Publikacja dofinansowana ze środków Wydziału Prawa i Administracji oraz Katedry Prawa Ustrojowego Porównawczego

Recenzent prof. dr hab. Ryszard M. Czarny

Projekt okładki Jadwiga Burek

© Copyright by Marian Grzybowski & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2015 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3965-6

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Spis treści

Rozdział 1: Państwo, ludność, gospodarka...... 7 1.1. Terytorium i warunki naturalne...... 7 1.2. Ludność...... 10 1.3. Gospodarka Norwegii...... 13 Rozdział 2: Ewolucja systemu społecznego i ustrojowego Królestwa Norwegii...... 17 2.1. Uwagi wprowadzające...... 17 2.2. Norwegia w związkach z Królestwem Danii...... 21 2.3. Norwegia w latach 1814–1905. Konstytucja i unia ze Szwecją...... 27 2.4. Norwegia jako samodzielne państwo (od 1905 r. do początków XXI stulecia)..... 36 2.5. Norwegia w latach II wojny światowej i w okresie powojennym...... 44 Rozdział 3: Struktura społeczna – podziały polityczne – system partyjny...... 53 3.1. Rozwój gospodarczy a ewolucja struktury zawodowej i społecznej...... 53 3.2. Podziały socjopolityczne a partie polityczne i system partyjny...... 64 3.3. Norweskie partie polityczne na przełomie XX i XXI stulecia: w kierunku systemu „pięciu partii plus”?...... 80 Rozdział 4: Prawo i system wyborczy. Formy demokracji bezpośredniej...... 87 4.1. Konstytucyjne zasady prawa wyborczego...... 87 4.2. Formy demokracji bezpośredniej; głosowania ludowe...... 104 Rozdział 5: – parlament Królestwa Norwegii...... 109 5.1. Pozycja ustrojowa Stortingu: wyznaczniki prawne (konstytucyjne)...... 109 5.2. Ewolucja pozycji Stortingu: wyznaczniki polityczno-ustrojowe...... 119 5.3. Pozycja ustrojowa Stortingu w latach 1884–1905 (od wprowadzenia rządów parlamentarnych do zerwania unii)...... 130 5.4. Ewolucja pozycji polityczno-ustrojowej Stortingu w Norwegii niepodległej – od 1905 r. do II wojny światowej...... 134 5.5. Pozycja ustrojowa i aktywność Stortingu po II wojnie światowej...... 140 5.6. Polityczne i prawne wyznaczniki współczesnej aktywności Stortingu...... 143 5.7. Struktura wewnętrzna i zasady funkcjonowania norweskiego Stortingu...... 148 5.8. Funkcje współczesnego Stortingu i formy ich realizacji...... 154 6

Rozdział 6: Pozycja ustrojowa i kompetencje króla Norwegii...... 159 6.1. Tradycje monarchiczne Norwegii...... 159 6.2. Kompetencje króla (królowej) Norwegii i formy ich realizacji...... 165 Rozdział 7: Rząd i administracja rządowa...... 171 7.1. Ewolucja pozycji ustrojowej Rady Państwa: od królewskiego kolegium doradców do rządu parlamentarnego...... 171 7.2. Rząd w Norwegii w latach 1884–1933...... 176 7.3. Rząd Królestwa Norwegii po II wojnie światowej (dwudziestolecie 1945–1965)...... 181 7.4. Ewolucja pozycji politycznej, składu i charakteru rządów Norwegii w latach 1965–2015...... 185 7.5. Struktura wewnętrzna i zasady funkcjonowania rządu. Premier, ministrowie, centralne urzędy i agencje rządowe...... 195 Rozdział 8: Wymiar sprawiedliwości i ochrona prawa...... 203 8.1. Sądy jako organy wymiaru sprawiedliwości...... 203 8.2. Ochrona prawa oraz wolności i praw jednostki...... 207 Rozdział 9: Podział administracyjny. Władza lokalna...... 211 9.1. Podział administracyjny Norwegii...... 211 9.2. Gminy (kommune) jako podstawowe jednostki samorządu lokalnego...... 213 9.3. Władza lokalna i samorząd w okręgach...... 215 Uwagi końcowe...... 219 Spis tabel i rycin...... 227 Bibliografia...... 229 Indeks...... 237 Rozdział 1 Państwo, ludność, gospodarka

1.1. Terytorium i warunki naturalne

Norwegia jest jednym z pięciu państw Europy Północnej. Zajmuje południowo- ‑zachodnią, zachodnią oraz północną część Półwyspu Skandynawskiego, archipe- lag wysp Svalbard oraz wyspę Jan Mayen pochodzenia wulkanicznego, położoną na Oceanie Atlantyckim, pomiędzy Norwegią (Svalbardem), Grenlandią i Islandią. Zwierzchnictwo norweskie – uznane międzynarodowo – rozciąga się ponadto na trzy terytoria na półkuli południowej. Są to: Ziemia Królowej Maud (norw. Dronning Maud Land) na obszarze Antarktydy, Wyspa Bouveta (Bouvetøya) na południe od Afryki oraz Wyspa Piotra I (Peter I Øy) na południowy zachód od przylądka Horn. Europejskie terytorium Królestwa Norwegii (Kongeriket Norge) obejmuje 386 974,6 km2, z czego obszar położony na Półwyspie Skandynawskim – 323 894,6 km2, na wyspach Svalbardu – 62 700 km2, a 380 km2 – na wyspie Jan Mayen1. Wydłużony południkowo kształt i długa linia brzegowa zachodniej i południo- wej Norwegii, ciągnąca się od Morza Barentsa po cieśninę Skagerrak, sprawiają, że kraj dysponuje rozległymi wodami terytorialnymi na morzach: Barentsa, Norweskim i Północnym. W sumie morska strefa ekonomiczna Norwegii obejmuje niemal mi- lion kilometrów kwadratowych. Ze względu na zalegające pod dnem morskim i eks- ploatowane – głównie na terenach norweskiego szelfu kontynentalnego na morzach: Północnym, Norweskim i Barentsa – złoża ropy naftowej i gazu, a także zasoby ryb, stanowi ona ważny wyznacznik potencjału gospodarczego i bogactwa wspomniane- go państwa2. Większość złóż ropy naftowej i gazu sytuuje się pod dnem Morza Pół- nocnego, w obrębie występowania łupków z późnego okresu jurajskiego. Terytorium Norwegii charakteryzuje się rozciągnięciem z południa na północ (ten dystans sięga w linii prostej 1752 km) oraz nadzwyczajnie rozwiniętą linią brzegową.

1 S. Ryder (red.), Norwegia, aktualizacja D. Cash, Warszawa 2007, s. 350; por. też J. Osiński, Wstęp (w:) Konstytucja Norwegii, Warszawa 1996, s. 3. 2 Ta strefa obejmuje pas szerokości 200 mil morskich. Por. szerzej: E.R. Larsen, The Norwegian Economy 1900–2000 – From Rags to Riches, Economic Survey of Statistics, , nr 4/2000, s. 22 i n. 8

Rycina 1.1. Norwegia ze Svalbardem

Obejmuje ona zatoki, fiordy oraz brzegi wysp i liczy 54 984 km. Powoduje to, że lud- ność i gospodarka od wielu stuleci pozostają w naturalnej symbiozie z morzem, jego zasobami i możliwościami ich eksploracji. Zatoki i fiordy wcinają się daleko w głąb terytorium Norwegii kontynentalnej. W najwęższym miejscu terytorium lądowe – od brzegu Morza Norweskiego do granicy ze Szwecją – liczy zaledwie 7 kilometrów. Norwegia należy do państw o najwyższym w skali światowej poziomie wykorzy- stania siły wód płynących jako źródła energii elektrycznej (ok. 99% tej energii wy- twarza się w elektrowniach wodnych). Energia elektryczna pokrywa ponad 65% za- potrzebowania energetycznego kraju3. Znaczną część jego obszaru (ok. 7%) stanowią wody śródlądowe; samych jezior jest ponad 211 tysięcy. Mimo położenia na szerokości geograficznej porównywalnej z Alaską, południo- wą Grenlandią oraz środkową częścią Syberii, Norwegia ma znacznie łagodniejszy klimat, ponieważ jej zachodnie wybrzeża opływa ciepły Prąd Zatokowy (Golfstrom). Pasma górskie Dovrefjellene (w układzie z zachodu na wschód) i Langfjellene (z pół-

3 Dane za: Statistics; en bok om Norge, Statistisk Sentralbyrå, 2014. Rycina 1.2. Mapa polityczna Norwegii 10 nocy na południe) dzielą kraj na obszary zróżnicowane pod względem klimatycz- nym. Nadają rzekom i strumieniom charakter górski (o dużym spadku wód), zwięk- szając szanse na ich wykorzystanie w celu wytwarzania energii, ale także wpływają na rozwój występujących wśród mieszkańców Norwegii zróżnicowań kulturowych i językowych (w tym wielości używanych dialektów). Większość terytorium leży w strefie klimatu umiarkowanego, na zachodzie i po- łudniu – umiarkowanego morskiego. Północna część znajduje się w strefie klimatu subpolarnego; są tam obszary pokryte śniegiem przez cały rok. W okresie zimowym utrzymują się temperatury ujemne, dochodzące do –40°C (rekord chłodu w Kirkenes z 1999 r. to –56°C). Okres wegetacyjny, także w południowej części kraju, jest relatywnie krótki (trwa od kwietnia do września), nadto ze znaczną amplitudą temperatur w ciągu dnia i nocy. Ogranicza to rolnicze wykorzystanie terenów uprawnych i wpływa na słabą konkurencyjność rolnictwa Norwegii w porównaniu z Danią i państwami Europy kontynentalnej. Według wiarygodnych szacunków tylko 3% powierzchni kraju na- daje się do ekonomicznie uzasadnionego wykorzystania jako ziemia uprawna, a bli- sko 37% zajmują lasy i nieużytki rolne – tundra norweska. Dostęp do morza i duża powierzchnia wód śródlądowych skłaniają z kolei do sięgania po zasoby biologiczne mórz (zwłaszcza rybne) oraz do hodowli ryb (przede wszystkim łososiowatych). Norwegia graniczy na lądzie z Rosją (196 km), Finlandią (727 km) oraz Szwecją (1619 km). Od północy terytorium kraju oblewa Morze Lodowate Północne, od za- chodu – morza Północne i Norweskie, od południa – wody cieśniny Skagerrak (pro- wadzącej z Atlantyku w kierunku Morza Bałtyckiego). Większość powierzchni stanowi wyżynny płaskowyż poprzecinany pasmami gór oraz dolinami rzek, płynących przeważnie ze wschodu na zachód, w południowej Norwegii – także z północy na południe. Linia brzegowa jest rozwinięta i urozmai- cona; wody wcinają się głęboko w ląd, tworząc malownicze fiordy, stanowiące wielką atrakcję turystyczną Norwegii. Blisko jedna trzecia kraju to obszary znajdujące się w kręgu polarnym, na północ od koła podbiegunowego.

