University of Groningen Jelle Zal Wel Zien Harmsma, Jonne
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
University of Groningen Jelle zal wel zien Harmsma, Jonne DOI: 10.33612/diss.67125602 IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2018 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Harmsma, J. (2018). Jelle zal wel zien: Jelle Zijlstra, een eigenzinnig leven tussen politiek en economie. Rijksuniversiteit Groningen. https://doi.org/10.33612/diss.67125602 Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date: 26-09-2021 Jelle zal wel zien Jelle zal wel zien_150x230_proefschrift.indd 1 31-10-18 17:41 Jelle zal wel zien_150x230_proefschrift.indd 2 31-10-18 17:41 Jelle zal wel zien Jelle Zijlstra, een eigenzinnig leven tussen politiek en economie Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de rector magnif cus prof. dr. E. Sterken en volgens besluit van het College voor Promoties. De openbare verdediging zal plaatsvinden op donderdag 29 november 2018 om 14.30 uur door Jonne Sijbren Harmsma geboren op 21 juli 1986 te Leeuwarden Jelle zal wel zien_150x230_proefschrift.indd 3 31-10-18 17:41 Promotores Prof. dr. J.W. Renders Prof. dr. J.M. Berk Beoordelingscommissie Prof. dr. K.H.W. Knot Prof. dr. G. Voerman Prof. dr. C.C. van Baalen Jelle zal wel zien_150x230_proefschrift.indd 4 31-10-18 17:41 ‘All political lives, unless they are cut of in midstream at a happy junc- ture, end in failure, because that is the nature of politics and of human afairs.’ enoch powell Jelle zal wel zien_150x230_proefschrift.indd 5 31-10-18 17:41 Jelle zal wel zien_150x230_proefschrift.indd 6 31-10-18 17:41 Inhoud Proloog 9 Deel i Kind van de crisis 17 1 Licht geschoeid in een jammerlijke wereld 19 2 Troost en toekomst in een getekende studententijd 37 3 ‘Weten aan welken kant ge staat’: Doorbraak en vernieuwing 61 4 ‘Onze zeer bijzondere verantwoordelijkheid’ 79 Deel ii Eerlijke politiek 107 5 Tussen droom en daad: leiding geven aan de economie 109 6 Eerlijke politiek door een homo economicus 139 7 Ongekroonde koning van het kabinet-De Quay 163 8 Sleutelfguur van een dynamische economie 203 9 Jelle zal wel zien: Redder des vaderlands in die ándere jaren zestig 229 Deel iii Het ware evangelie 263 10 De boodschap van een ‘diehard central banker’ 265 11 Een geheime missie om het geldstelsel te redden 297 12 Profeet in de polder: Het roer gaat om 325 13 Het keurkorps van hard geld 357 14 In de politieke ‘frontlinie’: Grip krijgen op de overheid 383 15 Een veelheid aan projecten: Werken aan de erfenis 415 Epiloog 439 Verantwoording 453 Summary 465 Verantwoording afeeldingen 475 Literatuurlijst 479 Gesprekken 505 Jelle zal wel zien_150x230_proefschrift.indd 7 31-10-18 17:41 Noten 507 Namenregister 599 Jelle zal wel zien_150x230_proefschrift.indd 8 31-10-18 17:41 Proloog Het jaar van Zijlstra ‘Waar we heen gaan,’ zong cabaretier Wim Kan in langgerekte woorden aan het einde van de oudejaarsconference van 1966. Iedereen herkende de to- nen van ‘Yellow Submarine’ van Te Beatles, het nummer dat net uit was. Toen volgde de uithaal, die vrijwel onmiddellijk uitbundig werd meegezon- gen door het publiek: ‘Jelle zal wel zien, Jelle zal wel zien’. De meezinger van Wim Kan sloeg in als een bom. De tekst en de melodie bleven hangen. Tal van artiesten maakten een eigen versie. ‘Jelle zal wel zien’ groeide uit tot een ware hit en een carnavalskraker. ‘Wij konden ons niet op straat vertonen of iemand begon dat rotlied te zingen,’ herinneren Zijlstra’s kinderen zich. Te- gelijkertijd liet de succesvolle fnale van Kans oudejaarsconference zien dat de cabaretier zoals vaker de tijdgeest op briljante wijze in woorden had we- ten te vangen. ‘Waar we heen gaan, Jelle zal wel zien.’ Het was een zinsnede die het ongekend grote vertrouwen liet zien in Jelle Zijlstra (1918-2001), die op dat moment premier van een interim-kabinet was. Als grote onbekende had de jonge econoom in 1952 zijn entree gemaakt op het Binnenhof. Na vier jaar hoogleraarschap op de Vrije Universiteit was hij de jongste telg in het derde kabinet-Drees. Zeven jaar lang bleef hij mi- nister van Economische Zaken, waarna hij overstapte naar Financiën. Met kuif en bril bleef hij er lang jeugdig uit zien. Het Friese accent verdween nooit helemaal en zijn uitstraling werd getekend door zijn deskundigheid en intelligentie. Hij kon streng uit de hoek komen, als een schoolmeester, maar ook gevat en geestig. Zijn eerste optreden in de Tweede Kamer was onmiddellijk een groot