[0642] Yn Twa Artikels Út 1976 Hat Miedema Wiisd Op in Dialektferskynsel, Dat Yn Ferskate Âldfryske Oarkonden, Yn Haadsaak
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
US WURK XXXV (1986), p. 27 [0642] DIALEKTYSK KLEURE ALDFRYSK FAN IN LJOUWERTER PASTOAR Yn twa artikels út 1976 hat Miedema wiisd op in dialektferskynsel, dat yn ferskate âldfryske oarkonden, yn haadsaak út Eastergoa, fûn wurde kin, te witten de oergong fan 'e Aldfryske e ta a foar -s, -t, -r, -l, -n, -k, -g en -pl. Sprekkende foarbylden dêrfan kinne oanwiisd wurde yn it testamint fan Sibbel Sibbitzme, in lid fan it Ljouwerter haadlingeslachte Auckama, út 1501, dêr't spitigernôch allinne mar in kopy fan oerlevere is (O I 449) 2. No hie Gosses al ris opmurken dat lyksoartige a-foarms foarkomme yn twa orizjinele oarkonden út deselde tiid, dy't beide allyksa út Ljouwert komme (O I 448 en 450) 3. De earste dêrfan is útgien fan 'e fâden fan it Sakra- mintsgilde, dêr’t ek de twa pastoars fan 'e tsjerke fan Sint Vitus fan Aldehou, maester (magister) Mamma en hear Fedda, by binne, de twadde fan trije persoanen, dêrûnder op 'en nij de beide pastoars fan Aldehou. Miedema achtet it net ûnmooglik dat ien fan har (of beide) de teksten opsteld of skreaun hat. De skriuwer soe dan ferantwurdlik wêze kinne foar de dialektyske kleur fan 'e oarkonden O I 448 en 450 en ek fan Sibbel Sibbitzme har testamint. Syn ûndersyk rûn lykwols stomp. Yn it foarste plak waard him troch de doetiidske gemeente-argivaris fan Ljouwert meidield dat de twa orizjinele oarkonden nèt fan ien en deselde hân binne. Boppedat fûn Miedema yn 'e âldfryske oarkonden dêr’t maester Mamma en hear Fedda as segeler of testamentarius yn neamd wurde, gjin dúdlike oanwizings foar it brûken fan a-foarms. Dêrfandinne syn konklúzje: 'Voorlopig blijft het dus een open vraag waar deze (oorkonden) hun dialectische kleur aan danken' 4. Yn it neifolgjende wol ik besykje om op dy fraach andert te jaan, dat nei oanlieding fan in nije publikaasje fan Miedema, dy't op in oar plak yn dizze ôflevering fan Us Wurk te finen is. Sûnt de ferskining fan Miedema syn artikels út 1976 is sawol maester Mamma as hear Fedda syn hân fan skriuwen identifisearre 5. Yn myn oersjoch fan skriuwers- hannen ha ik de oarkonden O I 448 en 450 lykwols net oan har of ien fan har taskreaun. No seit dat ek wer net alles, want dy list is grif net folslein. Dêrom ha ik de op it Frysk Ynstitút oanwêzige foto's fan 'e beide oarkonden dêr’t it om giet, noch ris wer opsocht om de hânskriften dêrfan meiinoar te ferlykjen. Dat joech it folgjende, ûnferwachte, risseltaat: beide stikken binne dochs wòl fan ien hân en boppedat is dat in bekenden ien, te witten hear Fedda sines. Dêrnei ha ik de foto's fan alle orizjinele oarkonden dêr’t hear Fedda syn namme yn foarkomt, neisjoen. Dêr kaam út nei foaren dat ek O IV 91, alteast fierwei it grutste part dêrfan, troch him skreaun is. Sadwaande kom ik no ta it folgjende listke fan stikken fan hear Fedda syn hân: US WURK XXXV (1986), p. 28 O I 440 (net datearre neiskrift by in kopy fan in stik út 1499) O I 448 (1500) O I 450 (1501) O IV 91 (1504) (allinne r. 1-36; r. 37 is fan maester Mamma syn hân). O II 281 (l517) O II 292 (net datearre dorsale oantekening op in stik út 1519). Gefallen fan 'e oergong fan e ta a fine wy net allinne yn O I 448 en 450, mar ek yn O IV 91 ( racken deij yn r. 21 en salfs yn r. 33). Op Miedema syn hjirboppe oanhelle fraach kin dan ek andere wurde dat de dialektyske kleur fan dy stikken oan hear Fedda te tankjen is. Besjogge wy no nochris Sibbel Sibbitzme har testamint út 1501, dan fine wy hear Fedda dêr yn neamd as ien fan 'e boelberêders oftewol eksekuteurs-testamintêr (lykas ûnder mear ek maester Mamma) en as ien fan 'e segelers. Mei't fêststeld wurde kin dat maester Mamma gjin a-foarms plichte te brûken, sille wy der fan útgean meie dat it orizjineel fan Sibbel har lêste wil ek fan hear Fedda syn hân west hat. Opfallend is (Gosses hat der al op wiisd 6) dat Sibbel har twadde testamint út 1506 (O I 518), dêr't ek allinne mar in ôfskrift fan oerlevere is en wol fan deselde kopiïst as it earste testamint, alhielendal frij is fan a-foarms. Dochs komt hear Fedda dêr wer yn foar as ien fan 'e eksekuteurs-testamintêr (maester Mamma net mear, want dy is dan al wei 7) en as segeler. Yn dat gefal sil it orizjineel dus wol net troch him skreaun wêze. Der is lykwols nòch in allinne yn kopy oerlevere testamint út