelt ze, alsof het Anglo-Friesche materiaal slechts de uitloopers vormde van de eigenlijke ,,echte runeninscripties". „Deutschland" (van ± Chr. geb. !) immers is het „Ursprungsland der Runen". Men laat „die friesischen Runen gdnzlich beiseite. Friesische Runeninschriften sind nur spdrlich erhalten und, soweit sie unbestreitbar echt und deutbar sind (waarom noemt men hier niet ronduit en ondubbel- 116 zinnig, waaraan men denkt?), von geringem Interesse." 1) Of wel: „Auch aus friesischem Wohnbereich kennen wir einige Runen- funde, auf die nur hingeweisen sei." 2) Genoemd wordt dan alleen het zwaardje van Arum met een foutieve, duidelijk onkunde verradende transcriptie. „Auch wenn die ubrigen friesischen und englischen Funde es wert waren, beschrieben und kommentiert zu werden, so steht doch ihre Bedeutung jener der nor disc hen Inschriften weit nach." En de Duitsche ? Niettemin worden de „ Knochen von der Unterweser" in vollen ernst uitvoerig en phantasievol, resp. phantastisch, behandeld. Weliswaar: „gedeutet sind die Inschriften noch nicht". Wie zich enkele oogen- blikken amuseeren wil, leze de pagg. 59-61 van het aangehaalde werkje, en bekijke daarbij vooral ook de af b. no. 5. Hij zal dan ontdekken, dat deze runeninscripties zelfs geillustreerd zijn en wel in den trant van een schoolknaap, die een teekening bij een Indianenverhaal of iets van dien aard heeft willen maken. Men moet niet de minste kennis van prae- en protohistorischen stijl hebben om zoo iets voor ernst te nemen. De schrijver echter doet het wel: „Wir werden mit einem Gott zu rechnen haben, den man sich als horntragend (in werkelijkheid draagt hij een veer op zijn hoofd), vorgestellt hat. Die nordische Mythologie bietet Handhaben dafiir." Sapienti sat. Onder de jeugdige krachten, die zich in den laatsten tijd op het terrein der runologie bewegen, behoort Dr. Helmut Arntz. Zijn Handbuch der Runenkunde (1935) is een vlijtige compilatie van het belangrijkste der tot toen toe verschenen runenliteratuur. Hoewel bij de lectuur zich bezwaren voordoen, en de kritiek aanstoot genomen heeft aan den toon, waarop pioniers der runologie worden besproken, en aan de zelfverzekerdheid van den schrijver, is het toch over het algemeen als een bruikbare inleiding tot de runologie niet ongunstig ontvangen. Oorspronkelijks van beteeke-

1) W. Krause, Was man in Runen ritzte. Den Erziehern deutscher Ju- gend zugeeignet. (!) Halle 1935, p. 43. (Is dit voor kinderen ? ) 2) K. Reichardt, Runenkunde, Jena, z. j . (1936) , p.61. 117 nis vindt men er weliswaar nauwelijks in, doch dit was waarschijnlijk ook zoo bedoeld. Daarop heeft de Schr. eene „Bibliographie der Runenkunde" laten volgen (1937), die het materiaal niet kritisch schift, doch zich bepaalt tot het opsommen van titels: als hulpmiddel zeker bruikbaar en wegens de daaraan bestede vlijt te waardeeren. Voorts heeft Dr. Arntz een, minder uitvoerige, inleiding dan de bovengenoemde onlangs het licht doen zien onder den titel „Die Runenschrift. Ihre Geschichte und ihre Denkmaler" (1938) . Het Frysk Jierboek is niet de plaats dit boekje, waarin, terloops gezegd, veel materiaal verwerkt is, uitvoerig te bespreken. Maar de schr. heeft daarin ook de Friesche runeninscripties behandeld. Gezien de boven geschetste merkwaardige wijze, waarop sommige hedendaagsche auteurs de Friesche (en Engelsche) runeninschriften afdoen, zou dit waar- deering verdienen, indien ze maar hun eisch hadden gekregen. Weliswaar zijn zij volgens schr. „wenig ergiebig." Doch de wijze waarop zij behandeld, beter gezegd over 't geheel mishandeld zijn, geeft mij aanleiding een waarschuwend woord te doen hooren, daar de gewone lezer niet in staat gesteld wordt van reeds gepu- bliceerde afwijkende lezingen en verklaringen kennis te nemen, ja in de meening moet verkeeren, dat alles wat hier apodictisch wordt gezegd, aan geen twijfel onderhevig is. Teneinde te voorkomen, dat klaarblijkelijk foutieve lezingen, zelfs grove blunders in ruimere kringen post vatten, die, zooals de ervaring leert, dikwijls bijna niet meer uit te roeien zijn, laat ik de in het bedoelde werkje genoemde Friesche inschriften, voorzoover noodig, nog eens de revue passeeren: 1. Het zwaardje van Arum. Over de verklaring van de inscriptie is veel te doen geweest. Ik zal dit niet alles ophalen, doch mij be- palen tot de keuze, die Dr. Arntz ten opzichte van de verschillende vroegere opvattingen van edce gedaan heeft; wie deze opvattingen kent, begrijpt waar het om gaat: edc zou beteekenen „opnieuw, iterum", het voorvoegsel et- in Fri. etmiel; Ndl. etgroen, etgarde enz. De schr. leest dan edce-boda, d.i. „Riickbote, d.h. ein Bote, dem 118 etwas aufgetragen ist, und der eine Nachricht zuruck bringen soli." Deze inval vertoont reeds eenige der bovengenoemde bezwaren: 1. De lezing berust op een fout in het zien; 2. op een on- voldoende kennis van het vroegere en hedendaagsche Friesch; en 3., in verband daarmede, op een willekeurige combinatie van „Lesefriichte". Het zwaardje wordt ni., zonder eenig bewijs, in verband gebracht met den rondgaanden „herQr" (Oudnoorsch), d.i. den heerban-pijl. Deze „Riickbote" moet inderdaad terug- gezonden worden, en wel naar de constructiewerkplaats vanwaar hij gekomen is. De combinatie is reeds oud, maar berustte op een vergissing in de lezing van het runeteeken voor w, dat men voor b heeft gehouden. Dat dit een fout is, kan men thans juist het ondubbelzinnigst herkennen aan de door hemzelf opgenomen afbeelding (Tafel XXIII) . Van de reproducties, die het zwaardje afbeelden is er nl., voorzoover mij bekend, maar één, die werkelijk in alle deelen bruikbaar is: het is die, welke den schr. ten behoeve van zijn eigen uitgave verstrekt werd. Daar staat ondubbelzinnig EDJ : (?) WOLDA. Bij voorwerpen met inscripties als deze is het een methodische eisch, in de eerste plaats aan een eigennaam te denken, en die naam ligt in ons geval voor de hand. Hier is geen sprake van een „etbode" (wat voor practischen zin zou dit onmoge- lijke woord hier, nuchter beschouwd, eigenlijk moeten hebben?), maar van iemand, voor wien dit amulet bestemd was, nl.: voor Edewold, of, zooals het nog heden in Friesland voorkomt: voor Edold, Yduld 1) Edce = Frie. Edo,Y do, Ide vgl. Edema, Idema enz., en wold (a) . (Zie Halbertsma, Lexicon Frisicum I. kol. 485. 822. 845. 850 vlg.). Of een scheidingsteeken, bestaande uit punten, er inderdaad staat, is, gezien de ons uit Friesche inscriptie's bekende, op zijn minst twijfelachtig. Deze slingeren zich niet zoo slordig tusschen de runenteekens door. Maar dit is overigens niet beslissend; immers nog in laat-middeleeuwsche hss. pleegt men samengestelde woorden gescheiden te schrijven. De I' -rune is

1) Op den laatsten vorm maakte mij de Heer Y. Poortinga opmerkzaam. 119

als ligatuur (,,Binderune") met de IX -rune verbonden: de linksche vertikale staf is gemeenschappelijk, daarbovenuit steekt A dus r• : de runensnijder kon het niet anders dan op deze wijze aanbrengen. Deze verklaring is, dunkt mij, voor iederen onbevooroor- deelden lezer, eenvoudig en afdoende. Zij maakt een einde aan een oude quaestie; het is te hopen, dat men niet met nieuwe in- vallen de zaak weder verwart. Het voorwerp zelf is een amulet. 2. Het kamfoedraal van Ferwerd. Het is afgebeeld bij Boeles, Friesland tot de elfde eeuw, Plaat XXVIII, nr. 13 1); de inscriptie is daar met wit opgevuld, doch onvolledig aan het begin en aan het einde, en dus voor de lezing niet te gebruiken. Ik heb de teekens, na eigen onderzoek, op een mij verstrekte photo nauwkeurig en volledig met wit overgehaald; voor de juistheid sta ik onvoorwaardelijk in. Mijn bevindingen heb ik gepubliceerd in Paul und Braunes Beitr., Deel 58, en ik mag volstaan met daarnaar te verwijzen. Er staat in Oudfriesch runenschrift, van rechts naar links ingesneden TEKURIE, d.i. té(=tx)kurce: „voor (mijn) zwager". Opmerking verdient, dat ditmaal de opdracht geen eigennaam, maar een fa miliebetrekking noemt. (Als analogon heb ik gewezen op een geimporteerden, te Dronrijp gevonden, gouden ring uit de 2e eeuw, eveneens in het Friesch Museum aanwezig, met, van rechts naar links in Romeinsch schrift gegraveerd, de opdracht AVO, d.i. „voor grootvader") . Ook deze lezing staat vast. Dr. Arntz echter negeert mijn artikel en geeft ook hier gaarne iets anders. Hij schrijft apodictisch: til urce, „fiir Ur". Daartegen bestaan de volgende bezwaren: 1. Hij verwijdert uit de ligatuur TEK het, duidelijk zichtbare, horizontale lijntje van de n = e-rune. 2. De /-rune zou dan naar rechts moeten wijzen, terwijl de rest naar links wijst. Dit komt evenwel elders, en dan slechts bij

1) Volgens Dr. Arntz is het voorwerp zelf Frankisch. Dit staat niet vast; de stijl moge Frankisch zijn, maar men heeft zulke kammen en foedralen ook in Friesland zelf gecopieerd. Mr. Boeles toonde mij indertijd als bewijs- stukken in de terpen gevonden exemplaren, die half afgewerkt waren. 120 uitzondering voor. Het ware in elk geval een onregelmatigheid. 3. Opdrachten staan in den enkelen datiefvorm van den naam, zonder voorzetsel, niet volgens Dr. A., met til. 4. Het Oudfrie. voorzetsel til komt in deze beteekenis niet voor; indien er een voorzetsel gebruikt ware, zou het US hebben moeten zijn. 5. Een

Oudfrie. naam Ur, met lange u , mag op grond van jongere over- levering worden aangenomen. Dan is het een Germ. „Kurzform". Is evenwel dit gebruik van „Kurzformen", ondanks de Ags. Hada-munt, hier zoo absoluut zeker, dat men er geen melding van behoeft te maken? Genoeg. Het mag dus bij t ékura , „voor (mijn) zwager" blijven. 3. Het weefzwaardje van Wester-Emden. Dr. Arntz neemt mijn lezing over, maar zonder mij te verbeteren gaat het z.i. toch niet aan. Er staat, natuurlijk zonder til: ADUGISLU : ME I' GISUHILDU, d.i. „voor Adegis(e)1 met Gisehild(e)". Dr. A. verandert MEI' in MI', d.w.z. hij verwijdert weder het horizontale lijntje der n = e-rune. Terwille van til in no. 2 misschien? Hij vertaalt niet mit, maar und, waardoor het sociatieve (A. en G. worden daardoor als een paar gekarakteriseerd), waarop ik na- drukkelijk gewezen heb, verloren gaat. Iemand, die ons taal- gebruik in het Noorden kent, gevoelt dat nog onmiddellijk. 4. De allitereerende tooverspreuk van Wester-Emden. Ik heb deze vondst twee keer behandeld; eerst in het 13-15e Jaar- verslag der Vereeniging voor Terpenonderzoek in meer populairen vorm, en daarna, voor vakgenooten, uitvoeriger in Paul u. Braunes Beitr., Deel 57 (1933) en de buitengewone beteekenis daarvan in het licht gesteld; ik behoef er thans niet meer op terug te komen. Het gewicht van dit kostbaarste stuk van het Oudfrie. runenmateriaal, dat ver uitgaat boven de gewestelijke sfeer, is algemeen door Germanisten dan ook naar waarde geschat. Voor Reichardt is het de vermelding niet waard, voor Krause •f „von geringem Interesse", df „unecht". Wat heeft Dr Arntz er mede gedaan? Hij neemt mijn vertaling over; in zoover 121 geeft hij geen aanleiding tot het verwijt, opzettelijk te denigreeren. Maar: indien er werkelijk stond, wat hij vermeldt, dàn was de spreuk een cacographie en zeker onecht. Er staat inderdaad:

OPHAMU GISTADA AMLUI'/IWIM OST 1) AH I'UKN // IWI OSUST 2) DU KALE, d.i. „Op opheim vatte Amlup post. Voor zijn runenhoutjes heeft de branding zich moeten bukken. Voor dit runenhoutje bukke de branding". De rhythmiseering is duidelijk; deze komt overeen met het rhythme van den 1sten Merseburger Zauberspruch. „Eiris sázun idisi/sázun hera duoder, ... insprinc haptbandun", mèt de vrijere muzikale accentuatie der populaire poezie. Dr. A. heeft, met verachting van wat er staat, den tekst totaal verwoest. Hij maakt er het volgende van: ophá mu gist(a)nda Amlup / iwim Os-fist ah pukn // iwi nest dukale. Ik heb in mijn verhandeling zo nauwgezet mogelijk geen vraag onbesproken gelaten; zij is vergezeld van uitstekende photo- graphische reproducties; er is dus voor Dr. A. geen excuus. Jammer dat hij op de platen no. XXIII en XXIV, die het overige Oudfrie. runenmateriaal brengen, deze vondst heeft weggelaten, zoodat den lezer ook hier alle controle onthouden wordt. Allereerst: de schr. verandert gistada, „vatte post" in gist(a)nda, dwz. hij leest a' als n en voegt er dan daarvóór een a in. Deze a'-rune van gistada is van een singulier karakter, nl. x . Ik heb de vraag, welke klank zij vertegenwoordigt, nauwkeurig behandeld, aangetoond, dat zij als a gelezen moet worden, en voeg er thans nog aan toe, dat zij op een der zijden van het Noordhumbrische runenkistj e van Frank, met de andere runenvarianten voor de a-/e- klanken voorkomt 3) . Daarmede is het laatste bezwaar, dat zich zou kunnen voordoen, nl.: verschillende runeteekens voor één groet van 1) Qst met nauwe ó en rl. 2) Qs-list „branding, woelig water", vgl. den waterval Ustaoset in Noor- wegen (Hallingdal, ten O. van Bergen) . 3) E. Wadstein, The Clermont runic casket, Upsala 1900; A. S. Napier, Contributions to Old English Literature, Presented to Dr. Furnivall, No. 2 The Franks Casket. Oxford 1901. 122 dezelfde klankvarianten, in dezelfde inscriptie, opgeheven. De lezing dezer teekens op het kistje van Frank zijn langs dezelfde algemeen aanvaarde methode als door mij gevolgd in gelijken zin uitgelegd 1) . Beide inschriften steunen dus elkaar. Gistada is de normale schrijfwijze in runeninscripties voor gistadda: verl. tijd van een zwak ww., in het Mnl. goed vertegen- woordigd als gestaden, „post vatten, den strijd aanbinden". (Zie Verdam, Middn. Wb. t.p. en voorts mijn verhandeling.) Dr Arntz weet beter; hij maakt van gistad (d) a: gistanda. Maar dit ww. is sterk, en de verl. tijd luidt in het Oudfrie. (gi)stöp ! Dukale heeft volgens hem een korte u; ust wordt test. Hoe is zoo iets mogelijk. Ik zal het hierbij laten, de lezer weet genoeg. De gekunstelde verklaring van het beenen plaatje van Hantum, die wederom souverein omgaat met wat er werkelijk staat, brengt de verklaring van dit raadselachtige voorwerp niet verder. Ook de opmerkingen naar aanleiding van de vondsten van Britsum en Wynaldum trekken te gewaagde conclusies. „Eruler sind die Lehrmeister eines Friesen gewesen; ein erulisches Reich(!) 2) befand sich ja . . . im 5/6 Jh. in den Niederlanden." De taal dezer Erulers heeft een breeden rug. Tot slot nog een enkel woord van algemeener strekking. Ik heb er meer dan eens de aandacht op gevestigd, dat men tot recht begrip der oude Friesche cultuur het geheele landencomplex om de Noordzee steeds in het oog moet houden. (De Merovingisch- Karolingische d.w.z. de Frankische invloeden zijn meer van politieken en commercieelen aard) . Tot dit cultureele complex behooren de Anglo-Friesche runeninschriften ook; misschien is dit, meer natuurlijke, of ook congeniale verband de diepere oorzaak, dat hedendaagsche schrijvers aan gene zijde van onze Oostelijke grenzen ze als vreemd en als onbelangrijk beschouwen, en, oprecht

1) Napier, p. 371 note 5. Dat de overgangen van a, , e in het Oudeng. en het Oudfrie. in de teekens eenige verschillen in nuances brengen, doet hier niets ter zaxe. 2) Cursiveering van mij. 123 gesproken, blijkbaar niet over de eerste voorwaarden, d.w.z. de noodige kennis van taal en schrift beschikken om ze te kunnen beoordeelen. Ruim is deze opvatting weliswaar niet. Men kan door deze uitsluiting in tegenspraak komen met zichzelf: Volgens zijn eigen opvatting had b. v. W. Krause ze niet mogen negeeren. Hij wijdt nl. in zijn werk: „Runeninschriften im dltern Futhark (1937), bovenaangehaald, een afzonderlijk hoofdstuk (het VIIe- p. 591 vlgg.) aan de „Bestimmungsinschriften auf losen Gegen- standen des nordisch-gotischen Kulturkreises". Deze dragen, zegt de schr., namen van personen, aan wie de voorwerpen zijn opgedragen, daarom hebben ze nog een oud, „magischen Charakter", zijn althans „nicht-prof an", daarom onderscheidt schr. ze van de „Hochdeutsche Zueignungsinschriften, die den naam van den gever dragen. (Hoofdst. VIII, p. 622 vlgg.) . Zij zijn niet meer magisch, doch niettemin ditmaal wèl een uitvoerige vermelding waardig gekeurd. Welnu; de schr. had daaruit de gevolgtrekking moeten maken, dat de Oudfriesche inschriften op de oude, in 't bijzonder Zuid-Deensche op kleine voorwerpen, en die het oudste type vertegenwoordigen, niet mogen worden losgemaakt en als waardeloos op zijde geworpen. Immers zij behooren tot de groep, die schr. in hoofdstuk VII behandelt, niet in die van hoofdstuk VIII, en dragen als zoodanig een meer archaisch karakter dan deze Hoogduitsche. Zij kunnen dan ook oudere tradities bewaren, die elders reeds waren opgegeven. En zij doen dit ook. Daaraan verandert het feit niets, dat het aantal teekens, om jongere klankontwikkelingen weer te geven, werd uitgebreid. Dat het bestaan en verdwijnen eener Erulercultuur (sit venia verbo) in het tegenwoordige Denemarken een rol speelt, waardoor gedurende eenige eeuwen (± 600-800) een vacuum zou ontstaan zijn ten opzichte van het gebruik van runenschrift, is misschien mogelijk. 1)

1) Zie hierover o.a. Otto v. Friesen, Runorna, Kap. 2. (Nordisk Kultur VI, Stockholm z. j. (1933) . 124 Betrekkingen met Sleeswijk en Denemarken hebben natuurlijk in elk geval bestaan; het staafje van Britsum herinnert onmiddellijk aan de lans van Kragehul op Fiinen. — Het bovenstaande heb ik niet voor mijn genoegen geschreven. Behalve de verklaring der inscriptie op het zwaardje van Arum brengt het voor de wetenschap niets, dat ik niet reeds gepubliceerd heb. Bij het neerschrijven zijn mij vroegere uitingen in gesproken woord en in schrift te binnen gevallen, die door hun tegenspraak met wat men nu in het licht zendt, soms pijnlijk waren, en die de vraag bij mij deden rijzen: waartoe schrijft men eigenlijk. Doch die vraag is ongerechtvaardigd: onze runeninscripties hebben zich in . wijden omvang, daar, waar men volkomen tot oordeelen bevoegd is, wel degelijk in groote belangstelling mogen verheugen. Maar tegenover bejegeningen als boven gesignaleerd op te komen, achtte ik mij toch, al ware het slechts qualitate qua, verplicht.

Groningen. J. M. N. KAPTEYN.

m. de v ^ en, naavaima o yi Pief wale 9.vuncutidiettconoed, Zoals bekend, was de eerste helft van de negentiende eeuw de tijd van de romantiek. Deze geestelijke stroming, in wezen een Germaans verschijnsel, was een reactie tegen de geest der „auf- kldrung" van de voorafgaande eeuw èn het alleenzaligmakend classicisme. Het was aldus prof. Brom „de triomfkreet van een ontwaakt zelfbewustzijn", „de wraak van den Germaan op het humanisme" 1). Want wat had het rationalisme, dat de menselijke rede ten troon had verheven, en al het voor de rede onbereikbare verwezen naar het rijk der fabelen en fantasie, de mensheid gebracht?

1) Zie G. Brom, Barok en Romantiek, blz. 22. 125 Onrust en twijfel, revolutie en afbraak, gevolgd door een langdurige, drukkende Franse overheersing. Zo althans oordeelden vele tijdgenoten; wij, op een behoorlijke afstand van deze ge- beurtenissen, bezien ze wel enigszins anders, maar dat doet er hier verder niet toe. Vooral in de Germaanse landen en bovenal in Duitsland was deze Franse overheersing als een zeer hatelijke gevoeld. Als Napoleon dan ook goed en wel naar St. Helena is verbannen, en het geteisterde Europa weer tot rust komt, laait in Duitsland het nationalisme hoog op. Men gaat weer dromen van één gr ó ót Duitsland, zoals dit in de Middeleeuwen had bestaan, men krijgt weer eerbied en liefde voor het volkseigene, en wel vooral voor datgene wat alle Duitsers „so weit die Deutsche Zunge klingt" verbindt n.l. de taal. En evenals de romantiek zich bij voorkeur verdiepte in het verre, mysterieuze verleden, zo ook gingen de taalkundigen met een zekere voorliefde tot de oudste taal, als zijnde de beste die er ooit had bestaan. Jac. Grimm spreekt in de voorrede van zijn Deutsche Grammatik met een zeker welbehagen „von der alten reinen sprache". Tot welke dwaze consequenties dit leidde, moge blijken uit het volgende. De Duitser Massmann gaat nota bene dichten in het Gotisch, de Vlaming Dautzenberg in het Middelnederlands, de Fries De Haan Hettema in het Oudfries. Als het maar oud was, dan was de zaak in orde. Hiermede hangt ook samen het streven in Vlaanderen en Friesland om de Oudvlaamse en de Oudfriese spelling in te voeren, en het verzet in Holland tegen de spelling De Vries en Te Winkel is eigenlijk een symptoom van dezelfde mentaliteit. Waarom nu vond men de oudere taal zoveel beter dan de eigentijdse? Omdat ze meer buigingsvormen bezat. Jac. Grimm zegt hierover in zijn voorrede op het Deutsches Wórterbuch, blz. III, het volgende: „Wer nun unsere alte sprache erforscht und mit beobachtender seele bald der vorziige gewahr 126 wird, die sie gegeniiber der heutigen auszeichnen, sieht anfangs sich unvermerkt zu allen denkmdlern der vorzeit hingezogen und von denen der gegenwart abgewandt. je weiter aufwdrts er klimmen kann, desto schoner und vollkommner dunkt ihn die leibliche gestalt der sprache, je naher ihrer jetzigen fassung er tritt, desto weher thut ihm jene macht und gewandtheit der form in abnahme und verfall zu finden." Eenzelfde opvatting hadden ten onzent W. Bilderdijk, J. H. Halbertsma, J. A. Alberdingk Thijm, M. de Vries e. a. Het behoeft wel geen betoog, dat dit een misvatting was. De oude taal was door haar grotere rijkdom aan buigingsvormen volstrekt niet beter dan de hedendaagse; deze is niet slechter doch alleen anders geworden. Zij heeft zich weliswaar ontwikkeld in deflecterende richting, maar mist zij daardoor de nodige uit- drukkingsmiddelen en is zij derhalve minder waardevol? Geenszins. Uit bovengeschetste romantische mentaliteit nu werd de germanistiek geboren. Dit had zijn voor- en zijn nadelen: zijn voordelen, omdat men zich nu met een ware hartstocht ging werpen op de oudste eigen geschriften, tevoren al te zeer verwaarloosd, en zich langzamerhand begon af te wenden van het tot dusver alleenzaligmakend classicisme, zijn nadelen, omdat het romantisch gevoel vaak uit de band sprong en tot beweringen leidde, die de toets der kritiek niet kunnen doorstaan. Zo rekent Jac. Grimm in zijn Deutsche Grammatik het Engels, het Deens, het Noors, het Nederlands enz. eenvoudig tot het Duits. Zo beweerde Johann Gottlieb Fichte in zijn Rede an die Deutsche Nation het volgende: „Der Deutsche, meint er, rede eine bis zu ihrem ersten Ausstromen aus der Naturkraft lebendige Sprache, dagegen seien die neulateinischen Sprachen von den Volkern, die sie sprechen, nur angelernt und deshalb blosz auf der Oberfldche sich regend, in der Wurzel aber todt." 1) 1) Zie R. v. Raumer, Gesch. der Germ. Philologie, blz. 315. 127

Vrijwel eenzelfde mening hieromtrent hadden onze grote M. de Vries, zijn oudste leerling Eelcoo Verwijs en de Friese taalkundige Joh. Winkler. Zo noemde De Vries op het Letterkundig Congres, dat op 12 Sept. 1865 te Rotterdam bijeenkwam het Frans „een arme taal, die met weinig middelen veel doen moet, die alle scheppingskracht mist, en wier innerlijk leven in het bewustzijn der natie is uitgedoofd." En Verwijs schreef op 6 Nov. 1873 aan De Vries naar aanleiding van de Histoire de la Litterature Française van Nisard: „Wat een eenzijdige bekrompen beschouwing, wat een stoffen op dien „esprit francais", alsof er niets heerlijkers op aarde te vinden was. Wat een gesnoef op de arme Fransche taal, die toch zoo dood is als een pier, die niet dien eeuwigen wasdom heeft der Germaansche talen, alsof ze „l'expression la plus parfaite de l'esprit humain" zou zijn. 'k Wil volstrekt de goede zijde der Fransche taal niet miskennen, de netheid en elegantie, maar daarbij ook 't dwangjuk van 't con- ventioneele, die toch armoede tot grond heeft, daar een krachtige individualiteit in den Franschen stijl niet denkbaar is." 1) Niet anders dacht Johan Winkler erover: „In de laatste twintig, dertig jaren is, op wetenschappelik gebied, in Noord-Nederland het Fransch geheel door het Duitsch verdrongen. Dit is, naar mijne meening een heugelike verbetering — al had ik natuurlik nog duizendmaal liever dat alles goed eigen Nederlandsch ware. Immers is de hoogduitsche taal aan de onze nederduitsche ten nausten verwant, terwijl de fransche ons vreemd is. Het Duitsch is een schoone, edele, zelfstandige taal, het Fransch is een brabbeltaal, een verloopen Latijn, met brokken uit allerlei andere talen op- geflikt". 2) De afkeer van Frankrijk en van alles wat Frans was, zat deze

1) Uit de brievencollectie Verwijs, aanwezig op de Bibi. van de Maatsch. der Ned. Letterk. te Leiden. 2) Zie zijn Oud-Nederland, blz. 128. 128 mensen in het bloed, maar hoe dan ook, er kwam een warme belangstelling voor het nationale, het volkseigene. En dit vuurtje werd door de Duitsers aangewakkerd, niet steeds met onschuldige bedoelingen. Want al ging men zich in Duitsland met een waar enthousiasme toeleggen op de studie der oudste taalmonumenten van het eigen land, men mene niet, dat men hierbij bleef stilstaan. Integendeel, de Duitse belangstelling strekte zich uit tot alle Germaanse dialecten, ook tot het Hollands, het Vlaams en het Fries. Vooral in Vlaanderen en Friesland, veel minder in het nuchtere Calvinistische Holland, wist men de gemoederen warm te maken voor de pangermaanse gedachte. Hoffmann von Fallersleben bereisde Holland en Vlaanderen, Von Richthofen Friesland om deze gedachte te propageren. En er ontstond een wederzijds contact tussen Hollandse, Friese en Vlaamse taalgeleerden èn de Duitse. De Vries en Halbertsma om slechts deze twee te noemen — voerden een vrij drukke correspondentie met de gebr. Grimm en verschillende andere Duitse taalgeleerden. Vooral Jac. Grimm stond door zijn Deutsche Grammatik in het middelpunt aller belangstelling. En men kan zich levendig voorstellen, dat, toen in het jaar 1846 de eerste Germanistenversammlung te Frankfort am Main gehouden zou worden, onze De Vries, toen een jonge man van ruim 25 jaar, en ook Halbertsma, die al een dagje ouder was, met verlangen uitzagen naar deze schone gelegenheid om de grote Grimm te ontmoeten. Behalve De Vries en Halbertsma hebben ook de bekende literatuurhistoricus W. J. A. Jonckbloet en C. A. den Tex de reis naar Frankfort ondernomen. Zowel Halbertsma als De Vries heeft van deze eerste Germanistenvergadering een verslag gegeven, dat niet alleen een vrij goede kijk geeft op het karakter van de schrijvers, maar vooral ook op hun verhouding tot het Duitsland van die dagen. Halbertsma's verslag is in handschrift aanwezig op de Provinciale Bibliotheek te Leeuwarden, dat van De Vries is te vinden in de Algemeene Konst- en Letterbode, 1846, II, blz. 322 e.v. 129 Het verslag van Halbertsma is uitermate levendig geschreven, zodat men het thans na bijna honderd jaar nog met genoegen leest; hij heeft een eigen kijk op het toenmalige Duitsland en neemt waarlijk geen blad voor zijn mond. De Vries is objectiever, zakelijker, buitengewoon nuchter zou men haast zeggen. Toch is hij veel meer dan Halbertsma onder de invloed gekomen van het pangermanisme, al zag hij toch ook wel in, dat er op dit congres meer over politiek dan over wetenschap was gehandeld. Ik begin met een en ander uit het verslag van Halbertsma aan te halen, juist omdat hij mijns inziens zulk een goede kijk op deze vergadering heeft gehad en bovendien om een biezondere reden, die hierna wel zal blijken. „In de loop van dit jaar 1846 aldus begint Halbertsma zijn reisverhaal werd ik door Jacob Grimm uitgenodigd om een bijeenkomst bij te wonen te Frankfort, al waar de beoefenaars van Germaansche talen, geschiedenis en wetten elkaar konden ontmoeten en leren kennen. De voorbeeldeloze zomer van dit jaar scheen in fraai en bestendig weder nog niet uitgeput te zijn, waarom ik besloot, hoezeer dan in de herfst de reis aan te nemen, en dit te meer daar ik altijd zeer verlangende was geweest om het hoofd der Ger- maansche taalgeleerden Jacob Grimm, met wien ik zo lange jaren brieven had gewisseld, maar wien ik nog nimmer had gezien, van aangezicht tot aangezicht te leren kennen." Hij verhaalt dan verder, dat hij de 21ste September van Deventer naar Arnhem reisde, vandaar de volgende dag met een stoomboot de Rijn opvoer en 's avonds laat te Keulen aankwam. De volgende dag trok hij verder en arriveerde des avonds te Frankfort, alwaar hij , na aan twee grote hotels te zijn afgewezen, werd opgenomen „Im Reinischen Hof", „het gewone verblijf — zo schrijft hij voor zangers, comedianten en dames, die zonder man reizende in de andere logementen worden afgewezen." De 24ste September, des morgens om 9 uur, werd in de Keizer- zaal de eerste zitting geopend. Bij acclamatie werd Jac. Grimm

9 130 tot voorzitter gekozen. „Deze onderscheiding aldus Halbertsma had hij meer dan verdiend; ongetwijfeld miste hij alle eigenschappen, die tot het leiden ener vergadering nodig waren, en deze onderscheiding heeft mijnen vriend nergens anders toe ge- diend dan om hem als een kamergeleerde te doen kennen, die voor de bewegingen van het practische leven niet geschikt is. Zijn stem was zwak en werd niet verstaan, hij nam onwelstandige houdingen aan die rusteloos veranderden, maakte zenuwachtige bewegingen, keek op de toppen en nagels zijner saamgedrukte vingers, terwijl hij hortende of zich bezinnende sprak en wat dies meer zij . En wat het ergste was, hij liet de leden spreken over gansch andere dingen, dan wij saamgekomen waren." Op dit laatste komt het hier vooral aan; de vergadering ont- aardde n.l. volkomen in een politieke bijeenkomst met een weten- schappelijk vernisje. Reeds in de eerste openbare vergadering bracht men de Sleeswijk-Holsteinse kwestie ter sprake, waardoor de gemoederen al aanstonds danig werden verhit. Ik citeer wederom Halbertsma: „Doch dit historisch problema nam weldra al de kenmerken ener politieke kwestie aan, waarbij de tirade tegen de Deensche regering en ten gunste van Duitsche eenheid, nationaliteit en kracht, met bravo's en handgeklap niet alleen van de Germa- nisten, maar vooral ook van het vergaderde publiek ontvangen werd. Dit had omstreeks 3 uren geduurd (want de heeren Duitschers, die aan het woord zijn, staan dit privilege niet licht aan een ander af) toen prof. Reyscher van Tubingen, die na lang en vervelend gesproken te hebben, geen punt aan zijne rede wetende te zuigen, eindigde met het voorstel dat de vergadering door hare afkeuring van de pogingen der Deensche regering bij wijze van afstemming hare gehechtheid aan de bedreigde Hertog- dommen te kennen zoude geven. Maar zo vervolgt hij nu werd het dan toch eindelijk voor het gezond verstand van enigen wat te erg." Sommigen kwamen dan ook tegen dit gedoe op, er op wijzende, 131 dat het een wetenschappelijke vergadering was, die met politiek niets had uit te staan. In de vergadering van de taalkundige sectie deelde Halbertsma mede, dat hij bezig was aan een Fries lexicon en aan een commentaar op het vierde deel van Maerlant's Spiegel Historiael. Ik geef weer het woord aan Halbertsma, die hierna aldus zijn verslag vervolgt: „Daarop sprak M. de Vries in het Hollandsch en ontvouwde het doel en de vorderingen der Vereniging van jonge geleerden om de middeneeuwsche gedichten van Nederland uit te geven. Ad captan- dam benevolentiam was zijne inleiding een smerige vleierij van de Duitschers waarin hij zeide, dat de Nederlanders tot den diepsten staat van domheid gezonken waren in hare eigene oude letter- kunde, en dat alleen het voorbeeld en onderwijs in Dui tschlan d datgene bij ons gesticht heeft wat er nu is en begint te komen. De heeren waren daarmede zeer ingenomen en hebben zijnen naam de Vriis (sic !) dankbaar in alle Frankforter kranten gespeld." Op Zondag 27 September werd de bijeenkomst besloten met een feestmaal „een symposion politicum" volgens prof. Grauert uit Munster. Volgens Halbertsma is De Vries hierbij enigszins boven zijn bier geraakt, wat hij aldus mededeelt: „Matthij s de Vries klaagde dat er op zijne plaats geen eten was gebracht, tot ver- goeding had hij zoveel champagne gedronken, dat hij dronken door de feestvierende Duitschers zwierde, gesticulerende met de handen en in pathetisch gesnater de gehele wereld als een orator aansprekende. De Duitschers vonden hem nu zeer liebenswurdig en nuchteren niet." Tot zover het verslag van Halbertsma. Wie dit verslag heeft gelezen, kan niet aan de indruk ont- komen, dat Halbertsma allesbehalve een vriend was van de Duitsers. Zijn oordeel over deze eerste Germanistenvergadering was dan ook vernietigend. „Welke vrucht zij voor de wetenschap gedragen heeft zo schrijft hij is twijfelachtig. Mone zeide: „die Sammlung ist 132 misslungen". Voor de taalstudie was zij geheel onvruchtbaar." Bovendien zal het een ieder opvallen, hoe onvriendelijk hij zich hier uitlaat over De Vries. Als hij iets ten nadele van De Vries kan mededelen, zal hij het niet nalaten, doch hij vermeldt b.v. niet, dat De Vries op de vergadering van de taalkundige sectie zijn plan ontvouwde tot het samenstellen van een Middelnederlands W oorden- boek. Deze onvriendelijke houding is te opmerkelijker als men weet, welke een grote verering De Vries steeds voor Halbertsma heeft gehad. De Provinciale Bibliotheek te Leeuwarden bezit zeven brieven van De Vries aan Halbertsma, die als 't ware druipen van eerbied en bewondering voor deze Friese taalkundige. Zo schrijft De Vries hem b.v. op 28 Febr. 1852: „Met hooge belangstelling zie ik Uwe toezegging voor 't Woordenboek tegemoet. Een zoo echt nationaal werk vindt zeker bij U vooral toejuiching en krachtige ondersteuning. Later, als wij aan 't eigenlijk bewerken gaan, komen wij U meer bepaald aan boord klampen (wat zou ik b.v. gaarne de Synoniemen in Uwe handen zien !) maar voorloopig is 't maar om verzamelen van woorden te doen, en Uwe belezenheid, Uwe takt en Uw smaak zullen ons daarbij heerlijk te stade komen." Kon Halbertsma het misschien moeilijk verkroppen, dat de roep van geleerdheid, die alom van De Vries uitging, zijn roem verminderde? Geleerden zijn tenslotte ook maar mensen. Hoe dit ook zij, dit verslag in handschrift verschilt wel opmerkelijk van dat, wat hij samenstelde op verzoek van de Tweede Klasse van het Koninklijk Nederlands Instituut, waarvan men een uittreksel vindt in het Jaarboek van het Koninklijk-Nederlandsche Instituut, 1848, blz. 47 en uitvoeriger in de Nederlandsche Staats-Courant, 1847, II, van 26 en 27 September. Een enkele passage ten bewijze hiervan. Ik citeer uit het verslag in de Nederl. Staats-Courant: „De steller van het verslag had reeds het woord misslungen van verschillende kanten hooren uitspreken. Maar mislukt kan eene 133 vergadering niet genoemd worden, die de gelegenheid gaf, om zovele beroemde mannen, welke men uit hunne schriften kende, persoonlijk te ontmoeten en over eene menigte punten te raadplegen; om door de wrijving der denkbeelden nieuwe te doen geboren worden; om nationale vooroordeelen uit den weg te ruimen en de humaniteit, het kenmerk van echte geleerdheid, te bevorderen. Ook mag men van de eerste proeve billijkerwijze niet verwachten, wat alleen eene herhaalde bijeenkomst en de ondervinding aan vroegere schenken kunnen." Verder prijst hij de sprekers, de feestelijke en vererende wijze, waarop de stad Frankfort de geleerden had ontvangen enz. enz. Sprak Halbertsma dus met twee monden of is hij onder de indruk gekomen van het verslag van De Vries. Wij weten het niet. We vonden het geval echter merkwaardig genoeg om er hier de aandacht op te vestigen, temeer daar dr. De Buck in zijn lezenswaardige dissertatie het volgende schrijft: „Hoe het zij, van een zekeren afkeer van de Duitschers is in Halbertsma's geschriften niets te vinden. Het verslag, dat hij van zijn bezoek in 1846 aan de eerste Germanisten-Versammlung te Frankfort in de Tweede Klasse van het Instituut gaf, had het karakter van een verdediging van den Duitschen geest tegen de Nederlandsche vooringenomenheid ten opzichte van dezen, met name tegen het verwijt van nevelachtig- heid, abstractheid en onbestemdheid." 1) Als De Buck bovengenoemd handschrift gekend had, zou hij dit zeker niet geschreven hebben. Want dat deze mening stellig onjuist is, blijkt ten overvloede ook uit de dissertatie van P. A. Jongsma. 2) Vrij wat milder is De Vries in zijn oordeel over deze eerste Germanistenvergadering. Men vergelijke de volgende woorden

1) Zie De Buck, De studie van het Middelnederlandsch tot in het midden der 19e eeuw, blz. 206. 2) Zie P. A. Jongsma, Dr. J. H. Halbertsma, blz. 26. 134 over Jac. Grimm met de bovenvermelde van Halbertsma: „Met zigtbare aandoening bestijgt deze het spreekgestoelte en spreekt de vergadering toe met al die eenvoudigheid en gulhartige opregt- heid, die een lauwer te meer vlechten in den eerekrans van dien zeldzamen geleerde" enz. Met voldoening weidt hij uit over de mededeling van W. Grimm omtrent het plan van een Algemeen Duits Woordenboek, „dat, sints vele jaren, door hem in gemeenschap met zijnen broeder bearbeid, thans der voltooijing naderde." En men lette eens op de vergoelijkende toon over het gedrag der Duitsers, die doorklinkt in deze passage: „En zoo wellicht deze of gene spreker zich in de behandeling van een groot vaderlandsch vraagstuk door het vuur der geestdrift liet afbrengen van het veld der bespiegelende wetenschap om in dat der werkelijke staatkunde uit te weiden: dan vergeve men dit aan den opgewekten staat- kundigen zin die den vaderlandslievenden Duitscher des te sterker bezielt, naarmate zijn vaderland met de beste weldaden eener vrije staatsregeling nog minder gezegend is, en het nitimur in vetitem krachtiger bij hem werkt. Behoef ik, met het oog op de eerste zitting, er bij te voegen, dat de zaak van Sleeswijk-Holstein „een steen was, dien men eens goed van het hart moest wentelen?" Ja, de idealist De Vries was wel gepakt door het enthousiasme der Duitsers; daarvoor was hij behalve een groot geleerde, ook een groot warmvoelend vaderlander. En al zag ook hij heel goed in, dat er aan deze eerste Germanistenvergadering een luchtje zat, een feit is het, dat het hoog oplaaiend nationalisme der Duitsers, Hollanders, Friezen en Vlamingen heeft warm gemaakt voor hun schone moeder- of memme-taal.

Amsterdam. G. KARSTEN. 135

Die n, Zetw&te,. in ate, yin 1flwtc1atht ate. 9tuet Teiz, Yeltetein.g.

A. Die neuzeitlichen Entsprechungen der altfriesischen starken Zeitworter.

Klasse I

A l t f r i. Paradigma: gripa grêp gripon gripen.

Durch die verschiedene Entwicklung des Wurzelvokals haben sich in den Sch. Mundarten drei Unterklassen herausgebildet:

a) langes I des Inf. ist erhalten, wenn dem Wurzelvokal ein stimmhafter Konsonant f olgte: a 1 t f r i. rida, reiten, alt fr i. siga, sinken, untergehen, si:ga; zu dieser Gruppe geh6ren: stri:da, (strida), gli:da, (gli:d3a), sti:ga, mi:ga, urinieren, ri:za aufstehen, steigen.

al) intervok d < th and bisweilen auch intervok. g werden mouilliert, resp. synkopiert: alt fr i. snitha schneiden sni:(j)a, alt fr i. m?tha meiden mi:(j)a. Nach dieser Reihe gehen swi:(j)a schweigen, kyi:Wa kriegen, bekommen, li:(j)a leiden. Anm. 1 Ostersch. auch stri:je, westersch. meist strida, aber auch styi:(j)a and stri:da. A n m. 2 mi:ga ist veraltet.

b) vor k, p, t findet Verkurzung des Wurzelvokals statt: a 1 t f r i. wika, weichen wike, a 1 t f r i. strika streichen strika; hierzu geh6ren: beswika unterliegen, blika sich herausstellen,

1) Fur die phonetische Transkription vgl. Eykman, Phonetiek van het Nederlands. 136 gripa greifen, bita bei(3en, slita schleipen, splita splei(3en, sxita schei(3en, smite schmei pen, rite rei(3en. Auch vor n: sxine scheinen, dine dehnen. A n m. Das verhaltnisma(3ig junge kni:pa kneifen (Van Wijk, Wtb, knijpen) hat diese Verkurzung nicht mitge- macht .

c) iv entwickelte t e r s c h. u: a 1 t f r i. biliva, bleiben blu.a, alt fr i. driva, treiben dru.a; weiter noch: klu.a klettern, sxru.a schreiben, Wru.a reiben. (Fur die O s t e r s c h. Formen vgl unten) . übertritt aus der zweiten Klasse zeigen: sxu.a schieben und stu.a stieben (a 1 t fr i. skuva, n d. schuven, n d 1. schuiven, a h d. skioban; a h d. stioban, n d 1. stuiven; vgl. a h d. sliopan, schleichen, n d 1. sluipen, t e r s c h. slupa). Zu a) . Diese Verben haben im ganzen Pras. Sing. und Plur. langes I (1:): Ek ri:t, dó ri:tst, hi ri:t, wi, jèmme, ija ri:da. Schwache Formen zeigen gli:da, si:ga, mi:ga: gli:d3a, (dó gli:dast, hi gli:dat), si:gia (da si:gast), mi:gja.

Der Vokal des a 1 t f r i. Prat. Sing. ê ergibt tersch. 1; vgl. bên > bi: n, stên > sti:n. Dadurch fielen Pras. und Prat. dieser Gruppe zusammen und dies erklart die Entstehung eines schwachen Prat. auf a: hi ri:da er ritt, hi sti:ga er stieg, usw. Ausgleich fand zugunsten des Sing. statt: wi ri:dan wir ritten, jja sti : gan sie stiegen, usw. A n m. 1. Neben west e r s c h. Pras. strida Prat. stri:t; ostersch. und auch westersch. stri(j)a wie sni(j)a. Vgl. a1, Anm. 1.). A n m. 2. Das schon a 1 t f r i. schw. bidia alt en g. bidan, warten, erwarten, t e r s c h. beid3a.

Zu a 1) . Das Pras. Sing. dieser Gruppe hat kurzes i, das Pras. Plur. dagegen langes I (i.) Ek sni, da snist, hi snit; wi sni . (j) a, 137 jôinrne sni . (j ) a, jja sni . (j ) a; ebenso Ik s pi, wi s pi. (j ) a; Ek swi, wi swi.(j)a, Ek kri, wi kyi.(j)a. A n m. Statt Ek mi, wi mi.(j)a auch Ek mei, dó meist, wi meia; weil t e r s c h. altes i nicht wie n w f r. dipfton- giert, diirf te hier Einf lu p des n d 1. vorliegen.

Prat. Sing.: snei, sneist, snei, wo i im Auslaut sich aus ë und i < th entwickelte. Auch in dieser Gruppe land Ausgleich zugunsten des Sing. statt: wi sneian wir schnitten, usw. N w f r. und ter s c h. gehen hier auseinander: j enes bildete neben dem Prat. snei (vgl. n w f r. Pras. snij) ein neues Prat. snie.

Das Part. Prat. t e r s c h. regelmapig snein. Mi.(i)a hat mein, meit oder mit, o s t e r s c h mi:t. Nach dieser Reihe geht auch spi.a, spi, spei, stein. A n m. Schw. sind li:a leiden: li, lida, lit; o s t e r s c h. lida: in beiden Mundarten wird die umschriebene Form hat lit bevorzugt. Weiter swi.a; hi swit, hi swi:ga, hi hat swit. o s t e r s c h. swi.gat. Und kri (j ) a; hi krit, hi kye: x (westersch) oder hi krEgga; Part. Prat. schw.: krEggat.

Zu b) . Die Verba dieser Gruppe zeigen im gro pen ganzen das gleiche Bild: Verkiurzung des i im Pras., wahrend langes I < ê im Prat. Sing. erhalten und durch Systemzwang auch in Prat. Plur. gedrungen ist. Es ist festzustellen, dap die heutige Generation vielfach die schw. Formen bevorzugt: wika statt wi:k, beswika statt baswi:k, usw.

Von den Part. Prat. sind nur die der Verba, deren Stamm auf t ausgeht, stark: bitap, slitan, usw. Die iibrigen mit Stammes- auslaut k oder p haben entweder ausschlief3lich schw. Part. 138

Prat. oder doch neben der starken eine schw. Form: blikt, grit; wikan neben wikt. Durch welche Ursache strika abweichend eine palatalisierte Form strEtsan hat (wie n w f r.) ist mir nicht klar. Auch a 1 t f r. strizen, stritzen C gestrikin; vielleicht waren die die Assibilation bewirkenden Faktoren nicht mehr vorhanden, als die Part. Prat. von blica and swika gebildet wurden. (Vgl. aber Loopstra, S. 96) . Von krita krei pen, gellen ist mir kein Prat. and Part. Prat. bekannt. rita (/anmdkrm rita zerrei(3en) ist nicht mehr allgemein iiblich; dafur sxu.Td n d 1. scheuren. Part. Prat. in: hi hat sin nE.m in 'a barak rEtsen er hat seinen Namen in die Bank geritzt. Schw. sind slipja schleifen, schliff, geschliffen and kikja sehen, schauen; auch die beiden Vb. mit Dentalauslaut: sxina, sxinda (sxina) sxint scheinen and diva, dinda (ding), dint dehnen, ausdehnen.

c) Im Alt fr i. und A g s. zeigen diese Verba iv: biliva, bilifan; driva, drif an; kliva, klif an; skriva, skrif an; riva. Nach Vokalisierung des v, resp. nach Bildung eines übergangs- lautes u zwischen i und bilabialem w, und nach Akzentverlegung entstanden hieraus tersch. bliu (w) a, dyiu (w) a, usw. Bliva noch jetzt o s t e r s c h.; dort unter Einf lu p des 2 wriywe, und mit Wegfall des i: drywe, sxrywe. West e r s c h. dagegen hat ausnahmslos monophtongiert; au perdem zeigt diese Mundart auch nicht die geringste Spur eines w: blu.a, dru.a, klu.a, (dafiir o s t e r s c h. klEmma) , sxru. a, wyu. a, yu. a (an)reihen. Pras. Sing. hat kurzes u (u), Pras. Plur. langes u (u.): sxyu, sxyust, sxyut; aber wi sxyu.a, usw. Nach diesem Paradigma auch die aus der 2. Kl. ubernommenen Verba: hi sxut, jja sxu.a; at stut, jja stu. a. Auch die aw/r.y. Prat. bliou, scryou wurden t e r s c h. monophtongiert: blau, sxyau. Ebenso wurde aw/r.y. dryown zu dyaun, scriouwen, scrioun zu sreyaun. 139

Wie im Prat. II ist auch im Part. Prat. das a der Endung synkopiert: wyeun gerieben, dyaun getrieben, kleun geklettert, sxyaun geschrieben, blaun geblieben, sxaun geschoben, steun ge- stoben. A n m. 1. O s t e r s c h. fiir sxeu auch sxuvda, fiir kleun kldmman; w e s t e r s c h. jetzt auch klut. A n m. 2. au ist monosyllabisch.

Klasse II

A 1 t f r. Paradigma: biada (biader bietst, biotst; biut(h), biot(h)) — bdd — bedon — beden. Neben den Verben dieser Klasse, deren Wurzelvokal auf a 1 t f r. ia (got. in) zuriickgeht, bilden die mit Aoristpras. und dem Vokal u eine wichtige Reihe. Weil a f r. ia mit Akzentverlegung auf den zweiten Kompo- nenten t e r s c h. ie. ergab (a f r. siak > sie. k; a f r. thial > tsie.l; a f r. liaf > je:f, jE:f) und a f r. u t e r s c h. erhalten ist, zerfallen die Verba der zweiten Klasse auch t e r s c h. in zwei Abteilungen. 1) mit Wurzelvokal ie., oder mit vorangehendem r e. < ia: a 1 t f r. biada bieten bie.de; a 1 t f r. friasa, frieren /re.z; a 1 t f r. forliaza, verlieren f ayie.za (vgl. S. 5) . Vor stimmlosem Kons. wurde dieses e. verkiirzt zu E; a 1 t f r. giata, giepen jEta, skiata, schiepen siEta; a 1 t f r. driapa, triefen dyEpa. A n m. Zu anl. si von siEta ist folgendes zu bemerken. Weil a 1 t f r. sk in allen iibrigen Fallen anl. t e r s c h. sx ergibt, mu (3te a 1 t f r. skiata lautgesetzlich t e r s c h. sxe.ta > sxEta ergeben haben. Daher ist nicht si-Eta sondern s-iEta zu lesen, was also auf den Zusammenhang von s-iEta schiepen und jEta gie pen hinweist (a 1 t f r. neben giáta, jâta), eine Bestatigung 140 der bei Fr/v.W.Wtb. erwahnten Auffassung, "schie~en" sei ein Anlautsvariant mit s-Praefix von "gie~en". Dann aber geht sjEt~ nicht auf a I t f r. skiata, sondern auf (gesprochenes) sxiata zuriick. Vgl. auch Kl. VII, Anm. am Schlup.

Hierzu auch a 1t f r. fliaga, fliegen und flia, fliehen, welche t e r s c h. fje.ge und fje. hatten ergeben miissen, die aber wie im nwfr. auch hier zusammengefallen sind: fje:n, fjE.n. Das n wohl t e r s c h. nach Analogie von stE.n, gE.n oder beeinflujst durch das n von flein geflogen.

Prase von bie.ds, [re.zo, t~rje.z~ ist regelmajsig und richtet sich also nach 1. Sing. resp. Plur.: bje.t, bje.st, bje.t; bje.de. et [re.st, hi f~rje.st uSW. Ebenso: jEt, jEst, jEt; jEt~; sjEt, sjEst, usw. drEp, drEpst, usw. Dagegen zeigt das Prase von fje:n noch den Einflu ~ des i Umlautes der 2. und 3. Sing.: a I t f r. fliuchst t e r s c h. fjoxst und a I t f r. fliucht zu t e r s c h. fjoxt. (lj wurde t e r s c h. zu j: jE.f < ljE.f; j~u~ < lj~uwe, glauben). Dieser Vokal drang auch in 1. Sing. und Plur.: lk sjox, wi sjogge.

Der a 1t f r. Vokal des Prate a ist t e r s c h. erhalten: Ek ba.t ich bot, wi ba.den wir boten; ebenso sxa.t schojs: [orla.s verlor; [ra.s fror. Vgl. auch a I t f r. ast t e r s c h. a.st Osten. Wie ersichtlich fand ausgleich zugunsten der Einzahl statt. Auch jEt~, silito und fje:n (ljE.n) zeigen a:. ga.t go~, sxa.t schojs, jla.x flog. Drli-po hat schw. Prate

Vor r ist e des Part. Prato w est e r s c h. zu a geworden: [erlon. verloren < [srlor« < [srlern; 0 s t e r s c h. noch l~rle:n(E.); Inf. dort [erli.ze. Prato aber auch [erla.s. Auch [re.zo hat we s t e r s c h. im Part. Prat., obgleich der gram. Wechsel beseitigt worden: [o.zon gefroren; 0 S t e r s c h. 141 bildete neben /re.z2 auch schw. Prat. /re.sd2; das starke Part. Prat. blieb; /re.zan. Part. Prat. zu iEta und siEta getan und sxetan; drEpe zeigt die schw. Form; /je:n hat flein < flegen. Die Aoristpraesentia mit u sind t e r s c h. entweder schwach oder sind in eine andere Klasse iibergetreten. Vereinzelt kommen noch starke Part. Prat. vor. Schwach sind krupa kriechen, ruka riechen, sup saufen, und die j-Verben bu. xj a biegen, su. xj a saugen, bedri. xj e betriigen und mit Uml.-Vokal slyte und spryta. A n m. Die starken Part. Prat. weikrupan, /arsudn gehiiren jetzt der Kinderprache an. Von einigen dieser Verben kommen Formen vor, welche auf die ia-Gruppe zuriickgehen. Zwischen drEpa und drupe hat sich ein Bedeutungsunterschied herausgebildet: at drEpt es traufelt, hi drupt er trieft. Weben *rukia, mnl. ruken a 1 t f r. auch riáka, das t e r s c h. re.ka rauchen produzierte. Auch Part. Prat. basletan: at leit 'r in basletan das ist darin enthalten, es schlie pt das mit ein, geht auf altes sliata zuriick, das t e r s c h. siEta hatte ergeben miissen, wodurch es lautlich mit siEta schie pen zusammengefallen ware. Ob badri . x j a auf a 1 t f r. driaga zuriickgeht oder Entlehnung aus dem Ndl. ist, vermag ich nicht zu entscheiden. T e r s c h. wiirde man badre: xja erwarten. Vgl. aber auch t e r s c h. dri.x Gespenst statt des zu erwartenden dre:x. Hier ist nicht nur Ent- lehnung, sondern auch Einflu (3 des Ndl. ausgeschlossen. Slyta und spryta zeigen t e r s c h. Dentalumlaut; Part. Prat. ist stark: slyt, slyta, slytan. Alt f r. niata, geniePen; kiasa, wahlen; liaga, liigen haben ihre t e r s c h. Entsprechungen verloren: sie sind durch die holl. Formen ersetzt. 142

Al t f r. siatha, sieden lebt noch fort in se:e Sodbrunnen, Brunnen. Fur a I t f r. skuva sxa.t» und stuba, ahd. stioban, stu», vgl. KI. I.

Klasse III

A I t f r. Par a dig m a: springa - sprang - sprungon sprungen - delva - dalv - dulvon - dulven.