1.2. ludność

Norwegia, obok Islandii, należy do najrzadziej zaludnionych państw współczesnej Europy. Obecnie (2014 r.) liczba ludności wynosi 5,156 mln4, co daje Norwegii 116. miejsce wśród państw świata. Gęstość zaludnienia jest niewielka – 16 osób/km2. Po- nad 74% ludności zamieszkuje w miastach, z których największe (dane z 2013 r.) to: stolica państwa – Oslo (783 tys. mieszkańców), (239 tys.), Stavanger (202 tys.),

4 Dane z kwietnia 2014 r. (źródło: witryna internetowa norweskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych). 11

Trondheim (201,5 tys.), Fredrikstad (106 tys.), Drammen (102 tys.), Sliven (89 tys.), Kristiansand (70,5 tys.), Tromsø (57 tys.), Fonsberg (50 tys.), Alesund (48,5 tys.), Haugesund (44,5 tys.), Moss (43,5 tys.), Sandfjord (42,5 tys.). Dane dotyczące struktury wiekowej populacji Norwegii wskazują na znaczny stopień zrównoważenia poszczególnych kategorii wiekowych. Blisko 19,4% ludno- ści stanowią ludzie młodzi (w kategorii 0–14 lat), 66% – osoby w wieku 14–64 lat, a 14,6% – osoby powyżej 64. roku życia. Utrzymuje się niewielka przewaga liczby kobiet w stosunku do mężczyzn, co wynika – przede wszystkim – z większej długo- wieczności tych pierwszych (82,3 roku dla kobiet przy 76,9 roku dla mężczyzn). Śred- nia długość życia należy do najwyższych na świecie. Sięga ona 79,67 roku5, co daje Norwegii 15. miejsce wśród wszystkich państw. Przyrost naturalny wynosi (2014 r.) 2,006‰; na jedną kobietę mieszkającą w Norwegii (włączając legalnych imigrantów) przypada 1,73 urodzin. Znaczną część mieszkańców współczesnej Norwegii stanowią imigranci i ich dzieci, urodzone już w kraju osiedlenia. W 2014 r. odsetek imigrantów sięgał 14,9% ludności, tj. ponad 760 tys. Struktura ludnościowa imigrantów jest wysoce zróżnico- wana. Pokaźną liczbę stanowią przybysze z Pakistanu, Iraku, Iranu, Somalii, Wietna- mu oraz krajów Afryki i Dalekiego Wschodu; wśród przebywających w Norwegii sta- le lub tymczasowo jest ok. 120 tys. obywateli polskich, z czego oficjalnie zamieszkuje tam ok. 84,5 tys. (1,76% całej populacji Norwegii). Dużą grupę stanowią też Szwedzi (36 tys.) oraz przybysze z krajów bałtyckich: Litwy (33 tys.) i – w mniejszym stopniu – Łotwy i Estonii6. Zasadnicza większość ludności to Norwegowie. Rdzenni mieszkańcy północnych terenów to Samowie (norw. Samer) przybyli z Syberii prawie 11 tys. lat temu, którzy nadal żyją na terenach położonych za kołem polarnym (populacja Samów w Norwe- gii sięga ponad 40 tys. osób7). Terenami ich zamieszkiwania w Norwegii są zwłasz- cza trzy prowincje (fylke): Nordland, Trøndelag i . W języku Samów wspo- mniane obszary określa się mianem „kraju Samów” – Sàpmi. W 1988 r. do konstytucji Norwegii z 1814 r. została wprowadzona poprawka, zgodnie z którą „władze państwowe są odpowiedzialne za stworzenie warunków umożliwiających Samom zachowanie i rozwój języka, kultury oraz tradycyjnego spo- sobu życia”. Na podstawie stosownej regulacji powołano lokalny parlament z siedzibą w Karasjole (Sameting) z prawem do podejmowania uchwał oraz reprezentowania interesów społeczności Samów wobec władz ogólnonorweskich: Stortingu, króla oraz rządu (Rady Państwowej). Członów parlamentu Samowie wybierają w wybo- rach bezpośrednich8. Prawo precyzuje nadto kryteria przynależności do wspomnia- nej społeczności: znajomość języka Samów i uznanie go za język ojczysty konkretnej

5 Dane za: Statistisk Erbok av Norge… 6 Dane za: Om arbeidsinnvandring fra Polen og Baltikum, IMDi-report 1-2008, s. 16. 7 Samowie, zwani w Polsce także Lapończykami, zamieszkują nadto północne tereny Szwecji, Finlandii oraz Rosji. Łącznie populacja Samów przekracza 70 tys. osób. Por. P. Hajdú, Narody i języki uralskie, tłum. R. Jastrzębska-Helder, Warszawa 1971, s. 290 i n. 8 E. Maagerø, B. Simonsen, Norway. Society and Culture, Kristiansam 2008, s. 183–188. 12 osoby, przyznanie przynależności do społeczności Samów, pochodzenie od rodziców przynależnych do tej społeczności. W 1990 r. została przyjęta ustawa nadająca ję- zykowi samskiemu (sami fell) status języka oficjalnego, równego norweskiemu. Ten język należy do grupy języków ugrofińskich (podobnie jak język fiński i estoński). Norwegowie są potomkami plemion, które w przeszłości zamieszkiwały teren Eu- ropy Środkowej i przemieściły się na północ około 8 tys. lat temu. Nazwa kraju po- chodzi od określenia „drogi na północ” – nordweg9. Prototypem genetycznym Nor- wega jest osoba wysoka, o silnej budowie ciała, jasnych włosach i niebieskich oczach (jakkolwiek Norwegię współcześnie zamieszkuje bardzo wiele osób o ciemniejszej karnacji, a także o innym kolorze oczu i włosów). Po II wojnie światowej, a zwłaszcza od lat 60. XX w., Norwegia stała się obszarem intensywnej imigracji. W 2014 r. roczny przyrost imigrantów (netto) sięgnął 40 073 osób. Dwie podstawowe przesłanki tego zjawiska to tolerancyjny stosunek Norwe- gów do odmienności etnicznych i kulturowych oraz wrażliwość na przestrzeganie praw jednostki (dzięki czemu w Norwegii poszukują schronienia uchodźcy politycz- ni, głównie z Chile, Bośni, Somali, Sri Lanki i państw arabskich), a także rosnąca zamożność i otwarcie rynku pracy, stojące u podstaw intensywnej imigracji zarob- kowej. Specyficznie dla Norwegii przedstawia się kwestia języka. W użyciu pozostają dwie postacie języka norweskiego: riksmåll (określany również jako bokmål – „język ksiąg”), ukształtowany wśród elit norweskich w okresie panowania Danii nad Norwe- gią, tj. do 1814 r., oraz język „nowonorweski” – nynorsk, propagowany w okresie po uwolnieniu się od zależności duńskiej. Nynorsk nawiązuje do języka staronorweskie- go, używanego przed panowaniem duńskim; stanowi dziś swoisty amalgamat współ- czesnych dialektów norweskich10. Jego upowszechnianie było elementem programu „norwegizacji” Norwegii. Przed II wojną światową nynorsk był językiem nauczania w prawie jednej trzeciej norweskich szkół. Obecnie dominuje na terenach nadmor- skich zachodniego wybrzeża i w niektórych miejscowościach środkowej Norwegii. Proces urbanizacji i przemieszczania się ludności na południe sprzyja upowszech- nieniu używania riksmåll, którym posługuje się ponad 80% Norwegów. Nynorsk zachował status języka urzędowego w czterech prowincjach zachodniego wybrzeża: Møre og Romsdal, Sogn og Fjordane, i Telemark. Z mocy prawa niektóre programy telewizyjne winny być opatrzone napisami w nynorsk.

9 Określenie „Norðvegr” odnosi się do zachodniego wybrzeża współczesnej Norwegii. Por. A. Matan, S. Sagan, Wstęp (w:) Konstytucja Królestwa Norwegii, Wrocław–Warszawa–Kraków 1989, s. 3. 10 Szerzej pisze o tym E.H. Jahr, Inhogg i nyere norsk språk-historie, Oslo 1992. Por. też L. Vi- kor, Språkplanlegging. Prinsip og praksis, Oslo 1994; H. Omdal, R. Rostad (eds.), Krefter og motkrefter i språknormeringa. Om språknormer i teori og praksis, Kriastiansand 2003. 13

1.3. Gospodarka Norwegii

W ciągu ostatniego półwiecza gospodarka Norwegii podlegała daleko idącym prze- obrażeniom strukturalnym. Do lat 60. XX w. Norwegia pozostawała państwem, któ- rego ekonomika opierała się na gałęziach wytwórczości i usług związanych z morzem (na przemyśle stoczniowym i usługach transportowych floty handlowej pod banderą norweską, jedną z potężniejszych w skali światowej, na rybołówstwie i przetwórstwie ryb), produkcji energii elektrycznej i jej wykorzystaniu, np. w hutnictwie aluminium, w mniejszym stopniu na produkcji przemysłowej oraz produkcji rolnej i hodowlanej (tej ostatniej w skali zbliżonej do 3% produktu krajowego brutto). Zasadniczą zmianę przyniosło odkrycie złóż ropy naftowej i gazu pod dnem mórz Północnego i Norweskiego oraz rozpoczęcie ich eksploatacji za pomocą platform wiertniczych. Na przełomie stuleci wydobycie i przetworzenie tych zasobów przy- niosło Norwegii 16–17% produktu krajowego brutto i dochody rzędu 114 mld koron norweskich (19 mld $) w skali rocznej11. Stabilny wzrost zysków z eksploatacji pól naftowych, w znacznej mierze należą- cych do przedsiębiorstw państwowych (Statoil, Norsk-Hydro), przyniósł zasadniczy wzrost zamożności Norwegii (i Norwegów). Stał się przesłanką przyspieszenia inwe- stycyjnego, zwłaszcza w zakresie rozbudowy infrastruktury przemysłowej i komunal- nej. Szczególnie intensywny rozwój nastąpił w latach 1993–2000. Ten wzrost zbiegł się w czasie z ograniczeniami w sferze produkcji stoczniowej (związanymi z kryzy- sem w przemyśle stoczniowym Europy oraz powstaniem konkurencyjnych ośrod- ków przemysłu stoczniowego12), a także – ze zmniejszeniem połowu i przetwórstwa ryb (w następstwie wyczerpywania się zasobów na łowiskach i polityki przywracania ich zasobności biologicznej przez ograniczenia skali połowu). Nastąpiła znacząca rozbudowa sektora usług materialnych i niematerialnych. W ostatnich dekadach XX stulecia istotne znaczenie gospodarcze uzyskała w Nor- wegii turystyka przyjazdowa związana z rozwojem żeglugi przybrzeżnej (zwłaszcza w obszarze fiordów), usług hotelowych oraz transportu: lotniczego, kolejowego i dro- gowego (budowa autostrad, dróg i tuneli). Wysoka dynamika rozwojowa ulega obec- nie pewnemu spowolnieniu (w 2014 r. produkcja przemysłowa spadła o 4%), na co składają się: spadki cen ropy, kryzys ekonomiczny w krajach partnerskich wymiany handlowej, ograniczenia ekologiczne eksploatacji i przetwarzania zasobów natural- nych oraz wzrost kosztów produkcji. Zasadniczo wzrosły dochody ludności oraz świadczenia socjalne. Dochód roczny na jednego mieszkańca Norwegii wynosił w 2014 r. 72 306 $ (drugie miejsce na świe-

