Frijheid fan Fryslân I De útsûnderlike oarsprong fan de Steaten fan Fryslân 2 De útsûnderlike oarsprong fan de Steaten fan Fryslân troch Oebele Vries

Fryske frijheid Yn de Steateseal fan it Provinsjehûs yn Ljouwert binne yn 1895 fjouwer histoarjeskilderingen mei tafrielen út de Fryske skiednis oanbrocht. Ien dêrfan lit in Fryske ealman sjen, Gemme van Burma- nia, dy’t wegeret om de nije lânshear, kening Filips II, knibbeljend te huldigjen. Dat soe him yn 1555 yn Brussel ôfspile ha. Gemme wie dêr doe as ien fan de fertsjintwurdigers fan de Fryske Steaten.

It giet hjirby om in letter op- tocht ferhaal. Dochs kinne wy sizze dat de strekking kloppet. Bedoeld wurdt nammentlik dat de Friezen fanâlds net wend wiene oan in lânshear. Oant 1498 wiene se frij fan sokke hearskers. Dy tiid wurdt dêrom ek wol de tiid fan de Fryske frijheid neamd. Sadwaande waard ek noch lang tocht dat net ien Gemme van Burmania: Histoarjeskildering yn folk sa’n grut frijheidsbesef de Steateseal fan it Provinsjehûs: "Wy Friezen hie as de Friezen. De Friezen knibbelje allinnich foar God". waarden sels folle letter noch priizge troch foarfjochters fan de frijheid, lykas de Frânske revolú- sjonêr Mirabeau en John Adams, de twadde Amerikaanske presidint, en ek troch dichters as Goethe en Heine.

3 It symboal by útstek fan de midsiuske Fryske frijheid is de Opstals- beam by Aurich yn it no Dútske East-Fryslân. Dêr soene yn in skier ferline fertsjintwurdigers fan de Friezen út alle wynstreken mien- skiplike gearkomsten hâlden ha. Yn 1751 ferskynde yn Frjentsjer in dissertaasje wêryn’t it begjin fan de Steaten fan Fryslân socht wurdt yn dy gearkomsten by de Opstalsbeam. Dêr wurdt dus ek wer in ferbining lein mei de tiid fan de Fryske frijheid. It is wol dúdlik dat ek dit in te romantyske foarstelling fan saken is.

Sitting fan Steateleden, heechstwierskynlik fan Westergoa, yn de 18de iuw. Oan de wand in ôfbylding fan de Opstalsbeam. De Latynske spreuk is ûntliend oan Vergilius. Gravuere fan R. Keyert, 1751.

Line fan Fryske Steaten nei Fryske frijheid Mar hoe binne de Fryske Steaten dan ál ûntstien? Oant foar koart wie dêr noch gjin serieus ûndersyk nei dien. Dêr is no feroaring yn kommen. It ferrassende is dat der dochs echt in line lutsen wurde kin fan de Fryske Steaten nei de Fryske frijheid. Dat makket de oarsprong fan de Steaten fan Fryslân ta wat bysûnders. Yn de oare Nederlânske provinsjes hat de gong fan saken nammentlik hiel oars west.

4 Skiednis fan de Steaten algemien Yn de midsiuwen hiene hast alle Nederlânske gewesten in lânshear. Dat wie in soarte fan lytse monarch, dy’t ferskillende titels drage koe: hertoch (Brabân, Limburch, Gelderlân), greve (Hollân + Seelân) of sels biskop (Utrecht + Oerisel + Drinte). Dit wie allinnich nét it gefal yn Fryslân (en ek net yn de Grinzer Ommelannen, mar dat is oarspronklik ek in Frysk gebiet).

De lânshearen ha in krúsjale rol spile by it ûntstean fan de Steaten. Elke lânshear socht nammentlik nei wegen om mear ynkomsten út belestingen binnen te heljen. Mar se koene net samar nije belestingen ynfiere. Dêrom rôpen se fertsjintwurdi- gers op fan de ekonomysk sterke stannen (adel, geastlikheid en stêden) om har tastimming te freegjen foar de yntroduksje fan nije belestingen. Dêrfandinne ek it wurd ‘Steaten’, want dat betsjut gewoan stannen. Dat der in gearhing is tusken belestingbeteljen en folksfertsjintwurdiging wurdt moai ta útdrukking brocht yn de Ingelske slogan: no taxation without representation.

De fertsjintwurdigers fan de stannen stimden fansels net samar yn mei nije belestingen, mar fregen dêr tsjinprestaasjes foar. Sa kaam it ta in proses fan ûnderhanneljen tusken lânshear en stannen. It giet dus om in yn wêzen dualistysk stelsel: de stannen tsjinoer de lânshear. Dêrby wie de lânshear de sterk- ste partij. Sa mochten de stannen net op eigen manneboet gearkomme. Se koene allinnich gearroppen wurde troch de lânshear of dy syn fertsjintwurdiger, de steedhâlder. Foarsitter fan de Steatesitting wie ek de steedhâlder.