1) Weil t e r s c h. a I t f r. i vor Nas. + Kons. und Liq. + Kons. bewahrte (finger, winter, wild) und a I t f r. u tersch. 0 wurde (1.013 < iung; t013 < tunge; sxo13k < schunka) entstand t e r s c h., nachdem im Prato Ausgleich nach der Mehrzahl statt fand, als Ablautreihe der ersten Gruppe i - 0 - 0 - o,

2) A 1t f r. e vor Liq. + Kons. blieb t e r s c h. e (self < a 1t f r. self); weil a I t f r. 'U auch vor 1 + Kons. t e r s c h. 0 ergab (folk < fulk; wol < wulle), entstand die zweite Gruppe mit Ablautreihe e - 0 - 0 - 0.

Die erste Gruppe spaltete sich in 4 Unterabteilungen: a) Verba auf Nas. + p, g oder k oder Nas. + Nas. nach i; b) Verba auf Nas. nach i; c) Verba auf Nas. + g oder k vor urspriinglichem w nach i; d) Verba auf Nas. + Nas. nach u.

Zu a). Hierher geh6ren: drE13'J dringen, drE13k~ trinken, dwE13'J zwingen; klE13k'J klingen, krEmp~ krimpen (vom Winde), eingehen (von Tuch), sich winden (vor Schmerz), sE13k'J sinken, sprETJ'J springen, wrE1J'J ringen; beglinno beginnen, wEnna gewinnen, spEnn'J spinnen. 143

Pras. regelmapig: drEr3k, drErskst (drEtjst), drE8kt, drE8k9. Prat. a: drót3k. A n m. Prat. von bagEnna w e s t e r s c h. auch bagót3, aber stets wan, span ohne Gutturalisierung.

Von diesen Verben Naben ein suffixloses Part. Prat.: sprat3, gesprungen, drót3 gedrungen, dwor3 gezwungen. Dagegen sorjkan, dra8kan, krompan, klotjkan. O s t e r s c h. aber hat spry an, drarsan, dwarjan. Suffixios sind auch westersch. began, wan, span, ostersch. begon, wo.n, spon. Alt f r. kommen diese suffixlosen Partizipia nicht vor, ebensowenig im A g s. Bei G. J. finden sich nebeneinander won, wuwn, wanne; auch spóne, begónne, buwne (gebunden), fóne (gefunden). Wenn die ostersc h. Formen auf en keine Neubildungen sind durch Einfluf3 der Midstander Mundart, dann wiirde aus dem Vergleich der west e r s c h. and o s t e r s c h. Formen and den Formen bei G. J. hervorgehen, dap der Wegfall der Endung bei den Verben auf Doppelnasal eingesetzt hat and waren west e r s c h. spr6r3 usw. als eine neue Phase dieses Prozesses zu betrachten. Foy men wie west e r s c h. bagan mussen Verkiirzungen sein, vgl. 0 5 t e r s c h. bago.n.

Zu b) Zu dieser Reihe gehoren vier Zeitworter: bina binden, tine finden, wing winden, slina naschen. Auch hier ist der Vokal gekiirzt, denn nach der Mouillierung and der i-Epenthese mii(3te langes i entstehen. Pros. regelmapig: bina, binst, bint, bina. Prat. ostersch. o., westersch. 6(8): bo.n, bo8; to.n, f ót3, wo.n, wan. Weil ostersc h. regelmaC3ig and > o.n and westersch. and > 68 entwickelt (gro.n, grar3 Grund; po.n, 144 pay Pfund) sind die Prat. bo.n, bar3 usw. lautgesetzliche Ent- wickelungen. Prat. von sling schw.: slin(d)e; Part. Prat. ebenfalls schwach. Die Part. Prat. der andren Verben zeigen die gleichen Formen wie das Prat.

Zu c) . Alt f r. stiunka, siunga < g e r m. stiggan, siggwan ergeben t e r s c h., weil a l t f r. u vor Nas. zu t e r s c h. a wird: stiar3ka, siar3a. W e s t e r s c h. sind beide Verba in die schwache Konjugation ubergetreten; o s t e r s c h. hat Prat. star3k und Part. Prat. st68kan (wie G. J.) und au perdem Part. Prat. sar3an (auch bei G. J. und n w f r.) .

Zu d) . Die letzte Gruppe enthalt: gl ama glimmen, sw oma schwimmen, yana rinnen, gehen.

Sie sind teilweise in die schwache Konj . iibergetreten: giant glama glam, o s t e r s c h. glaman. swam sw amda (swèma) sw amt. ran yar3 yar3, o s t e r s c h. rEna yo.n ro.n. Das schw. szeuama auch a 1 t f r. schw.: swommia, swomma. Neben glama auch glEma. Fiir Wechsel o-E vor m vgl. west e r s c h nama nehmen, o s t e r s c h. und n w f r. nEma. Die Velari- ,sierungstendenz im W e s t e r s c h. mag in diesen Fallen von dem Wurzelvokal im Prat. und im Part. Prat. unterstiitzt sein. Es fragt sich, ob west e r s c h. yana eine dialektische Nebenform ist, sei es denn eine in den spezifischen Artikulations- tendenzen dieses Dialektes begriindete Nebenform, oder die Fort- setzung der alten Schwundstufe des Aoristprasens. West e r s c h. hat allerdings eine starke Neigung zur Velarisierung, was mich friiher veranlapte west e r s c h. und o s t e r s c h. als sol- und sil-Dialekte zu kennzeichnen. Es ist aber zu beachten, dap west e r s c h. i vor nn sonst nirgends a entwickelt: bagEne, 145

wE na, sE na, bEnan , /Ea, usw. Die wester s c h. Formen yana (und swoma) werden aus diesem Grunde als direkte Fort- setzungen der a 1 t f r. runa, ronne (und swomma) zu werten sein. Zwar wird die Frage dadurch nicht gelost, sie f allt aber au per dem Rahmen dieser Besprechung.

Die zweite Hauptgruppe nerf allt in f iinf Unterabteilungen: a) Verba auf 1 + Dent.: helpa, sxelda. b) Verba auf 1 -1- Vel. und auf 1 + 1 mó lka, swó lla . c) Verba auf r -}- v, resp. r -}- r: swervja, stErra. d) Verba auf r -F- andere Kons.: borgja, basta. e) Verba, welche nicht auf Li q. oder Nas. enden: f exta.

Zu a) . Prás. helpe, helpst, helpt, helpa; smelta, smelst, usw. Prat. hèlp, sx alt, small, gait. Part. Prat. hèlpan, sxèldan, smèltan, galdan. (A 1 t f r. u vor 1 ter s c h. a: ful > f ol) Ausgleich tand nach der Mzl. statt: alt f r. sxald, smalt hatten t e r s c h. sxo.at, smo.at ergeben massen, wie wro.at aus wrald, a.at aus alt, usw. Neben smelta auch smólte und smouta; letzteres zeigt schw. Prat.: smout, smauta, smoutan . Das g von gelten ist schon a 1 t f r. mouilliert: jelda; t e r s c h. verengerte e zu E: fElda. Vgl. a 1 t f r. forjeta, ter s c h. farjEta.

Zu b). Neben w e s t e r s c h. meika, mólnka, o :. t e r s c h. meltsa. Prat. molk, o s t e r s c h. auch melta; Part. Prat. molken, móllnkan. Swó lla schwellen, Prat. schw.: swó lla; Part. Prat. swó llan. Swó lca schwelgen schw. DElla, nur west er s c h. in der Bedeutung „Warmer ausgraben". Vgl. fur die t e r s c h. assimilierte Form: kel, Kalb, n d 1. kalf; swel(tsa) Schwalbe, n d 1. zwaluw; helt Halite, n d 1. helft. Auch im A 1 t f r. schon dele neben delva.

10 146

Zu c) . Die Verba auf y -}- v sind samtlich schw.: swervj a, a 1 t f r. swerva, herumirren; wervja, a 1 t f r. hwerva, werben; kervja kerben. Nur letzteres hat ostersc h. starkes Part.: korvan, a 1 t f r. koren. (Rib mit Swerde to koren 32 penningen) . Aber auch schon im A 1 t f r. kerft, kert. Sterba, sterben, derba, derben haben bereits a 1 t f r. assimilierte Formen: stera (Ende dat Kynd honger stera wil); dera ( Jef him syn fedria - Neffee - dera wil) . Noch ostersc h. ste . ra and de.ya mit gedehntem Wurzelvokal. West er s c h. hat den Vokal wieder gekiirzt and zu E verengert: stEYrd, badErra. Beide

Dialekte Prat. stó .r starb, Part. Prat. stó .an < storen; badó .y , badó .an < bedoren. Vgl. oben a 1 t f r. koren.

Zu d). In diese Reihe gehoren: borgja bergen, smorta schmerzen, baste bersten. Vor r hat sich t e r s c h. oft ein dunkler Vokal entwickelt: marka merken, zeichnen; moyk Zeichen and Markt; barx Berg, lots Lerche, work Werk. Das erste Zeitwort ist schwach.: borgja, borga, bargat, berge, barg, geborgen, ebenso wie borgja, borgen. Letzteres geht zuriick auf a 1 t f r. borgia, burgia and hat in der Aussprache des ó das Merkmal seiner Herkunft bewahrt. Smorta, a g s. smeortan, wie borgja a g s. beorgan konjugiert smolt, smarta, smart. Boste a 1 t f r. bersta, a h d. brestan gehiirt eigentlich in die e-Reihe; ostersc h. konjugiert barst, bost, bó stan, wo sich also ó < u erhalten hat; west e r s c h. richtet sich nach dem Inf.: best, basta, boston.

Zu e) . In teskja < teyskja < *threka ist der Wurzelvokal e geblieben; west e r s c h. schw.; o s t e r s c h. task, toskan. Ebenso /ext, f /ôxtan und flext, f lóxt, /lôxai. Zu f). A 1 t f r. wertha (warth wurdon wurden) west e r s c h. woda oder assimiliert wayya. Die assimilierte Form 147 erscheint in der ganzen Konjugation.: Ek war, dd west, hi wet, wi wayy a; Prat . : Ek wu.r, dó wu . yst, hi wu.r, wi wu. yan; Part. Prat. warran. Im Prat. ist das u des Plur. auch in das Sing. gedrungen. Das lange u vor r blieb t e r s c h. auch sonst: u.r, du.r, ku.r, /ju.r, usw. 0 5 t e r s c h hat schw. Prat.

Klasse IV

A 1 t f r. Paradigma: breka (brekst, brekth) brek, brêk brêkon bretzen, britsen. nema, nima (nimst, nimth) nam, nom nomon nemen.

Die Verba dieser Klassen zerfallen t e r s c h. in: a) Verba auf k: breka brechen, steka stechen, spyska sprechen. b) Verba auf m(m): ndma nehmen, kdma kommen. c) Verba auf 1 and r: ste.la swe: ya schwaren.

Zu a) . Prá.s. regelma pig: byek, brekst, brekt, breka, usw. Das Prat. hat das ê des Plur. auch im Sing., wie auch schon im Alt f r.; lautgesetzlich wurde ê > i:, vgl. slêpa > sli: pe, rêda > ri:de, kêsa > tsji: s. Daher Prat.: bri:k, sti:k, spri:k, resp. byi . ak, usw. Part. Prat. zeigt wie a 1 t f r. und n w f r. Assibilation: byEtsan, stEtsan, sprEtsen, wobei unter Einfluf3 der folgenden Dentallaute e sich zu E verengerte. Neben steka auch stikja: hi Ez'y in stikjan blaun er stockte, at stikat net só na.0 so genau braucht man es nicht zu nehmen. Alt f r. wreka t e r s c h. wre.ka, schw., ebenso wie reka, das n w f r. ablautet: riek, ritsen.

Zu b) . Diese Verba konjugieren: nam, no.m, namt (naman); kam, ko.m, kamt. Schon a 1 t f r. ist w g m. á vor Nasalen zu 6 geworden; 148 dieses ó ist t e r s c h. erhalten and ist auch in die Einzahi gedrungen: Ek no.m ich nahm, Ek ko.m ich kam. Ob t e r s c h. nóma, kdma, a 1 t f r. nema, eima; kenra) and t e r s c h. swóma, róne (a 1 t f r. swimme, renna, rinna) parallele Erscheinungen sind, oder ob ó auf Analogie des Prás. and Part. Prat. zurUckzufiihren ist, la fat sich nicht ohne weiteres entscheiden. A 1 t f r. kennt nicht nur die schwundstufigen Formen swomma and ronna, sondern neben keme auch koma, cuma, nicht aber noma, numa, so da f3 jedenfalls t e r s c h. nóma durch Analogie entstanden sein di rfte, wobei denn der Nasal eine Rolle gespielt haben mag. Beide Verba zeigen schw. Part. Prat.: nómt, komt, bisweilen noch noman.

Von den iibrigen urspriinglich zu dieser Gruppe gehórenden Verben zeigt t e r s c h. nur sparliche Reste. Vgl. t e r s c h. te: m j a, und a 1 t f r. tema = auf halten, zuriickhalten, woraus sich unschwer die Tersch. Bedeutung, schleppend und langweilig sprechen, herleiten lapt. A h d. brëman in der alten Bedeutung noch in t e r s c h. bramja, brullen, laut schreien. Beide Verba sind schw. Semantisch kïinnte auch t e r s c h. kli:ma schw. beschmutzen, beschmieren, auch friimmeln, faseln, sii(3lich sprechen und handeln zu a h d. klënan, m h d. kienen gehliren; auch m n 1. clemen hat die gleiche Bedeutung.

Zu c) . Von den Verben dieser Gruppe ist t e r s c h. nur ein Verb stark: a l t f r. stela, t e r c c h. ste.le, o s t e r s c h. stela. Prat. sti:l, Part. Prat. ste.ln, o s t e r s c h. stein. Prat. auch schw.: ste.l(d)a. A 1 t f r. hela, verbergen ist verhollandischt: hela. Alt f r. bera, tragen, gebahren nur noch in t e r c c h. bon < born, Kind, ostersch. be.n < bern. Alt f r. skera scheren, swera schworen t e r c c h. schw.: 149 sxe: ra, swe: ra. A h d. dwëran, a g s. wëran, n w f r. twjirre, t e r s c h. nur in dwarralwin, n d 1. warrelwind, dwarrelwind, Wirbelwind. Vielleicht Entlehnung aus dem N d 1.

A n m. Trs f f a hat wie n w f r. trd f , &V an,f an, ist also in die 3. Klasse iibergetreten.

Klasse V.

Altfr. Paradigma: eta — et — êton — eten. siá (siuchst, siucht) — sach — segon — sên.

Von einer schonen Regelmdpigkeit findet sich im Tersch. auch nicht die Spur. Zunachst sind viele Verba dieser Klasse schwach geworden: kne.d3a, a h d. knëtan, tye.d3a, a 1 t f r. treda, gestja, a h d. gësan; andere noch im A 1 t f r. vorkommende sind verschwunden: a 1 t f r. wega, wiegen, bringen; quetha, sprechen, jechta, erkennen. Und die starken, Reste im T e r s c h. zeigen eine scheinbar derart eigenwillige Entwicklung, da(3 es schwer halt sie in bestimmte Gruppen einzureihen. Es gehoren hierher: ita essen, freta fressen, meta, o s t e r s c h. mEta messen, /9rjEta vergessen, sfE.n sehen, jE.n, o s t e r s c h. ja.n geben; sEta sitzen, lEza liegen, bEda bitten, ersuchen, beten; lEiza, o s t e r s c h. le.za lesen; we.za sein. Anl. e wurde nach Analogie 2. und 3. Sing. vor t zu i: ita; dieser e-i-Wechsel wird aber durch vorangehende Liquida oder Nasale verhindert: f yEta, meta; wenn dem Vokal ein j vorangeht findet Verengerung zu E statt: f arjEta (Vgl. oben jEta). Genau wie a l t f r. /lîa (2. Kl.) > t e r s c h. /je:n(E.), wurde a 1 t f r. sla > sje: n (siE.n) und alt w f r. ia., an, tersch. je:n (jEu). Auch das Prás. dieser Verba zeigt die gleiche Entwicklung: 150 a I t f r. siuchst, siucht und iuchst, iucht > t e r s c h. sjoxst, sjoxt und [oxst. [oxt, (Fiir die Form fie:n statt flje:n vgI. Klasse II, S. 3). Dber die Formen sioxst, sjoxt ist zu bemerken, da~ x ausl. und vor Kons. blieb (VgI. sehen, n d I. zien, Prato zag, 2. PI. zaagt), wahrend joxst und joxt zuriickgehen auf a I t f r. iova, iouva, wobei entweder der im Fris. nicht seltene Wechsel v-x auftritt, oder alle Pras-formen sich nach 3. Sing. joxt (Wechsel ft-cht) richten. Der Vokal 3. Sing. ist t e r s c h. auch in 1. Sing. und Plur. gedrungen: Ek sjox, jox; wi siogg«, [ogg«. (wie fiox, fjogg~). o s t e r s c h. hat 1. Sing. das x wieder abgestopen, resp. nicht iibernommen: Ek sjo, Ebenso Ek jo, usw.; auch wi io.

Schon im Al t f r. Prato Sing. a: sach. We s t e r s c h. hat langes a Sing. und Plur. sa.x, sa.gen; daneben sio,x, sio.gon, wie neben Prase dox, do.go» (tue, taten) und Pras, [ox, jo.gan (gebe,gaben). Ob das depalatisierte a 1t f r. e in sa.gow t e r s c h. unter Einflujs des g weiter zu 0 velarisierte, oder ob [o.x, jo.gen gebildet wurde nach dem Prase jox jogga (wie dox - do.x) und siox, sjo.gan Analogiebildungen nach diesem Zeitwort sind, ist, weil schriftliche Quellen aus alteren Sprachperioden fehlen, schwer zu entscheiden. Auch fiir die iibrigen in diese Klasse gehorenden Verba liegen die Verhaltnisse nicht klar auf der Hand; leize lesen, 0 s t e r s c h. Ie.ze zeigt im Prato a.: la.s, wie tee.ze sein wa.s; ito essen Prato i.t, freta fressen fri.t. Meta messen, mi.t, und schw. meta. FariEt~ vergessen in beiden Dialekten [erga.t. Vielleicht liejse sich die im Tersch. wirkende Tendenz so formulieren: a 1t f r. langes e vor Dentalen bleibt e und erfahrt die n w f r. Palatalisierung zu ~.; oder es depalatalisiert zu a., das t e r s c h. bleibt; vor velarem g dagegen erfolgt ausnahmslos Depalatalisierung zu a., welches a. w est e r s c h. oft zu o. velarisierte. Die Part. Prat. lauten iton, it'Y), [reton, jret'Y), meton, matf). Auch l~rjEt~ hat I~rget~n(n). Der a 1t f r. Vokal e des Part. zeigt also im Tersch. denselben Wechsel wie das e des Prase 151 Alt f r. Part. Prat. sên wurde lautgesetzlich zu t e r s c h. si.n. Je:n (jE.n) geben hat auch im Part. Prat. den Vokal des Inf. iova: westersch. faun, ostersch. joï. A 1 t f r. sitta, sE ga, Prat. si . t, si . at, Part. Prat. sEtan. Gram. Wechsel zeigt we.za: wa.s, wast, wa.s, wa.ran and Part. Prat. wen < wer i < weran. Neben wa.ran auch wa.nan, o s t e r s c h. wannan. Alt f r. lidzia t e r s c h. assimiliert zu lEza; Pras.: leist < leghest, leit < leghet; lEze: Prat. lei < leide < leghede, beruht also auf der Vermischung von liegen and legen. Alt f r. biddia bEda, Prat. Sing. and Plur. langes á (a.) : ba. t. Part. Prat. von SEt a and bEda regelmápig sEtan, bEdan, von lEza: lein < legen and leit < leget. Weil die Formen da leist in be.t du liegst im Bette and da leist at ban in be.t du legst das Kind ins Bett lautgesetzlich zusammenfielen, setzte hier die Vermischung von lidzia and ledza ein; das Resultat ist t e r s c h. nur ein Zeitwort. Vgl.: Hi leit at buk ap ta./al and at buk leit a/ ta./al.

Klasse VI

A 1 t f r. Paradigma: /arci — fôr — fôron — faren, f skeppa — skóp — skópon — skepen.

Im T e r s c h. sind die meisten der hierher gehorigen Verba in die schw. Konjugation iibergetreten. Zunachst die j-Präsentia: heffa, a 1 t f r. heffa: hef, heffa, ha he/t. Neben a 1 t f r. heffa auch heva , ter s c h. hi.va in: A r3kar hi.va Anker lichten. A 1 t f r. skeppa, creare hat keine t e r s c h. Entsprechung. N w f r. skeppe, skoep, skepen ist hier unbekannt. Dagegen sxi.pa(ja) < a 1 t f r. *skepa, a g s. skapa, wie hi.va < heva. Hi hat an kou sxi . pat er hat sich eine Erkaltung zugezogen; Got sxi . pa da wr . t Gott schuf die Welt. Alt f r. 152 stappa state (stapt, stap, stapt). Formen wie n w f r. stoep t e r s c h. unbekannt. Alt f r. lackia t e r s c h. leitsa, wie meitsa < mackia, reitsa C rackia, usw. Pras. lautgesetzlich: Ek leitsa dó lakast, hi lakat. A 1 t f r. frêgia nach Mouillierung des g t e r s c h. /reija, resp. /reia. Neben starkem Prat. /rux auch schw.: /re.g9. Part. Prat. /re.gat. Alt f r. wata, waten t e r s c h. wa.d3a und *waska, waschen waskja zeigen schw. Prat.; waskja noch starkes Part. Prat.: waskan. Starkes Part. hat auch laden, a 1 t f r. hlada, hleda: at sxEp Es o. f la. dan das Schiff ist abgeladen. Ganz schw. ist mE.la, mE.lda, mE.lt. Alt f r. grava t e r s c h. gre.va, gra.va, alt f r. drega t e r s c h. dre.ga, alt f r. fara t e r s c h. /E.ra. Zunachst folgen diese Zeitwiirter der Regel, dap in of f ener, betonter Silbe der Wurzelvokal gedehnt wird. Die Lange bleibt, wenn die Silbe geschlossen wird: da gra. f st, da gre . f st. e. von dre.ga und E. von /E.r sind nicht gleich zu beurteilen: bei e. handelt es sich urn. Dehnung des a 1 t f r. Wurzelvokals, wie stela > stela, a 1 t f r. wega > we . ga, a 1 t f r. wesa > w e . za wurde. E. aber stellt die lautgesetzliche Entwicklung des a 1 t f r. a, a. dar: a l t f r. maga > mE.ga, a l t f r. nama > nE.m, a 1 t f r. nara > nE.r traurig, a g s. gá.ra > gE.r(an) dreikantiges Grund- stiick. Neben west e r s c h. gra. va f riiher regelma pig gre . va. Prat. gra. f da, gra.va, Part. Prat. gra.van, gre.van, west e r s c h. auch gra. f t. Fe: ra (/E.r, nur west e r s c h.), Prat. /u.r und /ei'dd, f Part. Prat. /e:ran. T e r s c h. /e:r9n braucht nicht wie a 1 t f r. ferin C f arin Umlautsf orm zu sein. Dre.ga, Prat. drux, Part. Prat. dre.gan, o s t e r s c h wie n w f r. drugan. Alt f r. slá, slaha t e r s c h. sle:n (slE.n). (Das n nach 153 Siebs § 140 das n des Gerundiums.) Der gram. Wechsel blieb erhalten im Prat. and Part. Prat.: slugan, stein < slegin < slagin. Dieses g ist in alle Formen, auch in die des Pras. gedrungen: slax, slaxst, slaxt, slag; slux. Ein Inf. slaga kommt nicht vor. 2. and 3. Sing. Prás. Ind. neben slaxst, slaxt auch sleist, sleit < slegist, resp. slegith, wo g fur h steht.

Schlief3lich m6gen an dieser Stelle die Zeitw6rter ste: n stehen und ge:n gehen erwahnt werden, wenn auch nur a 1 t f r. stónda standa zu der besprochenen Klasse geh6rt. Ter s c h. ge: n (gE.N) und ste: n (stE.N) gehen auf a 1 t f r. gán, On und stán zuriick; altfr. Pras. Ind. 3. Vg. gêt(h) und stêt entsprechen tersch. ge.t und ste.t; tersch. 2. Sg. dó ge.st, dó ste.st. Im A 1 t f r. wechseln n- und n-lose Formen: forstonda, verstehen, understoda, wrstaen, verstehen, wrsta widerstehen. T e r s c h. hat nur n-Formen, auch 1. Sing. und Plur. Pras.: Ek gEn, wi gE.n. oder wi gEnna. Prat. west e r s c h. stor3 stond, wie westersch. ond regelmapig or3 wurde. Westersch. gorl, wohl nach Analogie von st6r1. (Vgl. n d 1. kreng, t e r s c h. kyEr3; ndl. leng, tersch. lEr3; ndl. steng, tersch. stEt3.) N w f r. Prat. gie, lautgesetzliches Prat. des reduplizierenden Zeitwortes gên, wie hiet zu hêta, liet zu lêta, usw. O s t e r s c h. und n w f r. sti.a stand weisen auf eine n-lose Form mit ê hin, es sei denn, dap sti.a Analogieform zu gie ware. (Belegt sind nur n-lose Prat. mit ó: stóth, stód, stóndath) . Wahrscheinlich haben sich die Prat. von ge: n und ste:n gegen- seitig beeinflupt; wie oben ausgefiihrt braucht t e r s c h. stót3 nicht auf Analogie nach go r3 zu beruhen, ist aber der Vokal von t e r s c h. gót3, a 1 t f r. geng, ging, wahrscheinlich Analogiebildung nach stor3. Part. Prat. wie n w f r. gi:n und sti:n, a 1 t f r. On und stên. 154 Klasse VII Die reduplizierenden Verba. Bei keiner der besprochenen Gruppen herrscht ein so starkes Schwanken in der Konjugation wie hier. Reste der altfriesischen Konjugation, Ubertritt in eine andere Klasse oder in die schwache Konj., Analogiebildungen innerhaib der Konj . ein and desselben Zeitwortes, neigen als Ergebnis ein buntes Gemisch, in dem man sich nur muhsam zurechtfindet. Vom Standpunkt des heutigen Tersch. lassen sich drei Gruppen unterscheiden:

a) Verba mit a: 1a119, ha.da > halda, faa, hare (hcujja). Prat. zu falla ist fu.l, a 1 t f r. fol, ful; Part. Prat. /alki. Halde, genau wie aide, usw. gesprochen ha.da, hat neben regel- mapigem Pras. ha.t, ha.st, ha.t, ha.da. 3. Sing. friiher auch helt: hi helt hEm test er halt ihn (fest), ein Rest des i-Umlautes. Prat. neben hilt > hêld, wie im Alt w f r. meist ha.da (hâlde) oder hou. Letzteres in "übereinstimmung mit Part. Prat. haun < ha.ldan (hâlden), das ebenfalls noch sehr. iiblich ist: hi hat hEm fest ha.dan oder festhun. Von /coy und hat3a kommen im Pras. die n-losen Formen tersch. nicht mehr vor. Regelmapig /ar, f /at, f and harja, harast, harat, harja. A 1 t f r. Part. Prat. fangen lautgesetzlich tersch. /ètan, noch ostersch.; westersch. meist /a139 oder /at: Ha /èll ha jèmm9 f ? Wieviele Fische habt ihr gefangen? Nach Analogie des Part., auch Prat. /68; daneben auch schw. /a(d)a. Har3ja ist west e r s c h. in die schw. Konj. iibergetreten: hara, harat. O s t e r s c h. Prat. hór.

b) Verba mit i.: bli.za blasen, a 1 t f r. bliá, blê, ist jetzt die alleinige Form. Part. Prat. bli.zan; Prat. bli.za, o s t e r s c h. bli . sda and schw. Part. Prat. bli . st. 155

Lautgesetzliche Entwicklung (Vg1. Klasse II.) zeigt 0 s t e r s c h. mie.no mahen, a 1t f r. mia + nen-Suffix. Auch n 0 f r. (Van Helten § 274). Wie bli.so auch ri.de, 0 s t e r s c h. ri.odo raten tri.do, ri.d~n), sli.p«, sli.~p~ schlafen (sli.p~, sli.pt», sli.p~n) und bri.do, bri.ede braten ibri.de, bri.den). W est e r s c h. fur bri.do auch mit t-Formans breto (bri.t, breton oder bret). A I t f r. heta, 0 s t e r s c h. hi.t» heipen, w est e r s c h. verkiirzt hlite; Prato hi.t, Part. Prato hi.ten, w est e r s c h. hEt~n. A I t f r. leta, beide Mundarten llito, li.t, (li.~t), iliten, A I t f r. steta, 0 s t e r s c h. stlito, w est e r s c h. stete oder stot«. Prato sti.t, sti.ot auch schwach steto, stoto; Part. Prato steten, 0 s t e r s c h. stliten, oder auch schw. stet, stot.

c) Das einzige hierher gehorende Verb ist rupa, a I t f r. ropa, Das p ist im Prato und im Part. Prato verscharft zu f.roft, roft. Analogie nach kocht, wie Siebs vermutet (§ 141) ist nicht wahr scheinlich; die Infinitive ke:Pi~ und rupa liegen lautlich und semantisch weit auseinander; aujserdem zeigt w est e r s c h. kJxt und nicht koit. Eher ist an einen gleichen Vorgang wie bei "kocht" zu denken und liegt hier ein altes Prato ohne Zwischenvokal yore o s t e r s c h. hat roft zu ro.xt entwickelt, wie n d 1. kocht < kofte. (Schonfeld, 80 Anm. 3).

An m. Aus dem Fehlen dieser Formen in den a I t f r. Urkunden ist nicht auf das Fehlen iiberhaupt zu schlie(3en. Viel mehr haben Formen wie rojt, rief, das friiher erwahnte sjEte und die noch zu besprechenden Formen dog« tun, auch damals im Volke gelebt und haben sie sich trotz ihrer Hintansetzung durch die gelehrten Schreiber in die heutigen Dialekte hiniiber gerettet. 156

B. Verzeichnis der starken Zeitworter in den friesischen Mundarten der Insel Ter Schelling ohne Beriicksichtigung der Verba mit nur starkem Part. Prat. Mit Prát.-Vokal a. II bie.da ba.t bie.dan IT siEta sxa.t sxEtan ✓ farjEta farga.t Eergaten ✓ leiza (s.) la.s lEizan (E.). ✓ sie:n sa.x (sio.x) si.n VI WE .ze wa.s(r) win o. IV nóma(E) no.m ndman (nômt)• ✓ je:n jo.x jun a. III stEra(a), stó.r stó.n a IIT drEAka drdn,k drónkan III wine wón wón III róna(E) real (ro.n) real (ro.n) IYI hElpa hólp hdlpan III besta bóst bdstan (nur ostersch.) VI sten st•A (sti.e) sti.n VII fanla f6n1 (ostersch) fonlan

U. III wars wu.r (wts.) vvoran VI f e: ra fu.r (wts, meist schw) fe:ran VII f alla fu.1 fallen u VI drE.ga drux dra.gan (drogen). VI sle:n slux slain 157 i. I bits bi.t bitan ✓ íta i.t itan IV sprEka spri.k sprEtsan IV stE.la stil sts.lan VII sli.pa sli.p(a) sli.pan VII hEta hit hEtan ✓ sEta si.t sEtan VII hn.da hi.lt ho.dan au I blu.a(u) bleu Wain eá I snia snai snain ✓ lEzza lEi lain(t) Amsterdam. G. KNOP.

9.0,eitt La een, Reim*en, in takt een, Reim* De Friezen dy't wol ris mei Gysbert Japiks piele, syn „roune lánslj ue" en „golhertige lêzers en sjongers" fen hjoed de dei, scille grif mei greaten nocht kennis nommen hawwe fen de Muwze-booste, det kostlik jewieltsje fen folksfortelkinst. De learden ornearje det Gysbert syn stoffe helle hat ut Z. Heins Voorbeelzels der oude wijzen, dêr't yn 1634 in nije utjefte fen kaem. Mei de opfetting dy't men tsjinwirdich ornaris fen oarspronklikens hat, scille der faeks gilds wêze dy't det spitich fine. Mar as hja den de studzj es fen Haantjes en Kalma der op neislaen, scille hja bifine det dèt neif olgj en einliks net folie om de hakken hat en det beide skriuwers it der oer iens binne det it fers fen Gysbert fier hoppe it proaza fen Heins utgiet. Dr. J. Haantjes skriuwt det de fortsjinsten fen Gysbert us aenstons yn it each f alle hwennear 't wy syn biwirking f orlykj e 158 mei it origineel: „De naïve toon van het volksverhaal heeft hij knap volgehouden. De wolk, de berg en de muis worden hier voorgesteld als volmaakt persoonlike wezens. En dat gelukt de dichter zo goed, dat hij hen kan aanspreken met typies-persoonlike termen (de berg b.v. met „stege stant friese"), die hier volkomen op hun plaats lijken en dus de reële indruk nog komen versterken" 1) . Dr. D. Kalma jowt net minder heech op fen Gysberts kinstenerskip hwet de Muwze-booste oanbilanget: „Gysbert biwerking biwiist yn elts gefal it masterskip fen in ryp kinstner: by hat fen it folks- teltsje in kinststikje makke, libben en licht, mei in kostlike tsjin- stelling twiske de steatlike utering en de fyn-ironyske toan". Hy is fen bitinken det „Halbertsma triomfantelik op de Muwze- booste tsjutte kinne scoe as in klear biwiis fen ho'n lytse wearde dy saneamde untlieningen binne, by hwet Gysbert kinst derfen makke" 2). Gysbert hat grif riddeneare as de greate Franske klassiken, syn tiidgenoaten, dy't de oarspronklikens trochstrings ek net sochten yn it yet nea iitjowne, it sabeare nije, mar yn de foarm dy't op hwet miengoed wier it stimpel fen hjar persoanlikens printe, det it waerd foartoan hjarres. Dêrom hie men yen der by del to jaen det Molière bygelyks syn goed naem dêr't er it foun. Molière hie ommers geny, lyk as Edmond Rostand it Cyrano de Bergerac yn de ure fen syn stjerren oandwaenlik ienf aldich sizze lit. De sauntsjinde-ieuske klassiken doarsten der wol roun foar ttkomme, det hja hjar stoffe lienden, as 't it hjar mar slagge it folsleine kinstwirk to leverjen en mei hjar geny to birikken hwet hieltydwer hjar foargongers mislearre. Hwet lette it ek det it motyf ald wier as de dichter it mar yn in nije foarm klaeide; hwent in Ede tins yn in nije foarm yn it minskene unthá ld fêst to lizzen, det wier in greate kinst.

1) J. Haantjes, Gysbert Japicx (Amsterdam, 1929), s. 78. 2)D. Kalma, Gysbert Japiks (Dokkum, Kamminga, 1938), s. 168 en s. 169. 159

It motyf fen de Muwze-booste hearde likemin oan Zacharias Heins as oan Gysbert Japiks. Der hiene oaren west dy't dit oerAlde teltsj e kend en oerforteld hiene. Sadwaende koe us Fryske sjonger syn stoffe bêst earne oars wei hawwe. Der komt yette by det wy by him, buten it motyf, net bjuster folie fen Heins werfine. Dit makket my hwet skruten om sa mar ynienen oan to nimmen det Gysbert perfoarst allinne dizze Holla nske tekst under de eagen hawn hat. Nammers to greater wirdt myn twifel as ik bitink det La Fontaine, dy flinter fen de Parnassus, dy't fen de iene skriuwer nei de oare teach en lyk as in bij ut hunderten blommen syn hunich poarre, ek oan dit teltsje kinde hie en it biwirke yn ien fen syn fabels: La Souris métamor phosée en /ille 1) . Sjêsa, nou witte wy hwêr't us teltsje fendinne komt, hwent de boarne fen La Fontaine is bikend. De kluzener dy't yn de Muwze- booste sa noflik oan in sleat-ich to rêsten laei, hie lang omdoarme ear 't er yn de Fryske kontreijen oanlanne; hij kaem fen fierrens en tige Aid wier er, Alder seis as Methusalem. Syn widze moat earne stien hawwe oan de iggen fen de Ganges sa'n foech trije hundert jier for Christus berte. Syn geastelike heit wier de brahmaen Vischou Sarma, dy't for de soan fen syn kening de Pantcha- Tantra ef de fiif haedstikken skreau, in wirk det yn de seisde ieu oerset waerd yn 't Aid Persysk. Fen dizze oersetting, dy't sels forlern gien is, bistiet in Arabyske biwirking dy't datearret ut de achtste ieu, Calila en Dimna, en it wirk hiet to wêzen fen Pilpay ef Bidpai. Dizze wine brahmaen, dy't for kening Dabchelim it biwAld fierde yn Hindoustán en dy't under de foarm fen paraboalen en wonder- f orhalen alle keningen leare woe ho't hj a de folken wiis en rjucht- feardich regearje koene, is sels in mearke. Yn 1644 kaem to Parys ut in bikoarte Fránske fortaling fen in Persyske biwirking fen de Calila en Dimna: Le Livre des lumières,

1) La Fontaine, Fables, IX, vii. 160 ou la Conduite des Roys, composé par le sage Pilpay Indien, traduit en /rançais par David Sahid d'Ispahan, vale capitale de Perse. Dit wirk waerd ien fen La Fontaine haedboarnen, dy't oan Pilpay masterwirken lyk as Les deux Pigeons en L'Homme et la Couleuvre en ek La Souris métamor phosée en /111e to tank] en hat. Sadwaende koe in forneamd hjoeddeisk Fransk skriuwer, de hear Jean Giraudoux, net sunder reden sizze det de Fabels fen La Fontaine ho langer hwet mear teltsjes waerden, de Franske Tízen en ien Nacht 1) . Lizze wy nou de fabel fen La Fontaine njonken Gysberts teltsje, den scille wy foart merkbite det de twa dichters it hawwe oer in file dy't in milske falle lit foar de foetten fen de brahmaen op hwaens winsk det muske yn in famke foroaret. Dy file scille wy omdóch yn Z. Heins siikje, havent dy praet fen in sparver. By Pilpay lykwols lêze wy fen tilen en roeken dy't rfizje mei elkoar hawwe. It is tsjok waer twisken hj arren stint de filen de nêsten fen de roeken iltreagen. In slimme roek, Carchenas, kaem ris by de kening fen de tilen mei it forsiik him yn in file to f oroarj en, den koe er nei syn omstalling better wraek nimme op de kening fen de roeken, dy't him misledige. Doch ien fen de uien hie der On goed each op. Dy roek koe wol de stal fen in file oannimme, hy scoe dochs syn Aide roekenatuer hálde. Om det te biwizen forhelle er de skiednisse fen de mils dy't in kreas jongfaem waerd en dy't lykwols boaske mei in rot. Gysbert lit neffens de tekst fen Z. Heins twa mfizen mei elkoar boaskje lyk as de titel de Muwze-booste dLklikernóch oantsjut; hy wier nammers fen bitinken det gelikens by gelikens hearde. De kluzener hie al by de sinne, de wolk, de wyn en de berch lans west ear 't er litfoun, det de rot, of de mus, de sterke man wier dy't syn oannommen bern bigearde. Allinne Heins praet hjir fen „de voerder der Wolcken" en „de Meester der Winden".

1) J. Giraudoux, Les cinq tentations de La Fontaine (Paris, Grasset, 1938), s. 219. 161 Lit us mei dizze pear foarbylden f olstean om sjen to litten det Gysbert mulk yet in oare tekst as dy fen Z. Heins rieplachte en det dy tekst den grif tichter stie by dy fen Pilpay, al wier it faeks net Le Livre des Lumières, det him lykwols biskikt west hawwe koe fen syn frjeon Claude Fonteyne.

Wol meije wy it in lokkich tafal neame det La Fontaine, ien fen de greatmasters ut de Fránske literatuer, for ien fen syn fabels itselde motyf keas as Gysbert for syn teltsje. Wy kinne nou neigean ho't de beide dichters, elk nei syn aerd en op de him eigene manear, bisocht hawwe oan in Aid Indysk mearke de foarm to jaen fen in lyts, mar geef, kinstwirk. Miskien bringt de kinst fen de greate fabeldichter us in better bigryp by fen Gysbert sines. Docht it bliken det de Muwze-booste net wei wirdt njonken La Souris métamorphosée en lille as bygelyks de fabel fen Boileau nêst La Mort et le Bucheron 1), den is det for us in oantsjutting det us Fryske sjonger in taelkinstener wier fen it skaei fen La Fontaine. La Fontaine bi gj int syn fabel, lyk as wy det fen him wend binne, koart en klear. Gjin wird is der to folie sein en elts wird stiet op syn plak. Mar foartynienen komt de dichter smout twiskenbeiden mei bizige i itf allen dy't is bitinkingen linkenoan weinimme en it forhael sa libben meitsje as barde it foar us eagen: Une souris tomba du bec d'un chat-huant: Je ne l'eusse pas ramassée; Mais un bramin le fit: je le crois aisément; Chaque pays a sa pensée. La souris était fort froissée. De cette sorte de prochain Nous nous soucions peu; mais le peuple bramin Le traite en frère ... .

1) H. Taine, La Fontaine et ses Fables (Paris, Hachette), s. 156.

1 1 162

De brahmanen leauwe oan de metempsycose, de sieleforhuzing, dy't de dichter us yn in stikmannich rigels gleshelder biskriuwt. Nou docht it us gjin niget mear det it de brahmaen om it mfiske bigreate en det er nei in tsjoender teach. Dizze tsjoender koe nam mers it mfiske it lichem weromjaen det it ienris as jongfaem biwenne. Sa tsjep waerd it fanke det Paris, as hy hjar sjoen hie, noch mear op hjar foreale weze scoe as op Helena. De brahmaen sei forwfmdere det hja boaskje koe mei hwa't hja mar woe. As det wier is, - andere de faem, - nim ik de allermachtichste for kar. Sa is de Franske fabeldichter der aloan op ut us to formoedsoenen mei it bjusterbaerlike, it frjemde der't wy yn it Indysk teltsje net by kinne, en it sa foar to stellen en ut to lizzen det it liket natuerlik en jimmer logysk forantwirde. Litte wy nou sjen eft Gysbert him yn de foarste strofen fen de Muwze-booste ek deselde easken steld hat as La Fontaine yn La Souris metamorphosee en /ille. Gysbert hat syn Iezers foartendaelk under de tsjoen fen de mearke-wrald brocht do't er syn forhael nei it fier forline forskoude, nei in tiid en in wrald dy't folIe moaijer en better wier en hweryn sels it boppenatuerlike neat btrtenwenstichs hie. Sokken tiid laei der for him re yn de Grykske mythology mei hjar ieu fen Saturnus, "dy goune ieu", do't de bisten eft it minsken wierne hjar tael en sprake hiene en jeme in noflik burpraetsje mei elkoar haldden lyk as det barde yn de teltsjes fen Pilpay. Nou 't er us yn in mearke-sfear brocht hat, tsjoent de sjonger fen de M uwze-booste us mei in inkeld wird Fryslanslege Iansdouwen foar de geast; "it rinnend wiet", "de sleat-igge", der't in me syn draei Ians naem mei in mtiske det er yn de flecht delploffe liet. Dit is sa oanskochlik teikene det wy it op us libbenswei yn it fmthald meinimme as hiene wy it mei eigen eagen sjoen. Ho flak en feal forskynt hjirby de tekst fen Z. Heins: II••• by een Water, daerover vloogh een Sperwer, die een Muysken uyt sijne clauwen voor de voeten des Kluyzenaers liet vallen ..." 163

Tige plastysk utbylde is ek de kluzener do't er yn de hálding fen it gebet, de eagen nei de stjerren, winske det Dit Muwsintje in Minsche wier. In from kluzener dy't, lyk as by Z. Heins, God bea eft er in muske yn in lyts bern, in famke, foroare, is sels yn in teltsje tige nuver en frjemd. Ho kaem yn'e goedichheit de man der by! Gysbert joech de kluzener sels de macht al hwet er hearde of seach de foarm en stal to jaen dy't er woe. Sokken tsjoender is yn in mearke op syn plak, alhowol yn in Aid Indysk mearke de brahmaenske prester mei syn leauwe oan it sielef orhuzj en my yet better f oldocht . Gysbert wreidet net, lyk as La Fontaine, ut oer de skientme fen de faem, det it bliuwt us forhoalen hwerom hja hjar easken sa heech stelle koe. Dêrtsjinoer stiet det er alle war dien hat op de swietludigens fen syn fers; hy makke it tige melodysk troch de kar en it skikken fen de wirden, troch alliteraty en assonance en troch de ryke rymklanken. Ek yn de fabel fen La Fontaine kinne wy dit stribjen hjir en dêr merkbite, mar dochs net yn deselde mjitte. Ik tink bygelyks oan de fiifte strofe: Az jae Faem, ney tijds /orrinen Wuwgsen jeld in fieren hie, Tocht en socht uwz Cluws'ner rie Om her Booste, in brijck syn sinnen, Want jae hie to nimmen fill Az de sterckste Man boppe ál 1) . Nimmen untkomt hjir oan de tsjoen fen de taelmuzyk hwermei de dichter earst it sêft ludleas gliden fen de jierren, it tiidsforrinnen, utbyldet, dêrnei it moedsum siikjen, it harsenskraebjen, fen de kluzener om dochs dy „sterckste man boppe ál" ut to finen: hy tocht en socht en om hjar booste briek er syn sinnen. Sa earne, den meije wy hjirre prate fen harmonie imitative.

1) Yn de nije íutjefte fen Gysbert Japicx wirken (Boalsert, 1936), s. 39. 164 It koe bêst wêze det Gysbert hiel ut him sels hat de strofen hweryn er dit siikjen en hollebrekken biskriuwt. Hwent „de Heremyt" fen Z. Heins Voorbeelzels der oude wijzen en „l'homme de Bien" ut Le Livre des lumières hoege hjar net in amerij to bisinnen det dy machtige man de sinne is, wylst de brahmaen fen La Fontaine opslach biret, op de knibbels, de sinne oanropt: C'est toi qui seras notre gendre. Non, dit-il, ce nuage épais Est plus puissant que moi, puisqu'il cache mes traits. Je vous conseille de le prendre. Koarter en krêftiger, scoe ik sizze, kin it net. Ten inkeld epitheton oan it rym épais (tsjok) is de dichter gentich om As de macht fen de wolk fiele to litten. Gysbert mei hwet wiidweidiger wêze; hy is yn syn petearen net minder libben en dramatysk. De kluzener sprekt de Sinne oan mei it gemiensume „tyrl" hwermei Tsjerne-Maet syn Unhearre oan- spriek: Hy stoep ney de Sinne' in late: Tsyrl, dy tijd in stuwnen stjoert, Dy de Wrád roun-om begloerr't, Dy oer 't wetter, fersck aef sate, WA.d't; booschje' oon mijn Bern: dy nin Az de kreftigste 'het ijn 't sin. De Sinne docht yn syn andert as immen dy't slim forsteurd is op de wolk, „dy grime, tsjokke wolke", dy't him twingt as yn swime, mei in kape foar de eagen, to rinnen. De wolk, dy't de Sinne sa dwers sit, moat lykwols sels wer bilies jaen tsjin de Berch: Sjog dy Berghe' is my to quea, Reyts ick him hy breckt myn ljea. Yn de Muwze-booste wirdt mei gjin inkeld wird rept fen de Wyn 165 dy't de wolk fordriuwt, mar sels tsjinkeard wirdt fen de Berch as er der al oan komt: Le bramin fAché s'écria: „O vent, donc, puisque vent y a, Viens dans les bras de notre belle!" I1 accourait; un mont en chemin l'arrêta. Boreus is by La Fontaine in flechtige forskining dy't like hommels fordwoun as er kaem. Gysbert hat grif niget haven oan de Berch, det er him teikene as it symboal fen Fryske krêft en teffens ek fen Fryske douhadigens en koppigens dy't fen gjin wiken en krimp jaen witte wol: Stege stant-fries', stjuwgge holle, Dy for ninter duwckt nogg' wijck't, By waems kreft eack nimmen lijck't, Wirdd' mijn Berns man, so y wolle? (Doz sprijck Heeroom Monse'yem oon) Wezze y mijn oon-boosche soon. Yn de earste rigel die ek nou wer it stêfrym goede tsjinsten. De bea fen de kluzener wirdt nei al de blautsjes dy't er roun twingender. Twaris seit er mei oare wirden itselde: Wirde you dochs „mijn Berns man", „mijn oon-boosche soon". De dichter giet tige gemiensum mei de Berch om as wier er ien fen syn folk; hy neamt him: „Mouse-yem". Dochs wier dizze stege stánfries mei syn stj age holle fen komóf gjin oprjuchte Fries. Atlas, syn namme wiist it wol u.t, hearde thus yn de Gryksk-Romeinske mythology; hy wier Gysbert yn 'e mjitte kommen yn it fjirdeirde boek fen de Metamorphosen, hwer 't Ovidius him biskriuwt as in slim angastfrij man dy't sels Perseus, de goadene soan, in bytsje rêst yn syn hof forginde. Perseus wier yn krêft net tsjin de reus opwoechsen. Gjin wander, ropt de La- tynske dichter tit: quis enim pay esset Atlantis / viribus ? Yn it 166 Frysk oerset, scoe det moai likernoch wêze hwet ek Gysbert fen de berch seit: By waems kreft eack nimmen lij ck't . Dy hun kaem him lykwols dj ur to stean. De soan fen Jupiter en Danaë treau him it Medusa antlit ta, dy smoarge, bloederige holle mei it slangehier hwer 't yen de grize fen oer 'e grouwe giet. Opslach forstienne er yn in berch: mons factus Atlas. Monse'yem wier berne 1) . Yn detselde fjirdeirde boek fen de Metamorphosen hat Gysbert ek lêze kinnen ho't de Sinne, „dy't de wra,ld rounom bigloeret", Venus en Mars oer it mat kaem en sels foreale op Leucothoë, in Persyske prinsesse 2) . As ik myn sin siz, den hawwe de Metamorphosen for Gysbert, hwaens fen humor en geast sprankelj ende petearen yn de Muwze- booste sims sa Ovidiaensk oandogge, yet mear in model west den in boarne. It spriek hast fen sets det er syn gading socht, en foun, yn de Metamorphosen, oermits de Muwze-booste einliks neat oars is as in metamorphose-skiednisse lyk as La Fontaine it oantsjutte yn de titel fen syn fabel: La Souris métamorphosée en /111e. Det der twisken Heins en Gysbert in forskil bistiet as fen nacht en dei, hat de Fryske sjonger alderearst to tankjen oan syn geny, de jefte Gods, mar dêrnei ek moai grif oan Ovidius, de skriuwer fen miskien it nij sgj irrichste en meast ta tinken oantriinj ende boek det er yn de ganske Latynske literatuer oan to wizen is, de Metamorphosen 3) . Atlas is hwet loai en sliepperich fen aerd; by gappet en rekt him it ear 't er biskie jowt: De mus is him oerma,nsk; dy „krabet" him djip oan't hert, dy biet him mei hier en hud troch; de mus is dos de sterkste. 1) Ovidius, Metamoyphosen, IV, 630-662. 2) Ibid, IV, 167-255. 3) E. Ripert, Ovide, poète de l'Amour, des Dieux et de l'Exil (Paris, A. Colin, 1921), s. 139. 167 By La Fontaine is it noch briker skildere; dêr docht de berch krekt eft er f j tir bang is de rót to misledigjen: .... J'aurais une quenelle Avec le rat, et l'offenser Ce serait fou, lui qui peut me percer. Mus-man waerd frege. Mus-man kaem der al greatsk en ynfieren oan. Trij eris bigjint Gysbert in fersrigel mei syn namme om dochs mar utkomme to litten hwet in fornaem plak Mus-man neffens himsels yn de wráld ynnaem. Hy wou it wol weagje, hwent Wa's er kreftig jin myn kref t ? Biskiedener en bidêster is de mus by Z. Heins. Scoe it him, in Mus, dy't yn hoalen under de groun libbet, wol f oegj e en nim ien ut it minskelaech ta syn wiif? De RCA lit it Livre des lumières hoecht him net to bitinken; by socht al stint lang oanháld en de jongfaem is ek daelk ré him to folgjen, hwer't de áldman forheard fen opharket. Dy forwtindering makket La Fontaine yn La Souris métamorphosée en f ille sines, hwet him wer bringt nei de minsken fen syn tiid en kinde: Un rat, un rat; c'est de ces coups Qu' Amour fait; témoin telle et telle: Mais ceci soit dit entre nous. Wylst Z. Heins it teltsje sa droech en toar einget as it mar kin (Doe gaf haer de Kluysenaer aen d'ander Muys, die voerde haer in syn hol), jowt Gysbert mei de him eigene oanskóchlikens dit masterlik slot oan de Muwze-booste. It famke sei: Dokken Booste iz my lock-sillig Dear mey wippe Muwz mey Muwz Wol-fol-noegge' ijn't Muwze-huwz. Wy sjugge hjir mus mei mus neffens muzemanear wippen net yn hjar hoal, mar yn hjar wente, it Muwze-hus. Dizze muzen há lde hwet minskliks oer hjarren. Sa bringt Gysbert, lyk 168 as La Fontaine, it mearke neijer by de minskewrald, Fen in jong en lokkich boaske pear nimme wy ofskie. Gysbert hat yn de Muwze-booste, lyk as La Fontaine ynLa Souris metamorphosee en [ille, in oerald motyf yn in nije foarm getten, sa sierlik en sa persoanlik, det wy kinne ek fen him jilde litte hwet de greate Franske fabeldichter fen himsels tsjtige: Mon imitation n'est point un esclavage. Gysbert hat, lyk as La Fontaine, stribbe nei wierskynlikens; ek hy hat mear hauling en libben brocht yn de petearen; ek by hat him utlein op oanskochlikens en swietlfidigens hwerby it stefrym en de assonance him goed fen pas kamen. Allinne nei lang, moeisum bisiikjen en folIe mislearjen, hat de dichter sokken bihearsking fen syn tael birikt hawwe kinnen, det masterskip oer de foarm. In kinstwirk, - hat men wol ris sein, - is in boarne hwer't slachte nei slachte, fen hein en fier de toarstige pylgers hinnetsjen en hjar sed drinke oan it frisse skjinne wetter, elts mei it ark det de himel him meijoech, det hja geane allegearre, forkwikt en fornoege, mei nije moed fierder op hjarfaek fmsljucht en bulterichlibbenspaed. Mei ek dizze skoging myn lezers forsterke hawwe yn de oer tsjfiging det Gysbert Japiks Fryslan en de Friezen sokken ivich rinnende boarne fen skientme neiliet yn syn Friesche Rymlerije. Ljouwert. Dr. C. KRAMER.

1J~ ~ it ~ &en de jia-eJA utit~~

Dizze Fia-eth (boedel-eed) mei oersetting fine wy yn it "Five lingoer en Oldampster Landregt" utjown fen M. de Haan Hettema, Ljouwert 1841. 1) 1) S. 210 e.f. De tekst is ek to finen by Von Richthofen s. 245 en yn de nOude friesche Wetten" fen de Haan Hettema, I, s. 251. 169

Eigentlik is it minder in eed as wol in biswarring, in skerpe warskóging om de wierheid to sprekken, begjinnend mei de wirden: „Alsa helpe thi God and syn hilge moder sente Marie". Dêrby wirdt in hele rige hilgen oanroppen as help om him, dy 't de eed óflizze moat, to biwegen rjucht en net falsk to swarren. Den wirde neamd om dêrta to helpen liif en lidden en alle gild. Er wirdt klam op lein det dit alles behálden bliuwe kin as de eed rjucht is, mar oars scil it allegearre forlern gean. En dit Bart mei safolle krat fen tael, det it de middelieuske minske wis wol in stipe west hawwe scil om it rjuchte paed to biwandelj en. Ek det dielen fen dizze biswarring in pear kear werhelle wirde, scil de zetwirking forsterke hawwe. De ilndudelike zetdrukkingen, dêr ik it each op haw, komme den ek in kearmannich boar. Ik nim hjir 3 stikken fen de tekst oer hwer hj a yn foarkomme, mei de oersetting fen de Haan Hettema. 1)

I S. 210. Alsa bruc thu thines liwis and Alzoo gebruike gij uw lijf en alge thinra lithena (1). Alsa bruc alle uwe leden. Alzoo gebrui- thu thines wittic and alle thines ke gij uw klein vee en al uw groot skettis (2). Olsa bruc thu veedis vee (2). Alzoo gebruike gij uwe and alle thines godis (3). kleederen en al uw goed.

II S. 212. Nu witnie ick thi bi da fia and Nu bezweer ik u bij het goed bi tha feder erve, bi tha witha en bij het vaders erf, bij het klein and bi tha forth skecte (2) . bi vee en bij het groot vee (2); bij het

1) Yn de tekst binnen de lêsteikens en haedletters fen Hettema hálden; oars is it forbettere nei it Hs. det Hettema brukt hat. (P.E. 14, Univ. Bibl. Grins) . 170 tha fia, ther thu mitha ethe goed, hetwelk gij met den eed halst and welt be halda, thet behoudt en wilt behouden, dat thu ne thantse thinie fia mith gij niet denkt uw goed met nene falska te winnenda; alsa eenige valschheid te winnen. Al- werth thu be rawet lives, and zoo wordt gij beroofd van uw alle thinra lithena, (1) and alle leven en van alle uw leden en van thinra hewena, and thinra /1/ alle uwe bezittingen en van uw sinna (2): thes smeckes, rhenis, vijf zinnen: van de smaak, van there fele, here and there siune. de reuk, van het gevoel en gehoor Ther mithe werthe thi this fia en van het gezicht. Daarmede flande and wiakade, alsa ri worde U het goed vluchtig en werthe thina hevea, sa thi thit gebrekkig; alzoo slijten uwe be- wede (3), ther thu a thisse wordem zittingen gelijk uw kleed, zoo gij be spreke, ief that mith falleske in deze verklaring mispreekt, of thanze te winnande. Na hald gij het met zekerheid denkt te thu alsa wit and sket fia, and winnen. Alzoo behoudt gij nu alle thine forth rede (2), alsa thu uw klein en groot vee en alle uwe thine eth elle riuchte swere, opkomsten (2) zoo gij den eed and nawit menis. geheel regt en niet valsch zweert.