11 Trading Economics – 2014, Norway. Dane wskazują na wzrost PKB Norwegii w pierwszym półroczu 2014 r. o 1,2% (w porównaniu z odpowiednim półroczem 2013 r.). 12 K. Eliassen, N. Sitter, Ever Close Cooperation. The Limits of the “Norwegian Method” of European Inte- gration, „Scandinavian Political Studies” 2003, vol. 26, nr 2. 14 cie, po Luksemburgu), a przy uwzględnieniu parytetu siły nabywczej: 43 544 $ (co daje Norwegii trzecie miejsce na świecie)13. Charakterystyczne dla Norwegii są wysokie podatki, zwłaszcza dochodowe, sta- nowiące 46% wpływów do budżetu państwa. Ważną pozycję w budżecie stanowią wpłaty z zysku państwowych przedsiębiorstw wydobywczych. Złoża ropy i gazu z dna mórz Norweskiego i Północnego są eksploatowane (i częściowo przetwarzane) przez państwowy, obecnie połączony, koncern Statoil Hydro. Obok złóż ropy i gazu Norwegia eksploruje rudy żelaza (przede wszystkim w okręgu Kirkenes), złoża miedzi (Løkken, Sulitjelma, Røros), metali rzadkich: ty- tanu, molibdenu i niklu (Knaben), a także cynku, ołowiu, srebra oraz siarki. Obfituje w surowce skalne, w tym granity. Trzecie w skali światowej (po Australii i Indiach) zasoby radioaktywnego toru mogą w przyszłości stanowić ważne źródło pozyskiwa- nia energii. Obok przemysłu wydobywczego Norwegia ma rozbudowany nowoczesny prze- mysł stoczniowy (produkcja statków i platform wiertniczych), chemiczny (produkcja chloru, karbidu, amoniaku i ciężkiej wody), hutniczy (wytop żelaza i rafinacja alumi- nium), spożywczy (przetwórstwo ryb), rafineryjny i elektrochemiczny. Produkcja energii elektrycznej należy do najlepiej rozwiniętych gałęzi gospodar- ki; aż w 98,6% opiera się na wykorzystaniu siły spadku wód (produkcja energii elek- trycznej – 27 332 kWh/osobę – jest najwyższa na świecie)14. Norwegia zajmuje drugie miejsce na świecie – po Islandii – w zakresie połowu ryb w przeliczeniu na głowę mieszkańca15. Norweskie rolnictwo koncentruje się na obszarach południowych i południowo-zachodnich, gdzie istnieją korzystniejsze wa- runki glebowe i klimatyczne. Grunty orne zajmują ok. 0,9 mln ha, a łąki i pastwiska – 0,1 mln ha. Rolnictwo, prowadzone głównie w małych i średniej wielkości farmach (z tendencją do koncentracji), jest wysoce zmechanizowane (z uwagi na wysoki koszt siły roboczej). Wykorzystuje zdobycze współczesnej agrotechniki (takie jak selek- cja nasion, stosowanie nawozów sztucznych, przechowalnictwo owoców i warzyw). Z uwagi na krótki okres wegetacyjny dominuje uprawa zbóż jarych (jęczmień, owies, pszenica jara) oraz warzyw (także szklarniowa) i owoców. W hodowli przeważa chów bydła i owiec, a na północy – reniferów i zwierząt futerkowych. Rybołówstwo i przetwórstwo ryb tradycyjnie stanowią ważną gałąź gospodar- ki (mimo ograniczeń połowu ryb, zwłaszcza dorszy i śledzi, oraz polowań na ssaki morskie: foki, morsy i – od 1987 r. – wieloryby). Lasy (w postaci zwartej zajmujące 26% powierzchni kraju) są przedmiotem intensywnej (obecnie zracjonalizowanej) gospodarki leśnej. Stały się podstawą rozwiniętego przemysłu drzewnego i celulozo- wo-papierniczego oraz pozyskiwania drewna dla budownictwa (zwłaszcza w małych

13 Por. Trading Economics, Norway 2014 (Table: Economic Factors, 2014), http://www.tradingeconomics. com/norway/gdp-growth, dostęp: 2015.01.01. 14 „Rocznik Statystyki Międzynarodowej” 2012, s. 57 i n., http://www.wiking.edu.pl/article.php?id =348; dostęp: 2015.01.01. 15 „Rocznik Statystyki Międzynarodowej” 2012; http://www.wiking.edu.pl/definiction.php?id=358&wid th=420&height=480; dostęp: 2015.01.01. 15 miastach i na terenach niezurbanizowanych, kultywujących tradycje ekologicznego budownictwa drewnianego). Ze względu na nadmorskie położenie, wydłużony kształt terytorium oraz prze- szkody naturalne (góry, zlodowacenie terenów za kołem podbiegunowym, zróżnico- waną rzeźbę terenu) w transporcie dominują żegluga morska i przybrzeżna, transport drogowy, lotniczy, w mniejszym zakresie kolejowy. Głównymi portami morskimi są: Oslo, Bergen, Stavanger oraz Narvik (port przeładunkowy szwedzkiej rudy żelaza). Górzystość kraju i liczne fiordy zmusiły mieszkańców do budowy ponad 3 tys. mo- stów drogowych i kolejowych oraz prawie 800 tuneli (wśród nich jest oddany do użytku w 2001 r. w Laerdal najdłuższy tunel świata o długości 24,5 km). Po drogach (ok. 100 tys. km) porusza się prawie 2 mln samochodów osobowych i blisko 500 tys. ciężarowych zarejestrowanych w Norwegii. W kraju działa blisko 100 lotnisk; trans- port lotniczy odgrywa poważną rolę zwłaszcza na północy Norwegii. Linie kolejowe liczą ok. 4,1 tys. km, z czego ok. 3 tys. jest zelektryfikowanych16. Ropa naftowa i gaz ziemny oraz produkty ropopochodne stanowią blisko 60% wartości eksportu. Nadto Norwegia eksportuje statki i platformy wiertnicze, metale kolorowe, ryby i przetwory rybne. Do głównych partnerów w handlu zagranicznym należą: państwa skandynawskie, Wielka Brytania, Niemcy, Holandia, Francja, a poza Europą – Stany Zjednoczone, Kanada, Chiny oraz Japonia. Słabo zaludniona Norwegia w okresie intensywnego wzrostu gospodarczego, zwłaszcza w latach 90. XX w. i na początku XXI stulecia, doświadczyła deficytu siły roboczej (zarówno pracowników fizycznych, jak i wykwalifikowanej siły roboczej). Zmusiło to władze Norwegii do otwarcia granic państwa na imigrację zarobkową. Względna łatwość pozyskania pracy oraz tolerancja wobec odmienności etnicznych, kulturowych i religijnych (a nawet obyczajowych) przyczyniły się do osiedlania się w Norwegii wielu uchodźców z państw objętych konfliktami i prześladowaniami po- litycznymi, w tym z Pakistanu, Somalii, Wietnamu, Iraku, Iranu, Bośni i Hercegowi- ny, okresowo z Chile, a także z krajów Dalekiego Wschodu, Afryki i Europy17. Asymilacja imigrantów, których populacja (wraz z urodzonymi w Norwegii dziećmi) sięga 16% ogółu ludności (760 tys.), stanowi jedno z podstawowych wy- zwań dla polityki społecznej współczesnej Norwegii. Przy nadal utrzymującym się zapotrzebowaniu na siłę roboczą (zwłaszcza wykwalifikowaną) sprzyja to akceptacji imigracji zarobkowej z państw europejskich bliższych kulturowo, w tym z Polski18, Litwy, Łotwy, a także ze Szwecji i innych państw Unii Europejskiej (Norwegia znaj- duje się poza strukturami Unii, ale pozostaje we wspólnej „europejskiej przestrzeni gospodarczej”).

16 Dane za: Statistisk årsbok, 2014, Statistisk centralbyro, Norge, Oslo 2014. 17 A.A. Hirsch, G. Flatebø, I. Modig, T. Sandnes, V. Aalandslid, L.R. Thorsen, R.J. Stene,Women and men in Norway. What the figures say, Statistics Norway, ISBN (online) 978-82-537-7806-8, s. 32. 18 Ø. Woie, Polakbor velger Norge, „Vårt Land”, 12.07.2007; I. Sandved Nordli, Polakkene bosetter seg i Norge, „Aftenposten”, 7.04.2010.

Rozdział 2 Ewolucja systemu społecznego i ustrojowego Królestwa Norwegii

2.1. uWAGI wprowadzające

Historiografia norweska łączy początki państwowości norweskiej, obejmującej tere- ny zachodniego wybrzeża Półwyspu Skandynawskiego, z okresem panowania Ha- ralda I Pięknowłosego (Haralda Hårfagre), przypadającym na lata 900–930. Obok terytorium, którym władał Harald Pięknowłosy (pochodzący z dynastii Ynglingów, panującej także na ziemiach obecnej Szwecji1), funkcjonowała organizacja państwo- wa na obszarze Jutlandii, obejmująca również obszar obecnej Norwegii południowej, po obu stronach Oslofjorden. Pierwszym centrum władzy norweskiej linii dynastii Ynglingów były ziemie po- łożone w sąsiedztwie Trondheimofjorden. Głównym grodem ówczesnej Norwegii pozostawał Throndheim (określany także jako Nidaros bądź Kampang). Panowanie Haralda Pięknowłosego i jego bezpośrednich następców rozciągało się na obszar zwany Hålogalandem, obejmujący obecne okręgi Norland oraz Troms. Podstawowymi zajęciami mieszkańców były: rybołówstwo (na obfitujących w ryby łowiskach wokół wysp Lofotów), gospodarka leśna i łowiectwo, a także handel mor- ski wzdłuż zachodniego wybrzeża Półwyspu Skandynawskiego oraz z obszarami zdo- bytymi w trakcie wypraw skandynawskich wikingów. Poważną przeszkodę w handlu stanowiły łupieskie napady na statki, których do- konywali lokalni władcy (jarlowie) państewek usytuowanych na zachodnim wybrze- żu. Haraldowi Pięknowłosemu udało się zażegnać to niebezpieczeństwo przez zawar- cie układu z jarlem Håkonem Gjotgardssonem i nadania na jego rzecz. Wspomniany układ skutkował zjednoczeniem ziem zachodniego wybrzeża2. Podstawową grupą społeczno-zawodową ówczesnej Norwegii byli wolni chłopi, użytkownicy lasów (zajmujący się pozyskiwaniem, transportem i obróbką drewna),

1 Taki przekaz zawiera saga Ynglingtal. Stolicą szwedzkiej części domeny Ynglingów była Uppsala. 2 A. Bereza-Jarociński, Zarys dziejów Norwegii, Warszawa 1991, s. 39–40. 18 a na wybrzeżu – rybacy i żeglarze. W nielicznych miastach (grodach) mieszkali rze- mieślnicy oraz kupcy. Około roku 900 w państwie dynastii Ynglingów doszło do zwołania zgromadze- nia w miejscowości Gulen, w którym wzięli udział wolni mężczyźni. Zgromadzenie przyjęło zbiór praw obowiązujących na terenie państwa, tzw. Gulatingsloven. Po- stanowiło też o corocznym zwoływaniu podobnych zgromadzeń tego typu (w celu podejmowania decyzji o najważniejszych sprawach). Nadto, aby można było łatwiej administrować krajem, zgromadzenie zadecydowało o podzieleniu go na okręgi (fylke). W każdym okręgu miało działać zgromadzenie wolnych mężczyzn (tzw. fyl- kesting), rozstrzygające o najistotniejszych kwestiach dotyczących okręgu. Zwyczaj odbywania dorocznych zgromadzeń i kolektywnego decydowania o zasadniczych sprawach nurtujących mieszkańców – zarówno w skali państwa, jak i (przy trudnoś- ciach przemieszczania się ze względu na ukształtowanie terenu i klimat) w skali lo- kalnej – utorował drogę demokratycznym tradycjom ustrojowym wśród Norwegów. Poszczególne zgromadzenia okręgowe, tingi, odgrywały ważną rolę przy stanowieniu prawa miejscowego oraz obsadzie stanowiska władcy Norwegii – jej króla (konugen, statsoverhader). Rodzima dynastia Ynglingów dała Norwegii 11 kolejnych władców3. Byli oni z re- guły akceptowani przez lokalne tingi. Ustrój wczesnej Norwegii stanowił przeto ory- ginalne zespolenie elementów demokratycznych w sprawowaniu władzy stanowienia prawa (poszczególne tingi ustalały prawo obowiązujące w ich okręgach) oraz decydo- wania o personaliach władzy wykonawczej z wątkiem wodzowsko-monarchicznym (oraz dynastycznym, zważywszy na dokonywanie wyboru głowy państwa w obrębie konkretnych dynastii). Trzykrotnie na tronie norweskim zasiadali władcy sąsiedniej Danii, przy czym to połączenie – w świetle badań historycznych – nie stanowiło re- zultatu zbrojnego podboju, ale świadomego aliansu politycznego4. Ważnym i nierzadko spornym zagadnieniem w stosunkach między władcą ogól- nonorweskim i lokalnymi wodzami (jarlami) a wolnymi mieszkańcami Norwegii (w większości rolnikami i rybakami) był zakres świadczeń na rzecz państwa (i za- razem władcy), zarówno materialnych (danin, głównie w postaci żywności, drewna i łodzi), jak i osobistych (przede wszystkim służby w oddziałach zbrojnych oraz na statkach utrzymujących kontakty pomiędzy Norwegią kontynentalną a społecznoś- ciami Norwegów rozsianych po licznych wyspach okalających wybrzeże Norwegii, a także Wyspami Owczymi – Farøerne, Islandią, a nawet wybrzeżami Grenlandii). Jako zasadę przyjęto, że trzy rodziny (rolnicze lub rybackie) dostarczą jednego spraw- nego mężczyznę do służby morskiej5.