Ljouwert dêr’t hear Fedda yn beneamd wurdt ta boelberêder en dêr’t er ek syn segel oan hongen hat: de haadling Peter Kamminga syn lêste wil út 1521 (O IV 236). Ek yn dat stik tilt it op fan 'e a- foarms, dat it kin hast net oars of it orizjineel dêrfan hat allyksa fan hear Fedda syn hân west. Sa kinne dochs noch frijwat stikken mei de oergong fan e ta a oan hear Fedda taskreaun wurde. No't fêststiet dat hear Fedda syn skriuwtaal dialektysk kleure is, soe men graach witte wolle wêr't er weikomt. Wat kinne wy oer syn persoan gewaar wurde, behalven dan dat er pastoar fan 'e Sint-Vitus fan Aldehou west hat? Hear Fedda syn namme komt twa kear folút foar as Feddo Gerko (Gerke) zoen Popkama (Popkemma) 8. Syn heit, Gerko Popkama, is yn 'e boarnen lykwols net te finen. Wol is bekend dat hear Fedda in omkesizzer Tyalke hie, dy't in sustersdochter fan him wie. Yn 1495 ha soenlju fêststeld hokker breidsjefte at er har by har trouwen mei Haye Johan zoen Sickama fan Makkum útkeare moast (O IV 109). Dêr wurdt ek by neamd: Popkama stins, hûs, state, grêft en hoarnleger. Wêr’t dy stins mei tabehearren socht wurde moat, wurdt der lykwols net by sein. Yn 1499 wurdt Popkama goed op 'en nij neamd, no yn it testamint fan Peter Kamminga syn mem Dode Kamminga (O I 440) . Dode hat in rinte US WURK XXXV (1986), p. 29 út dat goed koft, sa docht bliken, dy't hear Fedda wer ynlosse mei. Ek yn dit gefal wurdt de lizzing net oantsjut. Hear Fedda syn eigen lêste wilsbeskikking, dy't op 2 april 1523 foar in notaris opmakke is (yn it Latyn)10 , bringt ús op dit stik allikemin fierder. 'Popkema Huijss' wurdt wol wer neamd, mar sûnder opjefte fan it plak. Wy komme oars wol te witten dat Tyalke har mem in Saeck wie en dat se noch in suster Katharina hie. Beide omkesizzers wurde troch hear Fedda ta syn erven oanwiisd. Hy hie fierders noch in broer, dy't bûten Fryslân ('extra patriam') wenne, mar dy krige allinne mar in jierlikse útkearing. Dy broer, fan wa't de namme net neamd wurdt, hie yndertiid syn part fan it âlderlik erfskip fan 'e hân dien, wêrnei't hear Fedda it weromkocht hie. Dat Popkama hûs dochs lokalisearre wurde kin, is te tankjen oan it Register fan 'e Oanbring út 1511. Hear Fedda ferhierde dêrneffens "Popkama Huus" mei it dêrby hearrende lân (30,5 pûnsmiet miede, 10 pûnsmiet bou en 21,5 kogong) oan in Jan Frericks zoen 11 . Nettsjinsteande de regeling út 1495 wie er dêr dus noch altiten (of wer?) eigner fan. Fan mear belang is dat Popkama hûs socht wurde moat ûnder de klokslach fan Ljouwert, te witten te Bilgaard. Dêrmei ha wy mei aardich grutte wissichheid útfûn wêr't hear Fedda weikaam 12 . Wy sjogge dus dat er, lykas te ferwachtsjen wie, út Eastergoa ôfkomstich is en wol út 'e alderneiste omkriten fan Ljouwert. Dat de oergong fan e ta a krekt yn dy kontreien mear foarkaam, docht bliken oan it feit dat dat ferskynsel ek fûn wurdt yn skriftueren fan 'e fan Swichum ôfkomstige maester Bucho Aytta l3 . Ta beslút noch wat bysûnderheden oer hear Fedda syn geastlike karriêre. Yn it foarste plak moat der op wiisd wurde, dat er, ear’t er nei Ljouwert kaam, pastoar fan it oanbuorjende Huzum west hat. As sadanich wurdt er in kear as wat neamd yn oarkonden út de jierren 1491-1495 14 . Syn oanstelling op ien fan 'e twa pastoarsplakken fan Aldehou hat grif in promoasje west, want de pastoars fan 'e Sint Vitustsjerke stienen tige yn oansjen 15 . Yn dy funksje komt hear Fedda yn 'e boarnen foar it earst yn 1498 en foar it lêst yn 1529 foar 16 . Pastoar fan Aldehou sil er wol bleaun wêze oant syn dea op 4 septimber 1532 17 . Hy hat yn Ljouwert dus net minder as om-ende-by de 35 jier in foaroansteand plak ynnommen. Sa is no de fraach dêr’t Miedema yn 1976 mei sitten bleaun wie, oplost; de persoan dy't ferantwurdlik steld wurde kin foar de dialektyske kleur fan in mannich âldfryske oarkonden út Ljouwert út it begjin fan 'e sechstjinde ieu, is de fan Bilgaard ôfkomstige hear Fedda Popkama, ien fan 'e beide pastoars fan 'e Sint Vitustsjerke fan Aldehou. Oebele Vries US WURK XXXV (1986), p. 30 NOATEN: 1. H.T.J. Miedema, 'Dialectische tegenstelllingen in oudfriese oorkonden', Taal en Tongval 28 (1976) 21-44; idem, 'In noardeastlik forskynsel yn Aldfryske oarkon- den', It Beaken, 38 (1976) 93-95. 2. O = P. Sipma, Oudfriesche Oorkonden , I-III ('s-Gravenhage, 1927-1941) en O. Vries, Oudfriese Oorkonden IV ('s-Gravenhage, 1977). De kopy fan it testamint út 1501 is kollasjonearre troch P.