III S. 214. Vrflok in and vr malediad Vervloekt en vermaledijd wor- wertha thi olle thine kata and den u alle uw koten en alle uwe olle thina lichmata (1). Fliande lidmaten. Vluchtig worde u uw werthe thi thin wick and alle jongvee en uw oudvee (2); alzoo thu wold sket (2); alsa fliande vluchtig worde u uwe roerende werthe thi tha yira, sa thit wede goederen als het kleed op het oppa liwe (3), and thet ter fon ligchaam en dat er uit uw lijf thina liwa nen erwa ni sprute. geen erfgenaam ontspruite. Ik haw de tekst letter foar letter oernomd en dudelike forskriuwingen deryn sa as skecte for skette en be halda for behalda 171 yn II net forbettere. Den haw ik skean printsje litten de wirden dêr it foaral op oan komt; men sjucht det de sinsdielen mei (1), (2) en (3) oantsjut mei mear ef minder foroaringen in kearmannich werom komme. En nou de oersetting. Hjir haw ik allinne de dielen mei (2) oanjown skean printsje litten omdet dêr de flaters yn sitte dêr 't ik it oer hawwe woe; en den noch de wirden „zoo gij in deze verklaring mis(s)preekt, of". De lêzer scil it mei my iens wêze, det dit wêze moat „die gij in deze woorden bespreekt, indien" ef soks sahwet. 1) Mar dêr wie it As hjir net sa sear om to dwaen. Wy sjugge den: Hettema hat bigrepen det dizze oanhellingen mei (2) oanj own, op dy fen de fiif sinnen nei, allegearre sa hwet op it selde del komme en eltsekear hat er it lytse en greate ef jong en Aid fé der yn bihelle, nei wierskyn dêr ta brocht troch de earste oanhelling fen II „bi tha witha and bi th.a forth skette". (Ik haw it lêste nou mar forbettere) . It wite fé (de skiep en miskien de bargen) scoe den it lytse fé neamd wirde kinne. Oare gelearden hawwe sa konsekwint net west; hja hawwe nou to minsten net alles forkeard. Von Richthofen hat yn syn wirdboek de oanhelling „Alsa bruc thu thines wittis and alle thines skettis" tít I by wit = Witz stean. Sa scil it wêze moatte: wit is hjir /orstân. Holthausen en Nauta hawwe det ek. De hollánske oersetting yn I wirdt den „Alzoo gebruike gij uw verstand en al uw gaven" (n.l. om de wierheid to bitsj ugen) . By II tinkt lykwols Von Richthofen ek oan wyt fé; f skette scoe den wêze „it fierdere fé". Mar ik scoe hjir wize wolle op de fiif sinnen, dy 't ek yn II neamd wirde en dy 't, tinkt my hast deselde rol spylje as wit yn I. As wy yn de tekst de stikken (1), (2) en (3) neigean is de folchoarder yn haedsaek: 1 lichem en lidden, 2 forstán en oare jeften, 3 klean en alle oar gild. Dy 't falsk swart

1 ) „Slijten uwe bezittingen" scil ek wol wêze moatte: „worde (vluchtig) uw have". 172 scil birove wirde fen lichem en lidden (1), fen de fiif sinnen (2), fen have en kleanstoffen (3). Sa stiet it yn IL De oersetting oan it bigjin fen II is dus „bij het verstand en bij de verdere gaven". Allyk sa scil oan it ein fen II de oersetting fen „wit and sketfia and alle thine forth rede" wêze moatte: „verstand en gaven en al uw verdere rede ". Nou komt III. Dit is it slimste gefal, omdet er nei wierskyn in bilangrike skriuwflater fen de ófskriuwer fen it H.S. yn sit. Richt „wik-sket dem woldsket entgegen gesetzt and jenes-hofen freget: durch hausvieh dieses durch waldvieh zu erkldren ?" Holthausen hat ek mei in fraechteiken: wikskett = Dorfvieh? en waldskett = Waldgetier? Nauta hat: woldsket = woudvee? zwijnen? Wy scille mei wold-sket begjinne. „WAldfé" liket al daedlik tige unwierskynlik as bisit fen minsken dy 't wol meast klaeiboeren west hawwe scille. 1) Ik scoe er den ek heel hwet oars fen meitsje wolle en tink oan waldwaxe (= haed-trekker ef sine) det op forskate plakken fen de fryske wetten foarkomt. Hast yn deselde bitsjutting tref f e wy oan waldensine (= wAldhawwende sine) . Sa scoe hjir woldsket wêze kenne: de wAldhawwende (fornaemste) sket (wald, weld en wold komme alle trije foar) ef ek: de wAldhawwende jeften. Wy moatte den dizze jeften ek wer yn oerienstimming mei it f oarófgeande as geastelik bisit biskógj e. It wird wick kin den fensels ek net wic ef wik = doarp wêze; ik tink det it in flater fen de óf skriuwer is en with = f orstán wêze moat, det ek yn de eardere oanhellingen foarkomt. Forskriuwingen hat dizze skriuwer frij hwet. (It Hs. datearret fen nei 1448; de wetten binne folle Alder). Wy hawwe al sjoen skecte in pleats fen skette; ri yn II scil ek wol in flater wêze (for re), ek lichmata yn III. Yn dizze fia-eth stiet noch elemathiande for elemachiande, hepande for helpande, wituie for witnie e. s.f . Op oare plakken is ek wol ris in wird oerslein. It scoe dus net sa f rj emd wêze as wick ek in flater wie en hjir yn it plak

1) Eems-goa is de streek om Emden hinne. Sjuch de 2e kaert yn Von Richthofen: Untersuchungen II. 173 komd is fen with. Wy binne den mei dizze oanhelling (2) wer ' op de Aide lyn komd. De oersetting yn III wirdt den: „Vluchtig worden u uw verstand en al uw beheerschende gaven". It sprekt fensels det dit wird wick in swak sté bliuwt yn dizze biskógingen. It scoe moai wêze as er in bettere, in eigentlike, forklearring fen it wird jown wirde koe. Ik bin lykwols oertsj uge det dy den dochs yn de sfear fen it geastelike socht wirde moast.

0. POSTMA. eet en. eP,rw.erufene

Yn it Frysk Jierboek fen 1937 stiet in stikje fen de hear Dr. K. Fokkema oer „kleedrift", hweryn ek myn namme neamd wirdt yn forban mei in pear teksten fen my foun en in dêriít of to lieden forklearring fen it wird. Ik achtsje it myn plicht hjir effen to witten to dwaen det beide teksten fen my forkeard lêzen binne. Ik hie se oerskreaun al jierren forlyn as unnoazel wiskinde-man, en forsomme it letter noch ris wer op to siikjen; yn beide sit in flater. It earste moat wêze: „mette seruituijt van een Reedt ende kledrift ouer de vercofte landen gaende" en it oare: „twee derde parthen van de klene offt achterhuisinge". De earste flater hie net makke hoechd to wêzen mar de twadde scoe ek wol in gnapper áldskrift-lêzer meitsje kinnen hawwe. Lykwols, ik leau wol det ik kiene wêze moat; it bitsjut den: 3 fen it lytshus of efterhus. Sadwaende bliuwt er dus allinne de earste oanhelling mei syn kledrift oer; dêr by is der den de oanhelling fen dr. Fokkema, „mits dat de voorsz. landen zijn belast ende zullen blijven met een eeuwige rede ende cleedrijfte". En den komt er noch in 3e, dy 't ik foun yn it Reg. v. d. Aanbreng III S. 431 „de wech ofte cleedrifte dair streckt nae Beckumma fennen." 1)

1) Der stiet cleedriste mar det is fensels in flater. Sjuch hjir oer ek de hear S. J. v. d. Molen yn it Heitelán fen Maert '38. 174 Elts scil it mei de hear Fokkema iens wêze det de earste beide kearen de bitsjutting fen it wird is „it driuwen fen it fé oer it 1án". De 3e kear is it in bytsje oars; dêr is it de wei hwer it fé lans dreaun wirdt. Allinne oer de forklearring fen it wird scoe noch praet wirde kinne. De onderstelling fen dr. Fokkema: clé = „klau" stiet hjir for „fé mei klauwen" liket oannimlik. Dochs bin ik net alheel oertsj uge omdet ik dizze bitsjuttings- foroaring nea foun haw; it ienichste plak my bikend haw ik sels makke. (Sjuch it gedicht „By it kij -ophelj en": De takomst ? Scil iris folk nei aide wenst Noch heine en warje eigen klei en keat ? ) Ik haw it do mar weage, mar foarbylden koe ik net fine en ik haw se noch net foun. As dr. Fokkema neamt it aldfryske cléwendene (ut it Skeltarjucht) = „it weromkommen fen de kij tsjin de joun" den wol det net sizze det clé hjir for kij stiet. De kij stean der buten, dy wirde apart neamd: „Dit is riucht, als dyoe sonne sighende is ende dyoe kw da klewendene deth" is ien fen de 3 lêzingen en de oare binne net folle oars. De earste oersetting fen Holthausen „Klauenwende" moatte wy hawwe; mei dy kij er by kin it wirde „Heimkehr der Kiihe am Abend". Wy hawwe hjir dus oannomd det it wird clé us tsj inwirdich klei foarstelt en det liket ek wol wer oannimlik. Ik tink hjir binammen oan it drintske „denote", hwer cle ef cleue wol sahwet oerienkomt mei it grinzer „clauw" ef „cluft". 1) Oan 'e oare kant moat ik sizze det Gysbert Japicx for us klei noch klauwe hat: „Den somme' Ogss', Riere, klauwe' in horn-dj ier slachtje" (nije utj of te s. 169) . Alheel fest liket my dizze saek noch net to stean. • Myn gedachte wie den oars oarspronkelik det cle faeks f orbán hawwe koe mei it áldfryske clesie = hikke ef stek. (It stiet nou wol

1) H. O. Feith, Ordelboek van den etstoel van Drenthe, s. 57, 104, 105. 175 fêst det dit de bitsjutting &H en is; it wirdt hjir noch hjoed de dei wol yn dy beteikenis brukt !) Beide scoene wer gearhingje kinne mei de wirden cleda, clida, cleta, cleia e.s.f. yn it middelieusk latyn, dy 't ek hoerde, stek ef soks hwet bitsjutte. Clewendene scoe den wêze kinne: omkeare nei hikke ef stek ta en cledrift:t: it driuwen fen it f é nei hikke et stek. 1) Dit scoe den in wirdfoarming wêze as b.g. by tsjerkgong, merkereis, merkfeart, mar ek by merkforfier, streekjesmite, skiifsjitte (mei transitiva) . O. POSTMA.

1 ) Yn beide Befallen scoe it wêze kinnen om molken to wirden ef jouns for de feilichheid. Det de kij jouns wol thus helle waerden blykt ut Petrs van Thabor (II s. 328) : „Des morghens, doet dach was, doe worden die wrynghen op gedaen, ende die beesten worden wt ghedreuen" . Sjuch ek Worp van Thabor V s. 180 en Schotanus s. 465a.

NEISKRIFT

Der is dochs noch in cle det hjir neamd wirde moat. In Ode namme for it doarp Gau yn Wymbritseradiel is: Clegawe. Dy is to finen yn in list fen de tsjerken fen Westergoa u t it lêste fjirdeirde part fen de 13e ieu en ien fen 1440, (sjuch mr. S. Muller Hzn. „De kerkelijke indeeling omstreeks 1550" Dl. I s. 336 e. f . ) . Mar ek yn it Hs., dêr 't it R. v. d. A. Dl. II nei printe is, stiet Clegawstera, (yn'e utjefte stiet forkeard „Elegawstera"); itselde Clegawsteya foun ik yn in oar Hs. fen itselde R. v. d. A. II, ek op it R.A. to Ljouwert. It doarp sels hjit hjir oars Gaw. En nou haw ik ek noch yn in Hs. ut 1580-1583 det de tsjerkerekkens en ynvintarissen fen Wymbritseradiel bifettet (Gem. Arch. Wymbr.) in kearmannich de doarpsnamme Clegau foun. Hwet kin det cle bitsjutte? Wizeren meije it utmeitsje. O. P. 176

a,, &iaq 340, (4ie4i&dtett ^rxtfiaík Seit der Kontroverse, die Holt h au se n and Sievers im 51. Band der „Beitráge zur Geschichte der deutschen Sprache and Literatur" (Holthausen S. 80 f. „Altfriesische Studien"; Sievers S. 233 „Altfriesisches") austrugen, ist keine Vertiffentlichung erfolgt, die zu den hier gedusserten, sich zumeist widersprechenden An- sichten Stellung nimmt and damit auch einen Beitrag zum G r u n d s t z 1 i c hen einer Ausgabe altfriesischer Texte zu genen versucht. Im Zusammenhang der im „Abriss der altfriesischen Grammatik" (Halle 1928) herausgegebenen Texte hatte ich bisher nur Gelegenheit, im „Vorwort" (S. VII) auf meinep Standpunkt zu den vielfaltigen Zwiespdltigkeiten kurz mit dem Satz hinzuweisen: „So erklárte and rettete Sievers (PBB 51, 233 f.) aus griinden der satzmelodie viele stellen afrs. texte in der iiberlieferten form gegenaber den z.b. durch Holthausen (PBB 51, 80 f.) vorgeschlagenen dnderungen" . Damit ist schon angedeutet, dass meine Erwdgungen der ange- fi hrten widerstreitenden Meinungen in einer Entscheidung endete, die in der Mehrzahl der Fálle sich der durch Sievers gegebenen Argu- mentation anschlossen. Damit konnte aber, gegeniiber den durch Holthausen vorgeschlagenen, zahlreichen Aenderungen gegen die textliche Ueberlieferung diese weitgehend beibehalten werden, wdhrend die grosse Fi lle der von Holthausen geforderten Aende- rungen den Eindruck einer unzureichenden quellenmássigen Ueber- lieferung der altfriesischen Texte erwecken musste. Fur Sievers waren es vor allem satzmelodische Grande, die ihn zu seinen Ansichten bestimmten. Diese gerade Sievers zu dankende Bewertung der Satzmelodie ist nicht ohne absprechende Kritik geblieben, j a es hat auch nicht an Stimmen gefehlt, die ihren Wert fur eine Beurteilung and Gestaltung historischer Texte über- haupt leugneten. Demgegenaber muss jedoch betont werden, dass die von Sievers vorgetragenen Ansichten weitgehendst eine Stiitze 177 durch grammatikalische Vergleiche oder durch die Beriicksichtigung neuerer Mundartverháltnisse erhalten. Zudem ist nicht zu verkennen, dass die Stellung des Wortes im Satze, d.h. satztonale Verschiedenheit auf Grund syntaktischer Beziehungen, lautliche Veránderungen im Gefolge haben kann. Diese Beobachtung kann táglich innerhalb jeder gesprochenen Sprache vorgenommen werden, wir mussen uns nur von dem festen Schema einer schriftsprach- lichen Norm and der sich an diese Gegebenheit kniipfenden Vor- stellung eines angeblich festen K 1 a n gbildes eines Wortes frei- machen. Selbst wenn diese Voraussetzung, wie etwa im Neu- hochdeutschen der Gegenwart durch die Biihnenaussprache- Hochsprache, vorhanden ist, gilt die klangliche Verschiebung auf satzmelodischer Grundlage; urn wievielmehr muss dieser Umstand fur eine Sprachstufe beriicksichtigt werden, fur die eine schrift nicht gegeben ist. Hier werden sich in der Nieder--sprachliche Norm schrift die mundartlichen Unterschiede daher die starke Differen- zierung der altfriesischen Texte gleichen Inhalts and die satz- melodischen Abweichungen besonders stark ausprágen. Diese Abweichungen von einer „Norm" sind aber der lebenden Sprache gemass, sie gehorten auch zum Leben der nunmehr historisch gewordenen sprachlichen Ueberlieferung; sie sind daher berechtigt, and ihre Spuren mussen dementsprechend beibehalten werden, wo sie die Ueberlieferung aufweist. Hier darf nicht im Sinne einer damals nicht vorhandenen „Norm" gedndert werden. Gerade in den altfriesischen Texten finden wir ein Bemuhen urn eine laut- getreue Wiedergabe der phonetischen Feinheiten der Sprache. Hierbei miissen wir bedenken, dass den Schreibern jedoch zur Wiedergabe der unterschiedlichen Klangwerte nur die unzuldng- lichen Mittel der beschránkten Buchstabenzahl des lateinischen Alphabets zur Verfiigung standen. Vielfach jedoch sind diese Feinheiten in wolliger Missdeutung ihrer Wesenheit als „f alsch" bezeichnet and ausgleichend „gebessert" worden. Das aber heisst das Leben der Sprache zerstoren, wie es uns in der Beeinflussung

12 178 durch die Mundart, durch die Satzmelodik and Satztonkurve, durch den Wechsel der psychischen Bedeutung and die syntaktische Stellung des Wortes entgegentritt. Wenn wir, trotz gegenteiliger Ansichten, die Beobachtungen der Satzmelodie and die Stellung der Worte and Laute innerhalb der Satztonkurve in Betracht ziehen and bierbei Feststellungen bestátigt finden, wie sie die Niederschriften der heutigen Mundarten zeigen, ist es im Letzten gleichgiiltig, ob wir mit Sievers davon sprechen, dass die altfriesischen Rechtsquellen eigentlich in „Versen" abgefasst seien oder ob wir es mit einer rhythmischen Prosa zu tun haben. Sievers denkt offenbar an Vers e, wie seine Ausdrucks- weise (z.B. S. 236: „H.'s ergánzung camp gekt nicht in den V e r s") and seine Rhythmisierung auf den Seiten 234, 235, 236, 242, 243, 244, 246, 247, 248 es zeigen. Es durfte eine reizvolle Aufgabe sein, dieser Frage erneut nachzugehen, sie soli aber in unserem Zusammenhang offen bleiben. Fur unsere Untersuchung geniigt die Beachtung der unverkennbaren Satzmelodie and der daraus fur die Lautwertung and damit fur die Wortgestaltung sich ergebenden Folgerungen. Sie mussen im Rahmen einer neuzeitlichen Textkritik im positiven Sinne bewertet werden. Von diesem grundsatzlichen Standpunkt aus erkldren sich eine grosse Anzahl der Abweichungen, in denen ich in Uebereinstimmung mit Sievers mich im Gegensatz zu Holthausen befinde. Ein weiterer Punkt ergibt sich aus dem kritischen Hinweis, den bereits Sievers (PBB S. 233) seinen Ausfuhrungen voranstellt. Holthausen (PBB S. 80 f.) gibt eine Besprechung der durch Heuser (,,Altfriesisches Lesebuch", Heidelberg 1903) ver6ffentlichten Texte. Sievers tadelt, dass Holthausen „die paralleliiberlieferungen zu den in seiner vorlage (Heuser) jeweilen nur einep einzigen text entnommenen stucken bei seiner kritik kaum je herangezogen ..." hat. Es erscheint unerlásslich, dass zu einer Textgestaltung die uberlieferten Quellen verglichen werden, um daraus Inhalt and Form der Ueberlieferung zu gewinnen, wie ich es in meiner Ausgabe des „Altwestfriesischen 179 Schulzenre ch ts" (Breslau 1926) versucht habe. Hier findet sich S. 54 f. auch eine synoptische tTebersicht der uberlieferten Texte. Dariiber hinaus ist jedoch das gesamte Sprachgut zu beriick- sichtigen. Wenn somit durchaus nicht in dem Masse, wie Holthausen es will, die textliche Ueberlieferung der altfriesischen Rechts werden muss, um sinnvoll zu sein, so sind selbst--quellen gedndert verstándlich Fehler zu beachten. Hierbei lassen sich die mannig- faltigsten Umstande feststellen, die zur Entstellung eines Textes beigetragen haben. Mehrfache Abschriften einer urspriinglichen Vorlage, dazu von Schreibern, die des Friesischen offenbar wenig kundig waren, ergeben verderbte Stellen; oft sieht man es der Handschrift an, wie der Schreiber in volliger Unkenntnis des Sinnes and des Zusammenhanges allein bestrebt war, den Buchstaben einer Vorlage nachzuziehen. Eine besondere Anteilnahme and eine besondere Untersuchung erheischen die Stellen, in denen offenbareenbare Horf ehler ihre Spuren hinterlassen haben. Sie scheinen auf eine Niederschrift nach Diktat hinzuweisen, die dort, wo sie sich feststellen lásst, u.U. als die alt e s t e N i e de r s c h r i f t zu bewerten ist. Der Umstand, dass die alten germanischen Rechtssátze gedachtnismássig be- wahrtes Cut waren and in dlterer Zeit mundlich iiberliefert wurden, wiirde die gekennzeichnete Fehlerquelle bestátigen. In einer Zeit, in der die neuen Rechtsanschauungen and = formen sich durch- setzen --. sie wirken bereits in die alte Ueberlieferung hinein — and die alten abzulosen im Begriff sind, werden these dann auf- gezeichnet. Es ist verlockend, in einem solchen Zusammenhang die von Sievers erkannten „Verse" zu stellen, um in ihnen die áltesten Teile der iiberlieferten Rechtssdtze zu sehen. Doch bedarf es zur Sicherung dieser Meinung noch einer eingehenden Unter- suchung. Diese wurde aber sicherlich nicht nur fur die sprachliche Seite der altfriesischen Rechtsquellen, sondern auch zu ihrem Inhalt einen beachtenswerten Beitrag liefern. 180

Der zur Verf ugung stehende Raum erfordert eine Beschránkung So konnte es nicht die Absicht sein, in den folgenden Zeilen eine vollstándige Uebersicht textkritischer Abweichungen and Deu- tungen zu den bisherigen Veróf f entlichungen zu geben. Vielmehr kann es sich nur um einige Beispiele handeln, die zur Veranschau- lichung des eingangs im Grundsátzlichen Gesagten dienen. Ich tref f e aus der Kontroverse Holthausen Sievers eine Aus- wahl and beriicksichtige vor allem solche Fálle, die in den Lese- stiicken meiner Altfriesischen Grammatik eine textkritische Gestal- tung nach meiner Interpretation gefunden haben. Im Folgenden werden die nachstehenden Abkiirzungen gebraucht: Sievers 242, 40 meint den bereits oben genannten Aufsatz „Altfriesisches" in PBB Bd. 51 S. 233 f.; im vorliegenden Zitat handelt es sich urn Punkt 40 der Besprechung auf S. 242. Holt h a u s e n 84, 40 meint den bereits oben genannten Aufsatz „Altfriesische Studien" in PBB Bd. 51 S. 80 f.; im vorliegenden Zitat handelt es sich um Punkt 40 des Aufsatzes auf S. 84. Holthausen W b. = Holthausen, F., Altfriesisches Worter- buch, Heidelberg 1925. v Helt en Lo = van Helten, W. L., Zur Lexicologie des Altostfriesischen. Verhandelingen der Koninklijken Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, Amsterdam 1907. v Helt en L w = van Helten, W. L., Zur Lexicologie des Altwestfriesischen. Verh. d. K. Akad. v. W., Amsterdam 1896. v Helt en a o G= van Helten, W. L., Altostfriesische Gramma- tik, Leeuwarden 1890. Heuser = Heuser, W., Altfriesisches Lesebuch, Heidelberg 1903. R q = von Richthofen, K., Friesische Rechtsquellen, Berlin 1840. v Ric ht hof en W b = von Richthofen, K., Altfriesisches Wórterbuch, Gottingen 1840. Siebs eng 1. - f r s. = Siebs, Th., Zur Geschichte der englisch- friesischen Sprache, Halle 1889. 181

Siebs Fr s. = Siebs, Th., Geschichte der friesischen Sprache. Pauls Grundriss der germanischen Philologie. Bd. I 2 c, S. 1152 1., Strassburg 1901. A w S c h u l z e n r e c h t = Steller, W., Das altwestfriesische Schulzenrecht. Germanistische Abhandlungen Bd. 57, Breslau 1926. A f r s. G r t k. = Steller, W., Abriss der altfriesischen Grammatik ... mit Lesestiucken und Wortverzeichnis, Halle 1928. Die folgenden Beispiele sind den Quinque claves sapientiae, den Zusdten zur XVI. und zur XVI I . Kure und einigen westfriesischen Denkmdlern entnommen. Die strittige Stelle Rq 342, 7 Jul winge (ebenso Heuser S. 89; Heuser ubernimmt im allgemeinen den Text von vRichthofen Rq) ist mit vHelten Lo S. 148 als /ulwnige = /ulwunige „eerharre" zu fassen (ebenso Sievers 242, 40; Steller, Afrs. Grtk. S. 96, 4) . Die hss. zeigen die Formen H 1 (Wicht) Julinge, H2 (Scaliger) tul winge. Die von Holthausen 84, 40 vorgeschlagene Aenderung I ulbringe ist abzulehnen. * f ulwunia „verharren" (vHelten Lo S. 148, Afrs. Grtk. S. 147). Die Uebersetzung der Stelle das Kapitel handelt von den fiinf Schliisseln der Weisheit wurde lauten: „Der dritte Schliissel heisst frequens interrogatio, dass man eifrig die Meinungen aller Guten (Frommen) hefrage, die sowohl dem Leibe als auch der Seele niitzen konnten und derart, dass ein frommer Mann alles erfragt und darnach gelernt habe, dass er gerne in recht- lichen Dingen v e r h a r r e". Rq 342, 14 ander under riucht nima and riucht vt geua (ebenso Heuser S. 89) . Holthausen 84, 41 will ander in áuder bessern. Dem widerspricht Sievers 242, 41 mit dem Hinweis auf vRichthofen Wb S. 606 und S. 1101 und dem Vergleich mit mhd. dar under und dhnlichen Formen. Der Text bei vRichthofen (und Heuser) entspricht der hs H 1 (Wicht). Der Sachverhalt wird durch die Fassung in H2 (Scaliger) deutlicher und entscheidet sich zugunsten der Sievers'schen Deutung andêr under „und daneben", „und unter- 182 dessen" oder "gleichzeitig". H2 zeigt die einwandfreie Fassung: ande theronder riucht nima and riuchtvt geua (Afrs. Grtk. S. 96, 9). Diese Vorlage erweist die bei vRichthofen und Sievers wiedergegebene Form ander als richtig. Die Uebersetzung der Stelle wiirde demnach lauten: "Der vierte Schliissel heisst contemptus diuiciarum, dass jeder gute Mensch unrechte Reichtiimer verschmahe, dass er keine Habe durch Raub oder Diebstahl sammele, noch von Bestechungen und grossem Wucher, sondern man soll von Gottes Gaben und rechter Arbeit Leben und Seele erhalten u n d dab e i Recht nehmen und Recht geben." Als fehlerhaft in der Ueberlieferung merke ich neben anderem

(z.B. a, erthersleera, H 2 ertherskera zu Afrs. Grtk. S. 95, 20 ertheskera, vgl. auch Rq 342Anm. 5). an Afrs.Grtk. S.96,6: thetre (ebensoRq 342,

10), H 2 zeigt ungeniigendes thet; in H; ist ein kleingeschriebenes re hinzugefiigt: thet'", Sinngemass ist thetre = thet hi oder thet hi there Solche Kontaminationen (s. u.) sind in den altostfriesichen Texten haufig (vgl. auch vHelten aoG S. 190 § 244) und finden in den weit gehenden VerscWeifungen der neufriesischen Mundarten ihr Gegen stiick.

Afrs. Grtk. S. 96, 15 iewen (ebenso Rq 342, 21). Hier zeigt H2 die auffallige fehlerhafte Wiedergabe ie] wen, die eigentlich nur als ein Horfehler erklarlich ist, zudem von einem Schreiber, der dem

Sinn nicht zu folgen vermochte. Auch die in H 2 fehlerhafte Wieder

gabe thet des oben erorterten, in der Handschrift Hl gebesserten thetre, scheint auf einen Horfehler hinzuweisen. In den Zusatzen zur XVI. Kiire (nach den Hunsigoer hss.) will Holthausen 84, 42 tha sende mith testa and thet /ereth mith jia ge/ eIIe in be/ella andern. Die Form gefelle ist durch die hss. belegt und durchaus sinnvoll. Sievers behalt den iiberlieferten Text bei (in Uebereinstimmung mit Rq 30, 6; ebenso Afrs. Grtk. S. 91, 18). Der Zusammenhang besagt, dass auch schwere Vergehen mit Vermogen (/ia), d.h. Geldbusse g e b ii sst werden konnen, ausser in den nun genannten Ausnahmefallen, Sievers begriindet seinen 183 Standpunkt durch metrische Riicksichten, deutet jedoch auch schon die grammatischen und syntaktischen Beweise an. fella ist auf * f ulljan zuriickzufiihren (Sievers 243, 42; vHelten Lo S. 119 und Indog. Forsch. 19, 171 Anm. 4; Afrs. Grtk. S. 145) „erftillen" (z.B. Aw Schulzenrecht 30, 24: and fella thenne asega dom „und den Urteilsspruch des Asega erflillen"); „bussen", „vergiften", „entschádigen". Fur die Verwendung der Form ge/die aus syntaktischen Griinden nach hi ne moge verweist schon Sievers (a.a.O.) auf áhnlichen Gebrauch im Mittelhochdeutschen (Paul, H., Mhd. Grtk. § 309) . Wenn Sievers 242, 42 die zu dieser eben erorterten Stelle f iihrenden Zeilen iibersetzt: „kein Mensch soil so libel tun", so legt er an- scheinend den durch vRichthofen geánderten Text Rq 30, 4 zugrunde; Anmerkung 2 bei Rq 30, 4 lautet: „Im Ms. `den'; das mir keinen Sinn zu geben scheint". H 1 und H2 iiberliefern den, das ich beibehalte (Afrs. Grtk. S. 91, 16). Ich iibersetze: „und wenn jemand noch so Uebles getan hátte, kunne er doch die Siinde mit Fasten und das [verwirkte] Leben mit einer Geldbusse [Vermogens- strafe] bussen, ausser in drei Ausnahmef allen. " Auch hier ist die handschriftliche Ueberlieferung (gegeniiber vRichthofen) zu wahren. In demselben Text Rq 31, 4-7: and ach ac thi f yi Fresa and tha withum ti witane hwet sinra werka se scheint Holthausen 84, 43 „ein Ausdruck wie `zate' zu fehlen." Dem widerspricht Sievers 243, 43 aus klanglichen Grunden und verweist auf entsprechende Parallelstellen. Da bei der Textgestaltung dieser Stelle noch andere Erwágungen beriicksichtigt werden mussen, gebe ich zunáchst eine Zusammenstellung der bisherigen Vorschláge: Rq 31, 4-7: and ach ac thi ri Fresa and tha withum ti witane hwet sinya werka se; dazu Rq 30 die Anmerkung 6: „Im Ms. a'; ob `ac' das Richtige ist?" Heuser S. 91: ebenso, da Heuser im allgemeinen vRichthofen iiber- nimmt. 184

Holthausen 84, 43: and dch dc thï /ri(a) Frêsa and the withum ti witave, hwet sïnra werka sê, wobei H. hinter werka eine Lucke vermutet. Sievers 243, 43: and d'ch a thi f ri Frê'sa and the wï'thum ti wi'tane hwe't sïnra we'rka se. Dazu Anm. S. 243: „Vermutlich enklitische verstummelung von dc, jedenfalls aber klanglich notwendig". vHelten Lo 5: and dch d thi fri (1. /ria oder frid) Frêsa and tha withum ti witane, hwet sïnra werka së. Steller, Afrs. Grtk. S. 92: and ach ak thi /ri(a) Fresa and tha withum ti witane, hwet sinra werka se. Die Handschriften zeigen H 1 a, H2 ac; H1 H2 fri. Sievers verteidigt die handschriftlich iiberlieferte Kurzform f ri aus metrischen Griinden, die ich nicht zu teilen vermag. Ich wiirde entweder: and ach dk thi ri Frêsa oder and dch d thi /ria Frêsa rhythmisieren. Jedenfalls sind beide handschriftlichen Ueberlieferungen sinnvoll, and fraglich ist nur, ob die nur hier and Rq 356, 11 (tha f ri Fresa) bezeugte Kurzform fri beibehalten werden kann gegeniiber dem sonst allgemeinen thi fria Fresa. In Rq 356, 11 handelt es sich urn Reimverse: Thisse bye/ ma tha ri Fresa io f and sine hond; mith dole and mith erom hi wider for and sine ainf rilike lond. In der Ausgabe von Heuser, die Holthausen als Leitfaden fur seine Ausfiihrungen benutzt, folgen nun die Zusatze zu der XVII. Kure, die nach Rq 32 ubernommen sind. Unsere Textgestaltung weicht in vielem davon ab. Rq 32, 1: Thit send fif wends, ther nen witherred nis. VRichthofen gibt dazu die Anmerkung: „In `witherred' andere ich das mir unver- standliche `wither ied' des MS. Auch an `withereth' habe ich gedacht, welches fur `witheth' stehen konnte, wo man auf das wedredus (Gegeneid) der Lex Salica 76 gefiihrt wiirde; allein dagegen spricht, dass witheth, withj uramentum, identisch gebraucht wird mit juramentum in reliquiis"; usw. Die hss. zeigen H 1 witherled, H2 185 vith' iel, mithin eine unverkennbare Unsicherheit, die ich als witherield im Sinne von „Entgeld", „Wergeld" lose; vgl. dazu H i s, Strafrecht der Friesen, S. 236, 254. Sodann schreibt H 2 deutlich wendey, wáhrend H 1 wend' mit entsprechendem Kurzungszeichen zeigt, somit ist handschriftlich die Form wender gesichert. Gegenuber dem háufigeren nom. and acc. pl. wenda erscheint auch im Hunsigoer Text der 24 Landrechte (2. Landrecht, Rq 44, 1) die Form wender; vgl. hierzu auch vHelten aoG § 170. Obgleich wend urspriinglich der i-Deklination zugehort, so haben die Substantiva dieser Deklination weitgehend die Endungen der a (-idg. o) -Stámme angenommen, d.h. fur den nom. and acc.pl. die Endung -ar (aus urgerm. -ózez), geschwácht er. Nach dem Vorbild von /iskar Fische, dikar Deiche, betray Bauern, thermar thermen Dárme, tuskar tusker Záhne (Siebs Frs. § 152, 5 S. 1340; vHelten aoG § 152 S. 125; § 155 S. 127; Afrs. Grtk. § 49 S. 37, § 53 S. 40) ist wender eine grammatisch einwandfreie Form. Somit lautet die Fassung (Afrs. Grtk. S. 92, 8) : Thit send fit wender they nen witherield nis. Es handelt sich in dem Kapitel um Aus- nahmef alle, wie Aufruhr, Notzucht and Falschmunzerei, fur die keine Busse in Form einer Geldentschádigung geleistet werden kann. Die folgenden Abschnitte dieses Kapitels bringen noch einige Abweichungen. Statt Rq 32, 11 and muss nach der hs. end (Afrs. Grtk. S. 92, 9) stehen, Rq 32, 14 f ehlt das in beiden hss. verzeichnete thenna: end hwa thenna thena hlepth (Afrs. Grtk. S. 92, 12); hlepth ist gebessert aus hle ph der beiden hss. (Rq 32, 17 and Heuser S. 92 hlept) . Uebereinstimmend zeigt vRichthofen (Rq 36, 17; Afrs. Grtk. S. 93, 1) nimpth, wie es H2 richtig uberliefert, gegenuber fehlerhaftem H 1 nimtph; begripth (Rq 36, 30; Afrs. Grtk. S. 93, 6) gegenuber H l H2 begripht; an dolge enda dadele (Afrs. Grtk. S. 92, 13), gegenuber Rq 32, 21: an dolge enda a n dadele, da beiden hss. an fehit. Die Form ie f ta bei Heuser S. 92 (le/ta urpena warue) ist Druckfehler, da Rq 34, 37 ie ftha zeigt, das der Ueberlieferung ent- 186 spricht. Den Fehler der hss. thingth gebe ich als thing (Afrs. Grtk. S. 92, 25) and nicht als thingh (Rq 36, 1) wieder. Rq 36, 16 setzt vRichthofen nach H2 /acadci bernde. VRichthofen erklárt es Wb 725 als part.-prt. zu faka „bereiten" als „zurecht gelegte" Biorde. Heuser gibt zu dem aus Rq ubernommenen Text die Anmerkung: „lies fatada" (S. 92 Anm. 6) . Ich folge H 1, wo deutlich fatada zu lesen ist; es ist noch zu bedenken, dass der handschriftliche Unterschied zwischen t and c gering ist. Inhaltlich meint die Stelle, dass man den Dieb auf frischer Tat mit seinem „gefassten" Diebes- gut erwischt. Schon vHelten Lo 117 stellt das part.-prt. fatcida zu fatia and verweist auf PBB 14, 263 Anm. 1. Rq 36, 22 (Heuser S. 92) : alle liudem ieldet te thonke thi they hongat. Die Handschriften zeigen H1 ielter, H2 ielte te. Zum Vergleich sind heranzuziehen der Hunsigoer Text der 17 Kuren: efnene ielt alle thi ther hongat (Rq 26, 13; Afrs. Grtk. S. 89, 1) and der entsprechende Emsigoer Text: thenna Telde hi alle liudem te thonke, thi ther hongat (Rq 26, 13). Im Anschluss an die Ueberlieferung H 1 ist fur den Text ielter einzusetzen, das der Form and dem Sinne nach richtig and als ielt hi oder ielt hi ther aufzulosen ist. Es ist eine der im Alt- and Neufriesischen háufigen Verschleifungen. Man vergleiche Bildungen wie geldere = gelde hi (Rq 329, 7); skelerem soil er ihm, thácherem obgleich er ihm, thetter(e) dass er, andere and er, ie f thare oder er, ághere hat er (vHelten aoG § 244 S. 189, 190); heret = hi they hit, hwether = hwet hi ther (Siebs Frs. § 163 S. 1354) . Siebs betont, dass eine Form her als Nebenform zu hi nicht zu erweisen ist. Weitere Beispiele: saret = sa hi hit (Rq 2, 6; Afrs. Grtk. S. 82, 18), hebbere = hebbe hi (Rq 4, 23; Afrs. Grtk. S. 83, 8) , undgungere = undgunge hi (Rq 151, 19; Afrs. Grtk. S. 80, 8), warther = warth hi (Rq. 336, 29; Afrs. Grtk. S. 94, 1). Somit gestaltet sich der Text im Anschluss an die Niederschrift H 1: alle liudem ielter te thonke, thi they hongat (Afrs. Grtk. S. 93, 4 and Anmerkung) . Die in den Handschriften verschiedene Wiedergabe der w-Laute als u, v, w wurde weitgehend beibehalten, auch wenn es sich um 187 dieselben Worte handelte; man vergleiche u.a. Afrs. Grtk. S. 92, 15, 22, 26; S. 93, 2, 10. Diese zuletzt erorterten Punkte werden in der Auseinandersetzung zwischen Holthausen undo Sievers nicht beriihrt. Behandelt werden allein und zwar in Uebereinstimmung der Ersatz von Rq 36, 15 soche durch s6the (Afrs. Grtk. S. 92,30) nach meiner Lesart der hss. und nach vHelten Lo S. 292 (PBB 85,44 und 243,44), ferner Afrs. Grtk. S. 93, 7 t 0 there othere feth, statt Rq 36, 32 tho (PBB 85, 45 und 243, 45). Besondere Aufmerksamkeit verdienen zwei Stellen dieses Stiickes in der handschriftlichen Ueberlieferung, die die Hand eines Korrek tors verraten. In n, ist Afrs. Grtk. S. 92, 16 (Rq 32, 25) hwersa [maJ en frowe das Wort ma rot, Afrs. Grtk. S. 93, 7 (Rq 36, 31) hi tha [thes] kenenges menta das Wort thes schwarz durchstrichen. Es kann nicht die Absicht sein, hier aIle Punkte der Kontroverse zu behandeln; es sollte nur eine Auswahl getroffen werden, die geeignet ist, einen Beitrag zum Grundsatzlichen altfriesischer Text kritik zu liefern. Die im zweiten Teil des "Altfriesischen Lesebuchs" von Heuser nach vRichthofen Rq iibernommenen westfriesischen Texte sind textkritisch durch den Fund der U n i a === hs. durch Siebs iiberholt. VRichthofen (und damit Heuser) folgt der Inkunabel, dem sog. "alten Druck" (Dr). Zum Vergleich stand der ent sprechende Text in der hs. Jus municipale Frisionum (J). Die im Kodex Unia (U) iiberlieferten Stiicke sind jedoch textlich den Lesarten in Alter und Reinheit weit iiberlegen. So wird jede Text kritik von den Ueberlieferungen in U auszugehen haben, wie es meine Ausgabe des AwSchulzenrechts, der Upstalsbomer Gesetze von 1323 und die nach U erstmalig im "Abriss" herausgegebenen Stiicke (Afrs. Grtk. S. 115 Nr. 15 "Der bodeleid", S. 121 Nr. 17 "Konig Karl und Redbad", S. 129 Nr. 19 "Eidesformeln") zeigen. Die Abweichungen in der Ueberlieferung erweisen sich hierbei als so gross, dass eine Texterschliessung nicht moglich ist, sondern 188 dass zumeist eine Gestaltung des Textes auf der besseren Grundlage von U vorgenommen werden muss, and es sodann als das Gegebene erscheint, eine synoptische Darbietung der anderen Ueberlieferung zu bringen; vgl. AwSchulzenrecht; Afrs. Grtk. S. 116 Nr. 16 „Aus dem Rudolphsbuch" and S. 121 Nr. 17 „Konig Karl and Redbad". Es wurde oben auf die starke Differenzierungerenzierung der friesischen Mundarten hingewiesen, einen Zug, den das Neufriesische ebenso wie das Altfriesische neigt. Es erscheint aus diesem Grunde nicht angangig, eine „Norm", bezw. eine „normalisierte" Ausgabe zu konstruieren. Das gilt jedoch nicht im allgemeinen. In Kapitel 16 meiner Afrs. Grtk. (S. 116 f.) „Aus dem Rudolphsbuch" habe ich erstmalig den Versuch gemacht, einen normalisierten Text herzu- stellen. Die Ueberlieferung bot hierzu das Recht and die Moglichkeit. Die Texte dieses Abschnittes, iiberliefert in J, Dr and U, neigen eine weitgehende Folgerichtigkeit; zu bessern waren, neben der Auflosung von Abkiirzungen, offenkundigeenkundige Fehler and Unstimmig- keiten; spátere Formen and die durch die niederlándischen Einflï sse abgewandelte Schreibung waren im Sinne der reinen altfriesischen Formen zu tilgen. Hierf iir bot die Ueberlieferung in U die besten Grundlagen, so dass ein mit J and Dr bis auf die genannten Ziige weitgehend ubereinstimmender, harmonischer Text gewonnen werden konnte. Die gegensátzlichen Beweisf iihrungen von Holthausen and Sievers vermitteln einen Einblick in die vielfachen, noch offenenenen Fragen der friesischen Philologie. Die umfangreichen, grammatikalischen Ar- beiten von van Helt en and S i e b s bieten grundlegende and klarende Beitráge. Noch aber ist ihre Anwendung and Aus- wertung im Sinne einer umfassenden Neuausgabe der altfriesischen Ueberlieferung Wunsch and Ziel. Eine gesicherte Textgestaltung aber ist die Vorbedingung einer weiteren inhaltlichen Deutung. Boten die altfriesischen Rechtsquellen schon bisher einen umfangreichen Beitrag zur germanischen and damit auch zur deutschen Rechtsgeschichte, so werden diese Quellen in einer Zeit besonders 189 wertvoll, die, wie die unsrige, in den alten Volksrechten eine Erkenntnisquelle and eine Bestdtigung des eigenen Lebensgef iihls erblickt. PROF. DR W. STELLER.

goiat 2-cppifa en. gijn, priaintamikning,

Het jaar 1654 geldt voor de kunst van Frieslands grootste dichter als een kentering, zelfs als een krisis. De versbouw en de stijl van zijn Psalmen, die voornamelijk van of van na 1654 dagtekenen, is veel gedrongener dan van het oudere werk, en de artistieke waarde naar evenredigheid geringer. Doordat de hevige, maar waarschijnlijk niet wederkerige vriendschap van Gysbert Japiks voor Simon Abbes Gabbema ook in deze tijd ontstond, heeft men gemeend een oorzakelijk verband te kunnen leggen tussen de invloed van Gabbema en de wijziging in Gysbert Japiks' dichterschap. Anderzijds is er opgewezen, dat allerlei huiselijk verdriet, vergelij k- baar met Vondels beproevingen, de Bolswarder dichter gedreven zou hebben tot zijn Psalmberijming. Deze opmerkingen zijn door Kalma in zijn voortreffelijk proefschrift 1) aan een critisch onderzoek onderworpen, en als weinig steek- houdend terzijde gelegd. De verklaring, welke hij zelf daarna opstelt, heeft v ó ór, dat ze met vele en verschillende factoren rekening houdt, en een samenvatting vindt in een formule, die niet op uiterlijke omstandigheden, maar op innerlijke spanningen wijst: Kalma spreekt van een eenzaamheids-krisis. Hij somt op, hoevele vrienden aan de ouderwordende dichter ontvallen zijn, en betoogt terecht, dat de vrijwel totale afwezigheid van aandacht voor diens Friese poëzie er werd, met een kleine uitzondering, biij het leven van de kunstenaar niets van gedrukt ontmoedigend moet hebben

I) D. Kalma „Gysbert Japiks, in stíudzje yn dichterskip"; Dokkum 1938. 190 gewerkt. Ook Kalma schrijft, dat de ontmoeting met Gabbema als een nieuwe lente zal zijn geweest, en stelt hem dus toch, stil- zwijgend, enigszins aansprakelijk voor het werk van Gysbert Japiks' laatste periode; de periode van de zelf-forcering en het maakwerk, zoals hij het noemt. Zonder de betekenis te willen onderschatten van al de factoren, die men reeds te berde heeft gebracht, komt het mij toch voor, dat zij de kern van het vraagstuk niet raken. Het is zeer wel mogelijk, dat verdriet en teleurstellingen een dichter drijven tot het herscheppen van de Psalmen, maar onverklaard b lijft het ook dan, waarom Gysbert Japiks het deed op een wijze, die het vers als poëzie geschonden heeft, en de natuurlijke taal geweld aandeed. Het is ook zeer wel mogelijk, dat de krisis van 1654 een eenzaamheids-krisis is geweest, en de zelf-forcering een duidelijk kenmerk ervan. Doch er zijn verschillende manieren, waarop een dichter zijn talent forceren kan; de meest gebruikelijke is het vullen van talloze bundels met verzen, die men het best als een verdunde oplossing van poëzie aan kan duiden. De minst gebruikelijke is stellig: het scheppen van een geheel nieuwe versbouw, het samen- dringen van zoveel mogelijk klank in zo weinig moge lijk syllaben; met andere woorden: geen verdunde, maar een geconcentreerde oplossing, zo al niet van poëzie, dan toch van taal. De kernvraag luidt niet: waarom psalmen ? doch: waarom de psalmen zo? Niet: waarom zelf-forcering? doch: waarom de zelf-forcering zo? — Nog uitvoeriger geformuleerd: hoe is de wijziging van het lichte vers naar het zware, of om in de termen van Kalma te spreken —: hoe is de overgang van Renaissance naar Barok bij Gysbert Japiks te verklaren? Ten aanzien van Gabbema mag men dan niet meer tevreden zijn met een vage aanduiding. Het is nodig een ondubbelzinnig antwoord te vinden, of misschien het overladen vers van de meeste psalmen tegemoetkwam aan een speciale voorkeur van Gabbema. Zou waarlijk Gysbert Japiks bedoeld hebben, met het scheppen van zijn 191 onuitsprekelijk samengekoppelde woorden, de bewondering te wekken van zijn nieuwe vriend, de jeugdige historieschrijver van Friesland? Moeten wij menen, dat deze „verwilderde uitloper van de Barok" het stijfgestopte vers vereerde boven het zoetvloeiende? Indien daarvoor het bewijs ontbreekt, of indien zelfs het tegendeel zou kunnen worden vastgesteld, valt meteen de overmatige betekenis weg, die men aan Gabbema's vriendschap hecht. Dan blijft hij wel de man, die Gysbert Japiks heeft gestimuleerd tot hernieuwde arbeid, maar hij is niet meer aansprakelijk te stellen voor de wijze, waarop het nieuwe werk werd uitgevoerd. — Van 1654 dateert ook de eerste Opening van Klioos Kraam, die door de Leeuwarder uitgever Henrik Rintjus werd opgedragen aan den Heer S. Abbes Gabbema; een boekje „geproppt voll Ver- scheiden Gedichten, voor 't meerendeel maakzel van de beroemste Geesten van onze tiid en taal; waar van op ven na U E. niet een der minnste ziit." Zeven gedichten van Gabbema's hand treft men in dit deeltje aan, name lijk op de bladzijden 38, 116, 168, 299, 333, 343 en 354. Indien Gabbema's invloed waarlijk de oorzaak is geweest van Gysbert Japiks' latere versbouw, ligt het voor de hand dat wij overeenkomstige stijlverschijnselen ook zullen aantreffen in Gabbema's eigen werk. Het eerste, tevens het kortste van die zeven gedichten luidt aldus:

Op den Heer THEODORUS SAACKMA, RAAD in 't Hooge HOF van FRIESLAND. Geschildert door den vermaarden WYBRAND de GEEST.

Zoo blinkt dat heyligh Beeld in 't Hooge HOF der FRYZEN, Daar THEMIS door zijn' mond geleerde orak'len geeft; En haar vervroylykt in zijn hemelsch vonnis-wyzen. 192

D'Aaloudheydt stelt in HEM te pronk al watze heeft. Men ruk d'Hebreen en Room' en 't Griekx Atheen te gader, Met hunn' gebuuren en bestorm zijn goddlyk hoofdt: Hy slaat'er zeegbaar door, en volght daar in zijn VAADER. Het vloeyt hier al naa toe, HY trekt wat lett'ren looft. 0 GEEST, bebolwerk hem met geene boek-slaghorden: Wat oogt in boekkeu stak is hem te deel geworden.

Niemand zal dit voor een meesterlijk gedicht houden, en de laatste regel doet zelfs geen moeite om z'n Vondeliaanse afkomst te verbergen. Maar men behoeft het slechts één ogenblik te stellen naast een paar regels uit de Friese psalmen om te weten, dat er geen enkel punt van overeenstemming is in beider negatieve kwaliteiten: De eerste PSALME. Lock-sillig sjongt dat kroan', salv' toalv'-stamme Haed, Lock-sillig dy naet wann'let 't kromme'-uwnck-paed, Nog stiet opp' wey der goad-leaz' suwne'-uwt-flaebjers, Nog sit opp' ljeagen-banck', by spij t-spot-raebj ers, Dy, trog f uwl-tuwtj en, scheynje' elcx namme' in eer, In 't from folck naet ontsjea, jâ salm naet de' HEER'.

Ook uit de andere zes bijdragen van Gabbema is het duidelijk, dat zijn werk in geen enkel opzicht die krampachtige verkortingen en ongewenste samenkoppelingen bezit, die het meest in het oog lopende kenmerk zijn van Gysbert Japiks' werk. Men gaat dus veilig, wanneer men Gabbema niet als een factor van betekenis beschouwt bij de verstechnische wijziging in Gysbert Japiks poëzie. Zolang ons de brieven van Gabbema ontbreken en dat zal wel voor goed zijn —, blijft het onzeker, of hij ooit openlijk zijn instemming heeft betuigd met deze berijmingen. Het feit, dat hij oorspronkelijk het in druk verschijnen van een aantal Friese psalmen achter zijn 193 eigen Hoogliedbewerking in uitzicht stelde, doch later deze belofte niet gestand deed, behoeft men niet direct te zien als een bewijs van zijn afkeuring om toch te menen, dat er zeker niet een grote ingenomenheid uit blijkt. De conclusie ligt mijns inziens voor de hand: een advies of een aanmoediging om in gedrongen stijl te schrijven zal van Gabbema niet zijn uitgegaan. Ook enkele andere factoren uit de literatuur van juist die periode kan men eerder werkzaam achten tégen, dan vóór een versbouw, waarin de jambische maat wordt aangetast. Van 1650 is Vondels Aenleidinge ter Nederduitsche Dichtkunste, geplaatst voor in de bundel Poëzy, van welke bundel in 1651 en 1658 te Leeuwarden bij Gysbert Sybes een ongewijzigde nadruk van de pers kwam. Ofschoon onder de boeken, welke bij Gysbert Japiks' dood in zijn nalatenschap werden aangetroffen, geen exemplaar vermeld wordt van Vondels Poëzy, mag men veilig aannemen, dat er wel zo'n deeltje zal zijn schuilgegaan tussen „een groot getal soo groot als cleijne boecken van weijnich inportantje onmogelij ck om alles int net te annoteeren". Het is uitgesloten, dat de Bolswarder dichter onkundig zou zijn gebleven van Vondels Aenleidinge, en dus heeft hij ook de verschillende opmerkingen gelezen, die men rechtstreeks tegen hem gericht zou kunnen achten: „Het vaers schijne oock geen rymelooze rede, maer trecke den aert van een vaers aen, en sta wacker op zijne voeten. Heeft het geene zenuwen, zoo hangt het slap en vadzigh: is het te gedrongen, zoo staet het stijf, gelijck een lantsknecht in zijn harnas. Voertmen zomtijts eenige harde vaerzen in, dat moet uit geen gebreck, maer uit de stoffe geboren, en ter zaeke vereischt worden. Wie voor Poeet wil gaen, moet van een' rijmer wel Poeet, maer van Poeet geen rijmer worden. — Rijmers, die eerst hun A B opzeggen, vallen verwaendelijck aen 't zwetsen, gelijck de quackzalvers, om hun zalfpotten te venten. Die wat verder komen, laten zich voorstaen dat ze groote bazen in de kunste zijn, en zwetsen kunstiger, doch het is met woorden van anderhalven voet lang, of een doorgaende bravade, en loutere

13 194 blaeskaeckerye. Een goet zangmeester kent zijne stem, en spant de keel niet uit hare kracht. Lichtvaerdige dertelheit, zotte pracht, en ongheschickte overdaet is geen cieraet, dat een gezont oordeel vergenoegt." Vondels opmerkingen richten zich deels duidelijk tegen symptomen, waarvan wij in Gysberts psalmen een epidemie aantreffen. Het zou echter onjuist zijn te menen, dat Vondels waarschuwing een blijk is van het algemeen toenemen dier symptomen. Voor zover het de versbouw betreft, was eerder het tegendeel het geval: Vondels aangehaalde zinsneden vormen een bewijs, dat men zich sterker ging verzetten tegen metrische afwijkingen en vrijheden, die tot die tijd algemeen gebruikelijk waren geweest, en die naar onze smaak de levendigheid en lenigheid van het vers ten goede kwamen. M.a.w. omstreeks het midden der zeventiende eeuw werd de dichterlijke stijl in méérdere mate jambisch. Volstrekt overtuigend is in dit opzicht de herziene uitgave van de Palamedes, welke in 1652 het licht zag. Stellig is er meer dan één reden, waarom de nieuwe tekst afwijkt van de oorspronkelijke, maar onder die redenen weegt de wens om zuiverder jamben te schrijven zeer zwaar, zo niet het zwaarst. Een nauwgezette beschouwing, op dit éne punt exacter en vollediger dan Dr. J. L. Walch in zijn proefschrift deed 1), zou leiden tot een opmerkelijk verschil in versbouw. De latere tekst sluit véél dichter aan bij het metrische schema van de alexandrijn, dan de tekst van 1625. Het is niet gezegd, dat Gysbert Japiks deze gewijzigde Palamedes heeft gekend; nog minder, dat hij een verge lijking tussen de beide edities zou hebben gemaakt. Maar zelfs geheel gescheiden van elkaar blijft het merkwaardig, dat de ontwikkeling van Gysbert Japiks omstreeks 1650 geheel tegengesteld is aan die van Vondel en Vondel stond hierin niet alleen. Bekend is de aandacht, die

1) Dr. J. L. Walch „De varianten van Vondel's Palamedes"; 's-Graven- hage 1906. 195

Huygens besteedde aan een nauwkeurige versvorm; het merkwaardigste document dienaangaande is wel de brief van 30 Mei 1663, waarin hij zich richtte tot Corneille met een curieuze reeks aanmerkingen op diens Franse alexandrijnen. Ook de dreunende gelijkmatigheid van Cats' gedichten vormt wel een extreem tegen- gestelde van de omstreden Friese psalmen. En evenmin vertoont de poëzie der jongeren uit het zeventiende-eeuwse Holland, Jeremias de Decker, Anslo, Vollenhove, Heiman Dullaert, stilistische verschijnselen, die vergelijkbaar zijn met die bij Gysbert Japiks. De overgang van Renaissance naar Barok Vondel reeds, maar vooral Antonides van der Goes blijkt niet uit ritmische verschillen, maar uit overladenheid met beelden en mythologische versieringen. Indien het al niet onbedenkelijk is, om overdaad direct Barok te noemen: de Europese Barok is vooral een overdaad aan visuele en plastische (zo men wil quasi-plastische) elementen, de Barok van Gysbert Japiks echter is een overdaad van klank, van klemtoon, dus auditief:

„d'Heag' bergh'-kruwnn', meye' onklieuwb're klipp'ne topp', Dear weyd't d' redd-klaerd-wiss'-ljeap-fix' Stienbocke op." (Psalm 104.) Deze speciale vorm van overdaad vindt in de gehele klassieke poëzie van Nederland bij mijn weten geen enkel voorbeeld. Alleen het proza van Hooft bezit enkele trekken, die men hiermee in verband kan denken, zonder dáárin echter de oplossing van het vraagstuk te mogen zien.