Yn de Tachtichjierrige Oarloch (1568-1648) ûntstie in hiel nije sitewaasje. De Steaten makken har doe los fan it gesach fan har mienskiplike lânshear, kening Filips II fan Spanje. Sa begûnen se op eigen manneboet – dus bûten de lânshear om – gearkom- sten te hâlden. Soks waard in frije Steategearkomste neamd.

5 De alderearste wie yn Hollân, yn 1572. Yn Fryslân wie it yn 1580 ek sa fier. Nei in skoftsje giene de Steaten noch folle fierder: se namen doe sels de komplete soevereiniteit fan de lânshear oer. Sa ûntstie de Republiek der Verenigde Nederlanden en sa is it bleaun oan 1795 ta: de Steaten yn de ferskillende provinsjes oe- fenen de soevereiniteit út, wylst se besluten oer oarlochsfiering en bûtelânske polityk mienskiplik namen yn de Steaten-Generaal, de Algemiene Steaten, yn Den Haach.

Lânsgemeenten wiene lytse republykjes As der yn Fryslân gjin lânshearen wiene, hoe kinne hjirre dan Steaten ûntstien wêze? Dêr wie dochs in lânshear foar nedich? Krekt dêrom is lang tocht dat de Fryske Steaten pas nei 1498 ynsteld wêze moasten, om’t der doe ek yn Fryslân lang om let in lânshear oan it bewâld kaam: hertoch Albrecht fan Saksen. Mar it is no wol dúdlik dat it dochs oars gien is. Doe’t Albrecht de macht yn Fryslân yn hannen krige, bestiene hjir nammentlik al Steaten. Allinnich hieten se doe noch net sa.

Yn midsieusk Fryslân wie der net allinnich gjin lânshear, mar hjir bestie ek gjin feodale adel. Der wiene wol famyljes dy’t wy aadlik neame kinne, mar der miste in skerp ûnderskie tusken dy aadliken en de toplaach fan de boeren. In dúdlike adelstân wie der yn Fryslân dus net. Fansels wiene der wol geastliken en der hiene har ek al stêden foarme.

As der yn Fryslân gjin lânshear wie, bestie hjirre dan net in gesachs- fakuüm? Dit wie dochs de tiid fan de Skieringers en de Fetkeapers, dy’t inoar de kop ynsloegen? Dat is wol sa, mar likegoed bestie der in foarm fan gesach, al wie dat net sterk. Yn Fryslân funksjonear- ren yn dizze perioade nammentlik ‘lânsgemeenten’, dy’t in beheind tal bestjoerlike taken útoefenen. Lânsgemeente is in minder bekend, mar foar de Fryske skiednis uterst belangryk begryp. Fan âlds wiene

6 der yn Fryslân twa grutte lânsgemeenten, mei ek no noch bekende nammen: Eastergoa en Westergoa. Letter kaam dêr in treddenien by: Sânwâlden. Dêrom hinne sweefden noch wat lytsere, dêrby ek Stellingwerf. Fryslân wie dus gjin ienheid, net ien lânsgemeente.

Eastergoa en Westergoa wiene opdield yn ‘dielen’, de foarrinners fan de lettere Fryske plattelânsgemeenten. Dêr besteane op dit stuit (2016) noch in pear fan mei de oarspronklike namme: Ljouwerteradiel, Menameradiel, , en .

De yndieling fan Fryslân om 1450 hinne.

Wat moatte wy ús by in lânsgemeente foarstelle? Dêr kin de folg- jende definysje fan jûn wurde: in lânsgemeente is de totaliteit fan de erflike grûnbesitters yn in lân. By dy erflike grûnbesitters giet it sawol om aadliken as om boeren. Grûnbesit, sa kin fêststeld wurde, wie yn in gebiet sûnder lânshear en sûnder feodale adel it kritearium by útstek foar meisizzenskip yn bestjoerssaken.

7 Wy soene dy lânsgemeenten ek republykjes fan erflike grûnbesit- ters neame kinne. De namme boererepublykjes, dy’t ek wol ris brûkt wurdt, is net goed, want dy jout de suggestje dat der yn Fryslân hie- lendal gjin aadliken wiene.

Mienskiplik fergaderje ûnder de frije himel In pear kear yn it jier wie der in gearkomste fan de lânsgemeente, dat wol sizze fan yn prinsipe alle erflike grûnbesitters fan in lân. En dy mochten ek allegearre in stim útbringe. Dat moat fansels in massaal barren west ha, ek al sille se beslist net allegearre opkommen wêze. Likegoed wie dit wól de heechste ynstânsje fan it lân. Hjirre moasten besluten nommen wurde oer politike en oare saken dy’t oan ‘e oarder wiene.