3 Tamże, s. 44. 4 Władcami tymi byli: Harald Sinozęby (Harald Blåtann, 974–994), Swen Widłobrody (Svein Tjuge- skjegg, 1000–1015) oraz Knut Wielki (Knut den Mektige, 1028–1035). 5 Dodatkowo, w ustaleniach między władcą a tingami, została przyjęta reguła, że władca nie może żądać przekazania mu do dyspozycji więcej niż jednego mężczyzny na każdych siedmiu dorosłych i zdolnych do noszenia broni. 19

Bezpośrednie i relatywnie demokratyczne stosunki między władcą (i władcami lokalnymi – jarlami) a wolnymi rolnikami, rybakami i żeglarzami w okresie wczes- nego średniowiecza (X–XII w.) uległy z czasem postępującej hierarchizacji. Poza lo- kalnymi władcami (z reguły potomkami rodów wodzowskich z okresu wikingów), jarlami, pojawiły się nowe grupy o uprzywilejowanej pozycji w hierarchii społecznej: członkowie drużyny władcy i lokalnych jarlów, piastuni urzędów świeckich, a w mia- rę chrystianizacji także duchowni. W kategoriach zamożności zyskiwali na znaczeniu właściciele statków, kupcy oraz liczni rzemieślnicy pracujący na rzecz żeglugi, rybo- łówstwa i drużyny władcy. W kategoriach władzy, obok lokalnych wodzów i zarząd- ców, zyskali administratorzy domu władcy (jednocześnie zarządzający domenami państwa), tzw. årmanni, oraz namiestnicy władcy (króla) w poszczególnych okrę- gach, tzw. lendmanni. W odróżnieniu od innych terytoriów średniowiecznej Europy, warstwa årmannów i lendmannów nie przekształciła się w rozbudowany liczbowo i wewnętrznie zhierar- chizowany układ zależności wasalnych, opartych na posłuszeństwie, obowiązku zin- stytucjonalizowanej wierności i osobistym podporządkowaniu (tworzącym typową dla Europy kontynentalnej „drabinę feudalną”). Uprawnienia władców norweskich okresu wczesnego średniowiecza silnie nawią- zywały do tradycji wodzostwa z okresu wypraw wikingów. Ponadto wynikały z logi- styki zarządzania rozległym i trudnym do przebycia (z racji klimatu i ukształtowania terenu) terytorium. Druga ze wskazanych tu okoliczności uzasadniała ustanowienie urzędu årmannów, „rękodajnych” zarządców części królestwa, z czasem przekształca- jących się w zwierzchników wydzielonych okręgów terytorialno-administracyjnych (określanych nazwą syssel). W miarę upływu lat w Norwegii ukształtował się urząd podległego bezpośrednio władcy (królowi) zarządcy i zwierzchnika okręgu – sysse- lemanna6. Uprzywilejowanie lokalnych wodzów i ich rodów, wywodzące się z tradycji epoki wikingów, poprzedzającej powstanie scalonego terytorialnie państwa norweskiego, z czasem poczęło zanikać, ich pozycja społeczna zbliżyła się zaś do pozycji zamoż- nych właścicieli ziemi, kupców oraz armatorów. Nie została na szerszą skalę ukształ- towana drabina feudalna, typowa dla państw (i społeczeństw) Europy zachodniej i centralnej. Ważną i liczną warstwą społeczną pozostali w Norwegii wolni chłopi, rybacy oraz żeglarze, w miastach natomiast – kupcy i rzemieślnicy. Obok właścicieli gospodarstw pokaźną grupę stanowili dzierżawcy ziemi. Wielu było też pracowników najemnych, zatrudnionych do pracy na roli, w lasach oraz na statkach handlowych. Na przełomie X i XI stulecia na terytorium Norwegii wprowadzono chrześcijań- stwo. Dokonano tego w czasach panowania Olafa I Tryggvasona (994–1000) oraz Olafa II Haraldssona7. Chrześcijaństwo służyło religijnemu zespoleniu mieszkańców

6 Znamienne, że w toku reformy terytorialnego zarządzania Królestwem Norwegii, którą przeprowadzo- no w latach 20. XX w., został przywrócony (od 1925 r.) urząd syslemana (w nowej transkrypcji językowej). 7 Ten władca (panujący w latach 1015–1030) jest uznawany za twórcę chrześcijańskiej Norwegii. Za zasługi we wprowadzeniu chrześcijaństwa uzyskał przydomek den Hellige, tzn. święty. 20

Norwegii i konsolidacji państwa. Powstały pierwsze biskupstwa: w Nidaros (dziś: Trondheim), Bergen, a następnie w Oslo, Stavanger i . Od początku obecności chrześcijaństwa królowie norwescy zachowali wpływ na obsadę poszczególnych bi- skupstw. W 1152 r. Norwegia uzyskała własne arcybiskupstwo z siedzibą w Nidaros, posiadające jurysdykcję kościelną również w odniesieniu do Islandii, wyspy Man, Hybrydów i Wysp Owczych, a nawet Grenlandii. Duchowieństwo (wyróżniające się poziomem wykształcenia) uzyskało w Norwegii znaczącą pozycję społeczną. W 1163 r. istotnie zreformowano instytucję króla oraz sposób obsady funkcji głowy państwa. Procedurę zatwierdzania pretendenta (z rodu panującego) przez zgromadzenia okręgowe (tingi) zastąpiła zasada primogenitury w obrębie męskich potomków osoby dotychczas panującej. Uchwały lokalnych tingów miały zostać za- stąpione decyzją specjalnie zwoływanego ogólnonorweskiego zgromadzenia wol- nych mężczyzn. Podjęte reformy nie zostały wdrożone bezpośrednio po ich przyjęciu. Dopiero późniejsze ustalenia, z lat 1260, 1273 i 1302, uporządkowały tryb sukcesji tronu. Za- chowano trzon ustaleń z 1163 r. (zasadę primogenitury i ograniczenie kręgu preten- dentów do potomków króla z uznanego religijnie małżeństwa). Tylko w przypadku braku tak określonego następcy tronu zgromadzenie ogólnokrajowe wolnych Nor- wegów decydowało o wyborze monarchy. Charakterystyczne, że krąg potencjalnych pretendentów rozszerzono na córki panującego bądź też na ich synów. Nadanie ce- remonii koronacyjnej charakteru religijnego pragmatyczni królowie Norwegii wyko- rzystali do przejęcia roli reprezentantów państwa wobec papieża. Wzmocnienie władzy króla skutkowało ograniczeniem wpływów zgromadzeń okręgowych (lagtingów), zwoływanych w celu ustanowienia lokalnych reguł praw- nych oraz rozstrzygnięcia ważnych spraw publicznych. Coraz częściej lagtingi nie występowały z własną inicjatywą prawodawczą, ale zatwierdzały propozycje pocho- dzące od osoby panującej i jej otoczenia (w sprawach wyznaniowych – od hierarchii kościelnej). Lagtingi mogły jednak wydawać wyroki w ważnych sprawach sądowych; wówczas ich pracom przewodniczył sędzia mianowany przez króla (lagmann). Z cza- sem powstały również zgromadzenia sądowe w mniejszych jednostkach terytorial- nych, rozstrzygające w sprawach mniejszej wagi. Funkcjonowanie lokalnych tingów, sprawujących funkcje sądowe, nie sprzyjało konsolidacji systemu sądowego ani ujednoliceniu praktyk stosowania prawa. Pod koniec XIII w. podjęto inicjatywę uporządkowania systemu prawnego. Miało temu służyć wydanie kilku aktów o charakterze kodeksowym, porządkujących poszcze- gólne dziedziny prawa. W 1274 r. ustanowiono Landsloven, tj. ogólne zasady pra- wa, jednolite dla całej Norwegii. Regulację tę uzupełniało „prawo dla miast”, Byloven z 1276 r., prawo dotyczące sił zbrojnych (w praktyce: drużyny królewskiej), Hirdkrå, oraz regulacja dla Islandii (znajdującej się pod panowaniem norweskim) – Insbok8.

8 Decyzyjną rolę w skodyfikowaniu prawa norweskiego odegrał panujący w latach 1263–1280 król Mag- nus VI Lagabøte (Prawodawca). 21

Poczynając od przełomu lat 1152 i 1153, w Norwegii utrwaliła się praktyka zwoły- wania regularnych „zgromadzeń królestwa” – riksmøte, z udziałem arcybiskupa i bi- skupów, opatów, właścicieli ziemskich (lendmannów), członków drużyny królewskiej oraz reprezentantów społeczności rolników (po 12 delegatów chłopskich z każdego z 5 biskupstw norweskich). Norwescy historycy ustroju są skłonni uznawać riksmøte za prapoczątek zinstytucjonalizowanego parlamentu ogólnonorweskiego9. Po 1280 r. znaczenie i regularność zwoływania riksmøte uległy osłabieniu. Rosnącą rangę zy- skiwało natomiast węższe gremium decyzyjno-doradcze, Rada Królestwa (riksråd). Wzrost jej znaczenia odcisnął negatywne piętno nie tylko na pozycji riksmøte. Rów- nolegle straciły na znaczeniu zgromadzenia lokalne – lagtingi. Umocnienie pozycji oraz uprawnień monarchy (króla) spowodowało rozbudowę kancelarii królewskiej (kongens kanselliet). Kierował nią kanclerz królestwa – riks- kansler. Siedzibą króla i jego kancelarii była początkowo historyczna stolica Norwegii – Nidaros. W okresie panowania Håkona IV Håkonssona nową stolicą państwa stało się bogate hanzatyckie Bergen. W 1314 r. król Håkon V przeniósł stolicę do Oslo. W 1319 r. wygrała męska linia norweskiej odnogi dynastii Ynglingów. Po śmierci ostatniego w tej linii króla Håkona V Magnussona władcą został nieletni syn jego córki – Magnus Eriksson, bratanek króla Szwecji. Wkrótce potem ten sam Magnus Eriksson objął również rządy w Szwecji. Połączenie dwóch tronów, szwedzkiego i norweskiego, zamknęło okres pełnej odrębności państwowej Norwegii. Otwarło natomiast epokę związków dynastycznych Norwegii i Szwecji opartych na unii per- sonalnej10.

2.2. Norwegia w związkach z Królestwem Danii

W 1363 r. syn Magnusa Eriksona Håkon VI Magnusson utracił tron szwedzki, po- zostając królem Norwegii (do 1380 r.). Małżeństwo Håkona VI z duńską królewną Małgorzatą zacieśniło związki norwesko-duńskie. W 1375 r. syn Håkona VI i Mał- gorzaty został królem Danii, zaś w 1380 r. odziedziczył po ojcu tron norweski. Unię personalną norwesko-szwedzką zastąpiła unia duńsko-norweska. Związki Norwegii z Danią utrzymały się aż do 1814 r.11 Starania królowej Małgorzaty – regentki Danii, Norwegii oraz Szwecji – i odzy- skanie przez nią władzy nad Szwecją sprawiły, że w 1397 r. doszło do zawarcia unii kalmarskiej, która zakładała unię personalną trzech monarchii skandynawskich. Unia, wymuszona przez królową Małgorzatę, nie przetrwała zbyt długo, bo do 1448 r.