Slechts uit de moderne tijd is mij één Hollands dichter bekend, in wie zich gedurende korte jaren het proces heeft afgespeeld, zoals wij dat bij Gysbert Japiks aantreffen. Ik bedoel Albert Verwey omstreeks 1889. Zijn verstechnische ontwikkelingsgang, j a de gehele Nieuwe Gids-beweging in verstechnisch opzicht, is één steeds verdergaande variatie van de j ambe, die tenslotte tot een 196

volkomen opheffing leidt. Het is hier niet de plaats, dit uitvoerig uiteen te zetten 1) ; een enkele aanhaling uit Verwey's werk is voldoende. Reeds in de sonnettenreeks „Van het leven" vindt men een verkorting als „leel'ke", een onuitspreekbaar enclitisch voor- naamwoord als „trok 'k", een onmatig accentrijke regel als: „De_aarde is al zand: elk aardsch huis gaat verschuiven." Het hoogtepunt, of dieptepunt al naar men wil: in elk geval het eindpunt is geweest: „Bij den dood van J. A. Alberdingk Thijm".

„'n Roomsch werkvrouwtj', met een hoofd als 'n pippeling Onder 'n wit mutsje, kwam bij m' thuis en zei: M'neer Alberding was dood. De dokter zei 't. Mijn moeder zei 't me aan tafel: Mietje zei, Dat Alberdingk Thijm dood is. D' dokter zei 't.

'k Zag hem op straat, de maagre schouders rond, 't Grauw-lokt hoofd neer, de oogen zwerfsch boven d' neus, Groote' hoekgen Thijms-neus; hield met d' rechterhand D' jas toe omlaag: zoetjes, fijn, ouderwetsch.

'k Zag 'm zoo, sprak 'm nooit, kende mij ook maar zoo: Vreemd, dat me' een zoo lief heeft en loopen laat."

Men ziet hier de opheffing van allerlei onbeklemtoonde lettergrepen als het ware onder z'n ogen gebeuren. De lidwoorden komen nog uitsluitend in hun kortste vormen voor, ook als er geen klinker of h volgt, zelfs als het komende woord zèlf met een d of t begint: over „d' dokter" breekt iedereen z'n tong. De persoonlijke voornaam- woorden worden zonder klemtoon gebruikt, en toegevoegd vóór of achter een naburig woord. Zelfs toonloze lettergrepen, die

1) Voor ampele bewijzen zie men mijn diss. „Versbouw en ritme in de tijd van '80;" Groningen 1934. 197 op geen enkele natuurlijke manier kunnen worden opgelost in het zinsband, moeten verdwijnen: werkvrouwtj' met; groote' hoekgen en: me' voor men. Uit de andere gegevens, die ons omtrent Verwey ten dienste staan, blijkt duidelijk, dat de oorzaak van deze te ver gaande taalverkortingen is geweest: een welbewust experimenteren met de versvorm, een verkennen van het toenmaals weinig geëxploi- teerde gebied der metrisch-ritmische verschijnselen. Kan men aannemen, dat deze zelfde reden ook voor Gysbert Japiks heeft gegolden, toen hij een vergelijkbaar proces van versveranderingen kennelijk eveneens welbewust liet voortgaan in zijn psalmen? Het is niet bij voorbaat onmogelijk, want de aandacht voor verstechnische vraagstukken was in die tij den tamelijk groot. De richting echter, waarin de verspraktijk zich bewoog, was omgekeerd, en het is niet waarschijnlijk, dat Gysbert Japiks de innerlijke behoefte zou hebben gehad geheel alleen zich van de jambe af te begeven, terwijl alle anderen zich nauwer aansloten bij de jambische maat. Er moet een reden te vinden zijn, Anders dan verdriet, eenzaamheid, invloed van Gabbema of experimenteerlust in versbouw, die wij als overtuigend kunnen aanvaarden bij het ontstaan van Gysbert Japiks' „zware stijl". Deze zware stijl is niet volstrekt beperkt tot de psalmen; ook enkele andere gedichten zijn erdoor geschonden, zelfs reeds in de eerste afdeling van zijn Rijmlerye. Toch is er geen twijfel aan, dat het verschijnsel voornamelijk de psalmen betreft. Nog opmerke lijker wordt dit, wanneer wij het onderscheid zien of liever horen — tussen de psalmteksten en de gedeelten, die door Gysbert Japiks als verbinding zijn aangebracht. De beschrijvingen en beschouwingen van Goadsfrjuen, ofschoon gedragen door een volle klank, missen de metrische grensoverschrijdingen, waarvan ook binnen dit „sletten wirck" de psalmen voorbeelden te over aan de hand doen. Niet minder opmerkelijk is het feit, dat de weinige niet-psalmen, die in de reeks van 52 psalmen zijn opgenomen, de klankvolheid 198 van de verbindingsdelen bezitten, zonder de overdaad van de eigenlijke berijmingen. Beter argument, dan het onvergelijkelijk indrukwekkende avondlied: „Nu iz de dey f orrónn' mey uwre in stuwne", of de prachtige Free-bea, laat zich niet denken. Moet men nu aannemen, dat deze gedichten tot een eerdere tijd behoren, omdat ze geschreven zijn in een versvorm, die minder weerstand oproept bij de moderne lezer? Een dergelijke argumentatie lijkt mij on- verantwoord: al is het juist, uit de áánwezigheid van bepaalde stijlverschijnselen te concluderen, dat het werk tot een latere periode behoort, het is niet juist, de afwezigheid van zulke verschijnselen een bewijs te achten voor een vroegere periode. Te stellen, dat er bij Gysbert Japiks een volstrekt regelmatige verschuiving zou hebben plaats gevonden, maakt de verhoudingen onaanvaardbaar van eenvoudigheid. — Zowel psalmen, tussengedeelten als aparte vrome gezangen moet men gezamenlijk tot één periode rekenen. Het verschil dient verklaard te worden uit een interne oorzaak, en deze ontbreekt inderdaad niet. Want Gysbert Japiks was, behalve schoolmeester, ook voorzanger in de kerk. Zondag aan Zondag heeft hij dienst gedaan, om aan de hervormde gemeente leiding te geven bij de samenzang. De melodie der psalmen was hem dus niet enkel bekend, maar men kan veilig aannemen dat hij zich de psalmen nauwelijks kon denken los van hun zangwijze. Die zangwijze bestond ook toen, gelijk nog heden ten dage gebruikelijk is, uit volle, gelijkdurende tonen. Wanneer Gysbert Japiks het zonderling heeft gevonden, bij de kerkdienst een zwaar accent en een volle duur te moeten geven aan woordjes als „de", „het", „een", „ik" en zovele meer, zou hem niets anders overkomen zijn dan iedereen overkomt, die een enigszins draaglijke voordracht van de aan- grijpende inhoud der psalmen poogt te verbinden met de overzware dreun der even-lange orgelklanken. De algemeen toegepaste manier van psalmzingen is op geen enkele wijze in overeenstemming met 199 een jambische of trochaeische Nederlandse berijming. Handhaaft men déze psalmwijzen, dan is uitsluitend een tekst, die geheel uit spondaeën bestaat, van pas te achten. Het moet Gysbert Japiks' welbewuste bedoeling zijn geweest, de Friese psalmen te zingen. Zijn tekst ontstond, terwijl hij de kerkelijke melodieën in zich hoorde; hij heeft daarmee niet enkel rekening gehouden, hij is er van uitgegaan, hij heeft ze als grondslag genomen. Zijn berijming is nimmer bestemd geweest om te worden gelezen als poëzie: deze inderdaad on-léésbare tekst moest dienen voor kerkelijke samenzang. Men doet een dichter onrecht, zijn werk te meten met maatstaven, die afwijken van de door hemzelf gewenste. Als literatuur te beoordelen wat als liturgie is voort- gebracht, sleept hachelijke gevolgen met zich mee. In geen geval behoort men dus een veroordelende kritiek uit te spreken, eer men de proef genomen heeft, op welke wijze déze woorden zich laten verbinden met déze melodieën, en of uit hun samengaan niet opklinkt die onscheidbare eenheid van vroomheid en schoonheid, die voor kerkelijke kunst een onbetwistbare voorwaarde is. Geen huiselijk verdriet, geen Gabbema, geen eenzaamheid, geen versvernieuwing, maar het in christelijke deemoed dienend aanvaarden van de psalmwijzen als het onaantastbare gegeven bij de verfriesing van zijn heilige tekst, is de reden geweest van Gysbert Japiks' zware, compacte, onzegbaar volumineuze psalmtaal. Eerst toen hij op déze gronden zich gewend had een stijl te schrijven, die aanzienlijk afweek van zijn vroegere, kon die stijl ook doordringen in werk, dat niet de gebondenheid kende aan een kerkelijke melodie. Doch deze stijl bleef achterwege overal waar een àndersgeaarde zangwijs daartoe noopte, zoals in de Free-bea, en dikwijls eveneens waar zijn dichtkunst zonder muziek vrijmachtig zichzelf kon wezen, gelijk in de Juwnbede. G. STUIVELING. 200

letz wura. 1:4ie4e f1e4&4:frc14Îwun4en II In de eerste jaargang van dit Jierboek, 135 152, zijn oude namen door mij besproken; ik veronderstel dat de meeste lezers ditmaal liever eerst iets vernemen over wat ze in de Friese gouwen kennen uit eigen tijd of uit de herinnering van ouderen, eer ze zich weer in vroeger eeuwen terugdenken. De nieuwe en de oude tijd laten zich intussen niet geheel gescheiden behandelen, vooral niet omdat het bij veel nieuwe namen de vraag is of ze oude inderdaad of alleen in schijn voortzetten. Daarover is ongelijk geoordeeld o.a. bij namen op -tet, altaas wat de omvang betreft waarin -tet uit -tit is ontstaan. Bij dit -tit wens ik tevens te betogen dat het in 't ofri. niet meer 'n gewoon tweede lid was, maar dat het met de „vleisuffixen" op een lijn was komen te staan. Daartoe laat ik zien dat die suffixen telkens komen achter eenzelfde eerste lid als -tit, d. i. achter 'n lid in vleivorm. Met het weinige dat ik verder nog over -tit heb op te merken is dan de plaatsruimte verbruikt die ik durf vragen. Toevalligerwijs stelt 'n aanvanklike misvatting mijnerzijds, ontstaan uit vertrouwen op Ostfri. Ukb., mij nog in staat te doen zien, dat in de omtrek van Zaltbommel oudtijds 'n waarschij nlik Friese en stellig „Ingwaeoonse" bevolking woonde. Als de uitgave van Oudfri. Oorkk. voltooid was, zou ik niet telkens de Naamlijst van Winkler als „Fri. Wb." hebben aangehaald; maar de Westerlauwerse namen moeten in elk geval nog behandeld worden door iemand die in Friesland thuis is. 1. In Friese en in niet-Friese streken wordt 'n geslachtsnaam soms vóórnaam acht er een of meer gewone voornamen. Veelal is die nieuwe vóórnaam moeders geslachtsnaam. In 't doopboek van Noordhorn van 1668, 't eerste volledige jaar, heeft de predikant aangetekend dat gedoopt werd „een soon van Lue Halsema en Teetie Ukama genaemt Abel Ukama"; nergens staat na genaemt 'n gesin., zodat Ukama hier tweede vóórn. is. Maar wie in zulk 'n 201 geval niet met de zaak bekend is, oordeelt anders; zo wordt, in de naam van 'n mij welbekend persoon, Hissink Leyds door bijna ieder gehouden voor dubbele gesln., terwijl in werklikheid Hissink tweede vóórn. is. Maar in mijn kinderjaren heette iemand Postema Sikkema zonder meer; men vond het ietwat vermaaklik dat nu 'n kind reeds werd toegesproken met de bekende gsln. Voorbeelden buiten 't Fries zijn Rhijnvis Feith, Dekker Dekker. In 1812 koos iemand in Grijpskerk zich Laméris tot gsln. Daardoor heten nu vrijwat personen in onze streek ('t Wester- kwartier) zo, ook in de stad Groningen. Maar in de streek waar iemand die naam verkoos in te voeren is hij tevens mansn. geworden. Men zegt natuurlik Lémér s. Dit geval is tegenhanger van het oudere, dat Lamoraal nog in Frsl. gesln. is, en ook mansn., hoewel zeldzaam (ieder kent deze Franse naam minstens uit Lamoyaal van Egmond); z. Fri. Wb. Ter Laan's Groninger Wb. vermeldt op gezag van Gander- heyden, d.i. denklik uit het Westerkwartier, als mansn. Fyiedes en Fries, welk laatste door contractie ontstaan k a n zijn. In 't maandblad Groningen, 1935, las ik op blz. 22b van Frydus Ritsma te Stitswerd (gem. Kantens) in 1678; op blz. 23b heet hij Fridus en Frydus Ritsema. Fridesama onder Lutjegast, in Tjassens' Klauwboek genoemd onder de gerechtigde heerden, is stellig van oorsprong gsln. Die doet 'n vleivorm *Fridasa onderstellen, al ken ik geen ofri. Frida. Of is ie ndl. spelling voor fri. i in de mansn. Friede, „in verkl. Frieds, Friedse, Fryeds", en in de gslnn. Frieds, Fyiedsen alle verouderd (Fri. Wb.) ? Ik vond 'n Friedes in 1812 onder Grijpskerk en ken een in Doezum; in die streek vertegenwoordigt de monoflong ie zowel fri. i als fri. ie; ik schrijf verder gemakshalve 't offisiële ie. 'n Persoon van enig aanzien werd veelal vaker genoemd met z'n patronymicon (hier uit de gen., met -e uit -a) dan met z'n vóórn.; gebeurde dat laat genoeg, dan kon de gen. in plaats van Friede wel Fyiedes luiden, dat zo gsln. werd. Maar Friede is in de streek niet meer bekend; daarom denk ik mij 202

de zaak liefst zo. Heette iemand voluit Sjoerd Friedes Boerema, omdat z'n vader 'n Friede [Ruurds] Boerema was, dan noemde de een hem Sjoerd Friedes, de ander Sjoerd Boerema. Van z'n zoon Friede Sjoerds Boerema heette de zoon weer Sjoerd Friedes Boerema. Maar inmiddels was Friede in de streek geheel of bijna uitgestorven; daardoor ging men menen dat Sjoerd Friedes evenzo 'n dubbele vóórn. was als Sjoerd Douwes. In dit geval is 't patronymicon vóórn. geworden. 2. Brons, Friesische Namen 132 v., zegt, dat in 't Amt Greetsiel [en ook elders in O. Frsl., zoals blijkt] niet bij alle kinderen de naam van de vader in de gen. [of met -sen, dus ,-zoon'; dit niet te onzent] werd toegevoegd, maar bij sommige ook wel andere namen uit de familie. Zo heetten de kinderen van Po p pe Garrels en Jelske Eissen: Garrelt Poppen, Gela Rigts (omdat de moedersmoeder Reinste Rigts heette), Hebe Djurken (omdat de moedersvader Eisse Djurken heette), Eisse Garrels (omdat de vadersvader Garrelt Poppen heette) . De gewoonte, zegt Brons, „ist bis heute [1878] eielf ach f estgehalten" . Bij ons in Groningerlan,d krijgt zover ik weet alles -s, alleen staat Klaassens, Kloazns op zichzelf. Carrels is ook naar onze regel; -elt en -ert (-erd soms geschreven) leveren -els en -ers; z. Warfsconst. 68, a° 1457, yellerssma; Jellert is in Frsl. nog mansn. Verder werd bij ons aan de verwanten nooit de tweede naam ontleend dan samen met de eerste. Onze naaste buurman heette Jelte; van z'n drie zoons heette de oudste Kornelis Pieters zoals z'n vadersvader, en de derde Teede Sjoukes: z'n vadersmoeder was Teedske Teedes, maar hij heette naar haar vader Teede Sjoukes, al zal men wel tevens de bedoeling gehad hebben, grootmoeder te benoemen. Ik weet niet of Teedske in Gron. aan de vernieuwings- zucht is ontsnapt; Fri. Wb. geeft het als levend; bij m. Te(e)te is daar demin. Teetse naast verouderd T eetje > T eteke, en f. is Teets, T eets (e) ke. Men gaf (geeft?) in mijn tijd ook wel de moedersnaam als de vader vroeg gestorven was, of als de moeder op de voorgrond stond. 203

'n Vrouw in mijn omgeving heette Sa pke; veelal zei men ile (oude) Sap. Het trok de aandacht hoe die haar man en zonen forse kerels leidde; haar kinderen noemde men Jan (enz.) Saps. 3. Ik kom straks op de Oostfriese gewoonte, de namen „zu corrumpiren und dadurch tagtdglich allerlei neue sonderbare Namen zu bilden", maar wil hier reeds opmerken, dat men daar ook in ons Noorden lang niet vrij van is. In mijn Het Oneigene heb ik er op blz. 13-17 iets over medegedeeld, en Fri. Wb. toont, onder meer, hoe men vroeger de namen klassiek maakte. Daarvan getuigen reeds vanouds mansen. op -us en vrouwenn. op -a waar 't ofri. óf m. -a, f. -e had óf geen uitgang; trouwens 'n f. op -a kan, evenals 'n m. op -o, èn naar 't lat. èn naar 't ndd. en hd. vervormd wezen. 'n Waardige tegenhanger van de Hector's enz. in Frsl. is Hercules van Ewsum (spreek Eeu-) , zoals in de 2de helft van de 16de eeuw de bewoner van de Asingaborg in Middelstum heette (J. A. Feith, De Ommelander borgen 74); misschien was Harke 't uitgangspunt. In 1812 nam in Appingedam, blijkens 't officiële document op 't Rijksarch., Aeilt Eppens ten Have als gsln. aan Ten Have en als voornamen August Eolus. Hij bleef dus A. E. ten Have, maar had hij gedaan zoals men toen gewoon was, dan had hij eenvoudig Aeilt Eppens als vó órnamen gekozen; dan had hij toch al wat de aandacht getrokken door twee voornamen te dragen. Meer vrbb. geeft Feith in a.w. 19. In 't ex. v. 't Rijksarch. heeft hij bijgeschreven: „Hicko werd Hector, Eppo = Epimachus, Sjoerd = Suf f ridus, Pier = Pyrrhus, Tiete = Titus. Menolt Ompteda wordt Menelaus ... (hier verwijzing naar Gron. Volksalm. 1910, 186; ald. Renardus = Reint, Stroma = Froma, Boningius = Banning, allen te Heidelberg studerend. „Te Frankfort a. 0. studeerde in 1569 Simon Ephippiarius uit Groningen in Friesland, waaronder wij Simon Zadeler of misschien van Zaalen zullen hebben te verstaan, hij was in 1575 in Heidelberg". En blz. 187 toont te Wittenberg Eusanuma = Ewsum, Broseman = Broersema dit niet juist klassiek. Alles 16de eeuw.) Bocke = Boccacius, Oene = 204 Onesius." In de gedrukte tekst staat reeds: „... dan werd Sicco verdeftigd in Sixtus, Popco in Pompejus, Lieuwe in Livius enz." 4. In Ts. ndl. tl. en letk. 43, 123 vv., zegt Kloeke van de door mij genoemde namen op -tet in de inkomstenlijsten. der abdij Werden, wat na 1000 door „Ommelanders" gedragen: „Het is bij eigennamen niet gemakkelijk tot stellige conclusies te geraken, maar toch zijn onder de gesignaleerde groep m.i. meer geredupli- ceerde vormen, dan de V. blijkbaar geneigd is aan te nemen." Hij wijst dan eerst op namen uit Rekeningen der graaflh. Holland onder 't Henegouwse huis: Ai f tet, Eltet, Entet, Gheltet, Mentet, Oistet, Reyset (hij spreekt n1. niet alleen over reduplic.), terecht door Boekenoogen vergeleken met Aitet, Bentet, Eltet, Intet, Omptet, Wiltet enz. uit Winkler's Naamlijst. Vervolgens bespreekt hij nieuwere namen uit O.-Frsl., voelt wel iets voor de gelijkstelling van de -et-namen met hd. vleivormen als Heinz met z uit -izo, en wijst op vadernamen met t: atta, tate, heit enz., op Frans -et uit -ittus, ook op het in toepassing op mensen, vooral onvolwassen meisjes. „De klankverbinding at(a) behoort blijkbaar in zeer vele talen tot de vleiwoorden waarmede iets liefs, vertrouwds, kleins, iets waartoe men in hartelijke betrekking staat, wordt aangeduid." Uit Brons, Friesische Namen, worden dan genoemd Eltet, Entet, Geltet, Mentet, Oytet, daarnaast Elt, Elte, Elteke, Ente, Gelt, Ment, Mente. „Dat wijst er m.i. op, dat de eerste t niet tot den uitgang gerekend moet worden. Ter vergelijking geef ik hier nog eenige aan Brons ontleende Friesche -et-vormen, waarbij ik de daarnaast voorkomende hoofdvormen tusschen haakjes plaats: Aget (Age); Aitet (Aje, Aite, Ait); Altet (Alle, Alte, Alt); Autet (Auwe, Aut); Ayet (Aye); Diedet (Diede); Eetet Eete); Froutet (Frout); Galtet (Galleke, Galt, Galtet [sic]) ; Luttet (Lotte) ; Trutet (True, T rute) ; Wultet (Wulte, Wult), enz. Opvallend is, dat het meerendeel der bovengenoemde namen reeds op -t eindigt. Blijkbaar hebben we hier dus wel een ver- dubbeling voor ons, zoodat dus een „kleine Aje" zich eerst tot 205

Aite, Ait ontwikkelde, welke vorm in een volgende generatie andermaal een verkinderlijking tot Aitet onderging"; zulke ver- dubbelingen zijn allerminst zeldzaam. „Interessant zijn in dit verband ook de gevallen van diminueering + et, die ik uit Brons' lijst opteekende: Aaljet, A ljet (Aije) ; Binjet (Binje) ; Geniet (Gene); Hiljet (Hilletje); Mintiet (Mintje)." Aitet is door Brons ontleend aan 'n kerkboek dat in 1706 begint, maar met toevoeging van? Dit betekent: zo onduidelik geschreven dat Brons aan de juistheid twijfelt. Maar daarmee wordt alleen dit geval twijfelachtig, niet het verschijnsel zelf. Evenwel kan de overmaat van grondwoorden op -t niet weerleggen de opmerking dat -t vooreerst in 't algemeen achter vrijwat woorden staat, en verder in de namen op -kit verslijtingsprodukt was. Ompteta, gesln. die vroeger -ata geschreven werd, werd in Groningerland Omta; het uit Omtat ontstane Om ptet, Omtit met onduidelike vocaal was Ommelander mansn.; Fri. Wb. heeft verouderd Omtet en Omt. — Dat het minder versleten -tat naast het sterk versleten - t wordt gevonden, stemt overeen met wat steeds bij persoonsnn. is op te merken. Het aan Aitet voorafgaande Aget kan inderdaad wel van Age gemaakt zijn, want men heeft in 0. Frsl. voorliefde voor -et; het is, evenals b.v. Agath en Agte, naam van 'n schoolkind van + 1870. Zo ook de meisjesn. Trutet, waarvan dus evenmin licht valt op Oudfriese namen. Deze sterke neiging maakt het zelfs geheel onzeker, of b.v. Oytet, Geltet wel is = Oytet, Gheltet in Holland en Geltet in de oude Werdener lijst; dat kan 't best wezen, maar nieuwe vorming in 0. Frsl. is niet minder mooglik. Brons zegt op blz. 133: „Das Amt Greetsiel f ,hrt dann fort „Sowohl bei weiblichen als bei mdnnlichen Namen ist es allgemein gebr,uchlich, sie zu corrumpiren und dadurch tagtdglich allerlei neue sonderbare Namen zu bilden." Dat moge die namen geschikt maken voor psychologiese overwegingen, het maakt ze ongeschikt om er namen van veel vroeger eeuwen uit af te leiden. En 't aantal namen is bij Brons overgroot, 206 zodat het herhaaldelik voorkomen van 'n t natuurlik is, ook als men in die t geen suffix ziet. De persoonsnn. zijn in dit opzicht niet anders dan de appellativa; oorspr. -t en -t uit -d zijn zeer frequent.

5. Namen als de besprokene zijn nog elders in ons land aangetroffen. Forstemann zegt, dat Okb. v. Gelre en Zutfen nog uit de llde eeuw heeft Althet, Maintheta (mansra.), Einthetus, die hierbij zullen behoren „trotz der auf f allenden Schreibung" (ook ai is opvallend). Omdat ze in Sloet's Register zijn overgeslagen, zij vermeld, dat ze dadelik in 't eerste stuk uit genoemde eeuw te vinden zijn, n°. 122, „XIe eeuw": Einthetus parvus en Einthetus flUus E pponis. Wat Althet naast Einthetus betreft, ook het eerste zou als nom. zeker -us hebben gekregen, maar de naam staat in de gen.: de domo Altheti in palustro sine bruco [`broek']. Ze woonden apud Redh, in 't regest verklaard door `Reit in de Betuwe', d.i. Reet, buurt 4 u. Z.W. v. Elst. Forstemann verklaart Maintheta voor mansn., maar zou het niet evenzo f. wezen als Odecha, dat erop volgt, en als 't herhaaldelik voorkomend Bertrada? M.i. wil -a de naam juist als vrouwlik kenmerken; vgl. manlik Einthetus en z. blz. 19. De th's vallen op, maar kunnen toch kwalik oorspronklik wezen, hoewel dh in Hadheburgis dat is (z. b.v. blz. 16 gen. Althethes naast Altetes); in en buiten 't Fries schreef men niet zelden th voor t. Daar Reet vrij dicht bij Zaltbommel ligt, is te vermoeden (al staat het niet vast) dat de namen Eintet en Altet gebruiklik waren bij dezelfde bevolking als we daar zullen vinden, maar over 't algemeen niet in Reet, dat daarnaast vrijwat niet-Friese namen toont. 6. Mansion, Oud-Gentsche Naamkunde, noemt op blz. 29 Mantingalanda uit 'n bron van 822; ligging onbekend. Blz. 34 zegt: „In het Ondl. zal Manting, al of niet over vleinaam Manta, van Mantët, ags. Mantdt, afgeleid zijn. In Vlaanderen is de naam na de Xe eeuw wel bekend. Mantetus, a° 1097-1108 ... getuige" (volgen meer bewijsplaatsen) . Ik meen Manting van Manta te moeten afleiden, en beschouw, anders dan Mansion, -ta als df zelfstandig 207 vleisuffix 6f, en eer nog, als vereenvoudigd -tsa; ik hoop dit later te motiveren. Z. nog a. w. 206 Squantet, A liet (h) , Alteit, Lie f tet, Wi f thet. „Vermoedelijk werden deze namen op „teeder" bij voorkeur door vrouwen gedragen," zegt M.; maar dat was elders zo niet, en is dus voor Vlaanderen onaanneemlik. Mantetus kan geen -têt bewijzen; -tet kan verzwakt -tdt zijn. 7. Bij -tat in Holland zou men aan Frankies -têt kunnen denken, daar -tait immers te houden is voor algemeen wgrm., maar er is reden om het liever ontstaan te achten uit Fries -tdt, en in dit opzicht de -tet-namen te plaatsen naast de -dei en de Oes-namen. Van de door K. genoemde holl. namen zijn Oistet, en Oytet in oude tijd, elders niet gevonden; maar z. verder blz. 5 en 14. De 5 andere komen reeds voor in Okb. v. Gron. en Dr. in n°. 10, waren dus niet lang na 1000 (maar zelfs 'n eeuw doet hier weinig af) namen van „Ommelanders" . Deze grote overeenstemming tussen Holland en Groningerland is als Fries erfdeel te begrijpen; -tait was nergens frequent, werd naar alle schijn niet licht voor nieuwe namen in gebruik genomen, maar de bestaande bleven in beide streken (ten dele altans) bewaard. Houdt men -tet in deze namen echter voor reduplicatie, dan is het vreemd dat het niet in 'n groot aantal namen in Holland verschijnt welke elders niet terugkeren. De mooglikheid -tet > -t belet niet, dat de latere inheemse bronnen nog hebben, in lat. vorm, Eltatus, en de geslachtsn. Mentata; de mansnn. waren dus Eltat, Mentat, wat toch wel uit -tat, niet uit -at verklaard moet worden. Daarnaast bestaan in Gron. en Frsl. nog Elle, Elte, Menne, Menne; ouder -ta stond naast -tat, zonder dat -tat reduplicatie was. Dat Ella, Menna ook met -tat voor- kwamen, was uiteraard geen beletsel om ze evengoed als andere namen van 't vleisuffix -ta te voorzien. Ook wanneer b. v. in Okb. n°. 277, or. v. 1323, in 't Gorecht twee Wiltatussen, een Eltatus en een Utetus voorkomen, zie ik in deze -e- verzwakking van -a-; dooreengebruik van ouder en jonger vormen is telkens op te merken. Over 't opvallend korte U- hoop ik later te spreken. 208

Genoemd Eltatus, -etus vindt men nog Okb. n°. 162, a° 1283, naar Ubbo Emmius, Eltetus Gaikinga; n°. 168, or. v. 1285, Eltatus Geykinga; n°. 209, or. v. 1300, Eltatus Hebelinge; n°. 254, a° 1317, afs., Eltatus Winamona; enz. Naast -hit stond -ka: n°. 300, or. v. 1326, Elteko; n°. 354, or. v. 1338, de Westerlauwerse Tydericus Eltekeman; n°. 918, or. v. 1396, met syncope Eltka; enz. Hieruit moest Ellie worden, dat Gron. Wb. heeft als jongens- en als meisjes- naam (dit uit -tke) op 't Hogeland en in 't Westerkwartier (bij jongens ook verfraaid tot Eltj o); in Frsl. alleen mansn., vroeger Eltye (n) . Elte heeft dit wb. niet, maar die manun. ken ik in het Wkw.; Fri. Wb. noemt dit en verouderd Elt (uit Eltit?), Eltka, Elteko, -e, -en, welke laatste *Elta + ka voortzetten.In Ostfri. Ukb. no. 469, or. v. 1437, heeft het tweede gedeelte als opschrift: „Per manus Eltati presbiteri". En Boekenoogen vermeldt, De Zaansche Volkstaal XCVII, Eltet Jarichs zone. Daarnaast Ai f tet Heren zone, dus juist wat Kloeke vond in Rekeningen der Graaflh. v. Holland onder het Hen. huis. Ai is holl. spelling voor gewoon mnl. ae; Avutet heeft Okb. n°. 10, lid 18 (zo terecht het Register, evenals Ostfri. Ukb.; de tekst van Okb. heeft Avetet), waarbij de versaksing van cl tot ê erop wijst, dat 't os. -têt toen nog bezat. 8. De oude namen met dit versakst -têt nam ik in 't volgende eerst, niet uit Okb. no. 10, maar (daar Kotzschke, Die Urbare der Abtei Werden, niet tot mijn beschikking stond) uit Ostfri. Ukb. II, Anhang A, waardoor ik ze kon vermeerderen met oostliker voorkomende Friese namen. In Anhang B, uit Fulda, dragen verscheiden bet a 1 e r s zulke namen, maar geen schenkers. Deze waren, zoals blijken zal, niet noodzaaklik Friezen; maar ook vonden allicht aanzienliken de vleivorm die toch ook buiten 't Fries voorkwam beneden hun waardigheid; op hun „Ego ..." volgt steeds 'n meer offisiële naam. Dat is iets dergelijks als ik meende op te merken in Ts. ndl. tl. en ltk. 46, 118; in de grote lijst van grietmannen en rechters in Franekeradeel in 1433 had alleen Intia deminutiefvorm, en ik vermoedde daarom, dat het stuk 209 voor die vorm te of f isieel was, en dat A ndelo f enz. misschien ook Antic enz. heetten. We zullen dan ook de -tat-namen telkens kunnen plaatsen naast namen met 'n erkend vleisuf f ix. Geen van deze suffixen paste achter de v o 11 e naam. 9. Slecht was ik af bij lid 8; zo scheen het ten minste. Het viel wel op dat juist dit lid veel niet-fri. namen bevat, maar ik dacht daarbij aan 'n grensstreek of aan 'n gebied dat destijds vreemden aanlokte. Maar toen het mij gelukte uit Berlijn te krijgen Kotzschke's bovengen. uitg. (gewenst, om z'n nauwkeurigheid, bij mijn studie van topographica), toen bleek dat ik veel verkeerd werk had verricht; dit tot waarschuwing voor wie alsnog lid 8 voor 't Fries gebied mocht willen gebruiken. (Ik had het ook kunnen zien in Sloet's Okb. v. Gelre en Zutfen, n°. 110). Toch staan er veel namen in van Fries voorkomen, en dat is van belang; het bewijst 'n oude Ingwaeoonse toch wel, evenals in Holland, Friese bevolking in de omtrek van Zaltbommel. Want dat Kotzschke met Sloet — terecht daar localizeert, staat vast. Men zie op blz. 86 bij het begin In Bomilo de noot „Bommel a. d. Waal", en verder Walli „Wel im Bommelerwaard", Alburg „Aalburg" enz., eindigend met Arkloa „Arkel", Hasibenni „Heesbeen", Uualderinghem „Woudrichem". Opmerklik, hoewel niet reeds beslissend, is ia in Thiaduui, Lia/tet (dit tweemaal), Liauuni (foutief voor Lia f wini = ags. Leo f veine?); in 't ofri. is dat algemeen, maar het komt toch ook daarbuiten voor. In verband met de -thet-namen bij Sloet (bov. blz. 6) noem ik hier die met -tet, hoewel misschien sommige Frankies zullen zijn; Sigi-, niet Si-, is dat buitentwijfel: Rentet, Geltet, Sigitet, Rauantet, Uuentet, Lia f tet (bis), Uuiltet. Maar het merkwaardigste is de kenmerkend Ingwae- oonse -a, vooral omdat die, zoals het volgend lijstje uitwijst, de frank.-sa. a (en algemeen Duitse) -o ver overweegt. Met -a: Rikiza, Enga, Lela, Tetta, Notha (Nôtha = du. Nando), Megina, Hobba, Uuitta, Teta, Fokka, Hota, Tiada, Aia, Uuerinza, Buna, Doda, Uiuua, Heia, Abba, Oda, Gebba, Agga, Alaka 23 gevallen. Met -o: Meinzo, Abbo, Sigizo, Abbo, Liuzo, Fokko, Bouo, Benno, Lubbiko,

14 210

Haddo 10 gevallen. Heeft hier zoals in Holland de loop der geschiedenis gewild, dat 'n Frankiese bovenlaag over 'n Friese oudere benedenlaag kwam? En is -tet altans in Sigitet 'n voorbeeld van het bekend Germaans gebruik om door de leden van 'n naam tweeërlei verwantschap te eren, zodat 'n Frank Sigi ... en 'n Fries ... tet de aanleiding waren dat Sigitet ontstond? De hand is, zegt Kotzschke, 10 11de eeuws. Uit de dan volgende plaatsen worden maar enkele personen genoemd, de meeste uit Woudrichem: Egilo, Azo, Rikizo, Euitet Ubbin (dat.), Engilo, Azo, Uualdikin, Rikizo, Hettil; verder alleen nog uit Aalburg Engibald en uit Heesbeen Adalmund. 'n Heel andere naamgeving. Tegenover de zeer talrijke -o-namen die Ostfri. Ukb. in de volgende leden heeft, staan met -a alleen Tettika in 15, 0kka in 16, Gela in 17, Belika in 18. Daaruit maak ik op, dat men verder heeft versakst, en dat dus de enkele -a-namen van vrouwen waren. Ook het slot van lid 8, bij K. op blz. 96, heeft geen -a, maar wel Haico, Memmo, Todiko, Heio, Attiko, Bilo alles „Hof Weener an der Ems", dus in O. Frsl. En als Theldag 'n echte Fries was, is ook -dei versakst; dat is wel 't waarschijnlikst. 10. V ó ór lid 8 komen weinig persoonsnis. voor, en geen op -tet. Van dat wat ik uit 8 oorspronlik had behandeld behoud ik hierna datgene wat aanknopingen heeft in de Friese streken. Vooreerst Rentet; Rên- uit Regn- is door Rênald enz. bekend. Men vindt het ook in. „Kurznamen"; z. Reniko in lid 9, Renzo in 14; en z. verder Ostfri. Ukb. no. 761, a° 1460, Rentke Weyardes (de voortzetting Rentje, in Frsl. natuurlik meest -tsje, is nog in 't fri.-gron. gebied m. en f.); no. 791, a° 1463, Renteke Enkens; n°. 577, a° 1447, de non Renzeka; in no. 847, a° 1466 a '9, staat Poppen Rensma (gen. en dat. van Po p pe) , met -sma i.p.v. oostfri. -sna: het stuk is uitgevaardigd door de proost van Humsterland; z. hierover vor. jaarg. 148. Renzo vindt men als verouderd Rentsze, Rents terug in Fri. Wb. Fri.-gron. Renze, in Frsl. ook Rens, is te plaatsen naast Rensma bov., dat 211 nog fri. gsln. is, gelijk Rensema, Rensma, Rensen. (Gelijk in 't algemeen wisselen ook in zulke namen en en in.) Fri.-gron. is ook Renke m., vroeger, zegt Fri. Wb., Renka en Renk; Warfsconst. 7, a° 1444, noemt rencke. Naast Rentet staan verouderd wfri. Rente en Rent (dit uit Rentet of/en verkort uit Rente), en levend fri.-gron. Renke, zoals we ben. naast Bentet zullen vinden Benne, en zoals naast Entet f ri. -gron. Enne staat (om te blijven bij lid 18 van Okb. n°. 10) . Vervolgens vinden we in ons lid 8 Geltet, gelijk later (z. ben. bij lid 16). Van hier spring ik op Wentet, want daarnaast staat met ander suffix Wenke; immers in Okb. n°. 877, or. v. 1395, verkoopt Heime Wenkes 'n huis in Groningen, en Fri. Wb. geeft Wenke op als verouderde mansn., naast levend f. Wenkje, bij verouderd m. Wenne, levend f. Went(s)je. Wiltet keert in a.w. terug als verouderd Wiltet, Wiltit, levend in verlatijnst Wiltetus; ook is 't f. Wilt(s)je af te leiden uit *Wilt(e)ke, en heeft het levend m. Wilt kans, ontstaan te zijn uit Wiltet. Ander vleisuf f ix hebben Wilke en verouderd Wilte. Alle behoren bij Wille, ouder Willa. Wilke, Wilko en de gsln. Wilkens zijn Gronings; 0. Frsl. heeft dezelfde masnn. en de gsln. W ilken. Okb. heeft Willeke sinds no. 448, or. v. 1435; het was ook Drents, blijkens n°. 517, uit het Cartularium van 't klooster Dikninge: bona dicta Willekinge. Willa was ook Oostfries; z. Ostfri. Ukb. n°. 451, a° 1436, afs., junge Wylie, en n°. 469, or. v. 1437, blz. 426, Eggo Willana. Eveneens was Willa ags.; het beantwoordt aan Willo bij Forstemann. En naast bovengen. Wiltet is te plaatsen uit Okb. n°. 277, or. v. 1323, Wiltatus Obinga; n°. 822, or. v. 1391, Wiltet Atens; misschien was ook sa. Wiltet nog in gebruik, altans n°. 763, or. v. 1386, noemt 'n Wiltet te Avereest, dus juist t. Zuiden over de grens van Drente; Wiltet (en Wilte?) in Drente z. Ordelboek 151, a° 1487, Wiltet Zuedinge en nog tweemaal Wiltet, zodat men gaat twijfelen of Wilte Zudinghe 143, a° 1484, wel juist is, wat het intussen best kan zijn; z. 154, a° 1488, Lambert Wiltinge; 192, a° 1482, van Wilhm Heerden Wiltingen susten; 192 en '3 Hinrick Wiltinge. Lid 8 noemt verder Meintet, en ook 212

Meinzo, wat ook in lid 10 staat; hiernaast heeft Fri. Wb. de verouderde mansn. Meintse en de levende gsln. Meintsma; Ostfri. Ukb. no. 689, or. v. 1455: „Meynke, myn htuvrouwe, schal hebben ..."; vervolgens heet ze tweemaal Meynk en vinden we de gen. in Meynke rynk (ring) zeker ofri. m. Meinka, f. -e; z. in Fri. Wb., verouderd m. Meinke, -ko, -k, en Warfsconst. 14, a° 1445, m. me ynke, gelijk later. Maar Meintet leeft voort in Frsl. als Meint, in Gron. als Maaint, al kan dit ook wel ontstaan zijn als verkorting van Meinte, dat Fri. Wb. heeft naast verouderd Meynta (waarvan het de voortzetting is) . Aitet staat ook in lid 16 en 18. Ostfri. Ukb. heeft herhaaldelik Aitat, Aitet, en Fri. Wb. verouderd Aitet, Ait; het tweede zal wel uit het eerste zijn ontstaan. *Aika blijkt uit Ripeke Aykama in Okb. n°. 836, a° 1392, gelijktijdig afs., en uit Ayke in 0. Frsl. sinds 1436, Ukb. n°. 451: Hilrick Ayken; n°. 478, or. v. 1437, Ayke Gloringk; nog in Frsl. Aike en in Gron. Aaike. Evenzo bestaat nog in Frsl. Aite en in Gron. A (a)ite, ofri. *Aita, vanwaar in Ostfri. Ukb. no. 1159, a° 1486, af ss. , Fecko Aytena; no. 1589, or. v. 1498, Borghert Aytena. Naast dit *Aita bestond *Aitaka; z. n°. 259, a° 1418, afs., Aytekenaherd (heerd, (boere)- plaats); n°. 555, or. v. 1444, Awa, Ayteke Tyen dochter; no. 1189, or. v. 1487, Ayteko; nu in Frsl. de mansn. Ait(s)je uit Ait(e)ke; Gron. Wb. zegt, dat Aitje ouderwets is voor Ida en Grietje, wat m.i. beduidt, dat men Aitje tans veelal vervangt door die mooier gevonden namen; *Aisa blijkt uit Ayso sinds no. 342, or. v. 1426; Gron. Wb. Aais, Aaize, Aaizo, in Frsl. nog Aise, Aize, -o. Lid 15: Po petet; Po piko, ook overigens welbekend, staat drie regels hoger; Po peko in Okb. toont zich sedert n°. 378, or. v. 1344; de fri. vorm staat, in de gen. die luidde gelijk de nom., in Ostfri. Ukb. n°. 469, or. v. 1437: Popeka meed (weide); de grondnaam * Pó pa of * Po pa (bijvormen met pp laat ik onbesproken) zit in Mamme Po pens, no. 177, or. v. 1400, en in Popinge, Okb. no. 163, vertaling van 'n oork. v. 1284; z. ook Warfsc. 98 en 101, a° 1466, po (e) pema; Po ptat z. ben.); Meniet (z. ben. blz. 19 v.); Hebetet, (z. ben. blz. 14). 213

Lid 16: Aitet (z. boy. 5) . Hoytat: Ostfri. Ukb. no. 952, or. v. 1475, Hoytat; Okb. n°. 1120, a° 1402, naar Cartul. v. Dikninge, Hoytetus, proost in Haska en dus in Haskerland in Frsl. Daarnaast staat vooreerst Hoyko, in Ostfri. Ukb. sinds n°. 67, a° 1348; in Fri. Wb. is Hoike verouderde mansn., terwijl Okb. no. 206, naar afss. v. Klauwregister van Warfum en De Brede van 1300, tweemaal Hoyckinga heeft. Daarnaast moet *Hóita hebben bestaan, vanwaar nog in Frsl. Hooite, Hoite, in Gron. Hooite met de geslnn. Hooites, Hooitema, Hooiting; of verouderd Hoyta enz., dat Fri. Wb. bij Hoiate noemt, ook wel ó had, is moeilik te zeggen, maar 'n volkomen lange klank zou niet ooi maar oei zijn geworden (of dat de uitspraak was van Hoeite enz. in Fri. Wb., durf ik niet zeggen, oe kon ó betekenen en de namen zijn verouderd) . Ik heb de gron. namen vermeld in NGN VIII 53, maar Hooitum zal wel niet zijn < Hóita-hêm maar eer ontstaan zijn uit de gsln.; z. Okb. n°. 277, or. v. 1323, Eppo Hoytama. Van Hóita kwam *Hóitaka; z. in a.w. no. 571, naar twee orr. v. 1370, Hoytekemahem, en in Ostfri. Ukb. de patronymiese gen. sinds no. 1119, or. v.1483, Haye Hoytken. Met Hoyta verwarre men niet Hoyt uit Hoytát (z. blz. 14 Popt uit Poptiit), dat natuurlik sterk gedeclineerd werd; vandaar in Gron. de gesln. Hooites; Warfsconst. 54, a° 1451, eppe hoytsme, 91, a° 1464, tusschen loken hoytes ...; 00 II n°. 215, or. v. 1440, Hoyt, gen. her Hoytis; I n°. 241, or. v. 1473, Hoytsma. *Hoisa zit in Amme Hoysen, Ostfri. Ukb. no. 1471, or. v. 1495, nu in Frsl. geschreven Hoise en gesproken Hoclise. Geltet staat ook in lid 8 en 18, en keert in Ostfri. Ukb. terug sinds n°. 334, or. v. 1425: Theryngh Gheltytsna; de ofri. vorm Gheltat staat in n°. 793, a° 1463. Ghel- + dubbel suffix staat in no. 461, or. v. 1436: her Gheltyko; in n°. 473, or. v. 1437: her Gheltiko; in n°. 469, or. v. 1437, op bijliggend blad uit de 15de eeuw: Geltken tho Upgant. Okb. heeft in 't Register geen -t. k.. Fri. Wb. heeft de mansn. Gelt, verouderd Geltet en Gelte; de eerste kan minstens zo goed uit de tweede als uit de derde ontstaan wezen. Met ander suffix heeft a.w. Gelke m. en verouderd Geltee, -tze m.; hierbij 214

Warfsconst. 73, a° 1458, Reerd geltsumme. Met dit Gelke vgl. in ons lid 16 Geliko, in 14 Gelico, en in Okb. n°. 386 en '7, orr. v. 1346, resp. Gheleko en Gheleke, n°. 397, or. v. 1347, Gheleko (lat. teksten) . 'n Bekend gron. geslacht heet in Quedam Narracio Gelekingi, Geleconide in de kroniek van Wittewierum; Okb. n°. 162, a° 1283, naar 'n druk (van Ubbo Emmius) noemt Si f ridus Gelekinga. Naar dit geslacht heet de Gelkingestraat in Groningen, 't eerst vermeld Okb. n°. 771, or. v. 1387: Ghelekincstrate. Met ander suffix heeft onze Werdener lijst in lid 9 Gelikin, wat wel evenmin als Alvikin 'n Fries zal zijn geweest; en zonder vleisuffix in lid 16 en 18 Gelo, in 5 uxor eios Gela, in 17 Gela ook wel f. , want dit lid heeft veel -o's en met -a nog slechts Biva. Verdere opmerkingen stel ik uit, maar ik

noem nog, met ii , Warfsconst. 56, a° 1451, Eve (d.i. Eeuwe) gelluma. Lid 17 heeft Mentet, naast lid 14 Menna en Menni (Menne, -o kent ieder); de derde en de eerste naam ervóór zijn Menika en Meniko; Menko, -e en ook Menso, -e kent ieder; z. verder vooral Mentiit, blz. 19. Lid 18. Avutet; met ander vleisuffix 16 Avuko. Fri. Wb. heeft verouderd m. Autet en vandaar Aut, dat wel zal voortleven in Out, Oud, Westerkwartier Out. Verder noemt het verouderd f. Auttie, A uttj e; dat wijst op ouder *A ut (e) ke. 't M. *Autaka heeft elders sporen achtergelaten. Mnl. Wb. heeft autiken niet als naam herkend in die camp die autiken of split is, in Rekeningen der Grafelijkheid v. Holland I, 386; dat zal betekenen: die Autike door af splitten is ontnomen. Het staat in de rente- opgaven van Amstel- en Waterland, zodat 'n naam als in Frsl. enz. natuurlik is. Warfsconst. 138, a° 1526, noemt in 't Oldambt Authke Hemmens. Met de bekende overgang van tk tot ti luidt de gron. mansn. tans Outje. Ostfri. Ukb. n°. 486, a° 1438, bevat de gen. Auttekonis. Fri. Wb. heeft de grondnaam Auwe (en Auwo); Warfsconst. 86, a° 1463, Ouwe, en reeds 6, a° 1444, jbe auwema (de gesln. ken ik nog), alsmede rumpt auwekema (nu Aukema); 62, a° 1464, ywe ouweme, zwubbe ouweme; 28, a° 1447, oueko; Forste- mann Auo, Ouwo en dgl. Natuurlik is zulk 'n „bakernaam" slechts 215 relatief 'n grondnaam. Het bij auwekema behorend Auweka of dgl. met a vind ik niet, maar het ingekorte Auke allerwegen; men zal bovengen. Oueka wel als vervanger aanvaarden; vgl. b. v. ho (u) wa voor hauwa ,houwen', en de door mij genoemde namen. Van de volgende namen uit Ostfri. Ukb. noem ik alleen 't oudste voorkomen: n°. 378, a° 1429, Awa Sibrandsna; n°. 428, a° 1434, mester Auke; n°. 508, or. v. 1439, *Acte in Mewent Autens; n°. 788, or. v. 1463, f. Ouwe; n°. 1776, a° 1434, Ouke. In Fri. Wb. vindt men verouderd m. Auwele, Aul(e); Warfsconst. 75, a° 1459, henrick awelens; 139, a° 1526, Asinge aulusumma; 147, a° 1528, butto Auwelsuma. Naast Bentet heeft Fri. Wb. noch dit noch Bent, maar wel Bente en Benke, vroeger beide met -a; ze behoren bij het nog zeer verbreide Benne, de vleivorm van namen met Bern-. Ostfri. Ukb. n°. 307, a° 1422, „nach einer aus dem im Groninger Archive befindlichen Original durch Herrn Archivar Dr. Feith entnommenen Abschrift", noemt de Ommelander grietman Bentet Rummerts soen. De oude vorm heeft Okb. n°. 547, na 1366, Bentatus; no. 629, + 1375 (?), Munsterse lijsten van inkomsten uit Frsl., af ss., Bentatus; z. in n°. 10 lid 18 Benno, in 16 Benni, tans Benne; lid 17 Beno, nog Bene, Been; Geltet (z. 12); Entet: Eniko herhaaldelik 14-17; 't nog gebruiklik Enne vond ik 't vroegst, nog met -a, in Ebba Ennana, Ostfri. Ukb. n°. 84, or. v. 1358, en *Enka a. w. no. 445, or. v. 1435, in Hero Enkena; Enkens z. blz. 10. Eno staat Okb. n°. 105, a° 1245, afs. (in Gron. juvenis Eno); en ook later. Ente z. blz. 19, de gen. Entens. Naast het hiervóór genoemde Eltet enz. staan Elte, Elteke, Eitka (z. blz. 7 v.), Elleke (Ostfri. Ukb. n°. 288, or. v. 1421), Elso (a.w. n°. 491, or. v. 1438) ; Fri. Wb. id. ; in Gron. naast Elze verfraaid Elzo (é). Aitet z. lid 8. Kwamen o. a. Mentet en Eltet voor onder Friezen en in Holland, Oytet en Oistet kennen we uit de oude tijd alleen als Hollanders. Maar de grondvorm van 't eerste heeft Ostfri. Ukb. n°. 447, or. v. 1435: Oye Gayekessone; ook het bijbehorend 216 demin.: n°. 47, a° 1318, Oyco Ricaldinga. Oytet bij Brons z. blz. 4 v. De met Poet overeenkomende naam heeft a.w. in no. 37, or. v. 1286 a° '95: Popetatus de Norda; z. in Okb. n°. 440, or. v. 1355, Poptatus, abt in Aduard; no. 515, or. v. 1362 of '3, Poptatus, abt in Klaarkamp (Z.W. v. Dokkum); n°. 668, or. v. 1378, Poptato, in Damme (Appingedam) curato; de gesln. reeds n°. 276, or. v. 1323, Beno Poptata. Met te verwachten syncope heten in Frsl. latere geslachten Popta. Fri. Wb. heeft als verouderde mansnn. Popt en Popte, dus de voortzettingen van Po ptát en Po pta; verder Popka, Poppeke, nu in Frsl. en Gron. Pó pke.