In bysûnderheid fan dy gearkomsten is dat se hâlden waarden ûnder de bleate himel. Yn it gefal fan Westergoa wie dat yn Hartwert, yn it gefal fan Eastergoa yn Barrahûs ûnder Wurdum. Fan Sânwâlden moat it gearkomsteplak nei alle gedachten socht wurde yn de omkri- ten fan Skarsterbrêge. Sûnt likernôch 1350 hâlden de lânsgemeenten fan Eastergoa en Westergoa geregeld ek mienskiplike gearkomsten.

Switserske kantons fergaderje noch hieltyd yn de iepen loft Wy kinne ús fergaderingen yn de iepen loft fan tûzenen minsken no fansels hast net mear foarstelle. Dochs is der in plak yn Europa dêr’t it no noch altiten sa om en ta giet. Dat is net yn in wat efter- bleaun lân, mar krekt yn ien fan de meast ûntwikkele: Switserlân. Yn it kanton Glarus en it ‘Halbkanton’ Appenzell Innerrhoden bestiet it noch: in gearkomste fan alle kies- en stimberjochtige boargers ûnder de frije himel. En dy gearkomste wurdt Lands- gemeinde neamd! Dêr is trouwens, oars as earder yn Eastergoa

8 en Westergoa, wól in parlemint dat de saken taret: de Landrat. En der is ek in soarte kolleezje fan deputearren, dat de beslu- ten útfiert: de Regierungsrat. Mar de besluten moatte dêr noch altiten bekrêftige wurde troch de Landsgemeinde.

‘Die Landsgemeinde’. Fresko fan Albert Welti yn it Bundeshaus yn Bern, 1914.

Haadlingen en alve stêden De gearkomsten fan de lânsgemeenten sille wol net altiten like glêd ferrûn wêze. Net allinnich de massaliteit wie in probleem. Yn de fjirtjinde en fyftjinde ieuw wiene de haadlingen (Nederlânsk: hoofde- lingen) de machtichste lju yn Fryslân. Dat wiene leden fan aad- like famyljes en miskien ek wol fan de toplaach fan boerefamyljes dy’t ryk genôch wiene om der in soarte fan priveemilysje op nei te hâlden. Mei dêrtroch koene se de sizzenskip oer soms hiele doarpen oan har lûke. Al hoe machtich ek, dochs hie in haadling, lykas elke oare erflike grûnbesitter, yn de gearkomste fan de lânsgemeente mar ien stim. Fansels sille se fanút harren machtsposysje grif hiel wat erflike grûnbesitters nei har hân sette kind ha.

Der hat him yn Fryslân ek noch in oare machtsfaktor ûntwikkele: de stêden. Dy waarden hyltiten grutter yn tal (op it lêst wiene der

9 alve) en se waarden ek ekonomysk hyltiten sterker. Wy meie der fan útgean dat se wol oanwêzich wiene op dy massale gearkomsten fan de lânsgemeenten, mar sa goed as wis hie elke stêd dêr, as in soarte fan kollektive grûnbesitter, mar ien stim. Sels as alle stêden it mei- inoar iens wêze soene, hie it plattelân noch altyd in oerweldigjende mearderheit fan stimmen. Foar de stêden wie dit dus absolút gjin oantreklik systeem, want se hiene sa goed as neat yn te bringen.

Steaten hieten foar 1498 ‘stimmen’ It begjin fan de Steaten fan Fryslân hat al foar 1498 west. Dat wie oant no ta net bekend en dat komt troch it feit dat se doe in oare namme droegen, nammentlik stimmen. Dy stimmen, sa docht bliken, foarmen in ynstelling dy’t sawol yn Eastergoa as yn Westergoa yn it plak kommen is fan de gearkomste fan alle erflike grûnbesitters. Dat moat west ha yn 1426 of 1427.

Mena dei: mienskiplike gearkomste It ha de stêden west dy’t saak oan it rôljen brocht ha. It begûn der mei dat se har yn 1426 (of al krekt earder) losmakken fan de lânsgemeen- ten Eastergoa en Westergoa en in eigen ried fan stêden opsetten. De folgjende stap wie de foarming fan in ried fan alle stêden en fan alle dielen (de lettere plattelânsgemeenten). Elk fan de stêden en dielen krige yn dy ried ien stim, dat sadwaande waard der ek wol sprutsen fan ‘de stimmen’. It wie no dus dien mei de massale gearkomsten fan earder. Elke stêd en elk diel stjoerde no allinnich noch mar in tal folmachten en dat wie it. Boppedat brocht net elke folmacht in stim út, want elke stêd en elk diel hie ommers mar ien stim. De gear- komsten fan de nije ried krigen de namme mena dei. Dat is Aldfrysk en betsjut: mienskiplike dei (dei = gearkomste).