9 Por. A. Holmsen, Norges historie fra de eldste tider til 1960, Oslo 1977; Vårt folks historie, Bd. I, Oslo 1962. 10 A. Bereza-Jarociński, dz. cyt., s. 56–57; A. Kersten, Historia Szwecji, Wrocław–Warszawa 1973. 11 A. Bergsgård, Norsk historie 1814–1880, Oslo 1975, s. 17 i n. 22

Dania i Szwecja wybrały odrębnych królów, a ci rozpoczęli rywalizację o tron norwe- ski. Początkowo władzę w Norwegii objął pretendent szwedzki Karl Knutssen Bonde (który nawet koronował się na króla Norwegii). Został on jednak zmuszony przez Danię do oddania tronu norweskiego duńskiemu królowi Christianowi I. W 1450 r. Christian zasiadł na tronie norweskim, rozpoczynając okres duńsko-norweskiej unii personalnej (od tego momentu – aż do 1814 r. – każdorazowy król Danii był jedno- cześnie królem Norwegii)12. Jakkolwiek dokument zatwierdzający unię gwarantował formalną równorzędność połączonych unią królestw (a norweska Rada Państwowa miała prawo wypowiedzi w kwestii objęcia tronu norweskiego), w praktyce silniejsza gospodarczo i militarnie Dania zdominowała Norwegię. Decydujące rozstrzygnięcia dotyczące tej ostatniej podejmowała w zasadzie duńska Rada Państwowa (rigsråd) w Kopenhadze. Wyniszczenie demograficzne Norwegii w wyniku epidemii w XIV w. osłabiło jej pozycję wobec Danii i zwiększyło zależność zarówno gospodarczą, jak i polityczną. Zakres władzy wspólnego króla Danii i Norwegii (przy utrzymaniu zwyczaju osobnych koronacji) został określony w specjalnym dokumencie, tzw. Handfestning (Poręczenie). Ten dokument, podpisywany przez króla w obecności odpowiednich „rad państwa” (z większym wpływem rady duńskiej), był rodzajem zbioru reguł wią- żących króla w wykonywaniu jego kompetencji. Handfestning odgrywał przeto rolę swoistej (bo umownej) konstytucji13. Rola norweskiej Rady Państwa, formalnie zrównanej z duńską, uległa margina- lizacji po 1450 r. W rzeczywistości duńsko-norweski monarcha uzależnił od sie- bie większość z 10 członków Rady. Ponadto jednostki terytorialne, zwłaszcza mia- sta, rozwijały lokalny samorząd, który w sprawach gospodarczych uniezależnił się w znacznym stopniu od administracji królewskiej. W 1536 r. ówczesny król Danii i Norwegii Christian III dokonał dalszej degrada- cji statusu Norwegii. Potraktował ją nie jako osobne państwo, ale jako jedną z pro- wincji Królestwa Danii14. Jednocześnie została zniesiona odrębność podlegającego reformacji norweskiego Kościoła. Uzyskał on – po przyjęciu orientacji ewangelickiej (luterańskiej) – status Kościoła państwowego. Oznaczało to ustanie relacji ze Stolicą Apostolską15 i uzyskanie przez (duńskiego) króla Norwegii statusu głowy narodo- wego Kościoła norweskiego16. Zasadnicze decyzje w tym zakresie zapadły de facto w Kopenhadze, bez istotnego wpływu Norwegów i norweskiej Rady Państwa. Norwegię traktowano jako „terytorium zależne” Królestwa Danii (rodzaj jej ze- wnętrznej – terytorialnie – prowincji) od 1536 do 1814 r. Do 1660 r. oba królestwa

12 W. Czapliński, K. Górski, Historia Danii, Wrocław–Warszawa 1965. 13 Znaczenie tego dokumentu zgodnie akcentują historycy ustroju Danii i Norwegii. Określają oni okres stosowania Handfestning jako system „konstytucjonalizmu rad państwa” (riksrådskonstitsjonalisme). Por. A. Bereza-Jarociński, dz. cyt., s. 65. 14 Do określenia jej statusu prawnego król użył pojęcia „terytorium zależne” (lydrike). 15 Ostatni katolicki arcybiskup Nidoros opuścił terytorium Norwegii w 1537 r. 16 Ten status, utrwalony w 1814 r. postanowieniem konstytucji norweskiej, został zniesiony dopiero w 2012 r. w drodze odpowiedniej zmiany konstytucji. 23 były formalnie monarchiami elekcyjnymi, a reprezentacja elit społecznych w Radzie Państwa (osobnej dla każdego z królestw) odgrywała pewną rolę, co najmniej kon- sultatywną. W 1660 r. Dania przekształciła się w monarchię typu absolutnego, co pośrednio wywołało analogiczne przeobrażenia w zależnej od Danii Norwegii. W pierwszym z wyróżnionych okresów (do 1660 r.) ustrój podległych królowi Danii (i Norwegii) terytoriów był determinowany – w płaszczyźnie formalno-praw- nej – przez ustanawiane raz na kilkadziesiąt lat „poręczenia” królewskie – Handfest- ninger. Do 1660 r. królowie Danii i Norwegii podpisali cztery kolejne „poręczenia”: w 1536, 1559, 1596 i 1648 r. Już w 1536 r. nie ustanowiono odrębnego Handfestning dla Norwegii (co stanowiło przejaw postrzegania jej jako części składowej Królestwa Danii)17. Formalnie utraciła ona zatem status odrębnego organizmu państwowego, stała się częścią Królestwa Danii. W ślad za tym unormowaniem zlikwidowano nor- weską Radę Państwa. Norweskie instytucje ustrojowe, dotychczas odrębne, poddano stopniowej standaryzacji („danizacji”); ten proces następował jednak powoli i nie- konsekwentnie18. Od 1572 r. król duński był reprezentowany na terytorium Norwegii przez stattholdera, specjalnego namiestnika mianowanego przez monarchę. Mimo podporządkowania duńskiemu monarsze i jego namiestnikowi (w latach 1572–1583 i po 1588 r.) Norwegia zachowała pewne elementy odrębności ustrojowej i prawnej. W szczególności norweskie sądy (aczkolwiek z udziałem sędziów pocho- dzenia duńskiego) orzekały na podstawie prawa obowiązującego w Norwegii (w tym norweskiej landsloven) oraz zgodnie z interpretacjami tego prawa, dokonywanymi przez najwyższy sąd Norwegii. W 1604 r. dekretem króla Christiana IV został za- twierdzony zbiór norweskich praw, tzw. Norges lov19. Poza tym Norwegowie podlegali też innym regułom opodatkowania. Jednym z uzasadnień podtrzymania odrębnych instytucji i uregulowań prawnych na terenie Norwegii była obawa duńskich władz przed możliwością pozyskania sym- patii Norwegów przez władze szwedzkie. Szwecja bowiem rywalizowała wówczas z Danią o wpływy w Europie Północnej, zwłaszcza od czasu objęcia tronu szwedzkie- go przez dynastię Wazów. Szwedzi pragnęli w szczególności poszerzyć swój dostęp do Bałtyku i cieśniny Skagerrak (której wybrzeża – wraz ze Skanią – należały wówczas do Danii). Kolejne wojny ze Szwecją, do których Dania wciągnęła także Norwegię (tzw. pierwsza wojna północna w latach 1563–1570 oraz wojna kalmarska w latach 1611– 1613), nie przyniosły zasadniczych zmian granic ani układu sił. Dopiero wojna trzy- dziestoletnia (1618–1648) zakończyła się porażką Danii i Norwegii. Norwegia – na mocy pokoju w Bromsebrø (1645) – utraciła na rzecz Szwecji okręgi Jämtland oraz Härjedalen. Ustalona wówczas granica norwesko-szwedzka zachowała swój prze- bieg do chwili obecnej. Szwecja (pod panowaniem Gustawa II Adolfa, który udział

17 W. Czapliński, Dzieje Danii nowożytnej, 1500–1975, Warszawa 1982, s. 48. Autor używa duńskiej na- zwy dokumentu: Haadfæstning. 18 A. Bereza-Jarociński, dz. cyt., s. 72. 19 Por. Forord (w:) Norges lover, 1685–1975, Oslo 1976. 24 w wojnie przypłacił życiem) wyrosła na główną potęgę Europy Północnej, a pozycja Danii poczęła słabnąć. Dziesięć lat po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, na mocy układu z Roskilde, Norwegia na dwa lata utraciła na rzecz Szwecji Trondheim wraz z okręgiem; potem powróciły one do Norwegii20. Od początków XVI stulecia istotnej poprawie uległy sytuacja demograficzna i go- spodarcza tego kraju. Po katastrofalnych epidemiach, do jakich doszło wcześniej, po- dwoiła się liczba ludności. Odnowiono liczne gospodarstwa rolne i zagospodarowano nowe obszary, zwłaszcza wzdłuż granicy ze Szwecją. Wzrósł zyskowny eksport drew- na, głównie do Anglii i Niderlandów. Zostały ograniczone wpływy Hanzy w handlu morskim, z korzyścią dla norweskiego kupiectwa. Nastąpił rozwój rybołówstwa, tak- że dalekomorskiego. Rozwój potencjału gospodarczego Norwegii i wzrost zamożno- ści jej mieszkańców korzystnie wpływał na pozycję tego kraju w obrębie monarchii duńsko-norweskiej. Miał też istotne znaczenie dla niepodległościowych aspiracji Norwegów (dotyczących uniezależnienia się od Danii, zwłaszcza w warunkach jej militarnego osłabienia). W 1660 r. doszło do daleko idących zmian ustrojowych Danii. Rzutowały one również na stosunki polityczno-ustrojowe na terytorium Norwegii. Bezpośrednią przesłanką zmian były porażki Danii w toczonych przez nią wojnach i wynikłe stąd problemy budżetowe. W tej sytuacji zarządzono zwołanie obrad przedstawicielstwa szlachty (herredagen) oraz pozostałych stanów (stendermøte) w celu podjęcia decy- zji w sprawie podatków i wojska. Król, wykorzystując oddziały najemne, wywierał presję na oba gremia przedstawicielskie w kierunku wzmocnienia swej pozycji przez sformalizowanie zasady dziedziczności tronu oraz poszerzenie posiadanych upraw- nień, co zbliżyłoby jego pozycję do tej, jaką mieli monarchowie absolutni21. Ustanowienie absolutyzmu monarszego w Danii zbiegło się w czasie z nadaniem Norwegii (a także – osobno – Islandii i Wyspom Owczym) nowego „poręczenia” kró- lewskiego (håndfestning). Dnia 15 listopada 1665 r. król ogłosił też nowe „prawo kró- lewskie” – Kongeloven dla Norwegii. Ten akt regulował zasady norweskiego ustroju wewnętrznego i obowiązywał do ustania związku Norwegii z Danią, tj. do 1814 r. W ujęciu Kongeloven król był suwerenem w państwie. Stanowił prawo, podejmo- wał decyzje o wojnie i pokoju (a także o sojuszach politycznych i wojskowych), de- cydował o podatkach i innych obciążeniach finansowych. Został głową luterańskiego Kościoła państwowego, mianował funkcjonariuszy państwowych i kościelnych22. W ślad za ogłoszeniem Kongeloven zniesiono, zarówno w Danii, jak i w Norwegii, istniejące tam rady państwa. Wprowadzono zreformowane i scentralizowane organy zarządzania, które objęły swym zasięgiem także Norwegię (oraz inne terytoria pod- porządkowane królom Danii: Islandię i Wyspy Owcze). Były nimi tzw. kolegia: ds. wojskowych, admiralicji, handlu, podatków. Za najważniejsze należy uznać kolegium