Hoe lang is - tat gevoeld als misbaar vleisuf f ix ? Mij viel op in de kroniek van Sicke Benninge, Werken Hist. Gen. NS 48, die omstr. 1530 de ± 50 jaar oudere van Van Lemego vrijwel naschreef, dat op blz. 23 iemand Poptatus heet, en even later, en reeds blz. 22, Poppo. Hij was geboortig uit Wirdum, dus 'n Fries; 'n noot op blz. 23 wijst op zulk 'n plaats Z.W. v. Leeuwarden, W. v. Appingedam en N. van Emden. 11. Even moet ik nog bij Hebetet in lid 15 stilstaan. De grondnaam, nu in Frsl. Hebe, kwam ook in Drente voor, want hij ligt opgesloten in de gsln. Hebynge, Ordelboek 23, a° 1444 (terwijl Supplement no. 522 't zelfde vonnis geeft, maar Hebynghe schrijft), en 75, a° 1464; z. ook Suppl. n°. 332 (er staat 352) Hebynge. Telkens vinden we in Drente namen die ook Fries zijn of kunnen zijn. In 't register van Ostfri. Ukb. II staat de vrouwen. Heba ofri. dus

-e; zie a.w. I n°. 336, or. v. 1426: „dattet Heben syns soens wyve mede tohoert te deelen" -- en de „vleinaam" m. Hebeko; ags. is m. Hebeca. Evenzo is Hebako hoofdling te Kantens in Okb. n°. 1033, or. v. 1399. Rijksarch. Gron. 1 Febr. 1422 vindt men afgedrukt in Ostfri. Ukb. n°. 302; het noemt Hebele; te Kantens wordt 'n pastoor van die naam meermalen in Okb. vermeld, o.a. n°. 593, or. v. 1371, dominus Hebelo; n°. 966, or. v. 1397, datief Hem Hebelen to Kanthenze; wij, her Hebele. Z. ook n°. 607, or. v. 1372, Hebelo, pastoor te Middelstum. Ook deze vorm keert in N. Drente terug, maar als 217 vrouwen.; z. in n°. 479, or. v. 1360, de gen. Hebele, cognate mee, n1. van de pastoor van Eelde. Implicite vinden we de naam reeds in n°. 209, or. v. 1300: Frethericus Hebelinge de Midlestum; Eltatus Hebelinge de Husdinge (Huizinge, dicht bij Middelstum) . Fri. Wb. heeft oud Hebela, nu Hebele, Heble, Hebel; Gron. Wb. slechts 't fern. Hebelke en in Aanv. Hebel*. 12. Verder noem ik hier Hoptat, mede om 'n geografiese reden. De grondnaam *Hoppa vindt men als Hoppe 't vroegst in Ostfri. Ukb. n°. 512, or. v. 1440, voor 'n burger van Emden. In Ordelboek 10, a° 1418, leest men Tusschen Sicko Ho p pinge .... Hoppe bestaat nog in Frsl.; gsln. was daar Hoppema en is daar en in Gron. Hèpma. Het oudste Hoptat in Okb. vond ik toevallig in n°. 340, Utrechts inkomstenregister van omstr. 1335, af s.: per Hoptatum Sculte et Wemelam Pluckeroze, met namen van aanzienlike Groninger geslachten, die blijkens de omringende plaatsnn. in 't Gorecht gegoed waren. No. 370 en '1, orr. v. 1342, hebben resp. per Aleydim Hoptati en Alleka Hoptati; n°. 491, a° 1360, naar vidimus van 1368 (gedeeltelik naar vidimus daarvan van 1428) dominus Hoptatus in Roden; n°. 548, or. v. 1367: „ic, Ude Gherdessone Hoptaets" verkoop 'n goed te Halen (ten Z. v. Assen); bijbehorend n°. 549, or. v. 'tzelfde jaar: „tgheghen Uden Gherdessone Hoptaets"; maar de raad van Gron. spreekt in dat jaar, n°. 550, or. v. 1367, van „Udo, filius Gherhardi Hoptes", die z'n huis in Gron. verkocht heeft (veel Groningers kwamen uit Drente, velen bleven daar ook gegoed); — en Groninger geesteliken noemen in n°. 868, or. v. 1394, Gherd Hoptes. Hier inkorting tot Hopt? want in Ho ptet (e) s zou ts wel bewaard zijn gebleven. Of gaf -tets aanleiding tot dissimilatie door syncope? ik kan dit niet door vrbb. aanneemlik maken. 13. No. 398, or. v. 1347, noemt „Sicko et Wobbe Altetessone, cives in Apinghedamme"; in 399, bijbehorend or., gespeld Althethes, met in en buiten 't ofri. niet zeldzame th voor t. Immers dat ook hier -tat aanwezig is, moeten we ook wegens 't volgende aannemen. N°. 112, a° 1249, afs., verklaring der prefekten van Gron., noemt 218 de clericus Altatus. No. 306, aantekening in gemeentearchief Kampen, vermeldt Altetus dictus Dobelare; misschien zit hierin Saksies -tét. De mansnn. Alke, Alte, Alle zijn nog in 't Noorden bekend; het koppelsuffix -teke blijkt in Ordelboek 160 v., a° 1489, waar driemaal Willem Altekinge staat. ik herinner aan de gen. A ltheti in § 6. 14. Boutat heeft Okb. slechts in de gsln. Boutata (1317, '44, '75); Fri. Wb. meldt verouderd Bouteta, van verouderd Boutad, Boutet, lat. Boutetus. Misschien komt hiervan Bout, blijkens Fri. Wb. verouderde mansn. (ook te vinden in Warfsconst., blz. 26, a° 1446, en 41, a° 1448), evenals Bouta; het laatste nog in Frsl. gsln., evenals Boutema. Warfsconst. 42, a° 1448: meyl boutsma; 27 noot, a° 1446, elbet bonte. Boutat en Bouta, en Bouke dat in Frsl., Baauwke dat in Gron. mansn. is, evenals Bouwe, Baauwe, kunnen komen van Bovo, dat in de telkens aangehaalde Werdener lijst staat in lid 8, 15, 16, 17; maar men kan ook uitgaan van de ofri. mansn. Bua, bij Fórstemann Buo, Puwo en dgl. De gsln. staat Okb. no. 1173 en '83, orr. v. 1404: Thytardus Buama, Tytardi (gen.) Buwama. 15. Om nog 'n voorbeeld te geven van de wisseling tussen -kit en vleisuffixen vermeld ik uit 00 II n°. 1, a° 1378, Intatus; n°. 2, a° 1386, gen. Intati; n°. 32, a° 1420, Inted; n°. 18, a° 1406-'38, in f, Hilla Intissma ruychter van Intisma huyse; in o thoe Yntingha, en uit Fri. Wb. (dat behalve deze vorm verouderd int(h)et, Intat, Intit opgeeft) vooreerst de verouderde mansn. Intke (met de veroud. gsln. Intkama; deze vindt men 00 II n°. 2, a° 1379), en de niet verouderde Inse, Inso; Ostfri. Ukb. n°. 690, a° 1455, datief miner ehe f roven Insen, nom. denklik Inse. Of verouderd Ins 'n andere naam is, kan ik evenmin beoordelen als of verouderd In niets is dan 'n verkorting van de nog gebruiklike grondvorm Inne, vroeger ook Inno (dit ook als ags. bij Searle), of van nog bestaand Yn of Ine, Ino = ags. Ina, -e, -i. Ik vond in Ostfri. Ukb. sinds n°. 331, a° 1425, naar gelijktijdig afs., Yne; zo ook Warfsconst. 42, a° 1448, yne reitsma; 61, a° 1454, yne sickumme = yne sickinge; 99 en 100, 219 a° 1466 (want in beide vonnissen staat herke schinssma = harke schinsma aan de andere zijde), 107, a° 1470 yne sickumma. Hiernaast staat nog hedendaags Inte, -o, vroeger Int (t) a (= ags. I nta) , I ratte, In(d)t; de laatste vorm herinnert dadelik aan Ins en In, en zal wel te beoordelen zijn zoals *Hopt bov. Eindelik bestaat nog als andere vleivorm lnke, reeds Ofri. Ukb. n°. 402, or. v. 1431, to Jever to Innike Hayken huse. Z. hiernaast Yneken (-n wel fout) louwema onder de Westerwarf, Warfsconst. 108, a° 1471. — Ik vergeet niet, dat het kloppen van dgl. combinaties bij zo korte namen wel toeval kan zijn, maar toch zeker niet telkens weer. De kortste namen hebben natuurlik de minste bewijskracht. Z. evenwel ook * Oeptát in de volg. al . 16. „Kurznamen", waaraan 't Fries nu eenmaal overrijk is, kunnen in 't algemeen licht onjuist beoordeeld worden, en of namen die naar de klank bij eenpassen inderdaad samenhangen, blijft al te vaak onzeker, en de een zal het waarschijnliker vinden dan de ander. Ik voor mij kan er niet toe komen, ze principieel buiten beschouwing te laten. B.v. Obe in Frsl., ags. Oba, Suppl. Ordelboek no. 254, a° 1421, tusschen ... Luydeken Obynghen er f f genamen, geeft mij wel de indruk van hoge ouderdom als ik zie, Okb. n°. 206, a° 1300, afs., Klauwregister van Warfum en De Brede, Obecummanni, wijzend op * Obeka; n°. 277, or. v. 1323, Wiltatus Obinga; n°. 379, a° 1344, afs., Sicko Obama; n°. 918, or. v. 1396, Obela. En toch kan alvast het laatste opperbest zijn = in Frsl. Oebele, Oeble, Oebel. En even voortreflik past bij * Obeka, als men ó aanneemt, Oepke in Frsl. De vorm met -tat komt ook hier voor naast die met demin. suffixen; b.v. Ostfri. Ukb. no. 469, or. v. 1431, blz. 426 v. Oeptads- lond, Oeptedeslond; over d i.p.v. t z. ben. In Nomina Geogr. Neer1. X, 151, heb ik uit Ostfri. Ukb. iemand uit Harlingerland genoemd, die in 1421 heet Wybet (voir . . . Wybette, dus dat. van -ét), in 1430 weer Wybet, in 1434 Wi ptet. Okb. n°. 429, a° 1354, afs., noemt tweemaal Yptatus van Uithuistermeden. Ito, 'n steeds als I pe bewaarde mansn., staat 220 reeds in n°. 10, lid 15. Tans zegt men ook weer I po, met de gewone verfraaiing. Ook deze naam kent dubbele naast enkele cons. (zoals b.v. Obbe naast Obe, Inne naast Ine); z. Ordelboek 118, a° 1478, tusschen Johan Yppinge; 186, a° 1516, en 207, a° 1517, Tusschen .. . Johan Jppinge. Ostfri. Ukb. heeft herhaaldelik I ppo,-e; reeds n°. 97, a° 1363, Tyo I p pang; de oude gen. in I ppa kolkar, no. 469, or. v. 1437; daar ook I pping comp (stuk land), met syncope gelijk iets eerder Poppo Habbingkomp, Haga Haddingcomp. I pa en I ppa zijn ags. I pilo was 'n horige van Corvey (Gallée, Altsi,. Sprachdenkm. 195, al. 3, r. 1), en nog bestaat I p pe (en is daarnaast I p po gekomen) in Frsl. Yppa staat herhaaldelik in 00 I no. 99, or. v. 1447. 17. Ik heb het Klauwboek van Tjassens er niet op nagelezen, maar ik vond, zoekend naar iets anders in het „Rechtschap" Eenrum, Pieterburen, (Wester)nieland, enige malen Jelteda beert, eens met toevoeging van toe Oosterhuysen (de borg N. v. Eenrum) . De verouderde mansn. Jeltet vermeldt Fri. Wb. Ook hier dus -ted- voor -let-. In genoemd Klauwboek ziet men, dat in 't kerspel 't Zand gelegen waren Schelteda neye heerd en Schelteda olde heerd. In Registers Rijksarch. komt Scheltati te Dijrtzum voor (Ditzum aan de linkeroever van de Eems, niet ver van de mond), maar dat is blijkens de stukken (1462 n°. 9 en 11) gen. bij testamentum. Fri. Wb. heeft verouderd m. Sceltet. Schelte is nog fri.-gron. en staat b.v. Warfsconst. 84, a°. 1462; z. ook 97, a° 1466, tadeke scheltenzoen. Fri. Wb. noemt als verouderde masculina Sc (h) elta en Sceltet, en als gesln. „Scelteda, Groningerland"; ik vermoed, uit vroegere heerdnn. te 't Zand. Implicite staat de naam in Ostfri. Ukb. no. 1323, or. v. 1492: by Scheltenlande; vroeger komt voor Scheltke, n°. 458, or. v. 1436. Over Omtat is een-en-ander op te merken. Ongesyncopeerd vindt men in Ostfri. Ukb. no. 44, or. v. 1310, Ometato dicto Mertenes. De bijbehorende gsln. heeft meestal de -a van de gen.pl., maar Okb. n°. 410, or. v. 1350, noemt Ludo Omtatisma. No. 218, a° 1303, 221 af s . , noemt de dijk ab Om ptata T ya us que in Del f zilen. No . 254, a° 1317, af s. , verordening op bedijking van nieuwe landen te 't Zand: Adulphus Ombteta. (N.O. v. 't Zand, bij de oude zeedijk, lag de borg Omtada, en ligt de boerderij Omta.) No. 823 en '4, orr. v. 1391 en '2, noemen Gayco Omtada (vgl. voor - da ben.); no. 836, or. v. 1392, Ghayke Ontada (nt uit mt? of foutief?). De grondnaam staat Warfsconst. 76, a° 1448: omptyt, met y = i voor de onduidelike vocaal. Ofri. * Oma stemt overeen met Ome in Frsl., Holl. en elders; Ostfri. Ukb. n°. 629, or. v. 1450, heeft Omo in 'n ndd. tel st, en heeft Sybeco Omena reeds in n°. 114, a° 1370, de lat. datief Omoni staat Okb. n°. 732, or. v. 1384. Naast -tat staat -ka, 't vroegst Okb. n°. 918, or. v. 1396: Omeka Sneighers to den Damme. De gen. leverde de gsln. Oomkens (en in jonger tijd Oomkes); vgl., van *Ome, Omens: Okb. n°. 822, or. v. 1391, Berneer Omens. Deze wordt daar genoemd onder de pachtschuldigen te Kropswolde, evenals Herman Amens. Denkt men nu 1 0 aan gevallen als ofri. nama, asoma `naam' en 20 aan genoemd Herman tegenover Hermonnisma in n°. 277, or. v. 1323, dan vraagt men zich af of Ome soms dubbele oorsprong heeft en ten dele is = Ame, waar- naast, gelijk het in vleiwoorden gaat, met dubbele cons. Amme. Ook dubbele cons. heeft in Gron. Wb. Ommo, waarbij past Warfs- const. 180, a° 1595, Lue Omkens, Omko Syerts; Fri. Wb. heeft als verouderde mansnn. Omma, - e, Umpt, Um(p)tet, Omptet. Warfsconst. 97, a° 1466: Omptit . No. 460, or. v. 1358, noemt 'n weduwe Wytetis, gen. tweemaal id., acc. Wytetam. 'n Vrouwen. van deze typus is mij nog voor- gekomen in Zaltbommel; z. § 5, ook voor lat. - teta. Te onzent gelijk elders voegde men in 't lat. -is vaak achter 'n vrouwen. op cons. Van dezelfde grondvorm kunnen komen os. Wizo en in Frsl. en Gron. Wietse en Wiete, verder Witeka blijkens Okb. n°. 447, or. v. 1356, Liuppo Witekama, en Warfsconst. 31, a° 1447, dirck witekens swager; 34, volgend jaar, dirck wijtkens; 109, a° 1474, tusschen wytken (dat.) mennema. Syncope reeds 1, a° 1407, Wijtke Meijnolt. 222

Op Mentát wijst in Okb. n°. 10, lid 17, Mentet, dat er wordt voorafgegaan door namen met Men- -{- deminutief suf f ix = vleisuffix: Menko, Menika, Meniko; -o is de bekende niet konsekwent toegepaste versaksing. Ostfri. Ukb. n°. 1680, uit Braunschweig. Ukb. IX S. 74, a° 1278, noemt te Norden Meistatus Bugil; in n°. 1688, a° 1345, staat de gen. Mentati. De gesln. Mentata vindt men 't vroegst, implicite, Okb. n°. 378, or. v. 1344, waar een der kluften _ van Marsum (tussen Appingedam en Holwierde) Mentataclowa heet. N°. 593, or. v. 1371, noemt Albertus Mentata; n°. 607, or. v. 1372, heeft de dat. Alberto Mentada de Myddelstum, dus reeds de verzachting der tweede t, ook in Mentadastatedel fenne, d.i. de lage weide (n) van Mentadastate, de huizinge van 't geslacht Mentada. N°. 950, or. v. 1397, heeft weer t: Lyotho Mentata, capitalis in Myddelstum; maar dat d het gewonnen heeft, weet men o. a. uit de naam van de geus Bartold Entens van Ment (h) eda. Behalve bovengen. Menko zijn ook Mense, Mente, Mentse, en 't korte Menne (alle met variërende slotvocaal) welbekend; van aanhalingen zal ik mij mogen onthouden. Naast Wiltatus vond ik geen Wiltada, maar dat ook hier verzachting optrad, leert Ostfri. Ukb.: n°. 182, a° 1401, Wiltadisná; n°. 375, or. v. 1429, A f f o Wyltesna, kan weliswaar ook van Wilte komen indien men van i-stam geworden *Wiltí uitgaat, maar reeds_ no. 914, a° 1473, noemt Gaelqwe [zo, maar 't is afs.] Wiltetsna toe Emeden; n°. 938, or. v. 1474, blz. 37 ben., Enno Wiltetzna; Wiltet(sna) komt nog verscheiden keren voor in de latere stukken. No. 182, a° 1401, heeft Wiltadisna. Tweemaal vond ik de gen.; die Wiltedes of Wiltets moest zijn als geen verzachting werkte (Wiltets komt voor; z. n°. 1118 en 1594, orr. v. 1483 en '98); met d: n°. 958, or. v. 1475, junghe Wiltedes grata meda (grote weiden); n°. 1395, or. v. 1494, blz. 415, van Galeken Wiltedes (vgl. bov. n°. 914) . Hier vinden we in Drente, Okb. n°. 1108, or. v. 1402, als datief Wiltede Adekinghe; Wiltede. Gelijke verzachting heeft Ostfri. Ukb. in n°. 132, a° 1377, no. 164, a°. 1397, n°. 175, or. v. 1387--1400, n°. 197, a° 1405, 223

Haytadisna (no. 132 naast Haytati /ratris), 't ndd. stuk no. 171, or. v. 1400, heeft Haytedissone, 't lat. no. 197, a° 1405, Enno Haytadisna. Oeptedes- z. blz. 17. Ik zie als mooglike verklaring van deze zeven namen dissimilatie in de opeenvolgende toonloze silben: -tata (-teta) werd -tada (-teda), en -tetes werd -tedes. De samenhang met Wiltet enz. ging niet verloren, zoals gebeurd zou zijn als men de eerst e t had ver- zacht. Wildet-, Mendet- zou 't spoor bijster doen worden, maar bij Wilted-, Mented- was men reeds voldoende georiënteerd. 18. Eerst meende ik, dat Onsada naast * Onsata deze verklaring weerlegde, maar hier blijkt -ada of waarschij n liker -atha 't oor- spronklike (voor th als spelling van d kan men zien Van Helten, Altofri. Gramm. blz. 100). Ik noem de vrbb. uit Okb. No. 288, a° 1325, oude vertaling, heeft op blz. 207 Folckmare Onseda uit Hunzego; no. 300, or. v. 1326, Folcmarus Onsitha (i wijst denklik reeds onduidelike vocaal aan facultatief, zoals in -ema naast -ama); no. 527, naar twee orr. v. 1364, Folcmarus Onsatha de Souwerth; n°. 593, or. v. 1371, Onno Onsada in Upga, waarin Sauwerd lag; n°. 732, or. v. 1384, Onno Onsatha, cagitalis in Sowerth; no. 762, or. v. 1386, Onno Ontsata, gaat uit van Westerlauwerse Friezen, die de naam niet geheel juist s c h ij n e n verstaan te hebben; maar z. n°. 1061, or. v. 1400, Johannes Ontsatha; deze namen, in verband met Abele Onsten doem (het vonnis van) in Warfsconst. 82, a° 1461, wijzen erop, dat tussen n en s zich t had ontwikkeld, gelijk nog in Gron. -nserna en -ntsema vaak wisselen; ook deze Johannes woonde to Zouwart; n°. 1219, or. v. 1405, Aeylike Onsta; n°. 1221, zelfde jaar, naar Utrechts diversorium, foutief Eylken A raste. Onsta bleef 't gewone; ook Onste en Onstama(n), Onsteman treft men later aan. Eigenaardig is in dit opzicht Warfsconst. 82, a° 1461, Abele Ontsten doem, `het vonnis, gewezen door A.O.', naast 81, zelfde jaar, Abelens Onsta doem, met andere genn. De naam van dit geslacht, dat de Onstaborg vlak bij Sauwerd (N. v. Adorp) bewoonde, toont dezelfde vormen als elders in 224

Warfsconst., hoewel die in Gron.-stad geschreven zijn: 12, a° 1445, Hydde Onste; 46, a° 1449, de Onstemans, als Hidde Onsta, Bawa Onsta vnde Minka Ewesma; 61, a° 1454, pl. Onstemans; 80, a° 1460, id. Abelens Onsta doem en Abele Onsten doem heb ik zopas genoemd. Andere namen op -sta vond ik niet. 19. Op -da eindigen enkele zeer bekende namen. Ripperdaperda en Alberda komen van Rippert en Albert. De verzachting is niet slechts-Fries; dat kan men weten uit namen als Alberdink. Alberda komt ook in Frsl. voor, Gron. heeft beide namen gehad, zoals van Ripperda ook elders welbekend is, doordat iemand uit dat geslacht Haarlem verdedigde en 'n ander het in Spanje en in Marokko tot hoog aanzien bracht. De verzachting is eigen aan de vele namen op -ert C -erd, zoals Folkert, Folkerda, Folkerdink. Van Helten heeft niet geheel ongelijk, waar hij in Altofri. Gramm. -t als uitspraak van -d aanneemt. Ook in Frsl. zegt men nog -d; maar toch (z. Fri. Wb.) Folkert en dgl., gelijk ook b.v.: hondert, hundert. -- Men vindt Warfsconst. 19, a° 1446, Bole Ri p perd e; 20, zelfde jaar, V neke Rypperde;eerde; 35 en 37, a° 1448, Bolo en Bole Ripperda;perda; 104, a° 1468, Aybelt Alberda. Maar men moet er voorzichtig mee zijn, aan 'n -da-naam deze oorsprong toe te kennen. Vooreerst kan d oorspronklik wezen. 'n Bekend geslacht van hoofdelingen in Termunten heette Houwerda. In Frsl. bestaat deze gsln. nog, en als verouderd vindt men in Fri. Wb. de mansn. Houwert, met -t die, gelijk meermalen 't geval is, beter -d geschreven ware; vgl. ags. Ho f weard (eng. gsln. Howard) en ohd. Hovawart. Maar d kon ook uit th ontstaan. Wie de oude gsln. Rowertha niet kent, kan die vinden in 00, alsmede, met contractie na uitstoting van w, Ro(e)rtha, Roerda, tans Roorda geschreven. (Daarom meen ik Houwerd terug te vinden Warfsconst. 6, a° 1444, in hoert jeltema.) In Gron. ken ik hem niet; daarom zou ik Joha, Alberts Roorda, in Warfsconst. pas voorkomend blz. 194, a° 1596, voor 'n ander agerend en comparerend (over land te Grijpskerk, dus dicht bij Frsl.) voor 'n Fries houden. 225

Oude spellingen zoals Houwert, Ryowert kunnen licht tot de dwaling brengen, dat de naam niet eindigde op -d, maar op -t of op t gespeld -th. Zoals -ma en -inga, ook -sta, wel e voor a kregen (zoals trouwens ook vóórnamen), zo verzwakte -da wel tot -de. Als zijnde gen. pl., was het eigenlik indeclinabel; maar -e maakte dat men in 't Groninger mnl. wel zwak declineerde. Zoals we boy. de gen. Onsten aantroffen, zo vinden we b.v. Warfsconst. 67, a° 1456, menne houwerden doem, `het vonnis van (gewezen door) Nfenne Houwerde'. 20. We zien dus -kit telkens wisselen met vleisuf f ixen, en dat doet ons vragen of het zelf in 't ofri. tot zulk 'n suffix was verbleekt. Om dat te onderzoeken moeten we nagaan of het evengoed wisselt met gewone componenten zoals -bald, -wald, - f rith e.v.a.; zo j a, dan blijft onbeslist of het gevoeld werd als component dan wel als vleisuf f ix. Die wisseling komt voor, maar alleen waar ook dat, wat vóór -kit komt, 'n gewone component is; behalve Wiltát (we vonden Wiltet, Wiltatus) bestonden ook Wil(li)helm e. a. Maar zulke namen vindt men niet naast Altit, Avutit, Bentit, Eltit enz. — Forstemann verwijst naar Grimm, Deutsche Gramm. 3, 693, voor Berno, Bernilo, Benno = Bernhard; de vleivormen passen evengoed bij andere Bern-namen. Achter zulke vormen, dus b.v. achter Benno en daarmee afwisselend Beno, kwam uiteraard geen -hard of enig ander comp.lid. Maar wel 'n deminutiefsuffix (evenals dat nog komen kon achter de zelf reeds deminuerende suffixen met k, 1, ts).Zo noemt Forstemann (onder Ben): Bennic, Bennaka m., Benniko, Bennuka f., Bennichin, Benilo, Bennolin, Benning, Benzo; maar slechts uit verdachte bronnen haalt hij enkele composita zoals Benegaud, Benoildis (in Forstemann's „west-f rdnkisch" was men, zoals bekend is, met het grm. naamsysteem niet op de hoogte) . Het feit nu dat we vóór -tat(us), -tet of hoe er geschreven staat in 't ofr.i veel vlei- of bakernamen vinden bewijst dat we hier 'n -tat hebben aan te nemen dat v 1 e i s u f fix was geworden. Fórstemann zegt dan ook, dat Crecelius -tet-namen

15 226 heeft uit Werden maar niet uit Corvey; hij noemt 17 op, en de meeste moeten fri. wezen. Maar Corvey had dan ook geen bezit in Frsl., en alleen daar waren deze namen b lijkbaar gewoon, en wel juist als duidelik vleisuffix 't gewoonst (dus: typus Bentdt). Als ohd. vond Forst. slechts Alazeiz, Adalzeiz, Hugizeiz, Wolfzeiz,zeiz, Unceiz, Liubzez, 't laatste „wohl nur ungenaue schreibung". (Inderdaad vervingen minder zorgvuldige schrijvers ohd. ei wel door e). Al deze namen hebben voor zeiz 'n gewoon eerste comp.lid (vgl. Alamar, Alamund, Unebert, Undag, Untrut f., Un f rid, enz.). Men ziet het grote verschil met Frsl., dat zo overwegend van namen uit de kindersfeer uitgaat, en waar dus ook b.v. Wiltdt niet noodzaaklik behoort bij de hd. typus, maar zeer goed gevormd kan zijn bij Willa, de ofri. uit de kindervorm ontstane inkorting van Wil(li)helm en andere namen met hetzelfde eerste lid. De overgang van comp.lid tot vleisuffix is verklaarbaar uit de grondbet. van grm. *taitaz; z. b.v. Franck-V. Wijk teeder: mnl. teet `teder', ohd. zeiz `teder, bevallig', ags. [en ofri.] tát alleen in persoonsnn., on. teitr `blij, vrolik'. De betekenissfeer is dus `bevallig, lief, teer'; immers `blij, vrolik' is, op kinderen toegepast, evengoed overhellend tot `lief, zoet' als tot `dartel, speels'. En in 't ohd. is 'n naam als Wol/zeiz te vergelijken met een als W ol f liub; de verbinding der componenten gaf geen aanstoot omdat men gewoonlik niet aan hun betekenis dacht. 21. Als ofri. zullen we naast -tit geen -têt mogen aannemen; immers we vinden wel -taet maar niet -teet. Klankwettig zou juist ê zijn, want uit *taitaz, met a in de syllabe na ai die in 't wgm. g es 1 o t en was geworden, moest evenzo têt worden als uit *stainaz ofri. stên. En toch zal, om de zopas opgegeven reden, -tet wel te houden zijn voor Werdener versaksing van -kit tot -têt. Werden versakste telkens fri. namen van plaatsen en van mensen; b.v. Ranum (in de gem. Winsum) heet er Renon, Renun. In jongere stukken kan -tet staan met e als de onduidelike vocaal, die dan in fri. namen op -tat teruggaat. Maar om daarin de d te begrijpen 227

zullen we 'n inducerend woord nodig hebben. Fri. Wb. heeft de verouderde mansn. Tate en de levende Taetse, vroeger ook Taets; hiernaast staat de levende vrouwen. Taetsje, in de Zuidwesthoek ook Taets, wat op owfri. * T áteke > * T ^itke wijst. Want zoals bekend is, is de gewone gang van zaken: ofri. -a is nfri. -e, ofri. -e is in 't nfri. verdwenen; tk werd ts, maar in de Auslaut ts. Ostfri. Ukb. heeft sinds 1438 vaak genoeg Tateke, Taetke, Tatke (zeker met á) als naam van 'n vrouw; in de enkele twijfelachtige gevallen is dus ook 'n vrouwen. wel waarschijnlik, maar toch onzeker; z. ben. Wegens deze naam zal wel de laatste twijfel aan owfri. Táteke, T átke verdwijnen. En men mag uitgaan van v ó órof ri . mansnn. * T aita (ook ags. Tata geworden; Searle's Onomasticon Anglos. heeft herhaaldelik Tate), *Taitaka en bijbehorende vrouwen. op -e. Daar in die namen de syllabe met ai open bleef, vinden we hierin ofri. d. Zolang tait (of 't jongere ta t) leefde en men dus de betekenis van de namen voelde, kon door hun de overgang van -tait tot -têt gekeerd worden; men hoorde in de overgangstijd naast -tait niet alleen -tet, maar ook 't geinduceerde -ta t, en die vorm won het, gesteund als ze werd door Tata enz. Vgl. ags. Manfat blz. 6. Ik rekende bov. met de mooglikheid in 0. Frsl. van Tat(e)ke als mans n. M.i. is in no. 1032, or. v. 1480, waar Tatke Egghena mede overdracht van land betuigt, vrij zeker 'n man bedoeld. Men zou kunnen denken, hier gesyncopeerd Tadeke aan te treffen (Tadako reeds Okb. n°. 10, lid 15 en 16). In bovengen. f. Tatke zouden dan Tadeke en Tateke zijn samengevallen. Maar omdat men later veel Take, -o ontmoet (tot op heden fri.-Bron.), meen ik dat dit de voortzetting is van Tadeke; de d-syncope is overbekend. Opmerklik is, dat de overigens tot Frsl. beperkte naam waarin -t(e) ke werd -tje, terugkeert juist in Westerwolde. Slechts daar nl. kent Gron. Wb. 't f. T oatj e en de gsln. T oatgn, met -tg = -tkn, dat in Westerw. zeer in de keel gesproken wordt. Ik zou het als fri. relict plaatsen naast de mansn. Boulrc, die a.w. ook alleen in Westerw. kent, en die ik als ofri . wel niet kan aanwijzen, maar 228 die ik toch als ofri. *B6lam onderstel op grond van ags. Bolam en van de Westerwoldse naam. Westerw. geldt wel voor vanouds sa., maar evengoed als in 't noorden van Drente zijn er fri. relicten aan te wijzen; z. Ts. ndl. tl. en ltk. 52, 20 over beetse uit ofri. beki; 301 over méi uit ofri. mede, ook in topografies De Wit), over hammerk uit ofri. hdmmerke; 302 over koem ,kom' met oe als gevolg van de ofri. rekking van u vóór nasaal + muta.

DR W. DE VRIES.

Op blz. 149 van de vorige jaargang, r. 6 v. o., staat 10, 1. 145. eqUe ducmpla

Stil en forlitten leit it lytse doarpke derhinne op dizze rêstige Sneintomiddei. In machtich barnende sinne dochs hat alles yn de bisnijing naem en leit syn weltich f j ur swier op de ierde. Oan de beammen dy 't om de tsjerke steane, forweegt net in bledtsje en it keale pundykj e det nei en troch it doarp rint skittert wyt yn it felle ljocht. As der ris in inkelde auto oer jaget, stout de moude wit- hoheech en bliuwt as in wolken rjucht boppe de wei hingjen. Moarns mei de tsjinst hat der yet hwet drokte west yn 't doarp mar nou nei it iten sjucht men nimmen en liket it eft de minsken hjar f orskulj e for dy triljende f j urige dy 't nou oer alles hearsket en amper in stikje skaed oerlit. Ut eigen doarp dos net, mar ek tít oare streken hoecht men hjir gj in drokte to forwachtsjen hwent it doarpke leit yn de krite twisken Weidum en Frj entsj er en de minsken dy 't der op utgeane om fen it moaije gea to genietsjen dy komme hjir perfoarst net. It mei den wêze, det in moedige Ljouwerter dy 't syn fêst simmerreiske by de Boxummerdaem om makket, ris by him sels tinkt: „Hé wat su daer weenlik firderop lège?" en ryd ris troch, mar den is Hilaerd ef Jorwerd ek al it uterste der 't er oan ta komt. En sa leit it doarp dêr sa fredich hinne. Allinne op it keats- f j ild yet hwet drokte. Hjir binne hwet opslupen jonges en jonge keardels oan it keatsen mei in f j ur as mirken hja neat fen de sinne. In inkelden hat sels it f estj e ek ut en der wirdt keatst as gie it om gouden klokjes. It swit rint hjar by de holle del, rouwe gjalpen klinke en skeine de stiltme dy 't oer it doarp en it fjild hinget. 230

Oan it dykje, det efter it keatslan lans giet, leit in jonge keardel, in jonge winliks noch. Hy digert mei de han hoppe de eagen nei it keatslán, mar den moat er de holle optille en det wirdt him to biswierlik. En hy giet langut lizzen en sjucht nou rjucht yn de donkerblauwe loft op dy 't sa fier 8f liket en sa djip. Sjesa, det is frij hwet rêstiger as nei det keatsen to sjen, tinkt er. Dochs fielt er hwet oerginst yn him op dy f ul keatsende jonges. Hwent krektlyn stie hy ek noch op it fjildild en hy is der op in sneue wize weirekke. En hy wirdt yet read om 'e holle as er dêr oan tinkt. Mei reade Atse en greate Jan wier hy maet. Ballekeare fensels, hwent hy wier de minste, det wist er ek wol. Mar den dy greate Jan iderkear wer tsjin him oan to blaffen: „To ju gean dêr dochs stean t Rin dochs hwet Hugger, fint ! Och och, hwet binne wy takoft mei sa'nien der by ...." En hy der tsjin yn to bekf j uchtsj en, mar hwet joech det tsjin dy greate razers. Oant hja om in keats, hwêrby hy de bal rjucht de oare party yn'e hannen sloech deilis rekken en do hie dy greate Jan mei syn grouwe reade knusten him gewoanwei op 't skouder naem en fen 't keatslán óf brocht. En sa laei hy hjir nou yn 'e berm. Hwent hwet moast hy mei syn lang slap lichem tsjin dy oare? En as it nou om 't keatsen wier mar hy wit perfoarst det it oerginst is en oars neat. Oerginst omdet hy hwet mear leard hat as hjarren en nou net krekt as hja om fjouwerouwer ure efter de kij oan moat. En om 't hy nou deis yn in knap ljocht simmerpak nei de stêd fytst en hja fensels miene det hy op it kantoar dêr in grou stik lean f ortsj innet. Nou det koe hjar noch wolris hwet taf alle ... . En as er nou in boargerjonge wier mar syn heit is krekt as hjarres mar gewoan lánarbeider. Mar om 't hja net leare koene en dos it Ian opmoasten, moast in oar det ek fensels ! Né hy scoe sjen as er yn 'e stêd net in kammeraet krije koe. Dy stêdjongens, det wieme dochs menhearkes hear. En den de famkes, sa as Elly bygelyks, it fanke det mei him de boekhalding die fen in lytse boekbyndery. Feitlik syn „chef" hwent hja wier in pear jier alder 231 as hy. Sa'n ien founen jo hjir yn 't hiele doarp net. Enhwet klaeide dy hjar ek chic en hwet koe se mel forfelende ef eigenwize klanten omgean! En .... hwet hie se him lesten in pear kear djip yn'e eagen sjoen, sa mar under 't wirk wei, det hy der suver forlegen fen waerd en jister do 't hja togearre it debiteurenboek neiseagen do hie ~e de han op syn knibbellein. Do wier hy dochs sa read om 'e holle wirden en sa nuver yn 't Iiif, binaud en teffens ek wer net - krekt sa'n gefoel as er forline winter hawn hie do 't er dy greate Frjent sjerder faem thiisbrocht hie nei de merk en dy by hjar hfis de earms stiif om him hinne slein hie, him tute .... WeI, der krige hy detselde gefoel were En hwet fen 'e wize gyng er oerein en dangele nei hus ta, in leste skimpskoat fen it keatslan net biachtsjend. "Dou bist gau werom," seit memo "Och, der wier net safolle oan.' "Keatsen net folle oan?", seit heit. "Ik wit net hwer 't jimme den noft oan hawwe. Do't ik fen dyn jierren wier .... Ik sjuch my der noch stean yn Frjentsjer op det moaije fjild. Op 'e fjouwer stiene wy en do stapt der in minhear op my ta en dy seit sjin my ..." Ho koe heit det forhael nou dochs altiten wer fortelle! Det hja de fjirde priis wounen yn Frjentsjer en det hy in goune fen in minhear krige hie om syn ful opslaen. En mem seach eltse kear wer krektsa biwfmderjend nei heit as hearde hja it for 't earst! En forfeeld gie er wer oerein en gie foar 'e hus op it bankje sitten twisken de twa greate bossen milde yn dy 't foar de finsterbanken groeiden. Hwet stomforfelend dochs sa'n Snein, hwet moasten jy nou bigjinne. Syn kammeraet wier under tsjinst en oars wist er ek nimmen der 't er oangean koe. En sunder doel swirven syn eagen it gea oer en it dykje ut, Net in minske to sjen, ja dochs der kamen yn 'e fierte noch in pear fammen oan. Hwet scoene dy hjir moatte? Fest in pear stedtsjers dy 't de wei bjuster wierne. Knap yn 'e klean en moaije fytsen. Fordeald wier dy iene Elly net? Hy krijt in skok, it bloed slacht him nei de holle en hy giet oerein. Wrychtich 232 it is Elly. Mei noch ien. En alhiel yn 'e war rint er it tuntsj e ut en de dyk op. Nou sjugge se him ek en laitsje tsjin elkaor. Hwet moasten dy hjir yn fredesnamme dwaen? Ja, hwet moasten Elly en hjar kammeraetske hjir yn det lytse doarpke dwaen? Ef as hja hjir trochrieden, hwet for nuvere fytstocht makken hja den? Hwent Ljouwerters wirde hjir nea sjoen. Hie Elly hwet smjucht op dy lange bleue jonge fen 't kantoar en woe hja ris sjen hwer 't er wenne? Miskien ek det hja net ienris wisten ho 't det plakje hjitte en det hja hjir sa mar by taf al trochrieden. Ho it den ek is, hja docht o sa forbaesd en seit: „Hé woon jij hier?" en do tsjin hjar kammeraetske: „Dit is nou mijnheer Rinsma, je weet wel fan 't kantoar." En tsjin Simen: „Dit is juffrouw Klaassen. Maar je kunt gerust Marie zeggen hoor." Minhear Rinsma en juffrou Klaassen preuvelj e hwet fen „aan- genaam" en den stammert Simen, hwent dy earme jonge is alhiel oerstj ur oer dit greate barren, eft sy net in kopke thé drinke wolle. Hwent om hjir op'e dyk stean to bliuwen .... Fen it keatsfjildild is al ien pertuer ophálden om mei iepen mule to sjen ho 't dy lange Simen dêr sa mar mei twa nea-sjoene knappe fammen stiet to praten. En der geane ek al gerdyntsjes o sa sunich fen siden. De fammen sjugge elkoar ris oan: „Zèg jij het maar." „Wordt het dan niet te laat ?" „'t Is immers pas drie uur," seit Simen, „en wy wonen hier f lakby. " Hja geane mei. Rinsma en 'e frou wirde al efkes kjel as hjar soan mei twa stêdsj if f ers ta de keamer yn setten komt. It „even voorstellen" forrint hjir net sa flot, de fammen neame hjar namme, de Rinsma's preuveije hwet, mar as Simen seit: „Dit is juffrou Elly fen 't kantoar mem," seit se: „O ... o juffrou Elly ... " en untstiet der in hwet men neame kin swak bloeijend petear. De fammen en Simen yn 't Hollá nsk, frou Rinsma yn 't Frysk en Rinsma dy 't f'ral hearre litte wol, det hy wol oars kin praet Ljouwtersk. Sa nou: 233

„Ja, in moai utsicht, seit u dat wel, ja, dit hewwe se by u soa niet. Daar bin 't alle maal balsteenen haha !" en 't griist Simen oan. Alhowol dy nou just ek net safolle seit; de earme jonge wol wol, hy wol tuzen dingen sizze, hy wol geastich wêze en o sa flot lykje, mar it wirdt allgearre neat. Hy stammert hwet oer 't kantoar en de baes, mar Elly giet dêr net op yn. Den seit syn mem: „En is de jiffer hwet to sprekken oer Simen?" en hy sjucht it minske sa falsk oan as hie hja in grouwe flok sein. De jiffer laket hwet, hja f orf eelt hjar, it kemike wirdt nou f orf elend. Hjar eagen swerve fen de greate klok mei de stikkene moanne nei de aide Jouster kast, den de f emylj epetretten, de greate plaet der't in kat op stiet, dy't mei dumnystiennen boartet, it stikje beambast, mei beamkes biskildere en der 't under stiet: „Souvenier van Appelscha" en det okkerjiers troch frou Rinsma fen in dei mei de „vereniging" ut, dêrwei meinommen wier. Den de bedsteden en den is hja iitsjoen. En sa sitte hja in lang heal urke byinoar, minsken fen deselde stamme, mar net deselde tael mear en oars ek net yn folle dingen oan inoar bisibbe. Den seit ien fen de fammen: „O, gut, het is al half vier Elly !" en dy docht tige kjel en seit det hja foar iten this wêze moat oars is hjar pa sa lilk. Det sa f ustkj e hja mar óf en Simen seit: „Kom, ik sal jullie een eindje brenge," en hy kuijert njunken de fammen dy 't hjir ek wol sunder wolle, it dykje op. Dêr steane nou ek de keatsers dy 't hwet loailiddich tsjin in hikke oanhingje of yn 'e berm lizze, hwent de sinne is hjar dochs ek oermansk wirden. In bang foargefoel bikrupt Simen as er dy ploech dêr stean sjucht, nou al gysgobjend om him, det sjucht er wol. Det scil aenst noch wol hwet wirde as er dêr lá,ns moat. En it wirdt yndied hwet. Atse en greate Jan, Simen syn pertuer- maten, dy 't de partij ek sunder him forlern hawwe, dy binne hwet fen doel. En dy oaren, och dy wolle op sa'n f orf elende Snein- tomiddei ek wolris in f orsetsj e hawwe. Sa geane hja op in nei 't hja 234 miene netopfallende wize yn trij e ploechjes yn 'e berm stean der 't Simen lans moat. Mei skrik sjucht Simen it oan. En om op dit stuit werom to gean, kin ek net, hwent de fammen wolle de koartste wei nei de stêd witte en det ferget in hiele utliz. Nou binne se deun by it earste steltsje, dy gnize nou al, o o, hwet scoene dy stjonkerds dochs wolle? Him hjir to skande meitsje nou 't er twa sokke knappe fammen by him hat? Hy swit fen be- naudens en stammert oer de koartste wei mar komt der net At. Nou moat er hjar foarby. En hwet sizze se, dy kringen? „Goeij e Protter," sizze se. In pear: „Hallo, die Protter," of mei skimpend roepend lad gewoan: „Proffer". „De Protter". En as de blits geane syn tinzen werom nei de lang f orf leine skoallejierren en sjucht er himsels noch op 't skoalplein stean. In hwet forlegen, slappe swakke jonge en den koed er sahwet mei in holle rêch en de holle hwet yn 'e skouders weisakke, stean. „De Protter" hiene se him do neamd en dy namme hie der hálden. Mar nei de skoallejierren wier det hwet bikommen en de lêste jierren hied er it nea mear heard. Mar nou, nou krekt scoene se der him noch efkes mei peste .... scoene jo se net f orgrieme ? De fammen sjugge oan de gnizende troanjes fen de oaren en oan Simen syn read lilk gesicht wol ho 't de sitewaesje der hinne leit. Se kinne it laitsjen mar kwalik ynhálde mar fine it dochs ek wol hwet gemien fen det stel. „Wat segge se?" seit Elly alhowol hja dy 't oant hjar f j irtj ind altyd plat Ljouwertersk praet hat, bêst wit hwet in protter is. „Och, laat se de koorts krije," seit Simen. Den de twadde ploech. Dizze jonges binne hwet lytser en as hja op sêfte toan fen: „Protter" sein hawwe, meitsje se det se by de earste roppers komme, dy 't nou efter Simen-en-dy oankuijerje. Dit is yet biskamsummer. En den .... dêr stiet greate Jan en men kin oan syn hele fette 235 troanje wol sjen det hy, hy, de pommerant, noch hwet bysunders hat. Hy set ien foet f oarut en ropt den lud sa 't it hiele doarp it hearre kin: „Ah, wat sie ik daar? De Protter met twee ouwe ... " Mar fierder komt er net. It f j ur, det yn Simen baernt boarst ut, alles giet yn in amerij troch syn geast, syn hiele jonge libben is er troch dy greaten pest en hat er fen hjar op 'e hud hawn en nou, nou 't er great is .... fen 'e middei yet as in kwajonge fen it keatsfjildild set en nou dit .... en Elly in ouwe meid neame ! En hy f lj ucht dy greate fint oan der 't er nou njunken is en slacht him mei de beide fusten rjucht op syn fet gesicht. Den slacht er de earms om him hinne en scil him mei ien Nael yn de sleat goaije dy 't by it dykje lans rint. En sa great is syn lilkens det er wrychtich dy hele greate Jan fen de groun skurt en .... mar greate Jan, efkes fel fen 'e wize fen dy unf orhoedse oanfal stekt syn greate earms ek At. Scil hy falle, den de oare ek. En syn kloeren gripe de jonge beet en skurre him mei. Sa truzelj e hja yn 'e djippe sleat, der 't it wetter heech fen opspat en greate baren fen by de wal opj eij e. En det is it lêste hwet juffer Elly en juffer Marie fen hjarren sjugge: twa hollen under it einekroas, Simen gulend en wyld skellend, de oare stil. De binde op 'e wal raest it ut, hwa hie ea tocht det hjir noch sa'n prachtich aventur ut foart komme scoe? Den stappe de fammen op 'e fyts; de skrik sit hjar yn 'e lea en nea wolle se wer op det plakje komme. In heal ure letter is it stil op it dykje. Twa wiete spoaren lizze to fordampen, dy 't fen de sleat nei twa lytse huskes rinne dêr by 't bigjin fen 'e burren. De gerdyntsjes binne nei it sa opwinend skof tsj e, det hja hawn ha, wer ticht. Gjin minske sjucht men op 'e burren noch op it keatslá.n hwent de machtige sinne leit syn gleonens swier op dizze ierde en it liket eft it lytse doarpke biskul sykje wol for det weltige f j ur. It lytse doarpke . . .

Ljouwert L. BROLSMA. 236

y) pucka eituy2.e" (Fragmint.)

Alde dumné fortelt fen de títtocht ut Egypte fen Israëls folk, en dêrom sitte sa'n tweintich bern as muskes sa stil, en mei de eagen wiid iepen fen spanning. — Niis binne hja as heale wylden de skoalle títstoarmj en komd for de ure yn 't lokael en dumné hat hjarren opheind op 'e hoeke fen de stege, hiisjaske oan, roan klotske op 'e keale plasse, lange piip yn 'e mule rêstich glimkjend syn folkje tellend . Njunken dumné stapten hja dimmen en in bytsje bang, mar den gie it ut 'en f j ouwerj en nei 't lokael om den, oer en trochmekoar hinne, de banken op to siikjen. Nou is 't fortellen, en hy haldt it folkje finzen mei syn waerme stimme, dy 't hjarren it aide forhael as in kleurefilm foar eagen tsjoent en deastil sitte hja, mei nou en den in blinkje nei de greate kleurige platen dy oan in latte oan 't lewant hingje, as biwizen for de wierheit .

Dumné fortelt • „Hj a komme net hird f oarut det folk fen Israël mei Moses en Axon as lieders foarenoan, mar hja kinne net hirder, wier net — as it allegearre jonge minsken wieme, dy teagen nei it lan Kanaan, det de Heare hjarren tasein hat, ja den -- mar der wieme Alden en lytse bern der koe men nou ienris net hird mei foartkomme — wier net —. 't Scoe wol goed wêze oars, hwent al hat Kening Farao hjarren gean litten ut Egypte, hja witte det hy it dien hat om de forskriklike pleagen en hja twivelje eft hy ek noch net ris spyt krije scil fen syn goedens, en dy goede en goedkeape slaven net weromhellet . Den ynienen krekt foar it wetter fen de reade sé, hearre hja hwet f ieróf noch, mar stadich oan neijerby kommend . 237 En de eangstme lit hjarren net lang yn twivel. „Meitsj e oan myn folk, sa bigjint Moses Farao komt Farao komt en yd rop jowt nije krêf t .... it is in skrikbyld ommers? En Jehova oanroppend skreppe hja sa hird as hja kinne ... . Mar it jowt neat . . . . As de beide lieders op in hichte klimme, den sjogge hja Farao oanj eij en kommen mei syn leger, for it greatste part yn striidweinen, der 't de stielen platen fen skitterje en f lunkerj e yn 'e sinne en de hynders ut 'en f j ouwerj en troch it oanf iterj en fen de soldaten rjucht op hjarren oankommen. Scil it folk fen Israël den wer forlieze?? Nimmen kin it ommers winne fen hynders? Hwet docht in minske tsjin in hynder det f j ouwert ? Ien wein is wol tweintich jelne foar de oaren ... Dy wein is bislein mei gouden platen, en om de felgen binne flymskerpe messen boun. Der rinne in span hynders foar, dy net to bidraven binne, slanke swarte hynders, en nêst de foerman, dy 't de leije om syn polsen hat, stiet mar ien man, in driigjende swijende figuer, rjuchtop . . . Farao! Der komt mar ien wird ut syn mule as by it folk fen Israël sjocht: oanj eij e ! ! Mar de foerman hoecht de lange swipe net mear oer de hynste- rêggen dounsje to litten, hja rinne hja fleane, dy hynders foar dy keningswein, dy keningshynders, dy 't der op det earme swalkers- folk tastouwe, binne net to untrinnen, der is net oan to untkommen dy fleane as en efkes wachtet dumné om in wird to finen det noch dudliker de fluggens oanjaen stil en den .... mids dy spanning dy yn it lokael hinget, barst it ut 'e mule fen in famke op de efterste banken: „As Kol en Wardy ! " Tagelyk skammet hja hjar; in djipreade kleur giet hjar op en óf; 238 it foel der samar lit, mar den, wylst alle bern nei hjar sjogge, heart hja it lid fen de Aide dumné: „Det is in goed byld Aukje hja roannen as Kol en Wardy. Hwent as der hjir yn Fryslán twa hynders wieme dy 't hird koene, den wierne it wol dy beide. Kol en Wardy fen Aukje Pake, Douwe Ates fen it Frijhof ". As dumné fierder fortelt is Aukje der mei de holle net mear by .. . hwent ho moai hy ek fortelt dumné, Aukje hjar tinzen binne by Pake Douwe, en syn hynders, der 't de petretten fen boppe de kast hingje yn 'e keamer. Dy kast is fol mei swipen dy 't Pake woun hat en men moat him dêr oer hearre Douwe Ates ... . En jisterjoun hie hy, wylst hja mei him allinne wier yn 'e greate keamer, forteld fen Kol en Wardy .... sjoch, derom siet hja der ek sa fol fen, en, do 't dumné 't hie oer Farao's keningshynders, do 't hy 't hie oer it fleanen .... hie hja Kol en Wardy rinnen sjoen Douwe Ates Wallinga It bart faek, as hy lytse Aukje fortelt, det hy de swiere doar fen de swipekast iepen docht, en hiel foarsichtich de twa gouden nei syn der utkriget dy 't dêr twisken de oaren hingje, en der mei swipen stoel giet ... . Den, as Pake dêr sa sit, heech en greatsk, de eagen stoarjend troch it finster oer de bou en de greiden dy om it Fryhóf hinne lizze .... de meagere hannen fêst om de swipen, scoe Aukje sa graech freegje wolle ho it komt det de iene britsen is .... mar hja doar net ... . Unbewust noch, fielt hja det der hwet skrikliks oan forboun is, en det Pake dêr oan tinkt op det stuit .... en dêrom sit hja mar deastil op hj a r bank nei him to sjen. Ienris scil by it hjar sizze .... it forhael fen de gouden swipe. Hiel faek sit Douwe Ates sa en lit syn libben lans him glide, syn libben fen Fryske boer, steech en dreech, mar syn Beast wyld 239 en frij, jimmer boppe det hwet him bineare iitstegerje wollend as in jong hynder .... en dertroch faek goed en kwea trochinoar slaend en togruzeljend ... Oant ..... Harkje mei frjeonen .....

Ljouwert. A. BROUWER.

Jlq,e .Ilr;u ~ uiesom. (Fragmint)

Djip sykheljend bliuwt Age Ages in amerij stean. Den knikt er mei de holle. ,,]a, det is it. Ik rfik de se" makket er by himsels ut. Wer sjucht er nei it doarp, det der deun tsjin 'e swiere sedyk oankrongen leit. "In plaetsje," tinkt er, "Krekt in plaetsje. Mar ho krij 'k it dochs yn 'e goedichheid yn 'e kop, om der wer hinne to gean." Mei tige noft sjucht er ho sierlik de pear toerkes ofstekke tsjin it blau fen 'e lette Septimber-loft. As in hantsjefol pompier snipels driuwe der in stealtsje sefugels boppe de dakken. Fierderop, oer 'e dyk, sile in pear wite wolkens, mei ljocht yn 'e seilen. Dit docht him wer tinken oan it silen mei de botter, al wierne dy seilen den ek net wyt. Yn syn forbylding sjueht er wer it skip plat foar de wyn delsilen, mei seil en fok wiidtitspraet, as de wjukken fen in greate, sierlike, brune fugel, dy't him deljaen wol op it wetter. Ah, wer sjucht er himsels dwaende om mei de jongens de netten to liehten. Wer undergiet er de spanning fen "Hwet seoe der hjoed wol net ynsitte" en sjucht er de fisken wyld troeh it wetter sjitten, as se fornimme, ho biheind de romte wirdt, der 't hja hjar langer mar mear yn biwege kinne, De as in wjerljochtstriel sa flugge glanzjende gib, dy't troch syn fuleindige fleeht in griene streep yn 't wetter lfikt. En dell de sierlik sweevjende reade poan, dy't sa 240 steatlik opdoken kaem ut it tsjuster fen 'e djipte as scoe er sa mei syn yn alle kleuren f j urkj ende roune finnen nei de himel stige. Wer ondergiet er de greate f oldwani ng as de fangst goed wier en de silverblanke hearringen in skobberein yn 'e rounte giselen, sa, det se der alhiel mei bisiedde waerden en se hj arren, salt op 'e tonge leine. „Krekt," tinkt er ynienen, „det is it. It salte wetter forjowt yen it bloed, krekt as de drank, en den kin men der net mear buten." „Mar nou ris earlik wêze," seit er tsjin himsels. „Bist nou inkeld en allinne weromkomd om it salte wetter of hast hjir noch in trekpleister." Hy wit skoan, det it wrychtich net allinne it salte wetter is, det him hast unwillekeurich hjir wer hinne dreaun hat. Foar syn ynderlik each rilst it byld fen Yfke op, sa as er hjar for 't earst dêr oan 'e dyk sjoen hat. Fris as de séwyn, dy't boarte mei de kroltsjes fen hjar ljocht hier. Greate blauwe eagen, sa Blau as de loft dêr boppe sé en egale wite tosken, sa wyt, sa wyt as de séf ugels, dy't oer hjar hinne saeiden. It Sudweste koeltsje streake hjar de klean deun om 'e lea, det hjar prachtich stal goed utkaem. Wis, hja wier moai Hy tocht oan dy iene sillige nacht dêr of ter de stiennen dyk en by frege himsels óf, „Scoe hja noch hwet fen my witte wolle, neidet ik do sa hommels foartgien bin?" Hofolle famkes hie er nei dy tiid net yn 'e earmen hawn, yn hofolle blauwe eagen hie er net sjoen, ho mannich kear hie er nei dy tiid net mutele, reade lippen patte ? Hy wist it net mear sa lyk. Mar sa'n ien as Yfke hie er net wer troffen. „As 't nou straks mar net óffait" eanget er. „Hwent fensels, yn yens unthald wirdt alles hwet west hat altyd moaij er. " It is in nuver man, dizze Age Ages. Oer de swierrichheden, dy't der yn det doarpke, der 't er nou al tichte by is, ek grif op him wachtsje, prakkeseart er net in amerij . Hy tilt net sa swier oer de 241 dingen. It libben lêst him en hy docht derneffens. Hy rint net om de swierrichheden hinne, mar sit der ek net oer yn. Hy pakt se oan as se hjar foardogge en tinkt der net mear oer as se birêdden binne. Hy is nou by de dyk komd en kladdert der by op. Efkes bliuwt er stean om tit to sjen oer it waed en it wetter dêr efter. Det is tominsten gelyk bleaun. Yn 't kanael stammert in motorkotter; de motor kin de goede goai mar net krij e. De wimpels fen de fisker- skippen oan de steiger en oan 'e klippen wize allegearre nei it doarp. „In westewyntsje" tinkt Age Ages en tagelyk fornuvert er him deroer, det er der nou earst wer oer tinkt, ho 't de wyn is. Oeral hingje greate faken yn 'e mêsten en det falt him ek ynienen op. „Fensels, om dizze tiid ha wy in oare f iskerij . Nou scil 't wol de ieltiid wêze. 't Is nou wer drok yn 't bidriuw, det as it in bytsje slagget, krij ik wol wer wirk." Krekt fen de oare kant as de earste kear komt er ta it doarp yn, mar krekt as do sjucht er ek nou wer de rige taentsjettels rikjen. Fiskers, jonge, sterke keardels, steane op de deromhinne boude planken en litte greate stikken netwant yn it brobbelj ende brune sop sakje. Hja roppe inoar in wird twa ta en wundere blier driuwt hjar swier lud twisken de wiuwende dampsljirten dy't opwálj e ut de iepen tsjettels. Mei de hannen yn 'e buse stiet Age Ages by de nije steiger en sjucht nei it skreppen fen de bodzjende fiskers. It priket him yn 'e fingers. Sjuch, det is wirk. It want klear meitsje for de sé, klear for de fisk, for de fangst, for de f ortsj inst; klear for it aventur. Scil hy der ek wer part oan hawwe? De botters winke him mei it stadich widzjen fen hjar mêsten, der 't de druijende f uken as unbidige, forarbeide earms by del bongelj e, to wirch om in han as wolkoms- groet op to tillen. Age sjucht it en it grypt him yn it moed. Hwet is der better as fiskerman to wêzen ? Mei de botter der op ut en it skip dounsje litte op wytkoppige weagen under swiere, driigjende lof ten. Den

16 242 yn in tige boartlich boat de netten lichte. Skoerre en klauwe, wrotte en wrame, keardelswirk moast der forset wirde mei as bileanning mear of minder silverf likkerj ende, goudeagige fisk. Det wier libben. Wirk, det de hiele man frege en der 't it for- stán by brokt wirde moast. Wirk, det nea itselde is en det eltse dei op 'e nij hwet oars jowt en der 't hieltyd op 'e nij aventur yn sit. „Hen, sjuch ris hwa't dêr stiet !" brekt in stimme yn syn tinzen. Rimpen draeit Age Ages him om. Dy stimme, dy ken hy ut tuzend oare. Det is it lud fen Pier fen Lyckle. Mei in pear greate stappen is er by syn frjeon fen 'e Maeityd en jowt him in han, dy't er knypt, knypt ... . Pier is bliid, det is klear to sjen, mar fensels, hy wol it net wêze. Noch unf orskilliger as oars klibbet de pet as in oaljeplak him of ter op 'e holle en yet parmantiger kipet it tuf ke lj ocht, steil hier der under ut. „Sjonge," seit er, „dêr is Pytman wer. 'k Tocht al, detst dea en biierdige wierste." „ Jonge né," laket Age, „sa gau giet det net yn syn wirken." „Det ha'k yn 'e rekken," andert Pier, „mar yn elts gefal bist dou better as de ansj of isk, hwent dy is net werom komd. Net Heit ?" seit er f reegj end, wylst er omsjucht nei Ode Lyckle, dy't der mei in stroef gesicht by stiet. Age f ustket nou ek mei de áld Esker. „Ho giet it Lyckle? Jo koene wol neat to bliid wêze, det Jo jou áld-feint wer sjugge." „Mei my giet it ridlik goed, hwet det oangiet," andert de 'Ode, „en det ik nou ut 'e skroeven bin omdet ik dy werom sjuch, det kin ik net sizze. Wy hawwe mar in bulte gedonder om dy hawn. En .... hwet bist nou fen doel?" bislot de Aid fisker mei in frage. „Hwet ik fen doel bin, wol, ik stap wer by Jimme op 'e botter. Better skip is hjir dochs net to finen," laket Age fleurich. „To mar," gnoarret Lyckle, „mar den fensels as ik it goed fyn." „Nou, det is ek hwet," fornuvert Age him, „better feint as my krije jo dochs net." 243 Lyckle sjucht him op en del oan. „In moai man bist dou. Rint der op in goede dei sa mar óf en wol der op in kweade dei sa mar wer op stappe. Né, jonkje, om to bigjinnen ha'k gjin wi rk for dy en twad wol 'k gjin lij en wer ha." „Kom," makket Pier in ein oan de strideraesje, „wy scoene krekt nei board. Dou moast mar ris sjen, of dyn koai noch to bisliepen is." „'t Is slim, men wirdt langer net iens mear kend," skodhollet Lyckle, „mar dit siz ik dy feint, dou kinst fensels mei Pier nei board gean en dou meist nei de koai sjen en dou kinst in stik iten krijen, mar ynhiere doch ik dy net. Mar nou 'stou dochs mei giest, hoech ik ek net mear mei en kinstou Pier wol helpe" en dermei draeit er him om en trêddet by de dyk del det op nei de syl. Age en Pier geane nei board en krupe togearre yn 't f oarunder.