Der waard sa no en dan ek in kombinearre mena dei fan Eastergoa en Westergoa hâlden, soms ek mei Sânwâlden derby. Yn dy ‘generale

10 mena dei’ waarden mar twa of trije stimmen útbrocht: ien troch Eastergoa, ien troch Westergoa en, as se ek meidiene, ien troch Sânwâlden. Mar der koe pas stimd wurde as Eastergoa, Westergoa en eventueel dus ek Sânwâlden earst apart fan inoar beslist hiene hoe’t se yn de kombinearre mena dei stimme soene.

Fertsjintwurdiging as kritearium It nije systeem betsjutte net inkeld mar in praktyske oanpassing, mar betsjutte tagelyk in prinsipiële feroaring. It wie ommers basearre op fertsjintwurdiging. En dat is no krekt it kritearium om fan Steaten, dat is in fertsjintwurdiging fan de stannen, sprekke te kinnen. Wy kinne dus mei rjocht en reden sizze dat de stimmen fan Eastergoa en Westergoa it begjin foarmje fan it optreden fan de Steaten yn Fryslân.

Fan ien nei twa stannen Yn it âlde systeem wie der mar ien stân: dy fan de erflike grûn- besitters. Elk lid fan dy stân hie in yndividuele stim. Yn it nije systeem wiene der twa stannen: de erflike grûnbesitters en de stêden. Yndividuele stimmen kamen no net mear foar. Opfallend is dat de haadlingen gjin kâns sjoen ha om in aparte stân te foarmjen, mar dat se ek no noch gewoan ta de erflike grûnbesitters rekkene waarden.

Fergaderje yn de stêd Der feroare mear. De stimmen, fertsjintwurdige troch harren folmach- ten, kamen nammentlik net gear yn de iepen loft, mar ôfwikseljend yn ien fan de gruttere stêden. Yn Ljouwert dienen se dat ornaris yn it Dominikanekleaster.

11 De Grutte Tsjerke fan Ljouwert, oarspronklik de tsjerke fan it Dominikanekleaster. Noch oan 1594 ta kamen de Steaten hjirre gear. Gravuere fan R. Jelgerhuis, ca. 1790.

Sterkere posysje stêden Ut alles wurdt dúdlik dat de stêden in relatyf sterke posysje yn de nije struktuer hiene. It wie sels sa dat sawol yn Eastergoa as yn Westergoa ien fan de stêden de feitlike lieding krige: Ljouwert yn Eastergoa, Snits yn Westergoa. Dy beide stêden fersoargen ek de skriftlike admi- nistraasje fan de stimmen, dat wol sizze: it fêstlizzen fan de besluten fan de mena dei, it ferstjoeren fan brieven en ek it gearroppen fan de mena dagen. Dat diene se allegearre yn it Frysk. Beide stêden wiene doe noch sa goed as folslein Frysktalich en dêrom wie it brûken fan it Frysk yn it bestjoerlike ferkear yn it Fryslân fan doe noch in fansels- sprekkende saak.

Dat de haadlingen net in eigen stân foarmje koene, sil ek oan de stêden lein ha. Dy hiene dêr gjin belang by en wiene no machtich genôch om har sin troch te setten. De geastlikheid waard ek net in aparte stân. Ek dêr sille de stêden gjin foarstanner fan west ha.

12 Men moat net tinke dat alles no sa goed regele wie dat har gjin problemen mear foardiene. Yn de rin fan de fyftjinde ieu ûntstie der al rillegau wer in soad ûnderlinge striid. Op in mena dei yn Boalsert yn 1453 waard sels in haadling deaslein troch in oare haadling.

Lânshear sleat oan by wat der al wie Uteinlik koe it systeem fan de Fryske frijheid gjin stân hâlde. Albrecht fan Saksen krige it foar it sizzen en dat betsjutte dat der yn Fryslân hiel wat feroare. Sa ferdwûnen de lânsgemeenten. Fryslân waard no yn prinsipe in ienheid. It wie no ek dien mei it brûken fan it Frysk as bestjoerstaal.

Wy sjogge dat doe ek al rillegau de namme ‘Steaten’ opkaam en dat de gearkomsten dêrfan ‘lândagen’ neamd waarden. Mar as men goed sjocht, kin men ek fêststelle dat dat gewoan in fuortsetting wie fan de stimmen en de mena dagen fan foar 1498. De nije lânshear hoegde yn Fryslân hielendal net in stannefertsjintwurdiging op te rjochtsjen, mar hy koe oanslute by wat der al bestie.

Fansels fertsjintwurdigen de Steaten, oars as de stimmen fan foar 1498, net it heechste gesach yn Fryslân. Dat berêste no by de lâns- hear. Mar de lânshear koe, wannear’t der wer jild op it kleed komme moast, net om de Steaten hinne. Bysûnder wie ek wol dat de erflike grûnbesitters in prominint plak yn de Steaten holden.