succes. Als een komeet schoot hij aan het politieke frmament omhoog. In de jaren zestig was Zijlstra hét fnancieel-economi- sche geweten van Nederland geworden. Het was niet alleen het resultaat van zijn deskundigheid als econoom. Ook de wijze waarop hij zich steevast presenteerde speelde een rol. Ondanks elf jaren ministerschap ontkende Zijlstra politicus te zijn. De politiek was nooit zijn thuis geweest, dat was de universiteit gebleven. Publiekelijk verklaarde hij keer op keer terug te ver- langen naar de ivoren toren van de wetenschap, maar het landsbestuur bleef trekken. Plichtsbesef en verantwoordelijkheidsgevoel gingen gepaard met persoonlijke ambitie en een gevoel van missie en urgentie. Jelle zal wel zien_150x230_proefschrift.indd 9 31-10-18 17:41 10 jelle zal wel zien In oktober 1966 stortte de Nacht van Schmelzer het land in een diepe politieke crisis. Een motie van de kvp-Tweede Kamerfractie bracht het ka- binet van hun partijgenoot en premier Jo Cals ten val. Zorgen over de rijks- begroting en de progressieve koers van de regering lagen aan de politieke crisis ten grondslag. Het was in deze situatie dat het land zich hoopvol tot Zijlstra wendde. Als deskundig econoom en sober schatkistbewaarder was hij volgens velen de enige die het fnanciële puin kon ruimen en de politieke rust kon herstellen. Als redder des vaderlands werd Zijlstra op 22 november 1966 premier van Nederland. Met zijn ‘Jelle zal wel zien’ bezong Wim Kan ruim een maand later de unieke status van Zijlstra en zijn uitzonderlijke gezag. Tegelijkertijd stond het lied symbool voor die ándere jaren zestig. 1966 staat in het collectieve geheugen gegrif als het jaar van oproer en vernieuwing. Het jaar van Provo, Nieuw Links en D’66, van muziekconcerten, happenings en het ruw ver- stoorde huwelijk van kroonprinses Beatrix en Claus von Amsberg. Dit is het bekende beeld van de jaren zestig als decennium van rebellie, protest en revolutie.1 Toch was 1966 ook het jaar waarin Nederland dankbaar de eco- noom Zijlstra op het schild hees. Bij de verkiezingen die volgden, boekte de Anti-Revolutionaire Partij (arp) een daverende overwinning die alom werd toegeschreven aan het ‘Jelle-efect’. Te midden van ‘hevige politieke stormen’ was hij voor velen een baken van rust en betrouwbaarheid.2 Hoewel Zijlstra de kortst zittende premier na de Tweede Wereldoorlog was, had zijn korte bewind grote politiek-maatschappelijke betekenis. Met het kabinet-Zijlstra keerde de politieke rust terug. Daarnaast bracht Zijl- stra’s optreden in 1966 en 1967 een einde aan een kortstondig progressief momentum. Als informateur koerste de Friese econoom na de verkiezin- gen namelijk vastberaden af op een kabinet met de liberale vvd. De PvdA stond na vijf dagen informeren buitenspel. De fnancieel-economische plannen van Zijlstra vormden het fundament voor het centrumrechtse ka- binet-De Jong.3 Op een sleutelmoment in de jaren zestig speelde Zijlstra een hoofdrol in het verleggen van de politieke koers.4 Het ‘Jelle zal wel zien’ symboliseerde daarmee meer dan alleen het gezag en de populariteit van de strenge Friese fnancier. Het lied bracht namelijk die ándere jaren zestig in beeld. De jaren zestig als een tijdperk van grote verontrusting over progres- sief elan en de drang naar grootschalige maatschappelijke hervormingen.5 Door 1966 te duiden als het jaar van Zijlstra komen naast Provo en Nieuw Links ook de onvrede en onrust van de stille meerderheid in beeld, evenals het verzet van een bezorgd bedrijfsleven en een veront- ruste politieke elite. Jelle zal wel zien_150x230_proefschrift.indd 10 31-10-18 17:41 proloog 11 1966 was hoogtepunt én scharnierpunt in Zijlstra’s lange carrière. Zijn gezag en populariteit namen een vorm aan die door weinig politici geëve- naard kon worden. Een tweede kabinet-Zijlstra lag na de verkiezingen voor het grijpen. Ondanks grote politiek-maatschappelijke druk weigerde hij echter opnieuw premier te worden. De maanden van het interim-kabinet hadden hun tol geëist. Naast het premierschap had Zijlstra het departement van Financiën beheerd. Het gezinsleven had zwaar onder de werkdruk ge- leden. De hoogspanning putte hem uit. Bovendien zouden vier lange jaren als premier zijn populariteit en unieke reputatie haast alleen maar kunnen schaden. Zijlstra koos in het voorjaar van 1967 voor de Nederlandsche Bank (dnb). De functie was hem enkele maanden eerder al toegewezen, maar die benoeming had hij ingeleverd om de weg naar het premierschap in novem- ber vrij te maken.