Makkum . H. FABER.

Rm. eidAosetp

„Hei-eit, moatte hjoed wer pottou fette, hatte jutte wer donten wet ! " ropt it jonkje. Pier Bidroefd heart neat. Wémoedich sjucht er de wráld yn, de eagen wetterich; de noas pimpelt read. Mar lytse Mlle lukt him oan de jasmouwe: „Hei-eit, moatte hjoed wer pottou fette, hatte jutte wer donten wet!" „Hèn ? Eh, stil ju ! Burf rou scoe 't hearre." „O, mei net witte, nou Heit." „Né," andert Pier. Bigryplik laitsje se elkoarren oan, de greate sloppe man mei 244

de f orsut're hingjende lea en it lytse libbene joukje, det sa wiis is mei heit. Fogearre stappe hja fierder it paedtsje op nei it f orf allen hiíske under it reidtek. Minke heisteret op it hiem om, goait hjirre in panne, dêrre in bjinder, det it liket in foech utdragerssaekj e dêrre. Minke Frolik neamt men hjar, om 't hjar man Pier Bidroefd is. En bidroef dens byldet syn hiele wêzen ut, de f olksmule hat skerp tipearre. Op 'e Ode rustige kachel stiet in smoarch pantsje mei droege potstrou, dy 't Pier net mei. Det is Minke wraek, om't hy, Pier, wer dronken wier. En Pier bihimmelet it kokhalzjende wei. Om 'e koartóf sliten foarke laket Minke him ut, it kin wol sander sok ark fret mar.

Twa fen dy skriele krupyntsj es, it iene al briker as it oare steane yn in tropke beammen oan it smelle paed. Sa goar en smoarch alles en det yn it f oarj ier as natuer yn brilloftsklean him toait. De doar fen burfrou's wente kreaket en skout oan 'e kante. Dikke Gryt Hobbel, de mem fen 'Eve bern stiet fen krum hommels rjucht oerein foar it doarsgat en ropt ludbearend Minke. Minke hastich der hinne. Frouljue as hja binne altyd ré for in praetsje. „Ik ha der yetris oer neitocht Minke, du hiest it oer dyn dronken keardel, dyst at 'e stêd helle hast, it stomste hwetste dwaen koeste fensels. Wyij ue moatte fen its eigen soarte ha. Du moatst him oars oanpakke. Hwet er f ortsj innet f orsupt er." „Det sei 'k al en op it oare is er sa gjirrich as in pot. Ienkear yn 'e wike giet er to skearen. Bigryp ris oan, krekt of hat er yn in wike al bird, net? Mar den slikket er him om 'e mule, as 't der wol skjin óf is. Det seit er sels." „Moatst him oars oanpakke, det siz ik dy en rin oars by him 245

wei. Witst hwetst dochste, moatst it spil hwet oprêdde en sa. Ho, det witst sels better as ikke, hwent du hast in wykmannich yn 'e stêd tahálden. Sa 'n neakende rommel, dêr kin dy fint net oer. By syn Mem wier 't oars. It sit him yn 't bloed." „Det siz ik dy. Hja hie hyt sjipsop for 't skutelwaskj en trij eris deis en lekkens op bêd wite ! Mar al ho skytfeninich, hjar soan is in dronken drankfet en det is er." „Wolst him há lde, det siz ik nochris, doch den krekt as syn Mem. Wrotte, wrotte ! Wyljue kinne wol oer de smoargens, wy witte net better, mar sokken kinne net krekt as wy. Sjuch mar nei de boeref roulj ue oan 'e wei hja wrotte en wrame en ha nea dien. Ik scoe lj eaver, mar du hast sa 'n man ha wollen en nou moatst der mei oanpiele. Sok folk hat in fine noas. Giest mei, den geane wy earst noch efkes oan 't paed sitten, en den as de blits oan't wirk du. 't Is hwet mei f rj emdsoartich manfolk. En sa tink ik der oer." „As ik it jild den mar krij en in dronken keardel is noch minder as gjinien. As er earst mar thusbliuwe woe."

De middeis komt Pier Bidroefd wer mei 't jonkje oan 'e han thus. Hy en it jonkje, det heart hast sa. Sims neamt men him: de man mei 't jonkje. Det is yn 'e wylde sánhoeke in f rj emd forskynsel, in man mei syn, bloedeigen jonkje oan 'e han. Stêdsmanearen ut it floaije-hotel, sizze hja. Hè, tocht Pier, nou moast er aenst wer op in wiffee stoel sitte to sjen nei Minke' fize troanje, it lange hier los om 'e holle, smoarge hannen, goare nekke en luzen yn 't hier to bingeljen, det se op 'e tafel foelen. Geandewei waerd it noch minder der op oan. Det moast syn Mem ris sjen, syn skjinne himmele Mem, syn fromme Mem. Hja wenne den yn in stege, mar as hja troch de nidle helle waerd, bleau der gjin smoargens of ter. En by him: fize kopkes, in goar bêd mei libben spil f lie ëpikken krige er op 'e hiele had. Hy scoe net graech volle, det syn Mem 246 noch libbe. It measte dearde it him om lytse Mlle, dy siel, dy wist net ienris better. Hy koezet lytse Nólle hantsje en Nólle ropt blier fen „Heit !" Der komt him tagelyk hwet yn 't sin. „Heit, mem hat f age ! " „Co, ja?" „Heit, mem hat topkes en pants] es wosken yn 'e seat ! " „Soa ! " „Heit, Mem hat alles oan tart dien om dy 'donten teardel, seit Mem, det bittou, nou, Heit?" „Det liket goed. Wy scille ris sj en ! " Hwet scoe Minke skele? Nij sgj irrich seach er op it hiem, as forwachte er hiel hwet. Ja in kromke himmelder koe 't hite, nei 't him foarkaem. Yn 'e hus. Ja, wrychtich, thé op in lj ochtsj e en alles in dripke eachliker. Do tocht er oan syn Mem en it moed skeat him fol. Och heden, heden. „Hwet hast nou dien, Minke?" „De boel hwet oprêdden." „Hast det for my dien?" „Det wier de bidoeling." „'k Fyn 't moai fen dy!" „Eh, hald de bek, ju, sleau praet, moatst dy mar net wer dronken supe ! " „Né" Dêrmei siet er op 'e stoel to wibeljen en it bigreate him om Minke. Hja hie in stedske fint, dy 't se altyd ha wollen hie en it gyng sa raer mei hjarren. Krekt as scoe dit helpe kinne. De smoargens siet der ommers yn. Hy walge fen alles hjirre, en nou bigreate it him der noch by. Hja was dochs ek wol for him, al bi- sloech hja it mei in rare mule. „Nólle moat ek earder op bed." 247 „Goed." Mlle komt under de fodden. Syn amme giet licht de keamer troch .... Hy sliept .... nou mar foart .... of scoe er diz' kear by Minke bliuwe. Né, by koe 't net bankje, sa nearzich, in hiele joun! „Kom," sei er. „Giest nou al foart?" „Ja, efkes." Minke Frolik bigjint to skellen, to razen, to skriemen om jild. Mar hird stapt Pier Bidroefd mei it wémoedige gesicht en de hingj ende lea nei de wei ta. Nei de kroech woe er en net by fize Minke bliuwe. Hwet fielt er him iensum. God is altijd neiby, sei syn Mem faek. Ho kaem er oan sokke tinzen tichteby de kroech? Hy hie sels mei Minke wollen, Mem hie 't him net antprate kinnen. Maai scoe 't wirde, net mear yn in stege, moai batenut . Ja, moai batenl t, det wier it, midden yn 'e kompenij e . God is neiby .... God is neiby .... forhip al wer dy wirden, .... as Er den mar neiby lytse Nólle wêze woe .... syn jonkje ... . God neiby, God neiby, hwet spile it dochs raer troch syn brein, det kaem fen in fromme Mem, tink. God neiby. Yn 'e kroech hie er stom dy wirden noch yn 'e holle. Efter in flues sjucht er syn maten. Ja, det wierne nou syn maten. De swarten: swarte Paulus en swarte Mattheus, it plankjefolk de flessen, en Luisen Stokje, dy finehater. Kom, jow my de flesse, det ik ris drink. God neiby lytse Nólle. Hwet die er dochs raer joun. De drank- dwelme komt gau oer him. God neiby ropt er ladbearend troch oar sjongen en swetsen hinne. God neiby ... . „heist net flokke fen jim Mem," lad pleagje de maten, dy 't Pier Bidroefd net sette kenne om 't er, in f rj emde ut 'e stêd, in fromminsk ut hjarren f ormidden stellen hat. Lutsen glimket f alsk. 248

„God neiby," ropt Pier wer en op 't lêst grommelt er foar him ut: .... God .... God .... God .... neiby .... neiby ... . neiby .... Hy skriemt it letter ut. As in sjamme stiet it gnyskjende antlit fen Uitsen him hieltyd foar de eagen. Hy wol it der weislaen, hompe, stjitte, mar den is 't ynienen syn Mem .... Stomdronken stapt er oer de foet de herberge ut, tommelt by de opstap det, ruist strof f elj end oerein. Guile moat er, dikke triennen rólj e him oer de wangen, ynlik en treastgjend is syn Olen, meilydsum mei himsels sjantelt er mei ynmoed lullen, klanken. Stadich sjuttelt er fierder. By it smelle paedtsje rekket er fensiden. Hy falt by de wal del, it wetter spat. In kwêkjende kikkert for- springt in ein en háldt him efkes stil. De oare moarne wirdt er foun mei de holle yn 'e sleat. As se him yn 'e hus drage, freget lytse Mlle: „Isse Heit wer lonten, Mem?

Feanzailden. YPK FEN DER FEAR.

9z &fte44UnLL-&2aed ut

Jarich Boersma wier tsjien jier lyn fen 't gol fallen en hie op 'e skurrereed de nekke britsen. Hja hienen him dea opkrige. Dotiids hie wer in skoft it praet oer 't doarp gien fen 'e Boersma-staech, dêr 't de manljue fen allegear oan in forkeard ein kamen. Jarich syn heit, Sibbele Jarichs Boersma, hie him oan 'e saunde trime fen 'e greate byntljedder ophinge, det mocht forskate minsken noch wol tinke. Syn pake genamt wier troch 't hynder deatrape en dêrf oar hienen 't allegear ungelokken wêst, mar det wist men allinnich fen hearren en sizzen. Der lei in wrek oer dizze staech en de oarsaek dêrfen wist men noch wol nei to gean. Yn 'e fjirtigerirtiger jierren hie Ruerd Rintsjes Boersma syn sike 249 arbeider ut 'e hus weibelle en him op it lá n deaploeije litten. De oerdeis hienen de hynders de ploege troch de foarikker helle en in ein der of ter lei Ritske yn 'e Huge delsiigd. En do 't by dêr lei to stjerren, hie de boer syn knap jong wiif yn 'e lytse, mar kreaze klinte oerrompele en ta syn wylde bigearten twong. Nei de bigraffenis hie det net oars wêst, Ruerd ferge hjar der ta, driigjend, hjar it libben ta 'n ófgriis to meitsjen, as hja him net to wille wier. Do 't hja in bern hawwe moast, trape er hjar as in fodde hjar wente ut. Hja stoar yn 'e kream, omt nimmen hjar ta help doarste to wêzen, op 'e stiennen foar Ruerde syddoar en twong mei stjerrende lippen hjar flok oer 'e staech, det it ungelok gjin man op dizze pleats sparje mochte. En it ungelok hie se net sparre.

Nimmen hie it hjar sizzen heard , mar eft de wirden it deade minske fen 'e mule óf harke wiernen , elk wist it. Wyld hienen dizze manljue wêst; mar inkeldris, det de steach in goed minske foartbrochte en ek dy trof de wrek. De soannen hellen hjar fammen en frouljue fen omfierrens, hwent yn 'e omkriten wier net ien, dy 't hjar op 'e pleats del doarst to jaen. Al- linnich it goed slach soan woe 't noch wolris slagje en f rij op 't eigen doarp, de oaren sloegen hjir ek wol mei de frouljue om, mar dy wiernen der nei en scoenen op 'e pleats gjin steed krije. De pleats sels gyng goed, dêr like gjin flok op to lizzen, elke nije boer hie mear 1á,n as syn heit en jier op jier wier de frucht goed en misgewaechs hie men hjir by minske witten net hawn. De Boersma-staech wier ryk.

Jarich Sibbeles' widdou hie 't spil oanhálden. Hjar beide Jonges hienen noch lyts wêst, do 't Jarich stoar, to lyts alteast om it spil op driuwe litte to kinnen. Mar hja koe 't ek wol oan, naem help fen oaren en do 't de jonges great wiernen, joech se 't al wol faken oan 'e áldste, Sibbele oer. Det sette forkeard bloed twisken de beide broers. Sibbele 250 net, det wier de trêdde goede ut 'e steach fen Ruerd Rintsjes en om him hie syn trije jier jongere broer it spil skoan liede meijen, as Welmoed, hjar mem det sa wollen hie. Mar Welmoed diich soks net, hja koe mei Sibbele alle kanten ut, dy wier goedlik fen aerd, kalm en evenredich yn al syn dwaen, wylst Rudmer altyd dwers- bongele en to loai wier om hwet to dwaen. Dêrby, Rudmer skaeide alhiel nei de man fen 'e wrek. Measttiids wier er op 'n paed, jage, supte, kaertspile, koarts, hy wier ien fen 'e wyldsten dy 't dit skaei foartbrocht hie. Sa gyngen de jierren om, Sibbele hie syn faem of ter Birgum ut sitten, Rudmer hie bern yn 't wyld rinnen en mei 't forgean fen 'e jierren hied er in hate krige op syn broer, dy 't him to ninter hwet yn 't paed lein hie. Oerginst? Biskamsumens? Hate omt de oare better wier as hysels ? Hwa scil 't sizze, nou 't Rudmer nea mei ien wird dêroer praette? Sels syn broer liet er neat fornimme; hy wachte syn tiid 6f. De widdou bigoun sin oan rêst to krij en, hja hie altyd mei koe gjin faem hálde, omt se by Rudmer net-skrippe moatten, fortroud wierven en 't wier nou safier, Sibbele koe 't spil sets wol oan, better noch as hja. De oare Maeijes wier den ek ófpraet, scoe Sibbele op 'e pleats en trouwe, wylst Rudmer syn bernepart krige. Det joech hiel hwet spil, in geflok jouns as Rudmer ut 'e herberge kaem en as er deis ris thus wier, in gehottefyl en gewearaksel sunder ein. It hie altyd wenst wêst, det de áldste soan op 'e pleats kaem en det scoe nou ek net oars, Rudmer koe oars net dwaen as hwet opspatte, mar det joech allinne mar spil en him syn sin net. Mar syn hate wier ta hwet ófgrysliks wirden, der lei bytiden moart yn syn eagen. Welmoed hie de foet f orknof f ele, do 't se in bakjefol ierpels ut 'e kelder helj e scoe. De earste pear dagen hie hja hjar der net om bikroade en gewoan hjar wirk dien, al gyng 't en binammen yn 't lêstoan, den ek krukkendeweis. Mar de skonk waerd tsj uk en roun blau op, it skoerde hjar op 't lêst troch de hiele lea hinne. 251 Jin 'e joun fen 'e twade deis liet se hjar yn 'e briedstoel delf alle en koe do net mear oereinkomme. In lynkoekpapke der op en 't earste wetter moarns, mar de tsj ukens en de pine waerd stadichoan slimmer. Hja króle yn 'e stoel om en do wier 't Sibbele to slim en helle er de dokter. Welmoed waerd op bêd brocht en dokter war- skóge, hja scoe der wol in fearnsjier moai mei wêze. Dêr lei hja den, sunder help, Sibbele drok oan 't wirk en Rudmer op 'e jeu. Hja woe de arbeidster, dy 't wyks ienris kaem, net yn 'e hes om hawwe to slaen en oar help wier der net to krij en. Femylje hienen se net. It wier Sibbele, dy 't op 't lêst mei 't etstel kaem, Goaitske to f reeg] en, syn faem, eft dy net in skof tsj e by hjarres tahá lde koe. Takomme Maeije scoe hja hjir dochs wêze, det de boerinne ornearre, it moast den mar en Sibbele rekke midden yn 'e wike en ut 'e drokte wei de Birgumer kant tít. Goaitske wier in knap jongfaem fen fjouwerentweintich,ouwerentweintich, mei in pear feardige earms oan 't liif. It scoe in fikse boerinne wirde. Hja hie de hushálding foart goed yn 'e hán en Welmoed, dy 't op bêd nei hjar lei to sjen, koe den glimkje, hja koe 't spil oan hjar oerlitte en hjar deljaen.

It nótriden wier dien. De terskhussouder siet oan 't boppen ta fol, der koe gjin skeaf mear by en op 't hoarnleger styngen ek noch twa greate skunen. It hie in bêst jier wêst. Earst mei de top al en nou 't nót. De boeren koenen glimkje en efkes utpuste. Op in joun sieten Sibbele en Goaitske tsjin 't herntsje oan op in bank, yn 'e smoute fen in rychje fleurebeammen, dêr 't de beijen fen bigounen to kleur] en. Hja wiernen deun neistinoar sitten gien en praetten suntsj es, oer takomme Maeije, as hja hjir togearre wêze scoenen en it hjar eigen spil wier. En stiff knypten hj ar pannen yninoar. „Sip," sei hja, „sims bin ik sa bang fen Rudmer, dy kin my by tiden sa nuver oansjen, ik wit net ho, mar 't makket my bang." 252

Sibbele seach de earnstige baits, dy 't der oer hjar antlit lei. „Och, fanke," sei er, „det tinkst mar sa. Dou moatst ris witte, ho'n stik hy foroare is, sunt detstu hjir biste. Oars gyng er altyd foart en nou mar komselden mear. Dou makkest dy leau 'k bang om neat." Mar hy praette 't hjar net ut it sin, hja koe 't net f orj fitte, ho 't er hjar sims oanseach, mei in wylde langst yn syn gleone eagen. It wier skimerich wirden en ynienen grypte it fanke hjar feint by de earm. „Dêr," sei hja en der lei hwet bangs yn hjar lud, hwet binauds, „sjuchst it net, dêr, yn 'e sleatswál, det skynsel?" Sibbele hie de holle omdraeid nei 't plak det hja oanwiisde, mar hy seach neat, ek net, do 't er stean gyng en nochris skerper de eagen sette. „Och, bern, hwet mienst wol, dêr is neat." „ Ja wier, ik ha dêr dudlik ien stean sjoen." „Och kom, hwa scoe dêr by jountiid omstrune ? " En om hjar to birêstigjen, stapte er nei de sleat ta en de dobbe. Mar der wier yn gjin fjildenilden in minske to sjen. Do tilde er syn faem op 'e earms op en woe hjar de bangens fen 'e lippen tutsje, mar rêdde it net, hja wist, det se hwet sjoen hie. Stil gyngen se yn 'e hus. Mar der hie ien stien, ek noch do 't Sibbele der wêst hie to sjen en nou 't de jongeljue wer yn 'e Hs gien wiernen, smiet er de seine oer 't skouder, lake heas en sette den 't lán oer nei in plak, dêr 't moarn de tonger ien deaslaen scoe. Ut it fleureboskje wei kaem ek ien krupen, dy 't dêr lei hie to harkjen en op 'e tosken biet, do 't er praet hearde fen mal meiinoar wêzen, fen Maeije trouwen en hjir togearre wêzen. Hy skodde de fust nei de molkenkeamersdoar, dêr 't Sibbele en Goaitske troch gien wiernen en nou 't er syn antlit net hoegde to forstellen, omt hja der net by wier, lei al de wyldens fen syn opkroppe moed der op to lêzen en de hetsige bigearte nei dizze faem. Mei in flok kearde er him 6f. 253 Do 't de terksmesjine op 't hiem kaem, koe de aide boerinne wer fen 't bêd óf en mei in noch hwet stive skonk yn 'e hus omstappe en nou en den in slash om 't hiem hinne. Moarns ier en bitiid bigoun 't stouwen en 't lawaei al en det gyng oan 't jouns yn 'e nacht ta. Rudmer kroaske meast hwet om 'e traktor hinne en liet him utlizze, ho 't det dêrre yn syn wirken gyng. Hy helle ek alris in hansel oer, liet de motor hirder ef stadiger gean, ef utrinne, wylst Sibbele mear nei 't yntriuwen en 't sek- folrinnen seach. Ho 't it sa kaem wier, wist nimmen net to sizzen, mar ynienen klonk der in lode gj alp, den in klap, der kreake en knapte hwet, de learen rime gisele nuver, sloech den hirder om en den styng de motor stil. Rudmer hie him stilset. De earste taest dy 't er dien hie, wied er hirder bigoun to rinnen en wer kreake der hwet, mar nou hellen se Sibbele fen 'e terksmesjine óf, dêr 't er yn 'e klam rekke wier. Troch de pine en de smert wier er fen himsels fallen en syn hiele rjuchterskonk wier yn gros toskoerd, fleis en bonken hingen der yn flarden by. Ien man stoude as in wyld de daem ut op 'e fyts om dokter to helj en, twa oaren droegen Sibbele yn 'e hus en leinen him op bêd. Boppe de knibbel waerd de skonk ófboun, om it alto slimme blieden tsjin to gean en de foet waerd yn wite doeken biwoelle. De manljue, dy 't dit digen wiernen sa wyt om 'e holle as in deade, it wier hast net om oan to sjen hwet dêr op bêd lei. En gjin kear knippere Sibbele ek mar mei de eagen. De dokter kaem gau en do 't er de skonk sa goed en sa kwea it gyng, yn 't forban set hie, liet er in bêd yn syn auto tógje, der Sibbele op lizze en mei de deawite Goaitske by him efteryn, jage dokter nei Ljouwert, nei 't sikehus. Fjouwer wike letter. Sibbele lei noch yn 't sikehus en 't scoe ek noch wol efkes oanhalde, foart er der wer zetkoe. Marhywier mar in heal minske mear, de skonk wier him krekt under 'e knibbel ófseage. As it gat goed hielle wier, koe der in kinstskonk oan, mar in knof f el bleau er altyd. 254

Op in jountiid sleten de boerinne en Goaitske togearre yn 'er hus en praetten oer Sibbele. Welmoed scoe dy Fredes nei Ljouwert ta en woe hawwe, det Goaitske den hjir bleau om hwet op 't hush to passen. Mar dy woe net, sei, det se net doarste om Rudmer. Sels hie hja al in reis ef hwet nei Ljouwert wêst en nou 't Welmoed scoe, bitroude hja hjar hjir net allinnich op 'e pleats mei Rudmer. Nei 't Sibbele foartrekke wier, hie hy sims nuvere praetsjes hawn en yn syn eagen blonk gleonder f j ur as 't ea wêst hie. Né, hja doarste 't net oan en bliuw hjir by him en boerinne koe 't hjar net ut it sin prate. Efter 'e keamersdoar hie Rudmer stien to hark] en, sa 't er de lêste tiid al faken diich en hy glimke, nou 't er ynienen in bishit naem. Hy scoe Freed ek sabeare nei Ljouwert. En mei de forhoop op in dei fen fortuten, sette er yn 't tsjuster de doar tit en nei de herberge ta. Dit wier in mulf of ef hwet Berenburgjes wirdich.

De oaremoarns, nei 't Rudmer sein hie, det hy Freed nei . Ljouwert woe, bigoun Welmoed der wer mei Goaitske oer en dy joech nou ta, scoe Freed op 't hus en op 't folk passe. Hja koe dit feilich dwaen, tocht hja, nou 't Rudmer foart wier. As in kat gloep Rudmer de Freedoerdeis oer de sleat, efter 't hus om, hoeden it hoarnleger om en do yn 'e skurre. It wier der sa stil, sa nuver stil, nin lud, it alderminste net, kaem to hearren. Hoeden sette er óf nei de foarein, diich foarsichtich de klippen fen 'e doarren en wer del, die se efter him ta, det de tocht net it iene ef 't oar oan 't klappen bringe scoe en stie den einlings foar 'e middel keamersdoar en harke, eft er ek hwet hearde. In suntsj es risselj en . fen brukend lapkegud en 't forskeuken op in stoel, wier 't ienichste lud, mar krekt hwet hy graech hearre wollen hie. Hy diich de- keamersdoar op. Goaitske seach kjel op, do 't se de doar klippen hearde en fleach den oerein, do 't se Rudmer untdits, dy 't der ynstapt wier. Dy lake f alsk. „Sj êsa," sei er, „nou ha du en ik it hus rum en kinne wy ris, 255 togearre meiinoar prate." Dêrmei wier er ek al safier yn 'e keamer kaem det hja by him lans moast as se der ut woe en hy hjar keare koe. It skimere hjar foar 'e eagen, hja wier bleek woarn en den read as f j ur, fen eangstme om hwet der komme koe. Eangstme om hjarsels en hwet dy keardel hjar oandwaen koe. Hy hie ek wer dronken, seach hja wol. Wis hie Rudmer dronken, mar hy wier better himsels as er yn tiden wêst hie, nou 't er tochte, einlings ta syn doel komme to scillen. „Nou, nou moast ris harkje, fanke," sei er en syn gleone eagen skynden hjar hiele stal yn in wylde loaits op to nimmen. „Mei Sib .. . Sibbele ... mei Sibbele wirdt it neat mear." „Hwette ? Hwet bidoelste?" hime hja. „Nou, mei ... mei de forkearing, det ... det is ommers spil fen ... fen neat mear. Hwet ... hwet scilstu mei in knoffel, dy . . . dy 't himsels net mear ... mear rêdde kin ? Dy 't oaren mar ta lêst is? Do ha 'k tocht, du koest it better mei my oanlizze. Astu my nou ris naemste . . . „Du Hider, du udoe," sei hja en dêrmei like tagelyk hjar bangens foart to wêzen, „meitsj e detst foartkomste." It jage hjar troch de holle, dy 't nou wer sa read wier as f j ur en de iene tins dune oer 'e oare hinne. In knoffel ... 't mei him oanlizze ! Dêr hie hja it, dêr 't hja al dy tiid sa bang for wêst hie. Detselde ! Rudmer wier in stap tichterbykaem en stiek in han oer 'e tafel hinne nei hjar ut. „Hui, hui, fanke, net alto hastich, slach dy dy oare mar ut 'e kop, ik bin de baes hjir nou," lake er. „Det liichste." „o ja ? Nou, ik scoe wolris witte wolle hwa 't my det f orwegerj e scoe." „Sibbele !" „Det ungelok mei syn oardel skonk ? " It griisde hjar oan, det hjar feint, dy 't him net forwarre koe, 256 nou ek noch bigekke wirde moast, it wier suver eft der in mes hjar yn 't boarst omdraeide. Mar hwet joech dy fint der om. Dér wier er al om 'e tafel hinne en pakte hjar by de earms, woe hjar nei him taltike. Mar hja diich in skoer, det hja loskaem, griep de sktidel- doek fen 'e tafel en sloech him mei de tippen oer 'e eagen, det er fen kjellens en pine in stap tobek diich en do fleach hja de keamer ut, nei butendoar en de burlj ue. Rudmer hie 't skom op 'e mule stean en hinge heal oer 'e tafel hinne, Hokte grouwélich. „Dêr scil 'k jim for krije," knarste er oer 'e tosken, „dêr scil 'k jim for krije."

It roun nei de maitiid. Op 'e Boersma's pleats wiernen de timmerljue dwaende, hwent nou 't de jongeljue Maeije hjir trouwe en wenje scoenen, moast it spil opknapt wirde. En it hie altyd sa wêst, as der in nije boerinne op 'e pleats kaem, waerd it spil alhiel moai makke, fen binnen en fen buten, ré om den de nije bazinne op to nimmen. Sibbele wier al aerdich oan 'e kinstskonk wend. It swiere wirk, lyk as ploeijen en eidzjen en sa koed er net dwaen, det liet er oan 'e arbeiders oer, mar oars koed er him knap rêdde. En it wier in skoan ding, det er wer op 't spil tasjen koe. Rudmer wier de baes net wirden, hie 't net iens wêst, do 't Sibbele noch yn 't sikehtis lei en hirde wirden wiernen der twisken him en Welmoed fallen en syn hate waerd noch greater, wier kwealk mar mear to bidimj en. Op in Sneintomiddei, do 't Goaitske der wer ris wier, stint Sibbele weromkaem, hie hja der noch mar ienkear wêst, kuijeren hja togearre it hiem op en del, wylst mei gleone eagen efter 'e skurrertítsj es Rudmer hjarren neiseach. De wylde bigearte nei 't fanke wier der ut wei, by libbe nou allinnich mar mear for syn wrek en syn hate. Sibbele kearde him nei Goaitske ta en frege, eft hja den wierliken sa 'n heale keardel hawwe woe. Hja sloech him de hannen om 257 'e hals, sei neat, mar seach him rjucht oan, en hiel djip yn 'e eagen. Do wist er genóch. Dy jouns let, do 't er hjar in ein foartbrocht hie om 'e f oar- huzing hinne stapte, strof f ele er oer hwet midden yn 't paed en f oel foaroer op 'e groun. En den krige er mei in swiere hammer in slach op 'e holle, dy 't suver foart syn libben weinaem. Noch in slach en noch ien en do waerd er mei in „Dêr ha 'k langernóch op loerd," nei de dobbe litsen en dêr ynsmiten, nei 't him in pear balstiennen oan foetten en hals boun wiernen. Stil wier 't nou, allinne de wyn reaunte suntsj es troch it utrinnend blêdte. De tsjustere nacht diek alles ta. Gans waerd der praet oer 't fordwinen fen Sibbele Jarichs Boersma, trij e wike f oar syn trouwen. Syn fyts wier net to f inen, dy 't er meinaem hie do 't er Goaitske foartbrochte en fen himsels kaem net ien ek mar it minste to witten. Hwer 't er bidarre wêze koe? Nimmen wist it, etsei ien en 't praet fen 'e wrek waerd wer drok. Dy iene waerd boer op 'e Boersma's pleats, omt it weiwirden fen hjar soan, Jarich Sibbeles' widdou yn 'e holle slein wier en hja siet hiele dagen forweesd foar 't nit nei butendoar to sjen en stoarre nei de wei, eft er noch net weromkaem. Goaitske hie der twaris wêst, de earste deis nei Sibbele syn fordwinen. Gjin trien hie hja litten, hja tochte oan gjin ungelok, ornearre, by scoe f oartgien wêze, woe hjar net mei in heale man trouwe litte. Hied er de deis fen tof oaren hjar net frege, eft hja wierliken fen him haldde ? Mar den wiernen der noch sa 'n f ragen, hwerom 't er gjin sint meinaem hie, hwerom 't er 't hjar net sein hie of it gewoan utmakke. Hja koe der net utkomme. Rudmer hie de dobbe, dy 't gjin simmer sunder wetter wier, tichtsmite litten, dêrmei eltse kans, det it utkomme scoe, for- neatigjend. Yn 'e foarsimmer stoar Welmoed en op 't stj erbêd waerden hjar eagen noch of kes ijocht. Ynienen skynde hja yn ien loaits

17 258 alles to sjen en to bigripen, do 't se Rudmer oanseach, dy 't by hjar bêd styng en sahwet op hjar dea wachte. Hja stits de han ut. „O, du, du moardner !" sei hja en foel do dea yn 't kjessen. Rudmer stoude, wyt as in deade en flokkend de doar ut, bisupte him dy jouns. Yn tiden en tiden net hie 't sa 'n droege simmer wêst, de sleatten waerden de iene nei de oare droech, dè djippe grêft om 'e Boersma's pleats hinne ek. De pomp, dy 't sunt minskewitten net leech wêst hie, bigoun to sugj en en joech den din wetter mear. Oeral waerden gatten yn 'e sleatten groeven, mar ho djip men ek slatte, wetter kaem der net. Do rette ien fen syn burljue Rudmer oan om de dobbe wer ut to slatten en de wel iepen to meitsjen, dy 't se tichtsmiten hienen. Mar Rudmer flokte grouwélich en woe der net fen witte. Hy stj urde 't folk mei skjinne jarrebakken nei de mar en liet dêr wetter weihelje en nei 't fé en de pleats bringe. Mar de wel yn 'e dobbe kaem net iepen. Do, op in Freede, do 't by nei Ljouwert óf stitsen wier, setten twa burljue mei in stik of seis man op 'e dobbe ta en bigounen dy ut to slatten. Hja hienen der oare jierren ek wetter ut hawn en derby wier de helte de iene sines, dy 't ek it earst oer 't slatten bigoun wier, Sjoerd Doetsjes. De oerdeis om trije ure groeven se in greate en swiere hammer op, krekt op 't stuit, det Rudmer om 't hus hinnekaem en flokkend op 't folk óf fleach. Mar do 't Sjoerd him de hammer f oarhá ldde om dy him sjen to litten, bleau er ynienen stean, skynde gjin stap mear f oarut komme to kinnen. Syn lippen forweegden, bang seagen de eagen nei 't roastige iisder, den gyng er, sunder ien wird to sizzen, yn 'e hus. Mar troch in rut seach er nei de skrippende manljue en do 't er dy ynienen roppen hearde en yn 't gat stoarjen seach, klonk in wylde gjalp yn 'e keamer en do fleach er nei de skurre. En do 't se kamen om him it lyk fen syn broer sjen to litten, founen se him, oan 'e greate byntljedder hingj end. Amsterdam. S. M. v. D. GALIËN. 259 De Pitnaa 't Wier 'n dulle nacht fan passagierende metroze, fan skintrende woin, gijpse frollieskoppe en flakkerende sijmansmesse. 'n Groat part fan de manskip fan de „Simara" was te land raekt in ien fan die skeefsakte kroegies kort boi de havent. Boi dachlicht had meskien op 't deurendedeur roesten uithangbord, dat ienluk in de flage woind knirste en knarste, nach te lezen weest, dat de herreberch in toie die allang ferboi wazze, de naem kregen had fan „Bloeiende Roas". Meskien dat in de ginning fan de sestiende ij uw deuze naem hwat meer te maken had had mit dat roukerige saeltje mit slingerende lampe, die 'n spoukachtig licht goaide op de tronies fan de manse en woive die satte, lagge of leende onder deuze lijge swarte bake. Meskien dat d'r 's 'n gnappe tappersdochter weest had, meskien, maer dat most den wel ferlegen lang leden weze, lang foar dat de „Bloeiende Roas" de friemste fergaerplaes wier fan de offal fan de wirreldhavent fan Inkuize. De manne fan de „Simara" wazze deer nach te land komen nij dat se 't groaste bonk fan d'r geld al fersleten hadde feerder stad in. De koppe stinge al puer stalramig toe se deur 't lijge hossie fan de „Bloeiende Roas" stommelde. Simen Ienouch was de foarste die binnen stroffelde,elde, opdouwd deur s'n kamerase. Hoi swaeide teugen 'n sjouwersknecht, die in Inkuize nach al feul onder s'n soartgeloikens in te bringe had, omdat hi meer den alle are mit mekaer, mit de skout en s'n rakkers in de kennis komen was. Sokke kennis bloift den mijsten sichtbaer an 'n missende finger 'n ofhakte hand, al nij dat de sweerte fan de overtrejing was. Toch was hi noait foarsichtiger women, hoi was en bleef 't wilde woeste bijst weer hi foar te boek sting. Fan feul ferdocht, maer fan woinig te bewoize, dat was hi, hoi Hille Ibels. Toe Ienouch teugen 'm opdoimde sting hi inienen op s'n lange 260 biene en foar ien d'r op ferdocht weze kon had Ienouch 'n feech te pakke. Mitien wazze de kamerase d'r omhene en die wiste fan Ienouch 's kennis fan 't fechte. De fechtjas fan de "Simara" spoug kalm de tand die Hille losslegen had op 't smerige dodderige floersand, haelde s'n mes uit de metrozeskee en haelde s'n breje ealtig gele duim d'r langes. "Je wille seker fechte fader" informeerden hi minluk an Hille. 'IDa' sal je murke, lamstrael" kwam de Inkuizender en haelde ok s'n mes foar de dach. "Wullem" soi de tapper saggies teugen s'n kloine kneggie "gaen joi buite staen, en as dat stik ellende fan 'n skout kome sou, fluit den effies, aers misse woi 'n moje mespertoi. Feruit skiet op". Alleman die in de "Bloeiende Roas" sat kon toe 'n stikkie fakkennis fan Ienouch sien. Sunder s'n oigen op te winde, draeiden hi om Hille hene, die woeste stote nij 'm daen. De ommestaenders sagge Hille 'n oar flieze, nach 'n oar en gynien wist hoe dat soa gauw gaen was. Inienen 'n steek in ien fan s'n skoere en geloik gaf Ienouch d'r 'n slach mit de linkerkleeuw bovenop. Hille Ibels sakte in mekaer as 'n slappe sunterklaespop, twoist s'n bloed stadig kloine knaeltjes tijkende in 't sand fan de floer, so grillig as de grachte fan Inkuize op uitgreveerde feugelfluchte in de Sirurgoinskamer. Ienouch feegde s'n knoif of: .Da's daen." De tapper had 't nach efkes op s'n seninge, want die docht nach dat Hille Ibels doad was en soi dat hi mit de skout de groaste onmoet kroige sou as dat so was of as Hille d'rs gong te klege? "Mietert niks' soide Ienouch "aenst neme we 'm rnij nij de "Simara" we hewwe metroze te kort en as hi boikomt binne we sij al weer in. Geef me as de weelicht 'n slokkie, tapper." 261

Ienouch bokten s'n oigen nij de floer en raepte s'n uitsloegen tand op, mit 'n steeg en weerdig doen stapte 'n hi nij ien fan de kroechflodders die 'm mit onferburgen bewondering ankeken had en gaf 'm an heur, mit 'n: „Deer hew joi 'n gedachtenissie fan oume."

't Wier fijst in de „Bloeiende Roas" 'n fijst fan spattende floeke, fan stroume bier en self s fan woin, fan woive, fan danse en fan singe, woest en rouw. Ienouch en Babbe twij fan de garde fan de „Simara" danste as duivels, lachte as duivels en leke op duivels, foaral die ijvend deer in die ouwe fersakte kroech. Teminsten dat docht Thames Tij mes ok, de stuerman fan de „Simara", die in 'n stoel fan oud bedel teugen de murink geneven de heerd skoarstien leende. Hoi perbeerde mit de tapper te prate, maer die had 't te drok mit s'n gelachies rond te bringe, 'n oud manje was beter anhout. Kloene ougies, klaer, maer f eer ferstopt achter 'n grote neus, keke 'm an en Thames had feerwech de miening, dat hi deuze kop meer sien had. Die neerbogen mond, die sweerswarte woinbreeuwe en dat oigenreddige beerdje. „So" soide 't manje „so, op deuze benier is 't dus nach altoiten op de „Simara" geweunte om de manskip fol te kroige." „Hwat mien je" f roeg de stuerman, „en weer hew je 'n 't inienen over?" 't Manje knikte wois en keek om s'n neus Thames an: „Ja, ja, j binne fan de „Simara" is dat niet so?" „Ja, maer hwat sou dat, 'n goed skip, 'n gauw skip, 'n goeje betaling en se frage niet weer je f andij n kome of hwat je doen gane, al?" „Nij, dat is so, maer frage se sok den teugenwoardig al, op de skepe fan de Compej ie ? " 262

„Nij ok niet, maer hew je 'n 't deer ienkeer ferspeuld, dan kroig je gyn twijde kans." „'n Twijde kans? Die kroige je boi de „Simara" ok niet, deer is 't leve of de doad, en de doad is deer of tig 't beste nach fan. De „Simara" het 'n slechte naem, manje, 'n hille slechte naem. Dat sel je wel wete, clink." „'k Weet d'r niks fan, je selle seker rare praetjes hoard hewwe, maer fan hwat skip gaen die niet? Allegaer klesse." Thames nam 'n slok, maer niet so as hi 't aers daen had, want had hi oigeluk ok niet feul raers an board fan de „Simara" hoard en ... sien? Hoi docht an alderhand friemde dinge, woifelde en soide niet tefeul, teminsten minder as dat hi soid hewwe sou, as hi faster in de skoene staen had. „So" Tusken 't skreeuwe fan de f ij sten song de stem fan 't friemde manje onecht en sacht. „ Ja stuer, seuve keer seuve en ien, acht is fonden maer weer is negen bleven, negen op 't skuitje weer je fare, 't skuitje hiet „Simara", touverboeke, duivelsboeke, de lest op 't skuitje weer je fare, deer op de „Simara". Thames docht an dat ferhael dat hi welders hoar had, de nege boeke fan de duivel, weerfan d'r acht nach kind worre deer in 't Noarde boi Huzum en kontroie en de negende, de argste is fort. „Hoe hiet je skipper stuer?" „ Joast de Duvel". Ha, ha lachte 't manje. „In hoek weer fare jolle mij sten manj e ? " „In sturm". Ha, ha lachte 't manje. „Loupe jolle uit in sturm." »Ja". „Folgt den welders 'n are skuit, weerfan de skipper dinkt dat hi dat ok wel kin ? " 263 „Temet altoid". „Hwat beurt deermij ?" „Mij sten fergaet hi den". Ha, ha, ha skaterde 't manje. „Hoe hiet je skuit ? " „Simara" ommers ? " „Hoe hiet je skipper?" „ Joast de Duvel hew ik ommers al soid' 't Manje lachte en lachte en Thames docht dat hi mit 'n gek te doen had, want feul had hi d'r nou niet derekt fan begrepe. Twoist 't manje lachte, lachte ok de are, lachte alleman en 't was Thames of hi in 'n selskip fan duivels te land komen was. De drank stroumde, de woive danste, de manskip fan de „Simara" danste en feerof rommelde 't, of d'r 'n donder opsette kwam. De lampe swaeide, 't stael fan sijmansmesse tinterde in 't gelige licht en de skorre stemme fan de sangers in de „Bloeiende Roas" fermengde d'r oigen mit de rouwe floekgilpe as 'n duivels lawaei, dat tot feer deur Inkuize doinde, ant weer de houge grote huize fan de roike kouplie stinge. Thames Tijmes wier 't benouwd.

An board fan de „Simara" op 'n houp soil en touwe sat de opperstuerman, mit de rech teugen de grote mast. De donkere maste grepe nij de lijge luchte en 't was 'n bosk fan maste dat deer in de Inkuizender havent lag. Toch was d'r gyn doening op de skepe, de manskip was stad in en de doming die se maekte mij sten, don boi de havent, maekte de ienlukhoid in de havent nach groter. Langes de kaeie gong of ende an 'n stik of hwat tokkerende spere 'n swaeiende mantel en grote hoed, ferlicht deur 'n flakkerende lanteern. Dat wazze de substituet skout en s'n rakkers. De nachtwacht had al skreeuwd dat de klok tien ure had had en ok dat hi elf ure had had. 264 Aenst kwam hi wel weer oppendan om twaelf ure te skreeuwe, teminsten de opperstuerman miende 'n 't te hore. De opper was krek fan sin om 'n hortje te tokke, toe d'r 'n stem fan boi de loupplank nij s'n plaes op 't dek fan de „Simara" klonk. „Hij, „Simara" is d'r ien an board?" „Ja, al". „Is de skipper d'r". „Ja, ok al". „Den kom ik an board". Twoist de friemde s'n foet op de loupplank sette, begonne de klokke te skelle. Bim-Bam 't was twaelf ure in de nacht. Lui rolde de diepe klanke over de sti lle stad, d'r oigen mengend mit 'n fere donder. De opperstuerman sag de skipper die de friemd mij naem nij s'n kejuit, hoi kinde die friemd wel, dat was ommers de reder fan de „Simara", s'n naem was an gynien bekind, alliendig de skipper wist die. Hoi kwam mijsten in nacht en ontoi an board as d'r sturm in de lucht sat en mijsten flapperde s'n swarte woie mantel woid uit as hi fan board gong. As hi binnen in de kejuit mit de skipper sat te lache, konne je de kouwe grillings wel deres boi de rech langes loupe, so'n friemde koue lach as die kirrel over 'm had. Se hoarde 'n 't achter de dikke eken deure as 'n droiging, maer, dat moet soid worre, de skipper fan de „Simara" en hum wazze dikke frunde. En hoi, de opperstuerman, was d'r in de gang fan de jere al so an wend, dat hi s'n toid fan grillings al te bouve was. De opper gong weer sitte en hoarde nij 't fere onweer dat op kwam, deer bouven 't houge achterkesteel fan de „Fader en seun" stapelde de wolke d'r oigen op, en houger in de lucht rende de peerde fan de duivel al, swart en sohwat onhoarbaer, maer as je d'r so, krek as de opper daen, nij keke, den konne je se wel best sien. Deer was feerder nij bouven al 'n krappe sturm, docht hi so 265 boi s'n oigen, en sacht gloimden hi, want de manskip fan de „Simara" sou aenst uitfare moete, houweer 't was nou ienkeer so en 't waer ommers altoiten so weest. Bouve in de hougste stikke fan de takkeleer fan de „Simara" en fan de omleggende skepe begon de woind te blij ze, skel en hwat f alsk. Feul skippers souwe wel bloid weze dat se inwerdan 'n havent wazze, maer de „Simara" most 'r den daelk wel weer uit. „Nij vend opper". „Nijvend Thames". De stuerman was d'r weer en gong sitte geneven de opper, hoi was hwat friemdig wonen mit dat rare manje, deer in de „Bloeiende Roas". „'t Loikent sturm te worre" soide Thames. „H'm" „Bloid dat we binne sitte". „We gane d'r daelk toch weer op uit". „Weerf oar ? " „De reder is an board". „Hwat sou dat, dat 's toch de duvel niet, al ? " „ Joi frage feulste feul" munkelde opper en sting overend. Deer kwam de manskip, dronken swaeiend mit erme en biene, mit flakkerende lanteerns floekende en skeldende en mekaer fast- houwend om niet te f alle. „Hoe kin je nou mit sokke kirrels fare, seg nou oiges ? " „Dat hew je wel mijmaekt, as 't maer ien keer sturmt, den binne se so n;ochteren".

Starker en starker kwam de woind op, witte spatkamse joege over de Suiersij en de havent was donker en droigend in s'n klokkende golf sia ch teugen de kaeie. De skepe begonne te roie, saggies in de wiegeling an de f a stlegen kettings. Inienen 'n blakkerstrael, op dat stuit kwam de reder 't dek op en prate nach nij. 266

„Maek soilreed" bef a l de skipper ondertusken. Weer 'n blaksemstrael, 't helle licht fiel op 't anent fan de reder, en Thames skrok, deer sting de duivel ommers! Tusken 't rolle fan de swere donder klonk die harde houtense lach, de duivel was an board.

Behendig gong de reder fan de „Simara" fan board, 'n sprong en hi sting op de kaei. Sohwat geloik was 't skip soilreed, 'n krank Behendig gong de reder donkerte, die dieper was as oait aers. -sinnig bestaen in deuze Hwat ferhale, hwat kloete en deer kwam de driemaster ruim te legge. De wech nij de sij was froi.

De jonge skipper fan de „Fader en Seun" foelde 't bloed in s'n jonge are kouke en ja, ok deer was 'n order fan soilklaer make. An de wal sting de reder en keek, gloimde hwat. Temet in 't kielwater fan de „Simara" draeide de „Fader en Seun" 't Inkuizender sand mach op.

't Hart fan Thames Tij mes sloeg wild op, de woindkracht liep op, feer op, en hi keek nij de „Fader en Seun". Inienen kreeg die 'n skok, fast. De „Simara" glee deur as wier die op de ien of de are friemde benier beskermd, so flug as 'n eal. Thames wist, fan de manskip fan de „Fader en Seun" sou niet feul overbloive, helpe besting ok niet, en hi docht an dat friemde manje in de dampige kroech. De are ochend spoelde wrakhout en loike an op de kuste fan 't omleggende land, feul hout, feul loike, want de „Fader en Seun" was 'n roik skip weest. De „Simara" kruiste nij de Noard, gauw en rap. De reder gloimde, om s'n fortuinig skip of om ... •

Utrecht. ARIAN DE GOEDE. 267 Yohivate wan, I Tsjamme Bouma is op reis nei hus, de earste kear sunt er sa hommels foartrekke is nou fiif jier lyn. Ef wirdt it dêrmei seis? It moat sa wol wêze; do wier it in skiere moarn yn 'e hjerst en nou is it folop simmer. En hast to waerm to reizgjen: yn syn luftich simmerpak kin er it mar krekt goedmeitsje. Mar by is der nou ek hast. Oer de kamp hinne kin er heit-en-dy's spiltsje al sjen. It stiet der yet like forsutere as altyd, de murren títsakke, de finsters krekt boppe de groun en de pannen grien. Is it wunder det er it hjir net langer bankje koe, det it him hjir to binaud waerd, det er de wráld yntein is? Hy hie genóch syn bêst dien; meiskien hie er al earder foart moatten. Om Klas ek. It wier in bêst fanke en it moat in slach for hjar west ha, det er hjar sa sitte liet, mar it hat him nea spiten det er do krekt op tiid de nekke ut 'e strup litsen hat. En det is dos hast al wer seis jier lyn, dy histoarje. Seis jier Amsterdam gjin noflike jierren, mar men hat den dochs libbe. Dit deade doarp ! Op 'e burren boartsje bern dy't er net mear ken, mar oars is der neat foroare. Thus stiet de buthusdoar yn it wiidst iepen. De rook fen kij slacht him oan. In swiere, neare waermte stiet twisken de wiete murren. De kij stinne. Heit steutert op 'e lege stal. As it goed scoe moast er nou alhiel untdien wêze .... It forhael fen 'e forlerne soan. Men scoe suver wer in bern wêze wolle, det men oan sok ding leauwe koe. „Hj ir bin ik ris wer" seit er luftich. De áldman komt mei in skok omheech. Det lud .... It sjit der him suver fen yn 'e skonken. Knoflich komt er fen 'e stal. „Tsj amme, bistou dêr ! " „ Ja, ik tocht it scoe wol goed wêze?" Heit faget de klamme bannen oan 'e broek 6f. Fensels is it 268 goed, de doar stiet altyd foar him iepen, det koe er dochs witte? Ef lêst er hjar brieven ek al net iens mear? Tsjamme mompelt hwet. Sa miende er it nammers net, heit moat alles net sa heech opnimme .... Den f ustkj e se, hwet unwennich, syn smelle fingers om heite wrede han. Der is dochs neat? Dit is sa unf orwacht. „Jim' mem scil wol kjel wirde." Det is sa, it hie better west det er tiding dien hie, mar ho giet it? En it is al unf orwacht opkommen. Den geane se efter elkoar de gong troch nei de keamer. Mem komt hjar to-miette. Hja is al alder wirden. En tige min op 'e gong. Hjar eagen geane hif kj end oer dizze f rj emde soan; it lj ochte sport- pak, de brune skoen, de bleate krollen. „Kinstou As noch fine?" „Ja wis al. En ho giet it mei mem? Noch goed leau'k ? " „Mei my? Och, ho scoe it gean ... ?" Der is mear det men sizze woe, mear det sa lang al forkroppe is, mar men kin de wirden net fine. Seis lange jierren, dêr praet men sa mar net oer hinne. En Tsjamme is al by hjar lans en yn 'e keamer. As wier er der jister utgien ! Alles stiet yet krekt allyk as do, syn stoel op it Ode plak. Mar hjoed moat er yn 'e greate stoel by it finster, dêr helpt neat oan. Heit moat aenstouns dochs nei de boer, meane, it hóf; as it hwet slagje wol kin it foar melken om. Mar it is gjin licht wirk. „Dou moatst noch ite f ensels ? " „Né mem, ik haw yn 'e stêd al waerm iten hawn." „Yn 'e stêd? Hast dêr den kimde ?" „Kirde ? Né, ho sa? Ik haw in miel sette fitten." „Wy hiene oars ek noch wol hwet iten for dy hawn." Det wist er wol, sa goed koe er mem noch wol, glimket Tsjamme, mar by woe net ha det hja drokte om him makke. Sjuch, dêrom ... . „Soa al." Heit bigjint oer it doarp. Hjir is net folie foroare, mar de nije huzen by de Krusdyk, hat er dêr om tocht? En mei koarten bigjinne se mei de nije tsjerke. Det hat al sa lang hongen, mar nou 269 giet it den oan. En oan 'e Greatdyk wirdt in spiltsje set, dêr is er net lans kommen; nou, dêr komt Klas op mei de man. Hie mem it al skreaun det dy trouwe scoe? In fikse man kriget se; dy scil syn wei wol fine. In pear kij op en fierder by de boer. Tsjamme fielt ho't de tilde minsken him oansjugge. Hy glimket. Dêr wirdt er net oars mear fen. Klas det is al sa lang lyn. En by gint it hjar; in swier libben, in mannich kij en as it goed bislacht in pear der by en in hus fol bern. Det hie syn foarlan ek west. Men moat der net oan tinke ! Hy freget nei it wirk. Ho stiet it mei de bisten. En is der noch hwet gêrs yn 'e droechte? Men kin sjen det it heit goeddocht. Hy giet breed op Tsjamme syn f ragen yn. Destiids hie er neat On niget oan 'e boerkerij . En den rust er kjel oerein. Hy forpraet syn tiid. Mar joun kinne se wol fierder prate .... „Dou bliuwst fensels?" „ Ja, as it skikt wirde kin?" „Fensels," seit mem. Hja scil syn bêd opmeitsje, strak. It is nou sa near boppe. Hja bliuwe to-gearre oer. It is tige stil yn 'e keamer. It ald- minske skrept mei thé. Hja is yette like warher as altyd. Mar it praten wol net rjucht. Togearre kinne se de toan net fine. Mei heit der by gie it better. Hja mient it wis goed, mar sunder det hja it wol is elk wird, elke fraech in f orwyt . Tsjamme kin it mei de bêste wil fen 'e wrald net in oerdeisskoft pratende halde. Der is eat twisken hjar dêr't wirden net oer hinne komme. En dizze platte, tsjustere keamer, heal yn 'e groun wei boud ! De tilde petretten oan 'e murre: pake en beppe; in omke- dy't-stoarn-is; hysels .... En under de spegel de spreuk mei gouden letters: „Zooals het klokje thuis tikt, Tikt het nergens." In wier wird, tinkt Tsjamme bitter: nearne sa stadich ! En det iltsj uch hj ir ! De smelle steich, in tichte wylde hage en dêr boppe ut it tek fen in skurre. Gj in stikje fen 'e loft ! 270 Sa gau as er foartkomme kin giet er nei buten. De dyk fit? Mar det is er niist lans kommen. It paed del, de kamp oer? It scoe kinne, mar den komt er by heit lans. It lokket him net oan, de áldman dy't to meanen stiet yn it toarre, f orwálde gers fen it hof en de boer dy't der by omstapt, de hannen of ter it f estj e. Hy mocht himsels ris forjitte ! Den bliuwt allinne de burren oer. En hwerom ek net? Hja meije him sjen, de froede boargers, hy skammet him net. Sachts det er ien fen dy deadelingen de rêstige middei bidjert, det er ien hunj e kin mei in wird, in dryste grap. Den docht er tominsten noch goed wirk .. . Mar om 'e Aide lj ue woe er wol det er net kommen wier!