Steaten fan ûnder op ûntstien Wy witte no mei wissichheid dat de oarsprong fan de Fryske Steaten socht wurde moat yn de tiid fan de Fryske frijheid. Dat is útsûnderlik. Dat betsjut nammentlik dat yn Fryslân de Steaten net fan boppen ôf, troch de lânshear, ynsteld binne, mar fan ûnderop, fanút de mien- skip, ûntstien binne. Dat is net allinnich bard yn de tiid fan de Fryske frijheid, mar dat past ek alhiel by de idee fan de Fryske frijheid. Mei dêrom sil it guon Friezen ek letter noch swier fallen wêze om foar keningen te knibbeljen.

13 14 15 16 De bijzondere oorsprong van de Staten van Fryslân door Oebele Vries

Friese vrijheid In de Statenzaal van het Provinciehuis (Provinsjehûs) in werden in 1895 vier historische afbeeldingen geschilderd met taferelen uit de Friese geschiedenis. Een daarvan laat een Friese edelman zien, Gemme van Burmania, die weigert om de nieuwe landsheer, koning Filips II van Spanje, knielend te huldigen. Dit zou gebeurd zijn in 1555 in Brussel. Gemme was daar toen als een van de vertegenwoordigers van de Friese Staten.

Het gaat hier om een later ver- zonnen verhaal. Toch kunnen wij stellen dat de strekking van het verhaal klopt. Bedoeld wordt namelijk dat de Frie- zen van oudsher niet gewend waren aan een landsheer. Tot 1498 waren ze vrij van zulke heersers. Die tijd wordt daarom ook wel de tijd van de Friese vrijheid genoemd. Zodoende heerste nog lang Historieschildering in de Statenzaal van het in het Europa van toen de Provinsjehûs: “Wy Friezen knibbelje allinnich overtuiging dat er geen volk foar God” (Wij Friezen knielen alleen voor God). was met een groter vrijheids- besef dan de Friezen. Zelfs veel later in de tijd werden de Friezen nog geprezen door voorvechters van de vrijheid, zoals de Franse revolutionair Mirabeau en John Adams, de tweede Amerikaanse president, en ook door dichters als Goethe en Heine.

17 Het symbool bij uitstek van de middeleeuwse Friese vrijheid is de Opstalsboom bij Aurich in het hedendaagse Duitse Ostfriesland. Daar zouden in een grijs verleden vertegenwoordigers van de Frie- zen uit alle windstreken gemeenschappelijke bijeenkomsten hebben gehouden. In 1751 verscheen te Franeker een dissertatie waarin het begin van de Staten van Fryslân gezocht werd in die bijeenkomsten bij de Opstalsboom. Daar wordt dus ook weer een verbinding gelegd met de tijd van de Friese vrijheid. Het moge duidelijk zijn dat ook dit een te romantische voorstelling van zaken is.

Zitting van Statenleden, hoogstwaarschijnlijk van Westergo, in de 18de eeuw. Aan de wand een afbeelding van de Opstalsboom. De Latijnse spreuk is ontleend aan Vergilius. Gravure van R. Keyert, 1751.

Lijn van Friese Staten naar Friese vrijheid Maar hoe zijn de Friese Staten dan wèl ontstaan? Tot voor kort was daar nog geen serieus onderzoek naar verricht. Hierin is nu verande- ring gekomen. Het verrassende is dat er toch echt een lijn kan worden getrokken van de Friese Staten naar de Friese vrijheid. Dat maakt de oorsprong van de Staten van Fryslân tot iets bijzonders. In de andere Nederlandse provincies is de gang van zaken namelijk heel anders geweest.

18 Geschiedenis van de Staten algemeen In de middeleeuwen hadden vrijwel alle Nederlandse gewesten een landsheer. Dat was een soort kleine monarch, die verschil- lende titels kon dragen: hertog (Brabant, Limburg, Gelderland), graaf (Holland en Zeeland) of zelfs bisschop (Utrecht, Overijssel en Drenthe). Alleen in Fryslân was dit niet het geval; en ook niet in de Groninger Ommelanden, want die zijn van oorsprong ook Fries gebied.

De landsheren hebben een cruciale rol gespeeld bij het ontstaan van de Staten. Elke landsheer zocht namelijk naar manieren om meer inkomsten uit belastingen binnen te halen. Nieuwe belas- tingen invoeren ging echter niet zomaar. Daarom riepen lands- heren vertegenwoordigers op van de economisch sterke standen (adel, geestelijkheid en steden) om hen toestemming te vragen voor de introductie van nieuwe belastingen. Vandaar ook het woord ’Staten’, want dat betekent gewoon ‘standen’. Dat er samenhang is tussen het betalen van belastingen en volks- vertegenwoordiging wordt mooi tot uitdrukking gebracht in de Engelse slogan: no taxation without representation. De vertegenwoordigers van de standen stemden natuurlijk niet zomaar in met nieuwe belastingen; zij vroegen er tegen- prestaties voor. Zo kwam er een proces van onderhandelen op gang tussen landsheer en standen. Het gaat dus om een in wezen dualistisch stelsel: de standen tegenover de landsheer. Daarbij was de landsheer de sterkste partij. Zo mochten de standen niet op eigen initiatief bijeenkomen. Ze konden alleen samengeroepen worden door de landsheer of zijn vertegen- woordiger, de stadhouder. Voorzitter van de Statenzitting was ook de stadhouder.