20 A. Bereza-Jarociński, dz. cyt., s. 75. 21 W. Czapliński, Dzieje Danii nowożytnej…, s. 81–93. 22 A. Matan, S. Sagan, Wstęp (w:) Konstytucja Królestwa Norwegii, Wrocław–Warszawa–Kraków 1989, s. 7–8; T. Cieślak, Norwegia (z dziejów XIX i XX wieku), Poznań 1970, s. 8–9. 25 państwa, które zawiadywało polityką zagraniczną i wewnętrzną23. Kolegia łączyły w swoim składzie i funkcjach rozpoznanie merytoryczne poszczególnych zagadnień (dokonywali go głównie eksperci zwani asesorami kolegium) z operatywnym działa- niem zarządczo-administracyjnym. Chociaż Norwegia pozostawała formalnie odrębnym królestwem, to w sferze po- lityki zagranicznej i obronnej traktowano ją jako część składową monarchii duńskiej (tylko jeden z podpisanych przez wspólnego monarchę układów międzypaństwo- wych był sygnowany w imieniu Norwegii). W latach 1572–1750 (z pięcioletnią przerwą), 1750–1771 oraz 1809–1814 Norwe- gią bezpośrednio zarządzał królewski gubernator, stattsholder. Istnienie tego urzędu z jednej strony wskazywało na podporządkowanie Norwegii duńskiemu monarsze, z drugiej jednak symbolizowało norweską odrębność państwową. Wyrazem odrębności Norwegii było proklamowanie przez duńsko-norweskich monarchów odrębnych oficjalnych zbiorów prawa norweskiego – tzw. Norges lover (Praw Norwegii). Pierwszy tego typu dokument został ogłoszony w 1604 r. (przez Christiana IV), drugi – w 1687 r. (przez Christiana V). W ślad za ustanowieniem urzędu stattsholdera (z siedzibą w Oslo/Christianii) powoływano także inne urzędy obejmujące swym zasięgiem terytorium Norwe- gii24: w 1646 r. – general-komisariat (odpowiedzialny za pobór podatków i apro- wizację wojska), w 1647 r. – urząd głównego poczmistrza, w 1649 r. – główny urząd celny, w 1654 r. – urząd ds. górnictwa, w 1662 r. – komisariat generalny ds. kościelnych, w 1663 r. – urząd ds. bezpieczeństwa wewnętrznego, w 1664 r. – urząd ds. budowy dróg. W 1714 r. powstała Centralna Kasa Królestwa Norwegii odpowiedzialna za pracę norweskich izb i urzędów skarbowych, a w 1661 r. urząd głównodowodzącego wojsk norweskich (rozbudowanych w warunkach zagrożenia i napięć w stosunkach Danii ze Szwecją). Wyodrębnienie norweskich urzędów centralnych służyło umacnianiu poczu- cia odrębnej tożsamości państwowej Norwegów. Akcesoryjnie sprzyjało rekrutacji norweskich kadr urzędniczych. Zaangażowanie Danii w konflikty zbrojne odciągało uwagę centralnych władz duńskich od wewnętrznych spraw norweskich i sprzyjało usamodzielnianiu się tamtejszych urzędów25. Poczynając od końca wielkiej wojny północnej (zwanej w Norwegii „wojną jede- nastoletnią”, 1710–1721), Norwegia nie była już wciągana w konflikt między aspiru- jącymi do przewagi w Europie Północnej Danią i Szwecją (angażujący Norwegów w spory ich niedotyczące, a prowokujący Szwedów do ataków na terytorium Nor-

23 To kolegium zostało zastąpione w 1670 r. przez tajną radę królewską, która stała się prototypem obec- nego rządu. 24 J. Osiński, Wstęp (w:) Konstytucja Norwegii, Warszawa 1996, s. 6. 25 Przykładowo, w okresie wielkiej wojny północnej (1700–1721), w Norwegii powstał kolegialny organ kierowniczy (złożony z poszczególnych komisarzy), który w praktyce przejął samodzielne zarządzanie więk- szością spraw Norwegii. Analogiczna sytuacja wystąpiła w latach 1807–1810 (podczas wojen napoleońskich), kiedy sprawami kraju zawiadywała odrębna Komisja Rządowa. W 1813 r. duński gubernator Norwegii, książę Christian Fryderyk, otrzymał pełnię władzy zarządzania państwem. 26 wegii). Przez ponad 80 lat monarchii duńsko-norweskiej udało się pozostać poza zasięgiem europejskich wojen, co sprzyjało jej rozwojowi gospodarczemu. Dopiero okres ekspansji Napoleona Bonapartego postawił Norwegię przed dyle- matem wyboru. Silnie związana gospodarczo z Anglią (odbiorcą większości ekspor- towanych dóbr: drewna, ryb, statków budowanych w stoczniach norweskich) miała nieco odmienne priorytety niż Dania, bezpośrednio zagrożona atakiem wojsk napo- leońskich (z terytorium Niemiec). W obliczu artyleryjskiego ataku floty brytyjskiej na Kopenhagę duński następca tronu zawarł z Brytyjczykami porozumienie (godząc się na wydanie im floty), następnie jednak przyłączył się do sojuszu z napoleońską Francją (co oznaczało stan wojny z Wielką Brytanią). Norwegia stanęła w obliczu konieczności dokonania kolejnego wyboru. Osłabienie Danii i koncentrację uwagi jej władz na konsekwencjach wojen na kontynencie europejskim, zainicjowanych przez Napoleona Bonapartego, Norwe- gowie postanowili wykorzystać w celu uzyskania pełnej odrębności państwowej. Wykorzystali m.in. utratę przez Danię jej floty wojennej na rzecz Wielkiej Brytanii oraz brytyjską kontrolę nad wodami cieśnin Skagerrak i Kattegat (co uniemożliwiało kontakt Danii z Norwegią). Dokonana przez duńskiego króla Fryderyka VI konfiska- ta mienia brytyjskiego w Danii i Norwegii spowodowała odwetowe przejęcie przez Wielką Brytanię aktywów norweskich kupców i armatorów w bankach brytyjskich. Wskazywało to na rozbieżność interesów duńskiego monarchy i obywateli Norwegii. Wobec zagrożenia wyprawą Napoleona na Rosję car Aleksander I, chcąc zneutra- lizować Szwecję (która w 1807 r. na mocy traktatu w Tylży utraciła Finlandię na rzecz Rosji), wyraził zgodę na podporządkowanie Norwegii królom Szwecji. Spowodowało to wznowienie rywalizacji szwedzko-duńskiej. Po klęsce Napoleona w „bitwie naro- dów” pod Lipskiem (1813) Szwecja bezpośrednio zagroziła Danii – sojusznikowi Na- poleona. Król duński Fryderyk VI poprosił, w grudniu 1813 r., o zawieszenie broni, zaś 14 stycznia 1814 r. podpisano w Kilonii duńsko-szwedzki traktat pokojowy. Fry- deryk VI ustąpił z tronu norweskiego, zachowując panowanie nad Islandią, Wyspami Owczymi i Grenlandią26. Już od 1807 r., z powodu blokady brytyjskiej wokół wybrzeży Danii, duńska ad- ministracja w Norwegii w poważnym stopniu straciła kontakt z Kopenhagą. Z tego powodu, pod przewodnictwem księcia Christiana Fryderyka, głównodowodzące- go wojsk Norwegii, utworzono w Christianii (Oslo) Komisję Rządową (Regjerings­ kommisjonen) z udziałem kilku (3) wysokich funkcjonariuszy królewskiej admini- stracji Norwegii. Wspomniany organ przejął – w trudnej sytuacji spowodowanej toczącą się woj- ną – zarządzanie Norwegią. Komisja, mimo genetycznego związku z administracją króla Danii, kierowała się w swych decyzjach dobrze pojętym interesem mieszkań- ców Norwegii. Podobną rolę odegrała inna instytucja norweska, tzw. Komisja Za- opatrzeniowa (Provideringskommisjonen), pod przewodnictwem Hermana Wedela-

26 G. Szelągowska, Dania, Warszawa 2010, s. 7, 11. 27

-Jarlsberga. Energiczne działania Komisji Zaopatrzeniowej i samego Wedela przy- niosły mu sporą popularność, czego rezultatem był awans do składu Komisji Rządo- wej (w 1808 r.). Wokół Wedela zaczęli się skupiać zwolennicy oderwania Norwegii od Danii i po- wiązania jej sojuszem politycznym ze Szwecją. Ta idea przyświecała powołanemu w 1809 r. Stowarzyszeniu dla Dobra Norwegii (Selskabet for Norges Vel). W gronie założycieli stowarzyszenia znalazł się H. Wedel Jarlsberg, a jedną z pierwszych inicja- tyw był projekt ustanowienia norweskiego uniwersytetu w Christianii (Oslo). Miało to służyć kształceniu rodzimych kadr z myślą o rychłej samodzielności państwowej. W 1810 r. Komisja Rządowa sprawująca władzę w Norwegii została rozwiązana. Na jej miejsce król Fryderyk VI mianował w charakterze swego namiestnika w Nor- wegii młodszego brata stryjecznego, księcia Christiana Fryderyka. Początkowo za- mierzał on zająć tron norweski i koronować się w Trondheim – zgodnie z trady- cją norweską – na króla Norwegii. Christian Fryderyk rozpoczął podróż po kraju, w trakcie której utwierdził się w przekonaniu o silnych dążeniach społeczeństwa do oderwania się od Danii i utworzenia samodzielnego państwa norweskiego. W trakcie spotkania z grupą przedstawicieli ludności norweskiej 16 lutego 1814 r. w wyrażony został pogląd, że z chwilą podpisania traktatu kilońskiego, pozbawiającego króla Danii władzy nad Norwegią, suwerenna władza przeszła w Norwegii w ręce jej obywateli. Konieczne jest przeto nowe uregulowanie ustrojowe, które określi ustrój państwa i zasady obsady tronu27.

2.3. Norwegia w latach 1814–1905. Konstytucja i unia ze Szwecją

W trakcie podróży Christiana Fryderyka (jako namiestnika królewskiego) po Nor- wegii otrzymał on – w Trondheim, stolicy koronacyjnej Norwegii – memoriał z pe- tycją o zwołanie zgromadzenia stanów norweskich w celu opracowania i uchwalenia konstytucji. Idea jej ustanowienia została następnie zaakceptowana na spotkaniu Christiana Fryderyka z przedstawicielami stanów norweskich. Odpowiedzią na te sugestie było zwołanie zgromadzenia wszystkich stanów do Eidsvoll i powierzenie mu prac nad ustawą zasadniczą. Ponadto, z inicjatywy namiestnika, powołano pię- cioosobowy rząd norweski obejmujący ministerstwa: spraw wewnętrznych, spra- wiedliwości, handlu, polityki gospodarczej oraz finansów (sprawy zagraniczne leżały

27 Taki pogląd wyraził przemawiający na zgromadzeniu Jørgen Sverdrup, profesor filozofii i filologii kla- sycznej. Sverdrup zaznaczył przy tym, że widzi możliwość, by tron norweski objął – tyle, że z woli narodu norweskiego – dotychczasowy namiestnik, książę Christian Fryderyk. Por. K. Myland, Norges historie, Bd. 9, Oslo 1976. 28 w gestii namiestnika). Powstał też odrębny bank państwowy w Norwegii z siedzibą w Christianii28. Prawie równocześnie pojawiła się różnica opcji co do zewnętrznych aliansów po- litycznych. Część zwolenników odrębnej państwowości norweskiej, na czele z byłym członkiem Komisji Rządowej, Hermanem Wedelem-Jarlsbergiem, opowiadała się za nawiązaniem ścisłych kontaktów ze Szwecją. Królewski regent, Christian Fryde- ryk (jako możliwy pretendent do tronu duńskiego), optował z kolei za powiązaniem z Danią. Próba pozyskania przychylności Wielkiej Brytanii dla scenariusza zakłada- jącego odstąpienie od idei związku Norwegii ze Szwecją, podjęta przez Christiana Fryderyka, zakończyła się niepowodzeniem29. Kwestia statusu politycznego Norwegii dzieliła także uczestników 112-osobowego zgromadzenia ustrojodawczego30, które zebrało się w Eidsvoll w Niedzielę Wielka- nocną 10 kwietnia 1814 r. Część uczestników opowiadała się za pełną odrębnością państwową i samodzielnością polityczną Królestwa Norwegii. Inni optowali - miast za nawiązaniem unii ze Szwecją, która wzmacniałaby pozycję międzynarodo- wą Norwegii (i zapobiegała ewentualnemu konfliktowi z jej wschodnim sąsiadem). Początkowo przeważało zdanie zwolenników pełnej samodzielności państwowej. Konsekwencją przewagi opcji „proniepodległościowej” było podjęcie decyzji o przy- stąpieniu do przygotowania podstaw ustroju przyszłego państwa norweskiego w po- staci konstytucji ustanowionej „z upoważnienia narodu”. Komisja31, powołana przez zgromadzenie, rozpoczęła prace 12 kwietnia. Pierwsze rezultaty swych działań w postaci projektu konstytucji przedstawiła zgromadzeniu 2 i 3 maja 1814 r. Dnia 4 maja rozpoczęła się debata nad projektem, która trwała do 16 maja; 17 maja tekst konstytucji został zaaprobowany i ogłoszony. Równocześnie z ogłoszeniem ustawy zasadniczej (obowiązującej – z uzupełnieniami – do chwili obecnej) zgromadzenie obwołało księcia Christiana Fryderyka królem Norwegii. Zgodnie z traktatem kilońskim do tronu norweskiego pretendował szwedzki następ- ca tronu Karol Jan (jako osoba działająca w imieniu podeszłego wiekiem króla Szwe- cji Karola XIII). Latem 1814 r. rozpoczęły się działania wojenne wzdłuż granicy szwedzko-nor- weskiej. Na południu sukcesy odnosiły wojska szwedzkie, na północy oddziały nor- weskie wierne Christianowi Fryderykowi. Karol Jan (Bernadotte, były marszałek napoleoński) nie był pewien poparcia głównych mocarstw zwycięskiej koalicji an-