II Hja sitte om 'e kof j etaf el. It is hast as by gds. In lyster floitet yn 'e hage. De loft is biroun, mar it is noch soel. It kin sa mar bigjinne to reinen. „Hwet ik sizze woe, hwet wirk hast dêr by't em?" De fraech komt Tsjamme oer it mat, mar it moast der dochs ienkear fen komme. En den kin er mei-lens syn boadskip dwaen .. . Hy praet op in luftige toan, mar lykwols weacht er syn wirden. De lêste tiid hat er reizge, in bêste baen, better as destiids det kantoor. Dêr siet gjin takomst yn! „Hjir den wol yn?" freget heit. Nou né. Det is to sizzen, it wier bêst: fêst safolle en den noch provisy. Mar hy hat hwet haven mei de chef. In pestkeardel wier det ! Hy wier yn syn rjucht, mar det jowt yen sokke tiden neat. Men lukt dochs oan it koartste ein. Det op dit pas is er sunder ... . „Net sunder wirk, wol ? " Tsjamme kin it net helpe, mar hy moat laitsje. For sa'n áld wrotter as heit is, is dit it slimste det yen oerkomme kin ! Heit moat it net sa tragysk opnimme ! Icy hat al wer hwet op 't each, ek reizgjen, in oare firma, mar krekt itselde artikel. Hy is der wis 271 fen det er it kriget. Mar ja, dêr hie er dochs mei hjar oer prate wollen, der sit noch hwet, det earst ut 'e wei moat. Hy moat in stik jild hawwe, net in great bidrach, mar det moat earst yn oarder! Skilden ... . „Dos dêrom bist thuskommen ! Ik wier al bang det der hwet wier," seit mem. Tsjamme stekt in sigaret op. Hy hellet de skerpe reek yn 'e longen. „Nou ja." Hy wol himsels net moaijer meitsje as er is. Ja, det wier wol mei it doel fen 'e reis. It is suver de aide Tsjamme net mear. Syn han trillet en hy knypeaget. Under it lichte brim det de sinne der op lein hat, binne syn wangen feal. Hy praet rêd. Lyk as er sei, it giet net om in greate som, twahundert sahwet, hy wit it net op in goune. En fensels scoe er it werombitelj e ! De áldman sit roungear en mei de holle foardel. In han left swier op 'e tafel; de fingers steane krom nei it wirk. Dizze hannen hawwe gans wirk forset en nea gjin greate stikken woun, mar Tsjamme wit wol safolle det der in boekje is ! Hy mei der himsels net om lij e, mar hy moat det jild ha! „Wy hawwe neat lizzen, tink?" „Né," seit mem. „Hwet fen 'e hier en for daegliks gebruk hwet. Oars net." Tsjamme tipt de yeske fen 'e sigaret. Hy hat wol for hjitter f j uren stien. Fensels, as hja neat misse kinne, haldt alles op. Hy hie tocht det der faeks hwet of terzet wier, hy wol hjar net untrive. Den gie er noch ljeaver de bak yn ... . „Tsjamme! Sa moatst net ! Det is gjin praet !" De blauwe reek krolt om 'e lamp. Tsjamme glimket flau. Né, det is gjin praet, mar sà stean de saken. It is it iene of it oare ! De chef scil him net sparje, en as dy it oanskroeft .... En den kin er fensels nei dy oare baen fluitsje! „Twahundert," seit heit mei in sucht. „Mar as it der sa foar- stiet .... Hwet tinkt jo, J as ik Freed ris hwet ophelle ? " 272

Hja faget mei in Mn oer de eagen. En knikt. Dêr hat Abe sa for wrotten, mar it is yens bern op it lêst. Tsjamme stekt in nije sigaret op. Hy is tige bliid det hja him gerive wolle. En hy scil it sa gau as it kin óf bitelj e. As er earst dy bitrekking mar hat ! Mar Freed det is to let. Den moat er him présentearje by de firma. It treft altyd raer. Mar as heit moarnoerdei koe? Kin det net? Né, den wit hy it ek net ho't it moat. Sok wirk is mem ek sa net mei thus .. . „ Jim mem kin net yn 'e stêd omrinne. Hja is al sa swier op 'e gong. Det kin neat wirde ...." It is stil. It swit stiet de aldman op 'e foarholle; it is ek sa near en den dy gleone kofje ... . „Den scoest sels moatte. Dou kiest de bank wol fine ...." Tsjamme knikt. It is hwet nuver, hy mei heit-en-dy's boekje, mar it scil net bêst oars kinne. To-mear nou't heit it sels seit ... . Moarnoerdei mei de twa ure bus en mei de fiif ure werom. Hy moat ek in pak keapje, mar det kin wol yn dy tiid. En by need riidt de acht ure ek noch. „Hof olle tochst' den ? " „Twa hundert f yf tich. As det kin ? " „Dou seist it mar," seit de aldman bitter. „Ja, omdet heit der nei frege ...." „Den moat it sa mar." Mear wirdt der net oer praet. Men moat hoopje det er it gau wer bitellet. Der kin sa gau hwet komme. Mar it hat gjin sin en praet der oer. Dit moat sa. Hja kinne him net yn it tichthu.s bringe. Mar hwer bringt er it jild, as er altyd f ortsj inne hat? Ho kin er der sa rij yn lans gean? Hja hawwe it him net leard Nei iten scil Tsjamme noch in eintsje rinne. It waer scil wol gean. Hja hoege net op him to wachtsjen. Hja sjugge him foar de filisters lans gean, de lj ochte wide broek, de skoen dy't kreakje. Der is in sechje det se den net bitelle binne.... 273 „Moatst it boekje ré-sykje, J Hja leit it op 'e tafel en hy blêddet de smelle siden om. De inkt is bleek wirden. Inleg .... Terug .... Inleg. Hja hawwe der lang oer dien, mar underoan wirde de sifers stadich heger. As hja yet tiid fen libjen hiene, hie it tuzen wirde kinnen. Det rêdde se nou net mear .... Hja leit it wer yn it kammenet, foar de han. It om- slach is plakkerich. As klibbe it swit der oan fen heite hannen. Hja lizze al lang as Tsjamme thuskomt, de kamp oer. By de buthusdoar bliuwt er stean, de rêch oan 'e murre. Yn 'e fierte flikkert it oan-ien-wei. In lette Rigel risselt under de pannen. Den bigjint it to reinen, in lij e, suzj ende simmerrein. En sa mar ynienen springt in f ule langst yn him omheech, langst nei de stêd, nei de wille fen in nachtkroech, nei de opwining fen musyk, nei de weakens fen in f roulj ueslichum. Hy flokt en slacht de skoattels foar de buthusdoar.

III

Abe Bouma is op reis nei de bus dy't op 'e Krusdyk stoppet, de lêste hjoed. Men scoe sizze, hwerom is Tsjamme net om fiif fire thuskommen, mar sa hat it altyd west, de lêste trein, de lêste auto wier Tsjamme sines. En nou is dizze twadde dei ek al hast wer om. It wirdt gjin lange joun mear. Mar aenstouns, underweis, wol er yetris goed mei him prate. Faeks jowt it neat, det leit den for syn rekken, mar hy wol it him dochs noch ris oansizze. It komt sa net goed mei him: nea net nei tsjerke en skilden, hwa wit ho't er libbet dêr yn 'e f rj emdte ? Yn seis jier hat er net nei hjar omsjoen en nou't er jild ha moat, nou kin er hjar fine ! En det er nou dochs noch om him rint, nei in swiere dei, mar thus hie er dochs gjin rêst. Dêr riidt in bus op 'e Greatdyk, mar det kin Tsjamme sines net wêze. Hy is mei sin hwet ier fen hus Bien, it is to near om hird to rinnen. It reinen is net wirden det makket. It scoe oars al goed dwaen, de lannen binne suver toar.

18 274

Op 'e Kriísdyk is noch gjin bus to bikennen. Den mar wachtsje. Mar op sa 'n menear jowt it net folie det it mei de tiid in ure taf alt. It ding is nammers altyd let jouns. Sa net, it stiet hjir goed en hy kin de dyk in hiel ein utsjen. Ho lang is it nou lyn det er hjir yn 'e sleat sitten hat, krekt op ditselde plak by Tamminga's brechje? Tsjamme en ien fen syn maten learden him fytsen. It wier de earste kear det er op sa 'n ding siet, mar likegoed lieten se him unf orwachts los. Hy ried der pardoes yn en dy beide nuvere maten hiene mar amper macht om him der ut to helpen, sa moasten se laitsje. Ja, Tsjamme hat altyd in f rj emden-ien west; altyd nocht oan unnocht ! En noch is dy bus net to sjen. Forfelend. By Tamminga's giet de doar iepen, de boerinne komt oer it brechje. dij a Wit. Hy sjucht om. „ Né, ik bidoel jo Abe. Jo wachtsje dochs net op 'e bus wol? Ik sei tsjin myn man, hwet sit Abe dêr nuver .... De bus ut 'e stêd ? .... Ja, dy is al in heal-ure troch ...." De áldman moat him beethálde oan 'e beam. „Det is dochs net wier? En dit is de lêste, joun?" „ Ja. De lêste? Forwachten jo ien?" „Né," stammeret er „det is to sizzen .... wy hopen .... us Tsjamme." En dêrmei draeit er him om. Syn stappen stuitsje oer 'e dyk. De boerinne ropt him yet nei. Der skeelt dochs neat oan? Hy stuitet sa? As er efkes bikomme wol .... Mar Abe Bouma heart it net mear. Hy wit mar ien ding: det Tsjamme net komt, det er f nart is mei it jild, det hja gjin soan mear hawwe. Mar hy is dochs hjar bern yet, syn eigen bloed, syn soan. 0, Tsjamme, jonge, ho koest' us dit oandwaen? Yn seis jier net ien kear thus, mar dit is slimmer. Earje dyn heit en dyn mem, det it dy goedgean mei .. . Mar ho moat it den mei Tsjamme komme ? ... . Hy kin it net trochtinke; hy sjucht neat mar. Blyn taeste syn foetten it paed nei hus. It ein is tige lang, hy is tige wirch. Fen 'e dyk óf sjucht er Jantsje stean. Hy stekt in há n omheech; swier 275 fait de earm wer by him lans. Nou sjuchst mar fanke, ho't it der foar stiet mei its ! Det docht is eigen bern us oan .... 0, Heare ... . De barren is fol minsken. Ef mient er it mar? Hy sjucht gjin-ien oan. Sa moat it nou mei him foartoan: by doar de holle net wer opstekke. In soan dy't syn Alden oplicht. Hjar sur-fortsjinne jild. Alles foart .... Mar it jild is it slimste net. Op it Heechpaed boartsje yette bern. Earen, as er thuskaem it la n ut wei, boarte Tsjamme hjir; syn skille jongesstim hoppe alles tít. Det hie er do net tocht, det it sa gean scoe. Jantsje is yn 'e has; hja sit by de tafel, de holle op 'e hannen. Hj a snokt; de skouders biwege. Sunder in wird giet er sitten. Wirden binne unmachtich ta treast. Lang sitte se stil foarinoar oer. It iten stiet op 'e tafel ré; der is for trije smard. De klok fortikket de menuten. „Kin er noch komme Abe ? As er to let by de bus west hat en rinne moat?" Hy skodhollet. Hwet jowt it en meitsje hjarsels hwet wys. Hy komt net. Hwerom is er der sels net utbritsen, hwerom hawwe se him det boekje tabitroud. Wisten se den noch net genóch hwet der yn Tsjamme sit ? Mar hwa koe dit tinke ? ... . It is al tsjuster as hja op bêd Beane. As wier er roun den hie er der nou lang al wêze kinnen. Hwer scoe er swalkje, nou? Yn hokker stêd ? Ef faeks op reis nei Hollá n yn in lette trein? Men moat der net oan tinke. En de sliep wol net komme. De tekkens weage swier op it boarst, it is binaud. Men kin se foartslaen, mar it parset like swier op it hert. Hy hat hjar to skande makke, mar lykwols is it hert by him. Tsjamme. Tsjamme Bin det dochs stappen yn 'e steich? It kin net. Mar det is dochs de doar dy't rattelt ! „Abe !" De Aldman is der al 6f. Op bleate foetten oer de stiennen fen 'e

gong; it bath-6s troch .... „Ja, ik kom." Wyld skoert er oan 'e stramme skoattels. Nou komt er dochs yet thus! Hy is sa gemien net as hja him ha woene. Mar det hoecht er nea to witten. „To nou, 276 ding !" Hat er gjin mear macht yn syn 'Ode hannen ? Ho lang moat dy jonge dêr buten stean? De doar springt los. De nacht is koel oan syn klamme lea. Hwêr is er nou ? It is sa tsjuster. Stiet dêr ien by it stek? „ Ja," seit in lud, „ik bin it, de boer. Kin jo daliks komme? Der sit in kou yn 'e sleat. Ik helj e it hynder !" Hastige stappen stampe oer it hiem. De kampshikke klapt. Hy stiet yn 'e iepen doar en stoarret yn 'e nacht. De kjild fen 'e stiennen krupt omheech yn syn skonken. De nachtwyn ruzet yn 'e kastanjebeam. Der knapt hwet yn 'e holle, of ter de eagen. It is in f rj emd gefoel, de holle stiet yn 'e han en by is tige kald. It hindert neat. Neat komt der mear op oan ... . In waerme han roert syn earm. „Hwet is it Abe? Hwet wier der oan? Is it Tsjamme net?" Stadich keart er him om, as moast er fier wei komme. Dit is Jantsje ommers. Wis. Hy moat him goed bitinke. Der wier hwet. Hy wit net mear .... „Abe, siz hwet. Abe !" „Ja," seit er heas „in kou. Ik moat mei nei it Nijlan. Ja, det wier it." Hja kin syn lud net mear. Togearre taeste se de gong lans nei de keamer, in ha.n oan de dampe murren ... . It ljocht baernt. Abe sit op 'e stoel foar it bêd en strupt de hoazzen oer de klamme foetten. Syn hannen trilje. „Is 't net better det ik it ófsiz ? Jo bin' siik!" „Hwet seist dêr ? " seit er f orhef tick. „Det bist kin men net f orsupe litte, wol ? " Frjemd stuitet er oer de flier, mei ien skonk yn 'e broek. „Ho scoe ik silk wêze? In kromke koartsich! Det swit ik der op it la n wol wer ut !" Hy is yette nea for in stik wirk op- strupt, by dei net en by nacht net. Den hiene se sa folie net op it boekje hawn: by de njuggen hundert goune, det lucht der net om! Mar der wier hwet mei det jild, det mist him net, der wier eat net yn oarder. En Tsjamme is der net mear, det jild .... Hy moat der moarn nei fornimme. Der is nou wirk. Det bist scil net f orsupe ! Hwet wearga nou! „Ik bin klear." Syn lud is hast wer gewoan: it wirk kriget him 277 yetris yn 'e macht. Mar by stuitet noch raer oer de glédde flier. „To aide skonken !" Om 'e nocht pleitet de frou. „Bliuw thus Abe, ik wol it wol sizze, jo ha slimme koarts." Hy heart it net ienris. De buthusdoar slacht. Deun by de ruten lans gean syn wiffee stappen. Dêr roun Tsjamme jisterjoun noch! En nou is hja allinne. De lamp suzet en oars is der gjin lud. En buten is de stille tsjustere nacht, de greiden, in bist yn need en Abe dy't mei it folk nei it Ian riidt. Wirdt it syn lêste reis? Men wit it net, men moat it oerjaen, mar sa mei de biswitte lea en hege koarts .... En Tsjamme, hwêr is dy, yn hokker stêd, yn hokker hus ? Tsjamme, det is minder. Jij a hat nea sa allinne west, nea sa forlitten. Mar yn 'e skirte nimt se de hannen gear .... Hj a hat ek nea sa bidden ... . Dyselde nacht, yn 'e stêd, yn in frjemde keamer, sliept Tsjamme mei in f rj e md, jong frommis. Joun komt it net op in tientsje oan. Hwet sei()xJ4 it áldminske We4ttie4tait4 destiids ek al wer . . . . in sechje as er to folie frege . . . . 0, ja ! „Du moatst noait f reegj e hwêr 't it wei komt, altyd eft der ek mear is" . . . . St. Anne U. V. HOUTEN.

()xJ4 We4ttie4tait4

Binne w' ok in friemde oarde Fan de wirrelt weune gaen, Toch bloift altoid nach dat iende Foar oas allegaer bestaen. Boi oas wirk of are dinge Dinke we an 't Noardsijstrand, Weer woi froeger same speulde, In Westfrieslan's moje land. 278

En hwat is 't 'n bloid ferskoinsel Dat oas boi mekare houdt, 't Is Westfriesland, OAS Westfriesland, Groen of dor, en hijt of koud. 0 die plaes, weer woi fens weunde, In 't huis fan lief d' en trouw, Altoid bloift 't in oas erin'ring Hwat 'r ok nach beure sou.

Deerom kinne woi, Westfrieze Noait fergiete 't moje land, Mit die groene flakke woide, Mit de gouwen doinerand. Binne w' ok in Oast of West Foar Westfriesland klinkt oas lied, Overal weer woi ok gane Fergiete woi oas lanje niet.

FR. HOUTER.

9ij4eft Pa*

Yn iere moarntiidsrêst laei d' Aid snikke yn 'e opfeart, de mést del, 't lukje yette ticht. De sirene hie alris troch ien fen 'e roune rutsj es hinne kipe en syn ljocht boartsje litten op 'e bron- houten bitimmering fen 't f oarun der, lykwols, 't bleau der deastil, gjin Teade, dy 't him noch sj en liet. — 't Hie de nachts in bytsje dauwe en de sinne hie de damp noch net weilitsen, 't wier frisk moarntiidswaer. Yn 'e loft boppe 't Brei dlan wier it boartlik gedjoei fen in pear ljippen, in earrebarre stie op ien poat oan 'e kant fen de feart. Yn 't koumelkersspiltsje oan 'e lof ter han kaem nou fortier. 279

Wiid gyngen de skurdoarren iepen en Fokke Tilma, in biweechlik mantsje, Loek de wein mei 't tiksel derut. Do de trij e bossen op 'e wein, de melkamers, spantouwen, toellen, sjesa , nou de kedde der foar. — „Jel!" De kedde krimmenearre mei in lang-zetritsen lud, de kop yn 'e wyn snuf de er de friske moarnsloft yn. „Jel!" -- Jel kaem der oan yn 'e struper, yette slieprich en wipte foart- daliks efterop, hjar f êst sté. Mei in gerattel fen bossen en amers rieden se de moudige sánreed del nei 't kampke ta, dêr 't de acht melke kij rounen mids it jongfé, de hokkelingen en keallen. Jei siet foaroer, hwet roungear, de holle skrousk yn 'e skouders dukt. Hè, se gappe 't laei nyskes noch sa noflik op bêd. Heit wier altyd sa ikr. As se by in oar noch mei 't fel oer d' eagen leinen, rieden hj à al fen hus, foar dau en foar dage. 0 wé, as 't ris barde, det in oar him foar wier den wier by de hiele dei sa gremitich as in spin. Nou en den waerden se trochelkoar skodde, d' Aid reed siet fol gatten. Oan 'e kanten, by de sleat lans, bloeide it floitekrud, wite blommetufen twisken fyn blêddegud en it wetter like hjir en dêr bisiedde mei ranonkels, dêr 't de fleurich-giele hertsjes fen nei de sinne keard wierne. De lánnen leinen wiid om hjarren hinne. Lánnen mei sleatten der troch, en dêrboppe bóge de loft. Dy wier klear-blau. Dy wytge in goede dei. Yn 'e fierte laei de mar efter in grize damplaech f orskule. Gánsk in tiid hie Jel swijd under 't riden. Dit rider d' 5.1d reed lans hie hjar altyd in wille west, binammen by 't maitiid en simmerdeis. De romte en de moarnsloft wirken woldiedich op hjar. Sims song se in liet, stil foar hjar hinne. Nou tocht se allinnich oan de dei fen hjoed. 't Wier in bilangrike dei for hjarren, in feestdei. — „'t Is hjoed fiif Maeije, heit," sei se. Fokke tocht oan 't selde; det hearde se oan syn andert, dêr 280

't er daliks mei ré wier: „Ja fanke, hjoed foar fyftich jier wier 't ek sok waer lyk as nou, do ried ik hjir ek láns —, yette mei heit. — Nou sit ik hjir al bars. —" Det lêste sei er mei eat bizichs yn syn stim om 't wémoedige fen syn wirden wei to triuwen. Fokke Tilma wier in mantsje, det it libben party tsjinstuiten brocht hie —, det hie him hird makke en bang fen alles, hwet nei 't sentimentele utskaeide, mar bytiden utere 't gefoelige elemint him noch wolris, sunder det er 't sets earst fornaem; krige hy der den weet fen, den kamen der ynienen in pear botte wirden efteroan, dy 't wrang oanfielden. In ynbannich mantsje wier hy, det syn part wol die. Jel like op him; sims aksele se wolris tsjin, en bytiden hinge se him danich yn 'e bek, mar woartel skeat 't net, en yn hjar hert wisten se 't beide det se ut itselde hout sni en wiernen. „Wy binne moai oan elkoar troud," hie er alris laeitsjend tsjin syn wiif Sibrich sein. Jel wier nei him utskaeid, folie mear as nei Sibrich. — „Fyf tich jier is in hiel ein," f orf ette Jel de dialooch. Fokke, lykwols, háldde him stil — hja wiernen der. „Ho!," rop er tsjin de kedde en tsjin Jel: „To gau, fanke, de hikke iepen en de bossen deróf ." Effen letter pandere Jel it lan, troch, 't spantou om 'e nekke, yn d' iene han de toelle, yn d' oare in amer. Hja socht in kou op, wylst Fokke it hynsder utspande. Nou waerd it den dochs noflik yn 't sintsje Kom, bistke. Wylst se de earste wite speten skomjend yn d' amer spuitsje li et, seach se, ho 't ek Fokke troch 't kampke knoffeleele nei Wikke ta, dy 't er 't earst altyd molk. Grif hie er foar fyftich jier hjir oars troch ditselde kampke roun. Do wier hy jong. Do gyng syn hert iepen foar 't libben. It lange, rike libbers fen lok, det him wachte, det er dy deis yngean scoe mei de breid op side. Do hie 't ek in sinneskyn-dei west lyk as nou. Hwet moat er db tocht ha, de jongkeardel. — Se seach ho 't er, krebentich, it gat op 'e toelle delplakte, lyts rounrêgich Aid mantsje. De sykte fen trije jier lyn wier him net 281 yn 'e klean stykjen bleaun. Hy wier wol yette altyd tige warber en skripsum, mar syn, holle wier omraek biklonken en syn gong waerd unwis. Fyftich jier troud, det wier ek gjin kleinichheid, dêr kaem lang eltsenien net oan ta.

Sibrich die de boppedoar iepen, do d' underdoar. It théwetter hie se al opset, det wier altyd hj ar earste wirk moarns —, nou moasten de hinnen hjar gerak ha. By hjar foetten lá.ns streake de kat; syn swart fel glá.nsge lykas flewiel. „Hie er toarst?" Yette tichter streake it bist by hjar rokken láns, wylst it sêft bigoun to spinnen. -- As hearde hy it, tochte se. „Aenst krijt er hwet, hear ." It gewoane moarnswirk bigoun: bêdopmeitsje, flierf eij e, ierpelskile. Hja avansearre, den wier Jel aenst f rij . En hja scoe hjar foartendalik ek mar f orstrupe, as se klear wier. Det joech in hiel oar oansjen oan de keamer. Hja glimke. It hearde der by hjoed. In amerijke letter helle se tít it kammenet it blauwe earizer- doaske en de swart-ltístren skelk. Mei bedaerde fingers bigoun se it tipelsinnige wirkje oan 'e holle. Earst de wite tipmutse, den in swart mutske, dêroerhinne it earizer, it smel-goudene. De flodder scoe se mar oan 't nei-iten ta mei wachtsje. Den scoenen de Tilma's wol delsetten komme. Nou fen 'e moarn forwachte se nimmen. For 't doarp hi ene se 't stilhálden. Fokke hie der perfoast gjin droktme fen hawwe wold. Nei 't se hjar oanttígd hie gyng se by 't finster sitten om d' oaren, óf to wachtsjen. Hjoed wier hja wèr de breid. Nou wachte hja wer de brêgeman —, in heale ieu letter as do. Ho heuge hjar yette dy dei, sa faek letter yetris trochlibbe yn hjar houlik; dy hie de bislissing brocht, de ban fêstlein twisken Fokke en hjar. Dy deis hie se Teade net sjoen. En safolle jierren dêrnei net. Al dy tiid hie de snikke tahálden yn 'e omkriten fen Haulerwyk, wier hjar letter forteld. Yn 'e earste wiken nei syn komste yn 't doarp hie er hjar 282 mijd en untroun, earst linkenoan wier det foroare. Lang hie 't lykwols durre, ear 't er de foet by hjarren op 't hi em setten hie en syn earste pantsje thé troch 't kielsgat spielde. Boaske wier by nea. — Sibrich seach noch in jier fierder tobek, de simmers far hjar houlik. Se seach Teade en hjarsèls, beide in eintsje yn 'e tweintich op; --- in joun by ijocht moanneskyn-waer, in deastille joun by de marskant om hjarren hinne hinge de swietrook fen farsk hea. D êr kuijeren hja, de hannen om elkoars mil en lusterj end, ien fen hert, hiene se dêr togearre hjar trouplan opboud. Jinsen, oan d'oare igge by de kimen, tsjuster tsjin de lj ochte lof ten oan, hie d' Aid krzestsj erke stien, as in stille tsj zege. — d' Oare wyks wier 't zetrekke. Al hj a r tsj i nstribbelj en tsjin hjar Alden hie neat jown. Hwet scoenen hja en Teade bigj inne ? Hwet wier nou 't libben fen in skipperske? Bodzje, skouwe yn waer en wyn, earmoed lije —, sa praetten hja. — Hj a hie op 't lêst bilies jaen moatten, 't gyng oer. -- Yn Maeije fen 't oare jier stie yn 'e Ljouwter krante hjar boask to lêzen mei Fokke Tilma de skrepper.

Om tsien ure hinne dy moarns sieten se mei hjar trijen om 'e roune tafel by de kof je.e. Dy roek nei pypkeniel en swarte kluntsj es stieken der ta de kopkes ut. By elts pantsje laei in stik Dimter koeke. Fokke siet by 't finster tsjin Sibrich oer, heal efter de krante weiskule. Tinne blauwe reek dwirle der sa nou en den ris omheech tit syn pipe. Jel, nea ledich, haekte oan in sprei, de mounleroede, stil-tofreden yn hjar tinzen f ordj ippe. Yn 'e kouwe koerde it douke. Trije stille, tof reden minsken. —

Buten by de murre lans klonken foetstappen, dêrnei de klinken fen under -en boppedoar, den gyng it hoasfoetlings troch de gong op 'e keamersdoar ta —; twa sunige tikken. 283

„Kom mar harren ! " Alle trije seagen se op Teade. — Hy kaem deryn, in greate, brune skipper mei in troanje f of tearen, yn d' earen gouden rinkjes. „Ik moat jim' beiden by de hán ha —." Swier wier syn lod, det it bearen fen 'e wyn oerstimd hie yn stoarmen op 'e Fryske marren; it lid fen de analfabeet, det winter- j ouns by de kachel to biharkjen wier as er syn wondere f orhalen fortelde fen syn reizen yn 'e snikke, jimmer mei in seltsume tsjoen. Hy fostke yn d' eachhoeken in, gutige laeits, do 't er for- hearde troanjes seach. Fokke hie de krante dellein en de fok ófset. Hy die it earst it wird: „Nou, ik moat sizze, du hast in ontháld ." Sibrich seach Teade oan. Hja wiste, yn Teade libbensboek stie hjar houliksdei opteikene mei letters, dy 't nea wer tit to wiskjen wieme. Net omdóch hie er al dy jierren omfierrens tahálden. Hy naem in sit njunken Jet en onhandich helle er ien foar ien twa pakjes tit syn bron buiske foar 't lj ocht. „Dit wier for jim' beiden ornearre —" en by sette se foar Sibrich del. Dy pakte ut mei tril] ende fingers: Twa gelikense reaukes, dêr 't opstie: „Ter uwer verjaardag". Fokke, stil-pypkjend, seach ta mei heal-tichte eagen. „D êr stiet ek lêzen op, mei goudene letters 't is hjoed ommers jim' gouden brillof t," wiisde Teade mei de finger, wylst er de oaren oanseach. Sibrich scoe de bril opsette, mar Jel wier hjar foar mei in tomok stj itsj e tsjin hjar memme foet. Mei in helder lod lies hja, om 't Teade in bytsje dof wier: „Ter eere van het gouden feest" Tof reden knikte Teade. „Se binne moai," sei Fokke en liet der opslach of ter f olgj e: „Hwet giet it raer mei de tongblier, de krante stiet der oer fol. Wy komme der oan 't nou ta mar genedich óf ." Sibrich skoude in reauke oan for Teade. 284 Ut hjar earizer spatten f unken, it luster fen hjar skelk glom feestlik-swart. Yn it kopke under de hjitte kofjestrielestriel togruzele knappend it kluntsje.

Eastermar DAM JAARSMA.

Itinntun 't A,

U u r s. GREGORI. (12. Maert)

Gregoriddi di as nu ddr, Fait ales ónj e e Bine; Da latje Losche san al Mr, Da Lipe en da Sprine. Godlof f ! di Uurs di kammt nii bal! Nii mónj e Hengste von e Stal.

Di Uurswinn piistet auer 't Felj , Hi gloit am ale Jame, Hi drógt dat Ldigens, schochst dii welj? Ddr spale al da Bj arne. Dat uurset ock al ónj e Tiinn: Nii mótj dat Plauf j orn ónj e Griinn !

Hefvógle skrile bai e Strónj. Da hiilje Uurseslader Von Sij f and butte vor e Strónj , Von Faschen ónj 't grott Wader. Sock Snak, dat hirt di Fascher hal: Nii mónj e Schawe von e Wal. 285 E Sann stegt hugre Dái for Dái. Dat waard iisz ai bedrege: Gregori brengt iisz Hog en Hai Ma sowen Sammerdege. E Luft waard al su mill en laun: Nu monj e Wiiszte von e Aun.

S a m m e r. DI SAMMER AS KIMEN.

Di Sammer as kimen, En dat blosmet en grait; Letj usz spaanke, letj iisz spaanke, Dann bal as 't verwait

Da Sprine da floite, En dat klaangt widd en sidd; Letjs ock schonge, letj iisz schonge, Dann noch as et Tidd!

Da Schrubbvtigle spale Auer Krkille en Kiilj ; Letj's ock doonse, letj iisz doonse. Noch san we ai iilj .

Di Sammer as kimen, Ales lawet en schongt; Letj vernáid iisz nii wese, I j r di Sammer vergongt. 286

H a r w s t. LEESTE SAMMERDRUM.

Spannraul haangt von Twigg to Twigg, Maigge spale aur 'e Stigg, En jil leest Raus 6nj e e Tiinn Bloosemt 6nj e Sanneschinn, G6lj auer G6lj lait aw e Bum — — Dat's di leeste Sammerdrum. — —

W u n t e r. KRASZTIDD.

E Wral 1ai .t 6nj en dipen Drum, Dar schongt nan Vogel 6nj e Bum: Da latje Kr6lle blosme ai: Di Sammer as vorbai, vorbai! Da Toochte waarde me sii swar,

Dat waard am't Hart me onglick nar. Auers taiw, breecht dar ai dor e Naacht, Di Glame von en Stairej aacht. Godloff, dat as et, lócke har: Krasztidd as dar ! —

Plack kale!

Wann dii injs 6nj e Firnse tjochst, En wann dii fraamde L6nje schochst: Bliww trau dat L6nj Har bai e Strónj ! Hiilj f aast ! 287

En wann du fraamde Sprecke hirst En fraamde Manschne kanen lirst: Bliww frasch ónj 't Hart, Dat as wat wj art ! Hiilj f aast !

Plack kale!

Di Lewenswai di as ai long, Du móust nan Tras verjese, Namm hug dat Hod en schong en schong; Waram wat triitti wese ? ! E Wrall as voll von Hog en Hái: Plock Królle, Królle bai e Wail Plock Krolle !

Da Dege lupe as en Treel, Da letje jam ai hiilj e. Namm arken wor en lak en smeel, Auers hirst dii to da Ulje. Namm de ai ales glick su nai: Plock Królle, Królle arken Dai ! Plock Królle !

Flensburg. A. JOHANNSEN. 288 Antwyme

Heal dei : ryk bloeit de hagedoarn, de wite en reade, de sinne stiet al sunt de moarn oer sjongende ierde. Troch swiere roken ride wy lans blanke wegen, 't jongfolk strust us bliid foarby ut stêd en stegen.

Wy swaeije fen de greate wei nei iensme paden, der 't spjirren ruzj e al den dei, fen harsrook laden. It Jude feest fen ierde en loft wirdt hjir bidimme en oer us hollen giet geroft fen fiere stimmen.

Mar der ynienen, yn dit wald, fen stiltme myld, in wunder ut in earder wrald, sa fel en myld: in jongfaem op in hynder f lj ucht de klingen oer en stiet mei ien sprong stil en rjucht, deun foar us oer.

Us f ytsen stean al tsjin de beam, my groetsje 't pear. Is dit in fisioen, in dream? 289 Né, dit is mear: dit is de bare hearlikheit fen jeuchd en moed, de skientme, dy 't de dichter seit, yn, fleis en bloed.

Hjar han strykt troch it bloune hier, hja glimket stil en streaket den it eale dier, dat nei hjar wil en wird en hannen hearrich heart. Hy snuft de wyn, dy 't yn de hege spjirren stjert, mei halen yn.

En den : in teiken en in wird, in laits, in groet, hja stouwe as de wj erlj ocht foart troch sinnegloed en skaed, de heimige djipten yn fen 't ruzj end wald, dat for dy twa, fen wille blyn, syn heechtiid haldt.

Wy stoarje yet in amerij de moude nei en ryk en fleuriger fytse wy troch dizze dei. De paden, der 't dit pear lans giet, wirdt alles ljacht, der sjongt de geal syn heechste liet yn moannenacht.

19 290 S.P. ilea Sterk en mei macht arbeidet de Maitiid under de skiere, leechhingjende loften. De winter, dy 't yet gjin bilies jaen wol, forwart him steech en stymsk en boarst sims ut yn stoarm en heilslach oer it griene ran, mar der is gjin forwin, syn ryk is ut. En as yn 't middeiskoft de wolkens brekke en sinne' each oer ierde' ikker blinkt, laeit der oer greide en dunkere bou in glans, sjongt der in stim yn de ivige wyn en stiet de pleats yn sa'n unthj fittend lj ocht, det al hwet libbet leauwe moat en gjin kweageast de kleare hope dwêste kin, dy't nou yn tilde en jonge eagen brant. De boer stiet efterhus, in man op jierren, net sparre fen it lot. D'iene nei d'oare forwachting briek op 't hirde libben dea, de tiden binne swier en skeinend gien oer hwet de trou fen slachten opboud hie. Hof olie hawwe af f aers groun f orlern, hofolle bin' fen Hs en kiem fordreaun, hofolle bin yn earmoed undergien .. . Ek him slacht wol de need om 't sterke hert en dagen giet er swijend oer it hiem, de holle bugd en stom fortriet yn 't each. Mar hjoed bispringt in nije hope it bloed, dat yetris op it aide rythme slacht. De roken fen de groun waeije om syn holle, in twine boartet troch syn grize hier, in sinneblink oer syn forware hannen. Hy lit syn eagen gean fen kym oant kym 291

oer 't Mde Fryslán, wirch en kniesd as hy, mar wachtsjend op 'e seine fen de himel en fen God utkard ta in nije bloei. Ien is syn lot en libben mei dit lan, syn hert en hope en hannen hat er wijd oan dizze groun, der 't er ut sompe en leech in ryk bisit fen fruchtbre greiden skoep, bouwer by Gods genede, om de ierde to meitsjen ta in sjongend, bloeijend hof, dy 't oan syn hearskerswil hjar skatten jowt. Hjoed, nou 't de Maitiid lans de kimen ruzet en sinne en skaed oer 't dunker wetter struze, bitrout er wer en leaut yn 't ivich wunder fen 't libben, dat at need en dea forriist. Net ear 't de tiid syn lêste krêften sloopt, net ear't de nacht oer dizze eagen falt, scil er syn wacht forlitte en 't wirk oerjaen. De Hear, dy 't nimt, mar mear en mylder jowt, dy 't oan de wylde loft syn bóge bout, dy 't oer rjuchtfeardigen en godleazen reint en fruchtbre ut unfruchtbre tiden skept, hat him. ta master en ta hoeder steld fen dizze groun en Breide, fen dit hus, dit hiem, dit fé en fen dit hearlik hof. Stean scil er as in kening oer dit lan. oant er syn bern syn lêste seine jowt en hjarren af f aers erf skip tabitrout. Rjucht en massael riist er yn 't jonge lj ocht, wiist mei in inkeld wird syn folk it wirk en giet den glimkjend yn it waerme buthus, der 't in hokling lud en unwennich balt.

Amsterdam. I. DE JONG. 292 5IGe Beam,

Ik wit net ef 't fen dy sêf te glans yn dyn dunkere eagen kaem .. . och, in dichter hat in hiel great hert en lj eavet hast elke f aem .

Mar do dy moarns yn 't skimerljocht die dy it óf skie sear? in dichter, fanke, is tige trou dy mient it hast eltse kear.

En elke kear nei sa'n f oarj iersnacht den fynt er himsels werom mei it greate langstme yn syn iensum hert — yn syn hail in toplóke blom.

Plack kale!

Toalf ure; wy skouwe opnij wer us boat yn 'e wieljende stream en kringe mankoaren foarby om hwet jild ef in idele dream: en al slacht rea fen bloed ek it soch tsjin 'e wá1, hwa sjucht om op syn wei? sinkt as burman, wy jeije noch namsto f ulder as doel efternei. 293

As in dwyllj ocht stiet boppe us tocht in neonflam hel tsjin'e joun; mar bárnt er in inkeld lyts lj ocht foar it skip det syn haven net foun?

Oteade ûq4e

Dou stekst dyn beide hannen ta ful lokje dyn eagen my, myn lichem lj eavet dyn waermens wol mar myn hert driuwt dy fier foarby.

Aenst as it soele tsjuster twingt en us stimmen hístrj e oerstj ur den scil it wêze as wier it goed en jow ik my dreamend oer.

Dou lj eavest dy f rij e f ugel sa dy't blank oer de weagen saeit? Syn liet is gjin sang mar in skreau fen need dy't rou oer de stoarmen waeit.

En woest sa'n unrêstige fugel ha mei syn jimmer hongerjend hert? Myn fanke, du há ldst in protsje fear, in deade fugel, oars net.

Aldtsjerk. J. D. DE JONG_ 294

For Dr. O. For Dr. O. POSTMA.

Scil ik mysels ek skielik glimkjend sjen As in Aid hearke, kuij'rjend yn in park?

Ik woe . it tige graech, mar 'k tink fen net. Sjuch Jo dêr dy a.ld pleats, kop, hals en romp? Fen beamte ommantle yn it wide f j i ld ? Jo lj eavj e dit 'Ed sté en ek de minsken, Dy't slachten lang hjir libben, bodden, dreamden. Jo sjonge yn sjongsum liet fen hjar bistean En sneupe 't dwaen fen d' af f aers flitich nei. En ik, ik haetsje. Ik haetsje dizze groun, dy't erf Biel wirdt Fen speculant en utlansk kapitael. Ik haetsje 't folk, det libbenskrêf t fordocht Oan strijd for't ierdske Eden, det nea komt. Godtank, ta minskne heil, nea komme scil. 0, woe dit folk dochs einlings yn de strijd For eigen wearden, eigen skientme en rjucht. Soks hinget lykwols net oan hwet ik wol, Mar oan de politike conjunctuer En dy is tige min.

Ik haetsje nou net mear, ik rekken] e: Hwet for copy der sit yn dy aid pleats En hwet Johannes derf en meitsje kin En hwet der den fen oerbliuwt yn 't cliché, Alteast as ek de toan net min af alt. Mar sjuch, det hinget fen us drukker óf En dy syn disposysje. 295 )3aWLcwAvIL gebet

Wy bouwe us Babelske toerren, Oanbidde in f alsk ideael, Wy meitsje usselme ta hoerren En kwanslj ende preesters fen Baal.

Us Sneinsrêst, us tsjerkgean, us froedens, Us skynfrommens helpt us net. Gjin skynofferer easket Jins goedens, Mar inkeld in britsen hert.

It Offer, det brochten Jo Selme Yn de soendied op Golgotha. Us idelens hat As bidwelme, Wy woene der net mei ta.

0, lear my dit Iene to leauwen: God's Soan stoar dêr for my. Hy droech dêr de straf for myn kreauwen, Myn haet, myn bidragerij;

Myn idelens en myn lef fensens En de donkerste driuw fen myn bloed. 0 lear my det Iene biseffen,en, Myn God, en myn libben wirdt goed.

Den kin ik wer skreppe en stride En myn wirk yn démoed dwaen. Den kin'k wer tsjin minsken bilide: 'k Forjow, Hy scil my forjaen. 296 J:,w4eân 1938

0, Fryslán ik kin dy wol spije Mei dyn wynmotoaren kloft En dyn wettertoeristen, dy't f rij e Op rythme fen Jazz-geroft.

Mei dyn f ricoslabrj ende minsken En dyn masters fol psychology, En kantoarlj ue, dy'k allegear winske Yn de heilsteat fen Bellamy.

Mei dyn technysk fyn ynleine boeren En dyn Kiès-seare arbeidspartij Mei rjue keakljende lieders, dy't loere Op herry en tsierderij.

Mei dyn striid oer it Sneinske fytsen En oer Merke en oer toaniel, Mei al dyn gelegenheidsspeechen Sa walgich as slaed mei kaniel.

Mei al dyn stom-wichtige manljue, Dy 't eaml' j e oer it prinsyp, Mei al dyn complex-geile frouljue En hjar sentimenteel gelyp.

En dochs leau 'k stéfêst oan dyn wêzen Sa eal as dyn fruchtbere groun Dyn lea, geef en soun, kin genêze Fen mannich yet rotsjende woun'. 297

As helten trochstien' wy de stjitten Fen kriichsfolk en wetter alear, Do lokke ut heimige fierten 't Fordjer fen in f rysk-f rj emde lear.

Wy joeg' As fen honk, stelden wetten Oan oarljue, oan minskdom, oan wráld En wilens forsmoargen /is swetten Wy seagen, mar 't liet us káld.

Falsk idealisme oerstjelpe Dit folk mei unfruchtberens slein. Gjin lear, inkeld ynkear kin helpe Oars rint it hjir hommels to 'n ein.

Ljouzveyt. S. D. DE JONG.

f1 )3,tcL&W; UAL »/L^.GL(J^LG^

Redbad, forlitten fen syn faem, dy't Kristinne wier, hat by de dea fen syn heit in ied fen hate sward tsjin al hwet it kras tsjinnet en dos mei de Franken gearspand om Frysla n to f ordj erren. Gjin f roulj uesij eaf de scil er mear kenne, allinne yn hate scil er it heitela.n f rij fj uchtsj e. Dochs hat er, tsjin syn eigen wollen yn, de faem Thodeswinde lj eaf krige en in pear jier fen lok mei hjar bilibbe; den moat er opnij tsjin de Franken opts] en en forliest. Mei skande biditsen giet er nei Frysla n werom, hwer't it folts tsjin him yn forset komt. It is op dizze treastleaze reis det it neikommende fragmint spilet. 298

Yn Redbad's tipte by nacht. De kening leit to sliepen op in /jildbêd. Yn in fûl ljochi forkynt in Walkire. Hja left hjar hdn op de kening syn holle en seit:

Walkire: Weitsje op, o kening en hoedzje dyn folk!

R e d b a d: (heal oerein) Hwa is 't, dy't my ropt yn unrêstige nacht?

W: Ho f orriedstu dyn folk en dyn la.n oan de Frank?

R: Hwerom brochstu d'oerwinning net yn myn Ian?

W: Allinne dy't weardich t'oerwinnen is, jowt hy, dy't de slachten en foltsen stj urt syn bloedrige seine as in tydlik lean.

R: Ha wy net striden mei forwoedne moed? Ha wy net jown us lêste krêft en bloed? Ha wy foar Fryslan net as helten stien? Binn' net As swirden fill as flammen gien?

W: Moed hastu, kening, moed as in liuw, hearlik bist, Redbad, op 't f j ouwerj end hoars, gla nzgj ende gloede oerstrielet dyn ho lle, great bist as't Biest tsjin de Frankne forried, weardich t'oerwinnen kart Wodan dy net!

R: Hwet easket den dyn master mear fen my? Sjuch, ik bin wirch, myn ma nske krêft is wei. Yn lange dagen stie ik tsjin de Frank, 299

3m lange nachten naem gjin sliep my mei. Ha ik net alles ta syn eare dien? Is net it kras yn dit myn lan f orgien ? Ha 'k him net wekke oan it Frankysk reau, do't 'k al syn fijnen ut myn lan fordreau?

W: Wier is dyn wird, mar yn't f ale fen't f j uchtsj en weegre my Wodan, hwaens wird wizens is, ta dy to gean mei de gleone fanen fen de oerwinning op f ij an en Frank.

R: Nou keare wy nei 't aide heitela.n en lans de wegen, dy't as foetten gean folgj' as yn't koart, dy't its f ordj erre scull'. Fryslan giet finder! Nimmen, dy't it skut!

W: Ienris wier 't Redbad, hwaens barnende wirden rópen ta striid tsjin de stroopjende stamme, dy't oer syn lan de uneare brochte, hillige walden en stéën f orwoastgj end.

R: Do wier ik jong, do swarde ik in ied, in ied fen trou oan folk en ran. Do wier myn bloed ien sé fen siedend wraekgefoel. Ynsté fen by to stean lit Wodan my en 't ran en 't folk de f alske Franken oer.

W: Omdetst net weardich t'oerwinnen bist, Redbad!

R: (oerein) Hwerom net ? Ik, dy't alles alles joech.

W: Tink oan de ied, dystu sward hast, du kening, 300

D'ied fen de haet, dy't wy hearden yn Walhal: Haet scoe dyn herte allinne bisitte, Haet fen dyn herte scoe Fryslán bif rij e, Allinne yn haet scoest u Frysla,n lj eavj e, de lj eaf de untstoarn scoest u Fryslán forlosse.

R: En ha'k net hate, djip en nj ur en f ul ? Ha'k net de Franken en it kras fordylge? Myn folk net as in strange master f ierd ? Hwa ha ik sparre, dy 'k net sparje scoe?

W: (sê/ter) Tink om de stins fier yn Starum, derst dreamd hast suvere dreamen fen unierdske sillgens. Hwa 't dy dêr bidet mei langst yn it herte, ta hwastu nou ynkearst, om treastge to wirden. Hja hat dyn hert to f orhef tick f orhuge, wekke de lj eaf de, dyst ófswarst for ivich, hja is de flok, dy't dyn folk f ord j ert .

R: (he/tich) Den mei myn folk f ordj erre en iksels mei Fryslán, undergean. As Odin det forlanget, flok oer him ! Hat hy den nea de lj eaf de field, det hy dit easkje kin?

W: (wykt tobek, it lj ocht windt minder) Flok Odin net ! Him bynt in f êste wet. Hy ken de krêften fen in minskehert. Hy ken it leed, det woellet yn dyn siel. Yett' mear as dy, foel him it leed ta'n diel. Dochs easket hy fen dy, om nei dyn ied to dwaen. Hy scil dy rêdde en Fryslán eare jaen. 301

It lêste skynsel fordwynt, Redbad siicht tobek. In rêstige musyk yiist yn 'e fierte. Men sf ucht in tige sê f t skynsel en dêyyn it swayte skaed fen in kyus. In rêstige stim sprekt:

Ast wirch bist, wintelj e óf dyn lêst op my, hwent frede en rêst en sill'gens jaw ik dy.

R: Dyn stim is goed, dyn wirden bin musyk, hwerom dyn dieden net dyn wirden lyk?

Stim: Du kenst myn dieden net, noch ek myn wird!

R: Dyn dieden, ... seine joechst de Frankne swird!

S: Ik ken gjin Franken, dy't mei swirden f j uchtsj e.

R: Yn namme fen dyn kras toknechtsje hja myn folk!

S: Ik ken gjin folken, oare folken knechts] end —. Ik jaw allinne rêst, dy't wirch is en bilêst. Dêrom kom ik ta dy, hwent du bist slein!

R: Du wolst my rêdde, Kristengod, myn folk, myn lán, mysels fen 't Frankyske gewelt?

S: Ik rêd fen On gewelt, ik jow de frede.

R: Astu de Frank net kenst, o ken den my! Dyn stim is sêft en frede is yn dyn wird. Al ha'k dyn tsjinners daet 302 S t i m • Ik koe se net! It tal fen dy't my tsjinje is net great.

R: Lit my dyn tsjinner wêze, lyk alear, do't ik dyn lof by moarn- en jountyd song.

Stim:. Ek du forstiest myn wierlik wêzen net !

R: 0, lit it nou my kenne, lit myn. hert dochs net forkomme yn de fine haet! Rêd my fen Wodan en syn freeslik wird, jow my de rêst, dy 'k sykj' en Fryslán fré. Striid mei my, stichtsje hjir dyn keninkryk.

S t i m : (it ijocht wirdt minder, it kras bleker) Myn ryk, it is fen dizze ierde net.

Redbad: Der libbet yn myn hert dyn byld, det nea net wike woe for haet syn heftich wird. Du, sêfte God, du stypje my tsjin 't kwea, det fen myn folk dyn namme seine wirdt. Rêd fen de Franken, rêd my fen de haet, dy 't my forslynt as f unkj end fj ur, det daet.

S t i m: (fen fierrens) Hwet fêsstiet kin net ien untwike, myn ryk is fen de ierde net. Myn wei eine yn in kras, do'k ierdske wegen gie.

de Haech. A. JOUSMA. 303 ge eahe aan 7-otte Ut „Lea f wyn", 2de utkomste.

Hildeburh, Redbads dochter, en twa fen hjar fammen foar it byld fen de god yn syn timpel; yn it lêst de unformoedsoenbere Noarske, Sigrid. De fammenmmen knibbelj e; Hildeburh stiet.

Hildeburh: Eigenste du fen As goaden, Warder fen libben rjucht, Weitser fen hillige oarden, Skóger dy't alles sjucht, Nim, hwet us hannen dy biede, Glimkjend en ginstich oan; Wol yn dyn wierheit is liede, Eabelen unf ordoarn.

Foarste faem: Mear as ea minsken forsteane, Wennet, o hear, yn dyn hert'; Hja dy 't dyn wegen geane Hoedzje hwet nea net stjert. Diel fen dyn wiisheit, dy swide, Rieders en preesters mei; Lj ochtsj e, lyk hjir oer it wide, Sa oer dyn folk dyn dei.

Twadde faem: Hope, it ljocht yn de herten, Hear, doch dy gloed' net ut; Ninter troch flokbere wetten Winne us de frjemd ta but; 304 Ljeaflik dyn hus is omstriele Lyk fen in gouden rein; Ha ld yn us hert sa de siele Klear fen dyn Bloede bitein.

Hildeburh: Hoeder fen hillige frede, Warje us dyn skyld en dyn swird; Feilgje it folk en syn sede, Hoedzje it f j ur op de hird; Dylgje de niid as er driget, Slaen hwa't as f ij á,n tsjucht; Alles forriist en fortiget Háld du de folkswei rjucht.

Foarste faem: Eilá n fen frede, de weagen Ruzje yn 't roun fen de striid; Klearens fen wierheit, de lj eagen Wallet dy oer mei niid; Treast fen de moarntiid, allinken Falt oer de f j i lden joun; Each fen de god, yn it sinken Bistu fen nacht omwoun.

Twadde faem: Hear, lit it hjoed net winne, Hear, brek it swird ut 'e skie, Striid as deis each, de sinne, Doch fen us wei hwet misdie; Sterkje de earm fen As striders, Sterkje As heltene room; Driuw du de fiere beniders Wei as dyn weag'ne skom! 305

Hildeburh: Hear, fen de miet wierstu mei us, Bliuw du mei its troch de nacht; Meitsje de driging ta dei us, Hillich en wyt fen dyn lj acht; Seinje us folk en syn eare, Weitsje it ta macht al mear; Seinje, yn rom forkleare, Redbad de kening, hear.

Sigrid (foar de drompel): Mar de f ij á,n dy't f alsk de frede briek, Dy't driget mei dea en it dylgjend f j ur, God dy't us groun mei dyn ginstsin dekst, Doem du dy f ij á,n en flok syn dwaen! Hwa't yn fierten untf lechtet syn folk en syn striid, Hwa't syn á,ffaers en ealens yn untrou wijt, Him mei, Foste, untf reedzj e dyn flok, Det haetlik him wirde himel en ierde!

Eindhoven. D. KALMA.

ge eahe aan 7-otte

Hwat komste, famke, tues, ynt holste fan 'e nacht, Hast wer dyn hort ophallet oan wite-wiiven-pracht?

Gyn wite wiiven, mim, hab 'k sien fannacht op strap.. Moedsiel allinnich waes 'k; da-ynienen . . . . soan

Manlj ud tit it wetter stappe; yn hier en beard It sá lte séwier plakke, wirtusken krabben, lyts en great.

20 306 Om to bistirren, born ! hwat hast noch firder sien? Waent Schylgers? famke, siz' en koest dirfan gynien?

As min so geet to kear en my net lit oant word, Dan kan ik net fortêlle en gin wer dalik fort.

It is in fremd gefal, wirfan 'k f ortêlle sol, Ik bin dir noch urstj ur fan, myn hó11' is borstend fol.

De earste spriek: 'k bin Schylger, wêz net bang, lj eaf born, 'k Hab yn in stoarm it libben for trédusend jier forlorn.

Noe heard' ik jyster: Ast op Schylge, West en Aest Noch woste Schylgers sjean, dan moste meitse haest.

De twadde spriek: Fan him as hy nei boppen wou — Heard' ik, dat Schylge net it Alde Schylge blou.

Ik tocht: ha wy dirfor its libben, hues en goed Jown yn 'e stryd tsjin Rom'en strome forgees is bloed?

Ja, noom de tredde 't word, as Ede Schylger kan Ik 't evenmin bigripe: wy habbe man oan man

Pal stien tsjin de Noar; dy stêlle its alles fort, Mar hwat hy net koe stêlle, dat waes us Schylger hort.

Da sagen se my oan, dy Ode Schylger lj ud, Só treurich en forwitend, dat fol schaet myn gemoed.

Noe noom de fjerde 't word. As 't wiste, hwa ik bin, Sei dy, dan sost bigripe, wirom ik hir for dy stin. 307

'k Bin ien fan hjar, dy 't meibouwd ha oan d'álde toer: De dead fan 'e leste Schylger, is eak syn leste fir.

Dat, spriek de f yf de man, dat is de profetsy Fant aid wiis Schylger wiif; ik waes dirsellef by,

Noch hear 'k hjar schrille stem: „S6 lang op Schylgerlá n Noch echte Schylgers wenje, sost stean op 't Schylger sán."

Dirom hien wy gyn rest, sei nommer seks tsjin my, Ik hie noait tocht, da 'k feare by de kompeny,

Dat us de oceaen wer sette sou oant strán, To striden for de aerd en tael fan eigen folk en lá n .

De sande, mim, as dy syn hier strik'ut gesicht Da saech 'k ynt ljechte maentse fis paë ynt oangesicht.

Hy saech as by syn libben my fest en epen oan,: Born, klonk syn sefte stem, forsteest my, moat ik moan

As 'k bin yn se wirom, fortêll' oant stoane slacht, Dat noe op Schylge wennet in follek sonder kracht

To striden for hjar tael, to earen 't great forlyn, Dat 't Schylger folk syn siel forkwanselt for 'e schyn

Fan fremde wordenprael, fort fremde jild en goed, Hjar scheamet for it eigen en knibbelt fort fremde bloed?

Foltoged wordt dan 't word en falle sol de toer As fan de leste Schylger hat slein it leste ur. 308

Kom famke, joch my rest, biloovj' my op 'e han Dasto tominste blust in born fan Schylgerlá n.

Da j ooch'k us paë de há,n de oare knikken my to — En langsaem stapten hja wer nei it wetter to.

En boppen 't plak, wirt hja fordwinen, ien for ien, Dir hab ik klear yn fjurge letters SCHYLGE sien.

Amsterdam. G. KNOP.