In de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) ontstond een geheel nieuwe situatie. De Staten maakten zich toen los van het gezag van hun gemeenschappelijke landsheer, koning Filips II van Spanje. Zo begonnen ze op eigen initiatief – dus buiten de landsheer om – bijeenkomsten te houden. Zoiets werd een

19 vrije Statenvergadering genoemd. De allereerste was in Holland, in 1572. In Fryslân was het in 1580 ook zo ver. Na een poosje gingen de Staten nog veel verder: ze namen toen zelfs de complete soevereiniteit van de landsheer over. Zo ontstond de Republiek der Verenigde Nederlanden en zo is het gebleven tot 1795. De Staten in de verschillende provincies oefenden de soevereiniteit uit, terwijl ze besluiten over oorlogsvoering en buitenlandse politiek gemeenschappelijk namen in de Staten- Generaal, de Algemene Staten, in Den Haag.

Landsgemeenten waren kleine republiekjes Als er in Fryslân geen landsheren waren, hoe kunnen hier dan Staten zijn ontstaan? Daar was toch een landsheer voor nodig? Precies om die reden is lang gedacht dat de Friese Staten pas na 1498 moesten zijn ingesteld, omdat er toen ook in Fryslân uiteindelijk een landsheer aan het bewind kwam: hertog Albrecht van Saksen. Echter, het is nu wel duidelijk dat het toch anders is gegaan.

Toen Albrecht de macht in Fryslân in handen kreeg, bestonden hier namelijk al Staten. Alleen, ze heetten toen nog niet zo.

In het middeleeuwse Fryslân was er niet alleen geen landsheer, hier bestond ook geen feodale adel. Er waren wel families die we adel- lijk kunnen noemen, maar er miste een scherp onderscheid tussen die adellijken en de toplaag van boeren. Een duidelijke adelsstand was er dus in Fryslân niet. Natuurlijk waren er wel geestelijken en er hadden zich ook al steden gevormd.

Als er in Fryslân geen landsheer was, bestond hier dan niet een gezagsvacuüm? Dit was toch de tijd van de Schieringers en de Vetkopers, die elkaar de kop insloegen? Dat is wel zo, maar desal- niettemin bestond er een vorm van gezag, al was dat niet sterk. In Fryslân functioneerden in deze periode namelijk ’landsgemeenten’, die een beperkt aantal bestuurlijke taken uitoefenden. Lands- gemeente is een minder bekend, maar voor de Friese geschiede-

20 nis uiterst belangrijk begrip. Van oudsher waren er in Fryslân twee grote landsgemeenten, met ook nu nog bekende namen: Ooster- go en Westergo. Later kwam er een derde bij: Zevenwouden. Daar omheen zweefden nog wat kleinere, waaronder ook Stellingwerf. Fryslân was dus geen eenheid, vormde niet één landsgemeente.

Oostergo en Westergo waren opgedeeld in ‘delen’, de voorlopers van de latere Friese plattelandsgemeenten. Hiervan bestaan er op dit moment (2016) nog enige met de oorspronkelijke naam: , Menameradiel (Menaldumadeel), Tytsjerkstera- diel, Dantumadiel en Ferwerderadiel.

De indeling van Fryslân omstreeks 1450.

Wat moeten wij ons bij een landsgemeente voorstellen? Hiervan kan de volgende definitie worden gegeven: Een landsgemeente is de totaliteit van de erfelijke grondbezitters in een land. Bij die erfelijke grondbezitters gaat het zowel om adellijken als om boeren. Grond- bezit, zo kunnen we vaststellen, was in een gebied zonder landsheer en zonder feodale adel het criterium bij uitstek voor medezeggen- schap in bestuurszaken.

21 Wij kunnen die landsgemeenten ook wel republiekjes van erfelijke grondbezitters noemen. De naam boerenrepubliekjes, die ook weleens wordt gebruikt, is niet correct, want die naam suggereert dat er in Fryslân helemaal geen adellijken waren.

Gemeenschappelijk vergaderen onder de vrije hemel Een paar keer per jaar was er een bijeenkomst van de landsgemeente, dat wil zeggen van in principe alle erfelijke grondbezitters van een land. En die mochten ook allemaal een stem uitbrengen. Zoiets moet natuurlijk een massaal gebeuren zijn geweest, ook al zullen ze beslist niet allemaal naar de bijeenkomst zijn gegaan. Toch was dit wèl de hoogste instantie van het land. Hier moesten besluiten worden genomen over politieke en andere zaken die aan de orde waren.