28 A. Bereza-Jarociński, dz. cyt., s. 137. 29 Tamże, s. 137–138. 30 W historiografii norweskiej zgromadzenie w Eidsvoll jest określane jakonasjonalforsamling (co stano- wi odpowiednik nazwy „zgromadzenie narodowe”). 31 W skład komisji weszli: Christian Magnus Falsen, Georg Sverdrup, Herman Wedel-Jarlsberg, Nikolai Wergeland, Jakob Aal, Christian Adolf Diriks, Johan Gunder Adler i Fredrik Motzfeldt. Główną rolę w ukształ- towaniu tekstu odegrali Christian Magnus Falsen i Johan Gunder Adler (Duńczyk z pochodzenia). W pracach nad konstytucją (Grundloven) z Eidsvoll odwoływano się do wzorów konstytucji Hiszpanii z 1812 r., Aktu o Formie Rządu Szwecji z 1809 r. oraz niektórych idei oraz koncepcji konstytucji amerykańskiej z 1787 r. i francuskiej z 1791 r. Por. M. Grzybowski, Dwieście lat konstytucji norweskiej (1814–2014), „Państwo i Prawo” 2014, z. 5, s. 6. 29 tynapoleońskiej (Rosja Aleksandra I nie chciała odbudowy potęgi Szwecji w rejonie Bałtyku) ani własnego zwycięstwa wobec zdecydowanego oporu części wojsk nor- weskich. 14 sierpnia 1814 r. szwedzcy przedstawiciele Karola Jana podpisali w Moss ro- zejm z przedstawicielami Christiana Fryderyka. Na mocy wstępnego porozumienia miało zostać zwołane norweskie zgromadzenie narodowe z zadaniem zadecydowa- nia o dalszych losach korony norweskiej. Zawarta, z udziałem zgromadzenia, ugo- da przewidywała (część postanowień była tajna), że tron norweski obejmie Karol Jan, Norwegia zostanie natomiast połączona unią personalną z Królestwem Szwecji. Karol Jan zobowiązał się respektować postanowienia norweskiej konstytucji (do jej tekstu wprowadzono kilka poprawek będących następstwem ustanowionej unii per- sonalnej). W tajnym postanowieniu ugody król Christian Fryderyk zrzekł się tronu norweskiego. Warunki ugody, jakkolwiek nie bez wątpliwości formalno-prawnych i protokolarnych32, zostały zaakceptowane przez zgromadzenie. Po ustąpieniu z tronu Norwegii Christian Fryderyk opuścił siedzibę króla, a na- stępnie (28 października 1814 r.) udał się do Danii33. Jakkolwiek był krytykowany za nadmierną ustępliwość wobec Szwecji, to niewątpliwie ustąpienie z tronu zapobiegło konfliktowi zbrojnemu pomiędzy Szwecją a Danią i Norwegią34. Wkrótce rozpoczęły się długotrwałe i trudne rokowania pomiędzy delegacjami Szwecji i Norwegii w spra- wie szczegółowych warunków ustanowionej unii personalnej obu państw. Kwestią sporną okazała się odrębność reprezentacji państwa norweskiego za granicą. Osta- tecznie przeważyło stanowisko, że wspomniane kraje będą reprezentowane przez szwedzkie służby zagraniczne, przy czym pewną część personelu tych przedstawi- cielstw będą stanowić Norwegowie35. Zgromadzenie narodowe, na wniosek swego przewodniczącego W.C. Christiego, oficjalnie podjęło uchwałę aprobującą rezygnację Christiana Fryderyka z tronu nor- weskiego, po czym dokonało wyboru Karola XIII (króla Szwecji) na króla Norwegii. Odrębny wybór monarchy (a nie tylko deklaratoryjne jego uznanie) symbolizował zasadę, że dysponentem korony pozostaje przedstawicielstwo narodu norweskiego36.

32 Te wątpliwości dotyczyły m.in. kwestii, czy formalną podstawą objęcia władzy nad Norwegią przez króla Szwecji jest traktat kiloński (z 14 stycznia 1814 r.), czy suwerenna decyzja zgromadzenia, będąca skut- kiem ustąpienia Christiana Fryderyka. 33 Dania, znajdująca się wśród państw sojuszniczych pokonanej Francji napoleońskiej (i wyczerpana udziałem w wojnach), nie była gotowa do podjęcia walki w obronie panowania nad aspirującą do samodziel- ności i krytyczną wobec Danii Norwegią. 34 Christian Fryderyk, przez krótki czas król Norwegii, objął w 1839 r. (jako Christian VIII) tron duński jako następca Fryderyka VI. 35 Znamienne, że spory na tym tle stały się zaczynem rozwiązania unii w 1905 r. 36 Wybrany na króla Norwegii Karol XIII, król Szwecji, w historii monarchii norweskiej jest znany jako Karol V. Ze względu na wiek nigdy nie przyjechał do Norwegii ani nie został koronowany na króla w trady- cyjnym miejscu koronacji królów norweskich – katedrze w Trondheim (dawna nazwa: Nidaros). Pierwszym faktycznym królem Norwegii w ramach unii ze Szwecją został przeto Karol XIV Jan, w Norwegii znany jako Karol III Jan. 30

Ponadto zgromadzenie podjęło uchwałę o wprowadzeniu do konstytucji poprawek wynikających z ustanowienia norwesko-szwedzkiej unii personalnej37. Ocena warunków tej unii po obu stronach, szwedzkiej i norweskiej, była zróżni- cowana. Elity szwedzkie uznawały ustępstwa na rzecz Norwegii (i jej – na owe czasy – demokratycznej konstytucji) za zbyt daleko idące (traktowały bowiem Norwegię jako zdobycz w wygranej przez siebie wojnie duńsko-szwedzkiej w 1813 r., potwierdzoną przez zwycięską koalicję antynapoleońską). Wielu Norwegów uznawało natomiast unię ze Szwecją za narzuconą z zewnątrz i niespójną z norweskimi interesami na- rodowymi. Następca tronu Karol Jan (faktycznie sterujący polityką szwedzką wobec Norwegii) przyjął na siebie niewdzięczne zadanie tonowania nastrojów i wypośrod- kowania drogi między niespójnymi odczuciami i interesami. Do utworzonego nor- weskiego rządu (będącego po części norweską ekspozyturą rządu Szwecji) zaprosił zarówno zwolenników unii (np. Hermana Wedela-Jarlsberga), jak i reprezentantów nurtu optującego na rzecz norweskiej samodzielności państwowej. Podstawą ustroju Norwegii stała się zatem konstytucja uchwalona przez zgroma- dzenie narodowe w Eidsvoll 17 maja 1814 r., z niewielkimi zmianami dostosowanymi do warunków unii. Norwegia pozostała przeto monarchią konstytucyjną. W obrębie zastosowanej formuły podziału władzy na ustawodawczą (pozostającą w gestii jedno- izbowego Stortingu), wykonawczej (w osobie króla działającego przy pomocy konges råd – rady królewskiej) i sądowniczej (w postaci wyodrębnionych i formalnie nieza- wisłych sądów)38 do 1844 r. wyraźnie przeważała władza wykonawcza. Król miano- wał radę królewską (w liczbie – co najmniej – pięciu członków), określał sferę jej prac i odpowiedzialności, mianował urzędników państwowych (cywilnych i wojskowych) oraz funkcjonariuszy oficjalnego norweskiego Kościoła ewangelickiego (państwowe- go). Do kompetencji króla należały nadto nominacje sędziów i przedstawicieli dyplo- matycznych (wspólnych ze Szwecją), decydowanie o wojnie i pokoju oraz o sojuszach i umowach międzynarodowych39. W okresie panowania króla Karola III Jana (tj. do 1844 r.) faktyczna przewaga króla stanowiła konsekwencję m.in. trybu prac parlamentu, który na sesje zwyczajne zbierał się co trzy lata (i na okres nie dłuższy niż trzy miesiące). Okresy międzysesyj- ne, kiedy to król mógł wydawać akty prawodawcze (zrównane mocą obowiązywania z ustawami i zatwierdzane przez Storting ex post), były zatem relatywnie długie, co pośrednio prowadziło do pomniejszenia wpływów Stortingu. Król mógł także, sto- sując weto odraczające (nawet latami), opóźniać wejście w życie aktów uchwalonych przez Storting. Na czas nieobecności króla na terytorium Norwegii (w praktyce nieomal sta- le) wspólnego monarchę zastępował w Norwegii wicekról lub namiestnik. Szwecja

37 Stało się tak wbrew stanowisku delegacji szwedzkiej, w opinii której wystarczała akceptacja poprawek konstytucyjnych przez króla (Szwecji). 38 T. Eckhoff, Utvikllingslinjer i norsk statsstyre og forfattningsrett 1814–1964 (w:) tegoż, Statsrettige em- ner, Oslo 1975, s. 7–10; J. Osiński, Parlament i rząd w Królestwie Norwegii, Warszawa 1994, s. 9–19. 39 K. Bloch, Kongens råd, Oslo 1963, s. 15–21; A. Kaartvedt, Kampen mot parlamentarisme 1880–1884, Oslo 1956, s. 25. 31 i Norwegia prowadziły wspólną politykę zagraniczną i posiadały wspólne przedsta- wicielstwa dyplomatyczne. Oba państwa pozostające w unii miały własne siły zbrojne. Ich zwierzchnikiem (a zarazem wodzem naczelnym) był król. Na podstawie porozumienia unijnego siły zbrojne Norwegii mogły zostać użyte przez króla tylko w sytuacji agresji z zewnątrz. Kwestie wspólne dla Norwegii i Szwecji miały być omawiane na wspólnych po- siedzeniach rady królewskiej (rządu) w jej segmentach norweskim i szwedzkim. Obowiązywała swoista zasada rotacji. W wypadku gdy posiedzenie rady odbywało się w Christianii (Oslo), uczestniczyli w nim wszyscy członkowie rady „norweskiej” oraz trzej przedstawiciele jej segmentu szwedzkiego. Zasada odwrotnie symetryczna była stosowana w odniesieniu do posiedzeń rady odbywanych w Sztokholmie. Każde z tych posiedzeń – stosownie do postanowień norweskiej Grundloven lub szwedzkie- go Regjeringsformen (z 1809 r.) – miało status konstytucyjnej Rady Państwa (statsråd). Rada królewska (Konges råd), jaką utworzył po objęciu władzy w Norwegii Ka- rol III Jan (1818–1844), składała się z czterech członków (statsrader) rezydujących w Christianii. Byli nimi ministrowie: finansów40, sprawiedliwości, kościoła oraz woj- ska i marynarki wojennej. Początkowo dominujący wpływ na obsadę tych stanowisk miał norwesko-szwedzki monarcha. Zmiany, zwłaszcza po śmierci króla Karola III Jana, poszły w kierunku wzrostu wpływu elit norweskich (w obrębie których największe znaczenie zyskały kręgi wyż- szych urzędników Królestwa). Wicekrólowie (lub namiestnicy) mianowani przez kró- la w coraz wyższym stopniu spełniali zaś role reprezentacyjne. Wicekrólami zostawali z reguły szwedzcy następcy tronu; w przypadku braku następcy królowie szwedzko- ‑duńscy ustanawiali w Norwegii swych namiestników. Do 1844 r. również namiestni- cy królewscy byli z zasady Szwedami; jedynie dwaj ostatni: Herman Wedel‑Jarlsberg (1836–1840) i Severin Løvenskiold (1841–1856), to mieszkańcy Norwegii41. Instytucje wicekróla oraz królewskiego namiestnika Norwegii funkcjonowały do 1873 r. Władca Norwegii Karol IV (w Szwecji znany jako Karol XV) nie obsadził żad- nego z tych stanowisk, a jego następca Oskar II zadecydował o formalnym zniesieniu zarówno funkcji wicekróla, jak i namiestnika. W 1884 r. doszło do politycznego sporu między królem i jego szwedzkim oto- czeniem a większością w norweskim Stortingu na tle obsady funkcji przewodniczą- cego rady królewskiej w Christianii (de facto premiera Norwegii). Preferencje kró- la i większości parlamentarnej okazały się rozbieżne. Powstało niebezpieczeństwo ostrego konfliktu polityczno-personalnego. Tym razem król został zmuszony do pójścia na ustępstwo, czego wyrazem była zgoda na oddanie przewodnictwa rządu norweskiego przywódcy większości parlamentarnej i kandydatowi liberalnej partii