Adiewie (2-44) Aalf euj e wear en fréshen bórre fun di ulle you-e sliik, man lait, aowas briidshollart en fast begget, me en huch stern en en lait fasharbeard oonar 't kan sy as fole Fréshe dat noch dróuchen oun jy tid. To sin b orrestaa me tou haingsde en 20-30 baisde hiirden der ai blots mearshfeene trinam dune kuuge, uk hao drygge eekere fun e gaast wearn der me bai. Her ar sin stag wear hi di iinsisde, di wat to seeden hai. Fun eedarmearns bit lai dune naacht berin wear hi fliiti dune Bung, alles saich hi en niks bliif ham f erborgen: oardning, riinlikait en sporsaomkait ferlangt hi fun arken aan, oars weart bald yt me de friintshaft bai ham ! Hi wear netorlik bef raft Aal wear en tiro jear jonger as hi ky aowas am e deuwel ai de moaje ferdreege, de e tid me snaaken en sluddarn hendriif en, en her wear Anne Shyttewyf, jy ark werch me hern kurf me bruud, shytte en twybakke koum en aal det torpsnais was, jy slemst. Hy freut 'r ham, wen 's for en toslaan dor koum en wi ouf homple mous ! Wat ky hi daal waare wen di onnarne ai prasis de maddi aar'e sheef sty errar wen sin hulten shin hi dit blots me syn iin, de naimoudshe „blekwoare" wail 'r niks me to duunen heewe ferlait errar ai gans riin wear. Niimens oars mous derme ale. 309 Wearn's ray aaltomaale goud oun'e gung me't arbed banne en bytte hys, sy ky'r goud ham silben en luit fristyn fershaafe me aale morlike saage, de oars di to 't borreweark hiire. Der wear ndmli aan sliik foulk, de hi am liifsten di ar sin stdd sdich: „de krawstas", sy as hi de hunwearkas naame dpi, en deram maaget hi am liifsten dat alles silben. Huum shol huum wonre, wat hi di alles ky. As sy manning Fréshe uk noch delling wear hi en dusend- konstnar. Ai blots dat 'r silf dat ganse hys fun bytten kalke en fun bannen maale dpi en dat ni silf saole onnar shuar en stddwle slouch, hi sty uk silben me morshis en waterpas oun 'e houn en begget en swinnehys errar en iilingrym, wen 't nyrri dpi, en de morre worn bai ham dibensy lik as bai Nis Mormoun ! Sin „wearkstdd" wear dat allerhillist stdd oun 't hiil hys en jyst deram tuuch dat ys jungens, de der absolut kaame mousen, me algewalt derhen, den her wearn der je alle morlike interessante saage: en hddwlebank, en draibank en al slags grote en ldite bditle en kniwwe. Aalf euj e ky di blots stoule en sheewe maage, hi drait uk de smokkeste biirae derto, en her maaget hi ham uk silf en nai hulten shis, wen jy ul apslen wear. Iintou lokket dat ys doch, as 'r jyst inne wear en f erj ddn hoi ouf toslitten, der in to kaamen: jungedi, wear dat en spos, wi leeten de fiile snorre daoler en daoler bit de riime spriingen, wi buitelden en shearden der ambai en maaten netorlik en masse ounstoo en sy ferswynnen wi sy gau wi kynnen. Di ulle fyng 't gauenouch to waa-en en ik fyng en shanfol as ollar iar en hdd derefter ollar moar sin „meshinerai" ounreart ! Wer hi uk spekeliire dpi ar en „perpetuum mobile" (en ewikaitsmeshin), wiit ik doch di, der wearn doch sy fole wonnerlike saage en meshine derbanne, dat dat di ynnemorlik wear. Ik wiit noch goud, by en Fréshen fun 't naibartorp ham silf en fiil yt hult maaget hoi en derefter di spoutnoume „Sanke Spanfiil" fyng. Dat dings lyp uk mdchdi, wen 't man earst oun 'e gung en di wai di to souni wear en dat tome beargdeel ging ( !) to angst en shrekken for menshne en tiire, de sok noch ollar s.in h,in ! 310

Aalfeuje wear di blots san aine hunwearkar, der wear uk konstnar- blóud óun ham. Jymmer en jymmer heet jy maalarkonst ys Nord- fréshe óuntddgen en sy wear dat uk bai Aalfeuje. Sonnar dat 'r dat liirt hoi en sonnar di menste begrip fun perspektive en sok maaget hi werklik góu-e bleantraderinge. Dat wearn for 't maasde me hyssinge, wer ark mor en ark wenning genau me sirkel en lineaol óuf meet wor-geometri wear hi en maister óun sonner studium en to-dat hoi hi grote en ldite lineaole werme hi me uk beshórns am 'e uure slouch, wen 'k aal to wisnosi wor. Alles wor her genau berddgent en torochte paast en shóul snoarlik weese. Hi maalt doch uk de seltsaomsde wusten-shilderaje me richdige lowen onnar palmbuumme en sok en doch wear hi ollar wirrer of ter 't sóen wddn as to Hamborg. Her wisset ham je bai ham en stok echt frésh romantik! Aalfeuje hoi en smok hóunshraf t en feart genau bóuk aua alle ytj of de en innaomen oun lounwirtshaft en hysstand en deram wor hi uk bald welt to bórref aocht, dikfaocht en óuere iirenposten oun 'e gemiinde. Hi wear ounsdin en beleeft óun 'e hiil amgegend en kóum uk fole ambai as iiwri jägar en „shiitee" en won ham manning prisse bai 't sheewe-shiiten ar shiitzenfeste. Ik wiit knaap, by hi uk noch tid derto fyng. Sun de longe wontareene kóumen de naibas haal en styn to snaaken en sditen trinam di worme kaachlóum, di noch aan fun de uulmóudshe wear me bille yt 'e bibel ar 'e plaote en di fun e kaogen yt me sunpouse hiitet wor. Her wor ny alles dórsprddgen, wat der besiire dpi: torpssaage, politik en manning ynhiimlike fréshe saoge yt ullenstid, alles netórlik ar frésh. Wi jungens sditen stal me grote uure en e mys biben en hiirden nau to! Madden óun 'e allertrawelst furrertid fyng hi en naacht en hertsliik en stórf sy me 75 jear sonnar krunk wddn to heewen, dune gung bit to jy leest styn!

Toftlund. M. LORENZEN. 311

fladt n.

Hjar wêzen witer as it linnen, Det koel en noftren om hjar hinneteart, Leit hja en wachtet en bigeart Neat oars as dit: allinne.

De dei forgiet. Den sit de joun Allyk in swarte f ugel foar de glêzen. Woe hja in andert yn syn eagen lêze? Hjoed hat by lang en dróvich nei hjar sjoen.

fladt n. ,^zjsEim.Beh

Dit is in stoun dy't dichters hjar wol dreame. In blauwe wrald driuwt yn it wytste lj acht, Ut lette bloeisels yn 'e hoven streame Yet unforwachte roken troch de iepen nacht.

Dit is in kans, in taj ef t for forealen, For 't lêst unthj it de loane swietste nof t . — Foarby de moanne ruzj e al feale f ugels, wylst earne dof de earste apel ploft.

In me-mu/dam

Lit my dit 1án bisjonge, det ik ken fen tuzen tochten troch syn widens, de mar syn suvrens en it fjildild syn swidens — mar det ik langer hieltyd mear untwen. 312

Jow my sa'n froede aide boerewent, dy't Friezen nea wer bouwe scille. Gin my, for 't lêst, dy stille waerme wille fen hwet bitroud is, eigen en biwend.

Jow my in poel, mei ruzj end reid en roerich f ugelt, mar binammen blommen. Gin my dit priuwke ienlikheid ... . Sa —. Lit „De Drie Provinciën" nou mar komme.

En om 't ik fen de greiden hald, lit my ek ienkear troch hjar romten swalkje, ear't strak de autodiken, dryst en kald betonnen Hokken yn dit lanskip kalk] e. Lit my yet ienkear Fryslan sjen, sa't ik it koe: it unskansearre, frije ! Den scil'k wol gean en bugj e for it nije. Mar wit in kostbre blom forgoed for Is f orlern.

Hearren f ean. S. J. V. D. MOLEN.

gua-aatiinl

En es dit man en Droom, let uus en drem, en fair dit nun Noom, fair-t uk niin Jen'. Mut wil uk Klaawen drai, uus frémer, swaar, kumt oler uus di Dai dat wij se klaar: 313 en iinig Friisen'-L6n' me Taagten frii ! — — — Bluat bn uiis Taagtens-Dtin' kjen Friislbn' dii.

£tt ' ettPLt

Wu ali sen uus Jemet Diil en hiir us Weeter to di Wolk, di enkelt Lir tohop sen-s Folk, ut Aart en Wiis bistaant uus Stiil. Di Eekern huriip Kuuren groórt, dit Weeter wat fibs Skeepen drait, di Winj wat fibs om Uaren wait, dit ales uus jir rat en f gort . Di Fesk wat door di Weeter skiart, di Boomer wat di Storem bocht, di Fugelk wat our Eekern flocht, dit ales to uus Jemet jert. En door uus Leewent tii, us Flor, ual Tialen wat jir ek forgung, ual Wiisen wat aus sii en sjung fan uus ual Jemets-Leewents-Blör.

fin, l fin, l mils

Wan Wunter jir wiilet iius Biiken wil bren en aawri di Aasen wat luatsi aur-t Lbn'. 314 Wan Odhin, di Oberst, tiiis Aawer nemt aur, di Nornen da niiti me Dii da ii.iis D6n'. Di Wunter mut wan'ri wilt Uurs dit nii uur; di Sen es 6n-t Stiigen, di Daagen fo Duur. Di Winjen wai wàrem en lung skintj dit Lécht, Da halt jir niin Haagen en Faarens-Man fast. Wii hual tiiis di Hunen en wenski ii.p Wai, wan steewet titis Stunen en daaget iitis Dai: Dá wel wii t6 Weeter, t6 faaren sa fill. , tis Wiking this wiari, On Kaamp iiiis da kiir. Da buatsi wii Buaten en sét da titis Sail, me Raa en me Remen wel reer wii titis Rail. Uiis Weeten en Welen dit f 66rt iiiis iitf an: T6 Fiiren t6 faaren bringt Diiger en D6gt. T6 Hàref st wii h66pi en tii werer tiis, wel f riigi wan f tinen wii Hoog da en Hiis. 315 Wii wiili ark Wunter itiiiis oner Taak en siil da di Somer our See en this Saak.

Tondern. JENS E. MUNGARD.

tot In geur, in glans en soms in toan, Det is it lok, sa 't wy it kenne. Sa simmerdei: eat waeit us oan, Scil den dit libben nea net wenne? It wier yn rook fen hea oer 't lan, In tel, mear net, ha wy it hawn, Mar langst, dy 't bliuwt, is berne. Sa simmerdei, as hiel de nacht It Noarden gloeit yn teare glansen: Wémoedich nocht ! Wy lêze yn 't lj acht : Wit wol, it lok leit efter transen. Omdoch is 't sykjen nei syn ryk, Strus oer de sé in f ugel lyk, De koers is sunder kansen. In toan is lok, fol At gjin liet: Wy moatte oan eigen wêzen lij e. Dêr kin gjin minsk'ne steat of died, Gjin lj eaf de en mienskip fen bif rij e. Sa sucht yn eange finzenis Us ik, det ivich ienlik is, Nei Himels harmonije. . ^ouweyt. Y. pOORTINGA. 316

91 nteck4uttak In medal] ontsj e is in unskildich sieraed for in famkeshals en in f ytslampe oars net sa'n f orbj usterj end ding, dochs hawwe hja to Starum yn 'e simmer fen nj oggentj inhundertf j irtj in in panyk- stimming geande makke. Mar det wier nei it utbrekken fen 'e greate kriich, do 't ek by uzes sa'n spanning stie, det de unrêstige f olksf orbylding yn eltse simmertwirre de kommende stoarmwyn seach. En yn 'e stêd fen Starum doch; eltse ure fen 'e dei en fen 'e nacht binammen forwachten dêr de boargers, det in float fen dukboaten ut 'e klaei fen 'e Sudersé opstige scoe en biset hjarren haven. Nammers dêr wier reden ta; der moast dochs wol hwet driigje, as de legerlieding in seksje kustwacht nei Starum stj urde. En wier der buten de stêd net in stelling yn 'e sédyk yngroeven, dêr 't de f ij á n ut wei under f j ur nommen wirde scoe? Dy seksje kustwacht nou hiene de Starumers, gjin soldaterij wend, great respekt en biwundering for, sa 't hja stram yn 'e hálding tit-teagen for oefening, de offisierisier mei de blanke klewang dernjonken. Den seagen ek folle f roulj ueseagen hjar nei, en jouns as de jonge kriichshelden, noch fris fen 'e lichte tsjinst, yn it aide stedtsje omkrusten, den wier mannich fammensbern hjar tagedien. Driging fen oarloch rounom, mar it lj eaf de-wirk gyng troch. Lykwols det wier in spil: Starum is mar lyts, it tal fammen na- venant, en in espel soldaten freget gans hwet fendetoangeande; for in soldaet is in losse skarrel nou ienris noch unbitinklik folle wichtiger as for in oar jongkeardel, det der wiernen maten by, dy 't in hiel rige fammen troch de hannen gyngen, en dy rekken to Starum gau oan. Hienen dêrre nou alle f rij sters noch for hjar allinne west, mar der wiernen fensels oars ek feinten en dy hienen de áldste brieven. Der wenne in prus jongfaem yn Starum, dêr 't mannich soldaet longerjende eagen op smiet. It wier ek nuver: as de soldaten 6f- losse scoenen, of in kloft wier underweis nei de stelling of for 317 oefening, grif kamen hja det famke tsjin. Lyk as det is mei sokke jonge dinkjes, dy 't graech sjugge en noch lj eaver sjoen wirde, altyd hie se wol in boadskip klear, as se folk op 'en paed fornaem. En as der to Starum twa op 'en baen binne, den hawwe se net folie avontar om inoar mistorinnen. Hja droech altyd in medaljontsje om 'e hals en mear as ien soldaet hie alris bigearlik lonke nei det matele blanke fel, dêr 't it op rêstte. Mei 't de militairen yn it earstoan noch hast gjin nammen koenen, waerden de mokkeltsjes oantsjut mei bineamings as „dy swarte" of „dy lekkere dikke" en dizze, dy 't se nea sunder hjar sieraed seagen, hiet sljucht-wei „it famke mei it medaljontsje". Der wierne to'nearsten ek alris in pear lj ue mei hjar slagge, soks wier yn it lytse soldate-formidden gau genóch bikend, det „it famke mei it medaljontsje" stie wol yn 'e bilangstelling. Spitigernóch for de soldaten hienen hjà al ridlik gau neitiid net mear de ginst, mar in komiis fen it spoar, dy 't, ek om utens wei, for syn wirk by de feartsjinst dêrre to Starum tahalde moast. De soldaten seagen mei leedzje, ho 't det net mei ien skarreltsje dien wier, mar dy twa trof men jouns let op alle wegen. De lije simmernachten lokken ek wol ut om dy tiid; namsto hirder stik wier it for de oaren, dy mei de droege lippen. Op sa'n joune stie Jurjen 1Vfeetsma op post buten de stêd. Hy moast de dyk yn it each halde en binammen de sé om to warskógj en, sadré de frjemde oarlochsfloat opsetten komme scoe. It is in fortrietlik baentsje, op post stean to moatten sa'n skoandere simmerjoun, wylst fierder elkenien him yn syn f rij heit f ornuvert . Hy hearde of ter him yn 'e stêd de lêste laden fen bernefortier en oangeand jongfolk; hjirre, by de inkele koumelkers- en arbeiders er de ljue not lik f oarhas yn it finsterbank hingjen, de-huzen seach manljue pypkjend, de f roulj ue mei it breidzj en . Hy scoe nou ek lj eaver by hjarres thus yn 'e Walden op it stekje sitte wolle mei in pear maten en mei de barf amkes malj eij e as hjir lykme-allinne 318 nei dy keale sédyk stean to stoarjen en oer de slikerige sé, howol, dy blonk nou unwennich-moai under it lêste jounglânzjen. Afijn, tocht er, it wier nou yn elts gefal kostlik waer, better as lêsten, do 't er det aerdige pykje thusbrocht hie, dy mei det medalj ontsj e. Oars al spitich, det er dêr nou gjin kans mear by hie; hwet det famke dochs oan dy keale komiis foun? Sa'n neakene baentsj e-keardel ! By hjarres yn 'e Harkema hied er sa net hoechd, den scoenen de jonge bazen it him wol oars wiismakke ha. Hy tocht oan dy Sneintojoune, do 't se de stedman keard hienen, dy 't by Pite Baeije Hit kaem. Omtrint oan Dokkum ta hienen se him nei- sitten op fytsen, och hwet sette dy fint sokken! Likegoed by stie hjir op post en koe der mar nei sjen, det yn skimerjoun de lange komiis mei it famke yn 'e earm, oan 'e oare han de fyts, fen 'e stêd óf kaem nei de sédyk ta. Hja rounen sa iens togearre, de lange de kop hwet delbugd nei it fanke, hja drok oan it praten, sa drok, det se gjin tiid hie om de man op post to sjen, howol 't se deun by him lans rounen. De kant fen 'e stelling lit waerden se wei yn it oanwinnende tsjuster. Dy wolle it f êst ek allinne ha, tocht de soldaet; nou dêr hienen se wol minder plakje for utsykj e kinnen; moer noch minsk wier der to bikennen yn 'e iensumheit fen 'e sédyk. Hy stoarre oer it al donkerder wirdend wetterflak, det ek syn plicht wier en forgeat for in setsje syn hertsear. It pearke naem grif syn trekken wol waer, tominsten it haldde noch al hwet oan, ear 't se werom kamen. De post forwachte hast óflossing, do 't se yn wraldforgetten ljeafdestimming de weromwei namen. Hy stie bisiden de wei yn it tsjuster fen in sket, do 't er se oankommen hearde. Hy dokte noch hwet mear wei en stie stiff stil, det se him yn it foarbygean net fornimme scoenen. Safier kamen se lykwols net; sa hwet oan him ta, bieau it famke ynienen kjel stean: Nou wier it net bêst; it medalj ontsj e f nart ! 319 Hja woe werom, mar hy hie der net folie sin oan. Hy hie grif faker jonge fammen treaste moatten, alteast hy hie der slach fen en in iensume dyk yn 't tsjuster is dêr net it minste plak ta. Hy unthiet, se scoe fen him krekt sa'n medalj on wer ha. Det stie der wol by earst, dochs bitocht se hjar wer: as de soldaten nou moarn it Ode f ounen ? Se koenen it allegearre, nou den wisten se it oare ek wol en it scoe in spot jaen fen je heisa. De komiis wist der wol rie op: hy stiek de karbydlampe fen 'e fyts oan, den moasten se mar wer werom to sykjen. Dy twa wisten blykber wol, hwer 't se it weibrocht hienen, se setten der mei flugge stappen op óf en Jurjen Meetsma seach it ljocht fen 'e fytslampe stilhá lden by de forsterking yn 'e dyk. Hy tochte: ah, dêr ha se fensels yn stelling lein en hy woe wol, det hy in medaljontsje mei dit fanke weimakke hie. It wier in karbydlampe, dy fen 'e komiis, lyk as men se dotiids hie, mei ek op 'e side in gleske, oan 'e iene kant grien en oan 'e oare kant read. Wylst dy twa dêr do oan it sykjen wiernen, seach de soldaet sa nou en den it f ytslj octet ris boppe de stelling en de sédyk zetkommen en den wer weiwirden; nou skynde de giele kant ris, den de griene of de reade en den wer neat. It like wol, oft der trije ljochten wiernen en den fier óf oer de dyk yn sé. De post seach de oare kant ris ut, oft nou syn óflossing einlings ris kaem, mar der wier noch neat to fornimmen. Do stiek him it diveltsje fen 'e wanginst en de wáldman yn him waerd wekker. Koe dy frjemde hosselt net ófbandere wirde, lyk as det by hjarres thus grif bard wier, hy koe him dêrom noch wol in loech óf sj en ! Hy roun mei trije kruskes (oars koe it medaljontsje ris foun wêze) nei de wacht en mêldde, det er oer de sédyk ljochten waernommen hie, giele, griene en reade, dy 't ut sé opkamen en wer delsonken. De wachtkommandant roun effen mei ut en seach yndied itselde. Det wier alarm ! In dukboatoanf al ! De hiele kustwacht fen Starum yn 'e wapens en oantrede. 320

Det joech in opskoer, do 't dy hiele seksje dêr forsammele op 'e strjitte en swijend krong om plak yn it gelid, de measten fen 'e wize, nou 't it tinken drige to wirden. Al gau stie in ring fen Starumers, de lêsten dy 't foar bêdgean noch warber wiernen, der omhinne en fornamen der by de manskippen lusterj end nei, hwet der to rêdden wier. It antwird: „dfikboaten yn sé !" kaem like sunich werom en waerd mompelj end trochdien en fleach as diggelf j fir oer de barren. - Alle man klear? Ien fen 'e soldaten frege noch oan 'e kommandant, oft de bajonet ek op moast. - Né, dêr wier it noch net oan ta! In sunich kommando en it gyng mei stive stappen oer de balstiennen; det joech triljende skonken wer moed. In kliber folk roun der efteroan de barren troch, mar net yn rige en gelid. Dêr 't de klof t lans kaem gyngen gerdyntsjes fensiden en de doarren iepen. Gfin wisten it al, de oaren stiekenn kjel de koppen nei f naren, en fregen forheard, hwet der oan wier. It wier by de measte Starumers sahwet krekt bêdgongerstiid. De f oarliksten leinee, al, de measten makken rislewaesje. Dy kamen ta de hazen ut, sa. 't it alarm hjar foun en joegen hjar under de binde, dy 't efter de ófdieling oan koerrele. Det waerd in bfinte optocht; yn 't himd wiernen se op 'e lappen komd en yn finderbroek en f roulj ue mei it hier al for de nacht by de rêch del. De seksje wier ringen buten de stêd op wei nei de stelling yn 'e sédyk, it strategyske kearnpunt, en al it folk folge op foege distansj e. Yet altyd wier ljocht to sjen foare, giel, grien of read, wol fieróf noch sa 't it like, mar de koers moast op hjar oan wêze. Alle man fielde de kalde klam fen it fink op kommenswei. De soldaten marsken swijend troch; it wier hjar wol ynskerpe om nachts net finnedich lawaei to meitsjen en oanstriid wier der likemin ta. Doch ek de lade roerigens fen 'e undisciplinearre skare dompten de nacht en it gefaer ta dof reauntsjend gemompel. Sa waerd it in stille processy. 321 De twa jonge minsken yn 'e stelling koenen neat fine en joegen de moed hast oer. It gulen stie it famke neijer as it laitsjen. It moast hjir earne lizze ! Moarn kamen de soldaten, klage se en wiste net, ho tichteby dy al wiernen. De scene fen 'e ontdekking waerd earnstich spile en de ta ontdekking stil fen binijing, mar de held en de heldinne gyngen-skógers wiernen óf under skriklik applaus en great huila. Do mirken de minsken ek de onderbroeken en det dy komyk wiernen. De driging wykte wer tobek efter fiere grinzen: it munster wráldkriich dronk om dy tiid bloed as in suchlaem syn molke en fen vocht hie it to Starum mei de stirt gisele. De kustf ordi geners krosten wer op nei hjar kertier en de oaren avansearen ek starichjeswei yn neipratende ploechjes nei de stêd werom. It bleau dy jouns lang ruzich op 'e burren. En noch tiden neitiid wier dizze loop de spotslach fen 'e stêd. De wraek fen 'e wáldman wier swiet: De komiis koe him net mear fortoane, of hy waerd iitgniisd en neiroppen, sa slim det er oerpleatsing oanfrege en krige ek. Fen it famke krige er in blau pude mei op reis. De wáldman foun in pear dagen letter it medal] on tsj e en scoe it yn stilte it fanke werom jaen, mar dy wier noch springend en woe it ding net ienris wer ha. Doch hat men him neitiid noch wolris mei hjar kuif erj en sjoen.

Ljouwert. Y. POORTINGA.

Ze atuten^

De dichters hannen seach ik; hy wie stoarn, Sa nou det byld. De twa fen boppen earst, Fen und'ren den; in smel en krêftleas pear. Do seach 'k my sels: ek as dy oare meast.

21* 322

Hwet haww' hja dien? De pinne stj ure koe; Ef wie it toetse-tik? Hj à bouden net fen klaei As oaren wol, de foarmers fen it byld, Yn namme feint, mar fen in ealer skaei.

Hja meanden, dolden net; hja brochten net It swiere kroadfol by de dealje op; Hja hellen net hjar part oan fen it tou, As it luken is op foarmans koarte rop ; . . .

En wer sjuch ik de skrale tsjinners oan, Hwer d'ieren, tearkes, waerden wol oermàns, En oare aide hannen sjuch ik wer, En in fyn ringkje gean ik sêft by lans.

Ad, col eacatcleatz

As ik foartgean oer bliuwt it greidefjild,ild, Dêr myn sangen oer hinne dreauwen. - Is it net ef wy selme bleauwen?

Oer bliuwe scil sinne' gouden gloed, En de wyn dy't us stal omaeide. - En silligens dy't op my saeide?

En minsken binne, hwaens wêzen us naem; In skoftke noch gla,nzet hjar dage. Hja scille us byldskyn drage.

En Frysla,n scil bliuwe, as moed it haldt, En As sangen dy't hjar bineame. Sa scull' hja us heechste noch dreame. 323

As wy foartgean oer bliuwt libben en lj ocht, Oant forsinke himmel en ierde. Den meij' de Uneindige riede. . L^ottweyt. 0. POSTMA.

Kaxabitten,

I Wyld koe hja meidwaen as de boarters kamen En hjar al dounsjende yn'e govert namen; Mar as hja stil op memme drompel siet Den waerden de eagen great as iepen ramen.

II Sa stiet hja tiden op hjar ienlik sté In glanzen stipke tsjin in wráld fen wé Hja wit noch ret, en dreamt fen weelde en wander En nêst hjar streamt de grinzeleaze sé.

III Unwis en skruten sjugge feinten om; Dy eagen winke nei de fierte: kom. Det hege herte is op in prins foreale — Gjin há,n biroeret de alderkeinste blom.

IV Folslein bista fen lea, in Venusbyld; Elk fen dyn boarsten is in brounzen skyld. Mar under tazenen pear frouljueseagen Foun'k nea in pear as dines djip en myld. 324

v Hwet let it det hja earm is, ikke ryk? Us groun droech nea in faem oan hjar allyk. Ik stryk it hege tuech en lit my driuwe Yn 't ruzjend reid fen sok in kleare wyk.

VI In moaije middei, alles giet as 't heart, De ballen fleane as flinters oer it net; Ek greate minsken fine yn boartsjen wille — Mar hwerom boartest mei myn warleas hert?

VII It ho en hwet woest witte as 'k fersen skriuw? Kom, f reegj e net, as 'k f rj emde pearels riuw Nei skulp ef moksel, strá n ef oasednen — De lj eaf de, f rj eon, is noedliker bidriuw.

VIII Tink net, syn dagen bint stint lang foarby. Byn yn dyn spot, wêz lj eaver bang for my. Hwent as ik wol is al dyn tsj inwar idel En lyk in f ugeltsj e sa fang ik dy.

IX De gevels bleakerje en de steich is nau, Mar 't oargel spilet foar it folksgebou. God, jow de dichters moed om troch to draeijen — Farwol Marij, ik há.ld dy ivich trou.

Amsterdam. FEDDE SCHURER. 325

44oLfta.

Fen ien, fen twa, fen trije, Hwa wol de govert wij e ? Jow my dyn hert, jow my dyn hán En dounsje mei my oer it lán. Hup supengroattenbrij En pakke scil ik dy! Wird 'k yn dyn earmen noade Of rydst my foar de kroade?

Fen ien, fen twa, fen trije, De boer dy scoe dy krije, Mar boeren binn' sa sinnich dat, As hinnen mei in glêzen gat. Fen hoksebokse, toatebel, Fen hinne en wer, fen op en del, Fen kreakeling, triangel, Nou ha 'k dy oan 'e angel.

Fen ien, fen twa, fen trije, De boer dy scil dy f rij e. Jow my dyn hán, jow my dyn hert En f reeg] e nei de lj eaf de net. Fen forto en fortissimo, Nou bakke wy de strou. Fen ien, fen twa, fen trije, Nei dizze douns in nijen.

Ede. D. A. TAMMINGA. 326

M:, do. ÎlutijaPtedicen, Ra,. ') hi, diaticli, *tog

Wi far daleng wedder iib a Walfaskf angst. Det dedd us Forf edern uk all. Miast 250 Iuar, sowat fan 1600-1850, for jo arki Woss 2) ap tu Spitzbergen, Grenlunn an Stradovid 3) an kam ader Harrefst wedder am. Hat wiar an Lewent foil MIA an Maartel, an lickent nam wi done muar us tau Iuarhunnteren „iis Eilunnen hor gullen Tidj", ei 4) allianeng am dat us Foralern tu Wellstand an Rickdum kam, man f or alem am dat 's a diichtegst an ferwogenst Sialidj wurd, diar wann 5) onner hanseatisk an hollanns Flagg ap am a Nuurd iib a Walfaskf angst of lederhen iib Kof f ardif aardengen tu Uast- an Waastinjis for. Do hollunns Riaders kiidd hor Walfangstflbd gor ei biman, wann us Eilunners for sturremeg Weddern of Issgung un a Febbriwarimun ei tidj elk anooch unkam. Un 't 18. Iuar- hunnert stjiird do Nuurdfresken arki Iuar auer 4000 Man ap tu Grenlunn, det letj Eilunn Fer allian 1600 Man, an madd dunnen wiar arki tjinst Man Kummandor. Det wiar natiirelk bluat diardor móggelk, dat noch wat 6) witjhiaret Maner fan 80 Iuar meging, an diardor, dat jo horrens Dringer all me tjin of twalew Iuar tu Sia stj urd. Fan dunnen wall ik jm hirr wat fertell, dann wi well jo det aals 7) ei f erj idd. Hat jafft an fresk Sprickwurd, det Kett: „Wat Biar loong un wes skall, det mutt diar ader in". Diaram bigannd 's so ader, hor Dringer un a Siafaard tutuliaren, dat 's diichteg Koptains an Kummandors wurd mad. Lacht wiar 't jo ei for do letj Gaster, Mamm an Alernhiiss so ader tu ferlaten. Di sallreng Kronkenskriwer Henning Rinken ging me 12 Iuar me san Aatj 8) tu Si.a. Hat wiar an ruslegen 9) Dai, us jo fan Munkmaarsk uffor.or. So loong us jo bi Uasterag 10) onner Lunn nuurdwarts sild, ging alles gudd. Man a Winj ras un 11),

'1 jonges, 2) Maitiid, 8) Davidstrjitte, 4) net, 5) ea., 6) krasse, 7) perfoast, 8 ) heit, 9) unlijich, 10) Eastkust, 11) unris = oanwinne. 327 an us jo bi Last 1) un 't eben Weder kam, wurd at noch harder an stiwer. "Us j o hor letj Tharep Raantem passiaret, repp san Aatj, hi skull iib Deck kemm, wann hi do Dunner fan Raantem noch ans se wull. Man di Letj wiar tu Kui kreben. Hi wiar fan det Waampin 2) an Staampin siakraank wurden, an wat noch areger 3) wiar, sin Iongensseelki 4) lingd efter a Hies. Hi bláw un sin Kui. Hi mad namen wissi, hu kraank hi wiar, man hi mad noch manner se lat, hu hi efter sin Mamm an sin letj Tharep lingd. Man hi blaw allickiwell 5) fast an as an diichtegen Siaman wurden. An odern fresken Dring, Paul Frerksen fan a Nas 6), di Ual- ualaatj 7) fan di bikand Philosophieprofessor Friedrich Paulsen, ging me elwen Iuar tu Sia. Hi skrafftt diarauer: „Di leder Dai kam ik un an Slup un Buurd. Us ik madd so f61.1 f ram Lidj stenn an fan hor Spriaken uk ei an iansegst ferstenn, wurd ik rocht binaud an bidruwet. Ik thoocht am min Mamm an min Saster. U, dat ik noch dass 8) Sommer auer bi jo blewwen wiar, hu well tufres hedd ik at horren 9) wesen ! Man ik wurd ball wenn tu det nei Lewent, dann man Kummandor Hanken Bohn fan Fer wiar f rinj elk an Budd tu mi, nettso do Oder Skebbslidj". Wi well nu ans kurt biskriw, hu dat at an ferrengen Skebbsjung iib sin iarst Rais ging. Do fu 10) wi rocht tu senn, wat diar fan do letj Kiarler ferlangd wurd an hu stark jo alles druch, wat at Siamans- lewent jo iiblai. Iins Iokeb Eskels fan Njibblem ub Fer wiar elwen Iuar ual wurden. Do hell 't ham ei linger arann 11), hi wull iitj f an. n goden Dai sad hi tu sin Mamm: „Mamm, ik wull Iau 12) man sai, ik gang Eftermaddai tu Maddlem tu di Kummandor Martin Knutj en, war 13) hi mi us Skebbsjung menemm wall tu

Grenlunn". Sin Mamm skraald ap 14), man birauegt hor dach wedder an swaret: „Iins, du beest noch f611 alltu letj , theenk man aals ei,

1) Noardpunt fen Sylt, 2) slingerjen, 3) slimmer, 4) j ongeshertsj e, 5) lykwols, 6) Hallig Langenesz, 7) oerpake, 8) dizze, 9) by hjarren, 10) krij e, 11) thus, 12) Jo, 13) eft, 14) skrille op. 328 dat jo di madd Issbaren an Wálf asker brii.ck konn. Du muttst noch an Iuar arann bliw". Dat Mamm ham f ór tu letj hell, áregt ham ei letj et, man jü hedd ferlicht gor ei so iinrocht. Man Iins wost Riad. Hi tog tau Par Hosen un, tri tjock fuddert ollen Schiirten 1) an tri Brecken 2) auerarkoder. Hi wiar iib dass Wis jüst ei gratter wurden, man hi hedd faleg 3) un a Breetji wonnen. Hi sig well wat wonskeben 4) iitj, man licket dach well so steweg an briadskollert. So iitj staf f iaret us wann hi all un Grenlunn wiar straald 5) hi tu Maddlem. Hat wiar gor ei so lacht, dann me all det Kledaaschi am a Less kii.dd hi a Bian knap skaft an hi swat us an Bar. „Kum- mandor", sad hi, „ik wall Iau fragi, war I mi tukemmen 6) Woss ei us Skebbsjung menemm wull to Grenlunn?" Di Kummandor bilucket ham fan Hod tu Fett an menud: „Dii beest jo noch man an Propk 7) fan Kiarl, man oders dach an letj en degen Aanj 8) . No well, wi konn 't jo ans f erschiick ! " Nu hedd jam Iins Iokeb ans se skullen, us hi pront an promandeg 9) tu Mamm sad: „Mamm, ik has an Hier unnemmen. Di Kumman- dor mennd, diar wiar ik well Maans nog for, am efter Grenlunn tu faren. Det hedd uk jo me di Hinger tugung moosten, wann hi mi ei unnemmen hedd". Piadersdai kam. Ual an jong wiar rocht lasteg bi 't Biakin 16) , f oral do Sialidj , diar noch ans ferned 11) wes wull, iar 's wedder iitj f an ging. Hogg Dar 12) leder for Iins Iokeb me 120 ferreng Siadlidj un an Smak efter Amsterdam. Auer jüdiarams iarst Rais auer a Nuurdsia skrafftt hi: „Do Passaschirs lei nar tup. Diar wurd f j auer Rean thwárs auer di Skappsbreetje maget, so dat di an sin Hod bi di Oder sin Fett leit. Am dat diar nu allewen 13) manneng Iongen madd

1) himd, 2) broeken, 3) tige, 4) wanskepen, 5) trêdde, 6) takommen, 7) kanstoppe, 8) grou eintsje = fikse jonge, 9) pleonasme: parmantich,

10) great fiatur,-, áid f olksbrukme, 11) fleurich, 12) in deimannich, 13) jimmer. 329 det gratt Skol 1) san, diar noch siakraank wurd, has jo an Stewel bi det Hodinheggen 2) stunnen, diar jo un spei an breg. Hat jafft dann floksis 3) wat tu laachin Riot. dunnen, diar ei siakraank wurd, dann ham hiart ball hirr, ball diar Kwaak-Kwaar. Do Ualen kwalle- mi tjock Swarken 4) fan Riak i tj hor kurt Pipen; ham kiidd all diarfan wia an wonnerlik 5) tu Mudd wurd. Ik moost uk a Sia hor Tribut bitali an efter man Stewel ling. An Injem 6) wurd do Liicken an Lochthól thacht an fast tumaget, tum Dial auer dat det am dass Iuarstidj an Naachtem 6) kull as, tum odern dat det Sia- weder ei inslait. Nu theenk ans am, wann an Maarnem 6) a Spring- lock eben maget woort; wat f or 'n Tabaksriak an Swullem 7) fan so full Mensken utj at Luck sticht. Ham skull liaw, dat 'am auer Naacht kwarkt an kwewet 8) wiar. Un Amsterdam wurd di letj Gast kraank an lai hogg Dar sanner Bisanneng. hi wedder tu ham kam, sad di Kummandor: „Harki ans, Suunken 9), dii best dach allwat flodeger 10), us dii mi jiitidj 11) forkamst. Det as well beder, dat du wedder me di Skapper tu Fer turaggraisest. Mamm mutt di noch an Iuar diichteg fuddri, an dann konnst du di naist Tog 12) mekemm." Man do kam di letj Gast un a Bian: „Kummandor, det mutt I mi ei undu. tfb Fer porret 13) at Lidj jo me Fangern iib mi an sait, dat ik fan 't Skapp leppen san. Diar konn ik mi for Skunn an Skcimas 14) ei se lat. Di Kumman- dor hedd rocht sin Hei 15) at di letj Gast sin Risselfiarethaid 16) an bihell ham un Buurd, allskoons 17) hi ham lewer tiiss stj iird hedd. Dann gingt am a Nuurd. Hat wurd allman 18) reisleger, allman kuller, an diar kam manneng an harden Dai. Wann ham an Naach- tem a Lingst efter Hiis an Mamm auerkam, do skriald 19) hi well ans un 't Heggen, man dann sprag hi ham sallew wedder Mudd tu:

1) kloft, 2) hollekjessen, 3) gauris, 4) wolkeurs, 5) pleonasme: raer, 6) aide dat. plur.: jouns, nachts, moarns, 7) walm, 8) pleonasme: smoard, 9) soantsje, 10) smeller, 11) dotiids, 12) kear, 13) mei de finger oan wize, 14) pleonasme: skande en skamde, 15) aerdichheid, 16) birettens, 17) alhowol. 18) jimmer, 19) skriemde. 330

„Hat wiar jo dan aanj, frei Wall, am tu Sia tu gungen, heddst jo noch gudd an Iuar arann bliw kudden. Man nu bitheenk uk, du woorst nii dach an Siaman lickiis Aatj an Ualaatj an all dónn óder Ferrengen, Oómrengen an Sallrengen. An du ferthinest uk all Iill, fjauer Gulden un a Mun. Det as wass an worelken 1) ei bitu. Diar kónnst dii Mamm all nett onner Iarem me gripp." So trast hi ham sallew an wurd wedder blis an well tu Mudd. Hi dedd sin Werken trau an gudd. Man ian Dial maget ham f611 Kommer an Fertrett, det wiar det „Ertenback-iitj skrabin". Det Skebbsfolk f 'ling sin dogelks Eerten an Spa un gratt Backen. Iins moost arki Backskap sin Back henslebbi, an do kiidd hi tulucki, hu do Matrusen skoffeltelt an slobbert 2) . Wann jo ufedden 3) hedd, skull hi dónn Backen rian iitjskrabi, an detdiar Eerten- skrabels wiar sin Mialtidj . Detdiar klistereg Krom mad hi am di Wareld ei. An goden Dai siad hi wedder auer an Back an kiwet an skimpet f or doll an desseg 4) : „Wann 't oller nant 5) oders us det ual Backskrabels jafft, do mei di Duwel a Siafaard hali ! " — „Suutjis 6), suutjis, Sunni, wat gongt ar di dach un?" lat ham do iinf erwaans 7) an grow Stemm fernemm. Det wiar di Kummandór, diar so ewen 8) inkimmen wiar, dat Iins ham gor ei hiard hedd. Iins f ung an skreckelk Ferfiarels 9) , man hi rissolfiaret 10) ham gau an klaget sin Nuad. Di Kummandór maget iarst an string Gisicht, man dann glad diar so'n smerreg Grientje auer sin Oontliat 11), an hi sad: „No, Iins, diar skall an ódern Riad tu, ik wall di Kok sai, dat hi di bikemmelker Koost da. Sock Krog-an Backskrabels as uk man an allerdóggen 12) ring Traktement. Muttst wedd, ik has uk ans Koksmat wesen." Iins Iokeb f 'Ling 't nu wellso gudd, an Karo, di gratt Skebbshiinj , f ung an nei Baantji, hi awangsiaret tu Backiitjslacker.

1) pleonasme: wrychtich, 2) leppelen en slobberen, 3) ófiten hiene, 't iten birêddeu hiene, 4) pleonasme: as gek, 5) nea neat = nea hwet, 6) sêft.

7) unforwachts, 8) stiltsjes, e) skrik, 10) makke him man, 11) antlit, 12) tige, 331 Hat wiar an ring Fangjuar. Io fiing knap an Walfask tu senn. Diaram ging 's ap auer di 70. Grad noorderk Breetji. Hat wiar an Koll fan so ei muar, an Snesturrem jaget di 6der, aueral fon's Planken an Mes fan f eriinlocket Skebb. H6r Skapp wurd uk me tri 6dern fan 't Iss bisat. Us det Iss bi an harden Sturrem weder apbrag, wurd di Skappsromp intrackt an bigannd wechtusackin. Wiljert 1) a Manskapp Idjenwer 2) an Kluader iib an Issfial boreg, rand Iins iokeb onner do st6rten Mes an Ruan wech an wurd iib an 6der Skapp apnemmen. Man hi wiar man ewenst un Buurd, do ward detdiar Skapp uk tutrackt. Us Mat lepp wedder iitj ii.b 't Iss an ging ham delsatt iib an huuch apsk6wwen Skoss an klaget f6r ham hen: „Nii haa ik tau Skebb iib an Dai ferlesen". Dann ging uk noch det ingels Skapp „Leviathan" onner. Det leetst an fjuarduard Skapp, jü „Vrouw Anna", wurd lockelkerwis iitj a Last, det hett fan 't Onnersiaiss amhuuch hewen. Do Lidj fan d6nn tri onnergingen Skebb baggd iu.b 't Iss Telten fan Sailduck, ferdiald Idjenwer an Kluader an tef f t iib an lockelk Wenneng 3) . At leetst wurd jü „Vrouw Anna" wedder flot, nam all do Sialidj widj auer hunnert un Buurd an werket hor troch tu a s6dderk Issbarr. Hirr lai twalew hollunns Skebb silklar f6r a Tiissrais. Ub dass twalew Skebb wurd do Lidj ferdiald. Iins Iokeb hedd Lock. Hi kam un Buurd bi an ferrengen Kum- mand6r, diar iib 't baast fstir san letj Loonsman surregt. Iins wiar nan Luilonter 4) . Hi ging at Skebbslidj tu Hunn, allhii an allhuar hi man kiiidd. Io hedd altermal rocht h6rrens Fermak un di letj Gast, an i.is det Skapp wellbihellen un Hollunn bannen kam, do samelt's an S6mmki Iill f6r ham, dat hi dach ei me an hialandal lesegen Pung 5) tiiss kam. So iis 't dassjuars 6) Briick wiar, lai do ferreng, 66mreng an sail- reng Smaken all un a Huwen, am all do fresk Sialidj tiiss tu h6r Eilunnen tu bringen. Iins kiidd di Skapper a Tiissrais bitali an hell noch saks Mark Kurant auer, diar hi sin Mamm meebroocht. Wat

1) wylst, 2) itenswaer. 3) lotsforoaring, 4) loaikert, 5) ponge. 6) do, 332 mei hor well troch at Mammenhart gingen wes, us hor Ióonki hór dónn saks Mark trauharteg an trauskiljeg un a Hunn lai ? An wat iarst, us hi fan all do skreckelk Ewenturen un 't Iss f ertelld ? Man san Aatj , diar sant tri Iuar wedder f or di iarst Tog at Hiis wiar, wiar stolt iib san letj siabifáren Sonn an dedd so, us wann diar gor naut Bisannerliks skenn wiar. Us 't wedder apwosset 1) an do Eilunners hor Biaken tu Piadersdai of brand hedd, do ging Iins lokeb, nu all twalew Iuar ual, me f ill bif aren Sialidj an f611 letj unbif aren Gaster un Boi Tadsen sin Smak at Siagatt iitj iib sin Oder Grenlunnsfaard. Iins Iokob Eskels wurd am hogg Iuaren Kummandór, hi for dann flok 2) Iuaren folk Koptain iib a Maddlunnsia, efter a Waastinjis an tu Uastinji an of terlát sin Jongen det Handelshiiss „Eschels Sohne" un Altnaa. — So loong us do Nuurdfresken ub Grenlunn for, wiar's an Wontrem 3) arann, an do Dringer ging dann flitjeg tu Skul, an wann's wat gratter wurd, uk un a Stj urmansskulen, am a Stj urmans- and Skapperkonst tu tiaren. Sock Skulen wurd un arki Tharep fan ual Koptains onnerbellen. Man us diar fan a Madden fan 't 18. Iuarhunnert of un allman muar Fresken tu a Koffardifaard auerging, wurd det hial oders. An Rais tu Uastinji waret Willems tri Iuar. Nu wurd diar Jongen tu Sia stjiird, diar mannengsis 4) iarst efter Iuar an Dai us Maner tiiss kam. Un an ual Krónk woort fan di ferreng Koptain Iark Reggerts f ertelld: „Lickiis san Brudder me tjin, so moost hi all me aacht Iuar sin Bruad iib Sia ferthini. Sin iarst Rais maget hi efter Gren- lunn. Os jo wedder to Hamborreg kam, sad di Koptain, hi skull man me ham iib a Koffardifaard gung, hi wull well f or sin Fuskem- men surregi. Di Letj risselfiaret ham gau, an sanner dat hi sin Alern iib Fer iarst bisoocht, maget hi tri Raisen me san federlik 5) Koptain tu Uastinji. Hat mutt jo an allerwáreldsen 6) Bas fan Kiarl wesen

1) maitiid waerd, 2) gans, 3) tilde dat. plur.: winters, 4) gauris, 5) faderlik. 6) allerwraldsk = fiks, 333 haa, dann me twalew Iuar wurd hi Follmatrus, me trattaanj Buatsman, me sakstaanj Onnerstjiirman an me agitaanj Opper stjiirman. Hi wiar nii tjin Iuar fan Hiis wesen, kam tu an kurten Bischiick iis an wellbifarenen Man tiiss an lat ham - dann do fresk Sialidj haa alltidj ub gudd ual Federwis 1) an krastelk Luw hellen un Bualegsemsark 2) konfermiari." Wi well nti noch an Staatji 3) fertell fan an sallrengen Skebbsjung. lins Mannis de lung wiar twalew luar ual wurden. Hi wull binai ei manner wes us do oder Dringer an wull iitjfan. Hat as ei lacht tu saien, war sock an Ufskias swarer wiar for di Dring us for sin Mamm. All donn letj Ioonkin, diar so ader tu Sia ging, wost jo gor ei, wat jo biforstenn. Man hor Mammen wost det faleg anooch. Manneng Mamm mei 't swar falen wes, a Tuaren tu ferhualen an onner an frinjelk Smilin 4) hor bledden Hart tu ferberregen, wann jii hor Suunken a Hunn trackt me an "Lockelk Rais an komm me Godds Hallep wellbihellen wedder am!" So ging det jiihirram sallreng Mamm uk. Letj lins feld det nooch. Man hii skull hi hor trast? Hi wurd an Ugenblack stall an ferlegen. Man do kam ham an goden Thoocht: "Wes man hial raueg Mamm, ik wall di fan min iarst Rais uk wat aparti Rars mebring". Dann ging hi me tau aler Bredder ufsted. Di an wiar Koptain, di oder Stjiirman lib det Skapp, diar hi sin Faren lib bigann skull. Hocker hedd at well so gudd lis hi? Man hat skull hial oders kemm, us hi thoocht. Det hollunns Skapp, huar do tri Bredder lib for, skull fan Amster dam tu a Waastinjis. Man hat wiar, am a Madden fan 't agitaanjst luarhunnert, Krichstidjen. An ingels Orrelskapp kapert hor Skapp an broocht at us gudd Pris tu Nei Iork ape Efter Siaprotest an loongwireg Ferhandlengen wurd det Skapp at leetst wedder freidenn. Hat ging nii wedder efter a Waastinjis onner Sail. Man hat skull dass Tog noch areger kemm. 10 wurd fan Siaruwers auerfalen an hialandal iitjpliinjert. 10 lat det oder Skebbsfolk lup, man di letj 1) affcarswize, 2) yn 'e Boldixumertsjerke, 3) stikje, forhael, 4) glimkjen. 334

Zins nam's me. Efter somm Tidj 1) locket at ham wechtulupen, an hi kam nu iib an ingels Skapp. Hirr f ung di arem Wocht 2) muar Sliak us Bruad, so dat hi wedder fan 't Skapp lepp. An Skapp me an fresk Manskap nam ham me efter Curacao. Hi wost ham for Froges ei tu berregen, us hi hirr sin tau Bredder wedderfon. Diar lai just an hollunns Flod siaklar RV. a Tiissrais, an do Hollunners nan jo uso 3) hall me tu Amsterdam. Do tau Bredder wull jii iarst Gilegenhaid warnemm, am efter Sall tu raisin. Io thoocht, dat's efter donn tau Iuar f oll Kommerei an par raueg Weggen at Hus ferthinet hedd. Di letj Iins for alem skull an Tidjloong toss un 't warem Nast, skull 't ans rocht makelk haa, skull ans rocht mui un Mammens Skull 4) f or Aanker lei. Man wat f ung jo tu hiaren? „Min Krom haa do Siaruwers stalen," swaret Iins, „ik stunn hirr un apsledden an iitj wocksen Kluader an me an leseg Skrap 5). An ik haa Mamm dach lowet 6), hor wat Netts fan min iarst Rais metubringen. So us ik hirr gung an stunn wall ik hor ei for Ugen tred". Diar hollep nochwedder gudd of iareg 7) Wurden, Iins hedd sin Hotji 8) an stenn iib sin Stack °). Do Bredder raiset toss, an Iins monstert iib an hollunns Skapp un. Hat ging efter Spanien, efter a Maddlunnsia an Afrika. Hat wiar an biitj a Miaten 10) lockelk Rais, an us wedder tau Iuar ferstreggen wiar, kam jo lockelk an wellbihellen am. Iins wiar nu fjauerauer Iuar fan Hus wesen, wiar sakstaanj Iuar ual, an stewegen Iongkiarl an bifarenen Follmatrus. Hi monstert of an fling an goden Hupen Iill. Hi ging un Ag 11) an klast ham noggen 12) an fin in, so iis't ham f cir an orrentliken Siaman hiart, dann kuiert 13) hi wellso proit 14) troch a Struaten fan jü gratt Stad, am for Mamm intukupin. Nu raiset hi tu Sall, brat Lannen an I dj enwer an Koffii an Oder Herreikhaiden for sin Mamm hor Ugen iitj, lai hor sin sur ferthinet Iill un a Hunn an sad: „Lick se hirr 15), Mamm, ik wull dach Wurd hual".

1) in skoftsje letter, 2) de earme jonge, 3) o sa = tige, 4) biskul, 5) buse, 6) bilove, tasein, 7) lilke, 8) holle, 9) stie op syn stik, 10) buten de mjitte, butengewoan, 11) oan lá n 12) kreas, 13) kuijere, 14) greatsk, 15) sjuch dochs ris, 335

Un d6nn Iuaren, diar 's Alernhiiss an Mammensleefdi mannst amgung 1) k6nn, swalket d6nndiar Iongen iub a widja, wilja 2) Sia ambi. Wat haa h6r Mammen well f6r Surrgen hedd, dat h6r I66nkin madd det gr6w Skebbsfolk dach man iinbidii.rwen blaw un Liff an Sial! Man ii.s fresk Koptains an Kummand6rs land faleg anooch h6r Feroontwurdeng: Io haa Aatj-an Mammensted fertreden, jo snaket me d6nn I ongen h6r lew Mammenspriak an plaantet un h6r Hart an jippen, hallegen Leefdi f 6r Hiiss an Heimat. Wann 't mui Weddern an un Buurd letjet tu dunn wiar, dann onnerracht di Koptain sin Skebbs- an Kaj iitsj ungen an Lacht- matrusen un 't Lesen an Skriwen an Regnin, an wann 's gratter wurd, uk un Mathematik an un a Stj urmanskonst, dann jo skull uk ans an Skapp fer an ei h6r Lewidog ius Spakskerer of Matrus far. So hard jo alles, wat 's f ár h6r swar Baantji briuckt. Man diar wiar 't ei me denn. Os Ualen haa 't faleg erf aren, dat iissens Lewentslot 3) ei un iissens Macht an Fermocht 4) stant, dat iu.ssens Lcwentsskeppki sanner Stj iix an Kompass as, wann diar ei an huger Hunn at Rudder fert. Hat ha alltidj an goden fresken Wis wesen, onner „di gratt Ruddersman" tu faren, diar det Skeppki at leetst troch Sturrem an Naacht an Mist hen un an sekern Huwen brangt.

Woort di at Lewent swar, Heest wat tu knusin 5), Woort at am 't Hart di nar, Ferbloi din Rusen, Dann mei a Luw di trast ! Dann stanst du wass an fast, Pall iib an Aankergriinj : Rumm Hart, klar Kimmeng !

Flensburg. DR J. TEDSEN.

1) misse, 2) Aide bugingsfoarmen, dy 't nou tsjinje om hwet utkomme to litten, 3) libbenslot, 4) pleonasme: macht. 5) kniezen. 336 ritst As de doar iepen komt flj ucht in gjalp mist yn 'e his, káld en wiet, en de strjittelantearne, foar it hus, oars yn greatske meagerens stiif omheech sjend, liket nou krim en unwier. Ynienen komme de ij ochten fen in auto tofoarskyn, dy't ek wer mei in heas lid fen 'e klakson fordwine. As geasten glide de minsken byinoar lans, de krage heech op — hastich yn hjar langstme nei his. As de doar wer ticht is, witte wy: de greate romme wráld hat himsels forlytse. Elts ding, elts skepsel, elts minske, hat nou syn eigen lytse wráld. Mist. Sa kin it ek wêze yn it libben. De fleurige skyn fen 'e libbens- ijochten is fordwoun. Wolken nei wolken kaem op, meitógj end triennen, fortriet en soarch syktme en forstjerren. Den wirdt det greate, inbidich greate libben sa lyts. Inkeld it iene libbentsje bistiet omfieme fen mist it fielt him óf snien. En dochs moat de minske ek den fierder, en hy giet, somber, foarsichtich, de eagen wiid iepen, dtsj end nei de inkelde lj ochte puntsjes, dy't bliuwe koene. Yn 'e mist fen it libben skouwe wy by inoar lans, frjemden allyk, fol langstme nei in waerme strieling. Waermte en treast; hwerre? yn it libbenshis ... . Mist.... Somtiden tinkt in minske det er nearne gloed fine kin, as twisken, God en minske de mist hingjen bleau, as it herte fen skepsel en Skepper net forboun is, hy it His net fine kin, hy swalker is op it libbenspaed. Den is de lytse wrald oan de iene kant .... en God ? Is Hy yette ? ... . Mist. De nacht giet foarby de dei forriist en mei him de sinne. 337

Den toraent de lytse wráld en strieljend, nij en lottre sjugge wy om us, yn us, hoppe is de greate romme hearlike wráld. Det is treast it is bitrouwen it is krêft om to gean, nettsjinsteande mist en damp en tsjusternisse. Ommers, de sinne skynt jimmer al sjugge wy net. De sinne oerwint jimmeroan, al twivelj e wy. — God libbet, Hy is de libb'ne God. God oerwint. Syn Wierheit komt ienris, mei waermte fen suvre Lj eaf de, yn alle hearlikheit.

Drachten. J. E. TUININGA.

9z âLde 4^natv

In liet yn lette jounloft, harkje! 't Is in frjemde, unbikende wize, fol langstme, fealens en fol dize, — mar sims is 't of 't der gouden gloeden spark] e. —

Hy sjongt en spilet, d' Ode spylman, nou 't er allinne is, en 't net giet om syn Brea, en jong wer binn' syn Ode krume lea, en 't is as sjucht er yn 'e fierte 't byld fen

aide tiden dy 't allang binefter binne; by raspt de strykstók en syn stim giet mei omheech, omleech, en yn syn spyljen wei sjucht er net ho 't mear minsken om him steane. 338 In koeltsje troch syn grize hierren, de Ede eagen steane wer yn gloed', hy fielt it wol: sà is it gol en goed, — hy stoarret op nei d' earste iens'me stjerren. — Den leit er stil syn spylark ut 'e hánnen, mar diskear giet de pet net roun: hy spile om 't er oars syn rêst net foun! — en yetris sjucht er oer de wyt-bidauwe la nnen . . . Langway. Anne W.

Metnnzetak

Jong memke sit op 't bankje yn 't skaed, Mei lytse boi yn 't weintsje, Dêr de aide flear syn blêd oer spraet. — It multsj e brobbelt, krekt as 't praet; — Hy kraeit it ut, 't lyts feintsje. —

De moskjes haww' 't yn 't sari sa drok En baeije yn gleone sinne; — Al boartsjend jow' s'elkoar in pjuk, En warber skaeit de lytse wjuk De moude oer hjar hinne. —

De flear struit rynsk syn geur yn 't roun; Ik leit yen swier op 'e eagen. — En 't durret mar in koarte stoun, Den binne ek pop de triedden spoun: Hy driuwt op dreame weagen. 339 In poes mei twa jongen, Dy boartsje yn 'e bleek; — 'n Ald pomp en in bienstap. — Der ha jy de preek. —

sa stiet det lyts huske, Yn 't fjildild hast forlern. — En fier yn it roun is Gjin hus oars to sjen. —

414 numte aai. 'e numte

Lyts huske op 'e romte, Yn 't fjildild hast forlern; — En fier yn it roun is Gjin kris oars to sjen. — Biware á,lde ritsjes, Mei graenjums er foar; In reinwetterstonne Foart njonken de doar; — De murre mei klimmer; — De skoarstien ut 't lead; — In stikmannich hinnen En 'n flear by de sleat; — In goudtsj eblombedtsj e; — Hwet beibeamkegud; — In bargehok of ter, Der 't koaske yn wrot; 340

En 't berntsje laket yn 'e slom. — De moskjes stouwe en baeije. — In flinter wjukkelt om en om, Den heech, den leech fen blom op blom — En swiete geuren waeije. —

Jong memke bliere eagen stean' As 'n wacht oer 't sliepend berntsje. Hja fielt op 't bankje by de am beam In lokstream troch hjar siele gean, As wier 't in himelsk herntsj e ! —

Feandam. F. J. DE ZEE.