Een bijzonderheid van deze bijeenkomsten is dat ze in de open lucht werden gehouden. In het geval van Westergo was dat in Hartwerd (bij Bolsward), in het geval van Oostergo in Barrahûs onder Wirdum. De plaats van samenkomst van de Zevenwouden moet waarschijnlijk worden gezocht in de omgeving van Scharsterbrug. Vanaf ongeveer 1350 hielden de landsgemeenten van Oostergo en Westergo regel- matig gemeenschappelijke bijeenkomsten.

Zwitserse kantons vergaderen nog altijd in open lucht Wij kunnen ons vergaderingen in de open lucht met duizen- den mensen nu natuurlijk amper meer voorstellen. Toch is er een plaats in Europa waar dit nog altijd zo plaatsvindt. En dat niet in een wat achtergebleven land, het is nu juist in een van de meest ontwikkelde landen: Zwitserland. In het kanton Glarus en het ‘Halbkanton’ Appenzell Innerrhoden bestaat het nog: een samenkomst van alle kies- en stemgerechtigde burgers onder de vrije hemel. En die bijeenkomst wordt Landsgemeinde genoemd! Daar is trouwens, anders dan vroeger in Oostergo en Westergo,

22 wèl een parlement dat de zaken voorbereidt: de Landrat. En er is ook een soort college van gedeputeerden dat de besluiten uitvoert: de Regierungsrat. Maar de besluiten moeten daar nog altijd worden bekrachtigd door de Landsgemeinde.

‘Die Landsgemeinde’. Fresco van Albert Welti in het Bundeshaus in Bern, 1914.

Hoofdelingen en elf steden De bijeenkomsten van de landsgemeenten zullen niet altijd even gladjes zijn verlopen. Niet alleen de massaliteit was een probleem. In de veertiende en vijftiende eeuw waren de hoofdelingen de machtigste personen in Fryslân. Dit waren leden van adellijke families en misschien ook wel van de toplaag van boerenfamilies die rijk genoeg waren om er een soort van privé-’legertje’ op na te houden. Mee daardoor konden ze de zeggenschap over soms hele dorpen aan zich trekken. Hoe machtig ook, toch had een hoofdeling, net als elke andere erfelijke grondbezitter, in de vergadering van de landsgemeente maar één stem. Natuurlijk zullen ze vanuit hun machtspositie vast heel veel erfelijke grondbezitters naar hun hand hebben kunnen zetten.

Er had zich in Fryslân ook nog een andere machtsfactor ontwikkeld: de steden. Die werden steeds groter in aantal (uiteindelijk waren het er elf) en ze werden ook economisch steeds sterker. We mogen ervan

23 uitgaan dat ze wel aanwezig waren op die massale vergaderingen van de landsgemeenten, maar zo goed als zeker had elke stad daar, als een soort collectieve grondbezitter, maar één stem. Zelfs als alle steden het met elkaar eens zouden zijn, had het platteland nog altijd een overweldigende meerderheid van stemmen. Voor de steden was dit dus absoluut geen aantrekkelijk systeem, want ze haden zo goed als niets in te brengen.

Staten heetten voor 1498 ‘Stemmen’ Het begin van de Staten van Fryslân dateert al van voor 1498. Dit was tot nu toe niet bekend en dat komt door het feit dat ze toen een andere naam droegen, namelijk stemmen. Die vormden, naar nu is gebleken, een instelling die zowel in Oostergo als Westergo in de plaats is gekomen van de bijeenkomst van alle erfelijke grond- bezitters. Dit moet in 1426/1427 zijn gebeurd.

Mena dei: gemeenschappelijke vergadering Het zijn de steden geweest die de zaak aan het rollen hebben ge- bracht. Het begon ermee dat ze zich in 1426 (of al net iets eerder) losmaakten van de landsgemeenten Oostergo en Westergo en een eigen raad van steden opzetten. De volgende stap was de vorming van een raad van alle steden en van alle delen (de latere plattelands- gemeenten). Elk van de steden en delen kreeg in die raad één stem. Zodoende werd er ook wel gesproken van ‘de stemmen’. Het was nu dus gedaan met de massale bijeenkomsten van weleer. Elke stad en elk deel stuurde nu alleen nog maar een aantal volmachten en dat was het dan. Bovendien bracht niet elke volmacht een stem uit, want elke stad en elk deel had immers maar één stem. De vergaderingen van de nieuwe raad kregen de naam mena dei. Dat is Oudfries en betekent: gemeenschappelijke dag (dag = vergadering).

Er werd zo nu en dan ook een gecombineerde mena dei van Oostergo en Westergo gehouden, soms ook met Zevenwouden erbij. In die ‘generale mena dei’ werden maar twee of drie stemmen uitgebracht:

24 een door Oostergo, een door Westergo en, als ze ook meededen, een door Zevenwouden. Maar er kon pas worden gestemd als Oostergo, Westergo en eventueel dus ook Zevenwouden eerst afzonderlijk van elkaar hadden beslist hoe ze in de gecombineerde mena dei zouden stemmen.

Vertegenwoordiging als criterium Het nieuwe systeem betekende niet alleen een praktische aanpas- sing maar tegelijk ook een principiële verandering. Het was immers gebaseerd op vertegenwoordiging. En dat is nu net het criterium om van Staten te kunnen spreken. Wij kunnen dus terecht zeggen dat de stemmen van Oostergo en Westergo het begin vormen van het optreden van de Staten in Fryslân.

Van een naar twee standen In het oude systeem was er maar één stand: die van de erfelijke grondbezitters. Elk lid van die stand had een individuele stem. In het nieuwe systeem waren er twee standen: de erfelijke grondbezit- ters en de steden. Individuele stemmen kwamen nu niet meer voor. Opvallend is dat de hoofdelingen geen kans zagen om een aparte stand te vormen, maar dat ze ook nu nog gewoon tot de erfelijke grondbezitters werden gerekend.

In de stad vergaderen Er veranderde meer. De stemmen, vertegenwoordigd door hun volmachten, kwamen namelijk niet meer bijeen in de open lucht, maar afwisselend in een van de grotere steden. In Leeuwarden deden ze dat gewoonlijk in het Dominicanenklooster.

Sterkere positie steden Uit alles wordt duidelijk dat de steden een relatief sterke positie in de nieuwe structuur hadden. Het was zelfs zo dat zowel in Oostergo als in Westergo een van de steden de feitelijke leiding kreeg:

25 De Grote Kerk van Leeuwarden, oorspronkelijk de kerk van het Dominikanenklooster. Nog tot 1594 kwamen de Staten hier bijeen. Gravure van R. Jelgerhuis, ca. 1790.

Leeuwarden in Oostergo, Sneek in Westergo. Deze twee steden verzorgden ook de schriftelijke administratie van de stemmen, dat wil zeggen: het vastleggen van de besluiten van de mena dei, het versturen van brieven en ook het bijeenroepen van de mena dagen. Dit deden ze allemaal in het Fries. Beide steden waren toen nog zo goed als helemaal Friestalig en daarom was het gebruik van het Fries in het bestuurlijk verkeer in het Fryslân van toen nog een vanzelfsprekende zaak.

Dat de hoofdelingen niet een eigen stand konden vormen, zal ook aan de steden hebben gelegen. Die hadden daar geen belang bij en waren nu machtig genoeg om hun zin door te kunnen zetten. De geestelijkheid werd ook niet een afzonderlijke stand. Ook daar zullen de steden achter hebben gezeten. Men moet niet denken dat alles nu zo goed geregeld was dat er zich geen problemen meer voordeden. In de loop van de vijftiende eeuw ontstond al betrekkelijk snel weer veel onderlinge strijd. Op een

26 mena dei in Bolsward in 1453 werd zelfs een hoofdeling door een andere hoofdeling doodgeslagen.

Landsheer sloot aan bij wat er al was Uiteindelijk kon het systeem van de Friese vrijheid geen stand houden. Albrecht van Saksen kreeg het voor het zeggen en dat betekende dat er in Fryslân heel wat veranderde. Zo verdwenen de landsgemeenten. Fryslân werd nu in principe een eenheid. Het was nu ook al snel afgelopen met het gebruik van het Fries als bestuurstaal.

Wij zien dat toen ook al vrij gauw de naam ‘Staten’ opkwam en dat de vergaderingen hiervan ‘landdagen’ werden genoemd. Maar als we goed kijken, kunnen we ook vaststellen dat dit gewoon een voort- zetting was van de stemmen en de mena dagen van voor 1498. De nieuwe landsheer hoefde in Fryslân helemaal niet een standenverte- genwoordiging op te richten, hij kon aansluiten bij wat er al bestond.

Natuurlijk vertegenwoordigden de Staten, anders dan de stemmen van voor 1498, niet het hoogste gezag in Fryslân. Dat berustte nu bij de landsheer. Maar de landsheer kon, wanneer er geld op het kleed moest komen de Staten niet negeren. Bijzonder was ook dat de erfelijke grondbezitters een prominente plek in de Staten behielden.

Staten van onderop ontstaan Wij weten nu met zekerheid dat de oorsprong van de Friese Staten moet worden gezocht in de tijd van de Friese vrijheid. Dat is uitzonderlijk. Het betekent namelijk dat in Fryslân de Staten niet van bovenaf, door de landsheer, zijn ingesteld, maar zijn ontstaan van onderop, vanuit de gemeenschap. Dat is niet alleen gebeurd in de tijd van de Friese vrijheid, maar past ook helemaal bij de idee van de Friese vrijheid. Mede om deze reden zal het sommige Friezen, ook later nog, zwaar te moede zijn geweest als ze voor koningen moesten knielen.

27 Frijheid fan Fryslân I De útsûnderlike oarsprong fan de Steaten fan Fryslân febrewaris 2016