40 To ważne stanowisko przez wiele lat sprawował Herman Wedel-Jarlsberg, były przewodniczący Komi- sji Zaopatrzeniowej w latach 1807–1809, a następnie członek Komisji Rządowej i jeden z czołowych zwolen- ników zawiązania unii ze Szwecją. 41 Pełną listę wicekrólów oraz namiestników królewskich w Norwegii (wraz z oznaczeniem okresów pełnienia przez nich funkcji) podaje A. Bereza-Jarociński, dz. cyt., s. 156. 32

Venstre Johanowi Sverdrupowi. Pięć lat później, po uzyskaniu większości w Stortin- gu przez konserwatywną Høyrepartiet, premierem Norwegii mianowano kandydata nowej większości parlamentarnej, Emila Stanga. Norwegia stała się państwem recy- pującym formułę rządów parlamentarno-gabinetowych (zaś rola monarchy została zredukowana do aprobaty decyzji personalnych zdeterminowanych przez układ sił w parlamencie)42. Ustanowienie zasady rządów parlamentarnych stanowiło jeden z przejawów wzrostu politycznych aspiracji norweskiego parlamentu. Już w 1869 r. przyjął on za- sadę odbywania corocznych sesji (zamiast zwoływania ich co trzy lata) i prowadzenia obrad co najmniej przez dwa miesiące. W 1873 r. okres sesji uległ wydłużeniu do trzech miesięcy. Zwiększenie częstotliwości sesji i czasu obrad łączyło się z ambicjami wywierania wpływu nie tylko na kształt ustawodawstwa norweskiego, ale także na kierunek polityki rządu i działania podporządkowanej mu administracji43. Szwedzki monarcha usiłował z kolei zachować wpływ na dobór rządu w Norwegii (dwukrotnie zmieniając premiera i członków rządu pod kątem lojalności względem siebie). Zmiana formuły rządu odbyła się przy tym w dość dramatyczny sposób. Gdy, wobec piętrzących się kontrowersji, lojalny wobec króla premier (po 12 latach kierowania norweską „radą królewską” i 7 latach na stanowisku premie- ra) zgłosił gotowość dymisji, król powołał na to stanowisko lojalnego wobec siebie Christiana Augusta Selmera (1880–1884). Niezadowolona z takiego obrotu sprawy większość parlamentarna postawiła Selmerowi zarzut złamania konstytucji, a nadto niewykonania dyspozycji Stortingu (dotyczących rozbudowy sieci kolejowej oraz pomocy finansowej dla klubów strzeleckich). Premier stanął przed Sądem Króle- stwa (Riksreten) złożonym z sędziów Sądu Najwyższego i delegowanych członków Stortingu. Po rozstrzygnięciu kontrowersji w łonie organu sądzącego Selmer został skaza- ny na karę grzywny pieniężnej. Próba powołania innego lojalnego wobec monarchy rządu pod przewodnictwem Christiana H. Schweigaarda, podjęta przez Oskara II, przyniosła krótkotrwały rezultat. 24 czerwca 1884 r. król musiał się przychylić do woli większości w Stortingu, powołując przywódcę większościowej Venstrepartiet i przewodniczącego Stortingu na stanowisko premiera. Zasada dostosowywania profilu politycznego rządu do profilu większości parla- mentarnej oznaczała przejście Norwegii od monarchii (od 1814 r.) konstytucyjnej do monarchii konstytucyjno-parlamentarnej. Otwarła ona również drogę do organiza-

42 A. Kaartvedt, Kampen mot parlamentarisme 1880–1884…, s. 26 i n.; T. Eckhoff,Utviklingslinjer i norsk statsstyre…, s. 19–40; M. Grzybowski, Prawnoustrojowe przesłanki formowania rządów w Szwecji i Norwegii, Kraków 1981, s. 64–70; tenże, Współczesny parlamentaryzm skandynawski, Kraków 1987, s. 126 i n. 43 M. Jensen, Norges historie i unionstiden 1814–1905, Oslo 1963, s. 41 i n. Pierwszą fazą dążeń do usta- nowienia systemu rządów parlamentarnych były inicjatywy zmierzające do przyjęcia zasady, że członkowie rządu (formalnie: rady królewskiej) uczestniczą w posiedzeniach parlamentu, co wywołało kontrowersje za- równo na płaszczyźnie konstytucyjno-prawnej (z punktu widzenia zasady podziału władz oraz dopuszczal- ności wielokrotnego stosowania królewskiego weta odraczającego do zmian w konstytucji), jak i politycznej (w związku z aspiracjami króla Oskara III do wytyczania relacji w układzie: Storting – rząd norweski). Szerzej na ten temat zob. A. Bereza-Jarociński, dz. cyt., s. 161–164. 33 cyjnego grupowania się parlamentarzystów we frakcje parlamentarne, stosownie do zbieżności priorytetów i preferencji politycznych, oraz do poszukiwania pozaparla- mentarnego wsparcia dla powstających frakcji parlamentarnych. Wiek XIX przyniósł Norwegii nie tylko zerwanie zależności od Danii i demo- kratyczny ustrój w unii personalnej ze Szwecją, ale także szybki rozwój gospodar- czy. Według danych spisu powszechnego z 1890 r. liczba mieszkańców przekroczyła 2 mln osób44. Z tej liczby 31,3% zamieszkiwało w miastach, co oznaczało daleko idące zmiany w strukturze społecznej oraz zawodowej ludności Królestwa Norwegii. Roz- wój gospodarczy kraju okazał się geograficznie niejednorodny; był on dużo bardziej zauważalny w okręgach południowych, południowo-zachodnich i środkowych. Na zachodzie rozwinęły się w szczególności: przemysł stoczniowy, żegluga, przetwór- stwo rybne; w Norwegii środkowej i północnej – górnictwo i hutnictwo. W 1875 r. w gospodarce rolnej, hodowlanej oraz leśnej, a także w rybołówstwie nadal jednak znajdowało zatrudnienie ok. 52% ogółu pracujących, zaś w sferze pozarolniczej (przemyśle, budownictwie, transporcie, żegludze, handlu, usługach) – 29,4%. W każ- dej grupie zawodowej zaznaczało się zróżnicowanie zamożności i wynikającej stąd pozycji społecznej45. Mimo kolejnych reform społecznych i politycznych tylko część obywateli Norwegii miała wpływ na funkcjonowanie państwa. Po reformie wybor- czej z lipca 1884 r., uzależniającej prawa wyborcze od uiszczenia określonej wysoko- ści podatku dochodowego (800 koron w miastach, 500 koron w gminach wiejskich), tylko około jedna trzecia dorosłych (powyżej 25. roku życia) mężczyzn korzystała z praw wyborczych. Przyjęcie w 1884 r. zasady rządów parlamentarnych oznaczało, że istotną wagę polityczną uzyskały okoliczności związane ze sposobem uzyskiwania mandatu w Stortingu oraz tendencje określające kierunek politycznego grupowania się parla- mentarzystów. Już w zgromadzeniu konstytucyjnym z Eidsvoll w 1814 r. w toku prac wyodrębniły się dwa ugrupowania: stronników odrębności państwowej Norwegii – Venstre – i zwolenników unii ze Szwecją – konserwatystów. W latach 60. XIX w. w norweskim Stortingu wyodrębniło się ugrupowanie libera- łów (zwolenników wolności gospodarczej, swobód politycznych i modernizacji pań- stwa oraz gospodarki). Uznanym liderem ugrupowania był publicysta i dziennikarz . Przewaga reprezentantów okręgów rolniczych (dzięki tzw. paragra- fowi chłopskiemu – bondeparagrafen, tj. przepisowi konstytucji gwarantującemu okręgom wiejskim – początkowo – co najmniej dwie trzecie mandatów) sprawiła, że Sverdrup zawarł porozumienie polityczne z liderem posłów chłopskich Sørenem Ja-

44 Wyniosła ona dokładnie 2 000 917. 45 Dotyczyło ono warstwy chłopskiej (składającej się z właścicieli gospodarstw, ich dzierżawców oraz pra- cowników najemnych), sektora handlu i usług (wielkich kupców, armatorów, właścicieli jednostek rybackich, drobnych kupców, rzemieślników) oraz przemysłu (właścicieli zakładów, dozoru technicznego i administracji, pracowników fizycznych). Porównanie z innymi państwami wskazuje wszakże na mniejszą skalę różnic mająt- kowych oraz bardzo wąski zasięg norweskiej arystokracji i szlachty. Zjawiskiem niwelującym różnice mająt- kowe była m.in. rozpoczęta w 1825 r. masowa emigracja ekonomiczno-zarobkowa do Stanów Zjednoczonych i Kanady, trwająca blisko 100 lat. 34 abaekiem. Wspomniane porozumienie gwarantowało stronnictwu liberałów i dzia- łaczy chłopskich statystyczną większość w Stortingu46. Zajmując w sali obrad Stortin- gu miejsca po lewej stronie sali, ugrupowanie liberałów i rolników przybrało nazwę „lewica” – Venstre – i stało się najstarszą norweską nowożytną partią polityczną. Program polityczny Venstre, na początku kształtowania się tego stronnictwa, za- kładał zachowanie maksymalnej samodzielności polityki Norwegii, równość Szwecji i Norwegii w ramach ich unii personalnej oraz umocnienie władzy parlamentu (Stor- tingu) przez rozciągnięcie jego kontroli nad norweskim rządem (przekształconym z rady królewskiej). Odpowiedzią części deputowanych opowiadających się po stronie króla i zależnego od niego rządu było powstanie przeciwstawnego stronnictwa politycznego. Przybrało ono, zgodnie z miejscem zajmowanym na sali obrad, nazwę „prawica” – Høyre. Zwo- lennicy Høyre opowiadali się za zachowaniem (a nawet umocnieniem) unii norwe- sko‑szwedzkiej (niektórzy postrzegali ją – w duchu skandynawizmu – jako etap pro- wadzący do zjednoczenia w jeden organizm polityczny narodów skandynawskich). Oficjalne powstanie dwóch ogólnokrajowych organizacji partyjnych: Norges Ven- strelag (w skrócie: Venstre) oraz Høyrepartiet (w skrócie Høyre) przypada na 1884 r. Założenie Venstre wyprzedziło w czasie utworzenie Høyre; pierwsze ugrupowanie pojawiło się 28 stycznia 1884 r., drugie – 27 sierpnia 1884 r.47 Przez długi okres dwie historyczne partie Norwegii (Venstre i Høyre) dominowa- ły w norweskim Stortingu, wymieniając się przy sterach władzy. Norwegia funkcjo- nowała przeto – do lat 20. XX w. – jako państwo „klasycznej” dwupartyjności. Należy podkreślić, że wkrótce po powstaniu dwóch partii „historycznych” na sce- nie politycznej Norwegii pojawiły się inne ugrupowania. Już w 1848 r. w Drammen nauczyciel Marcus Thrane założył pierwszą organizację robotniczą, domagającą się emerytur dla robotników, poprawy ich sytuacji materialnej, upowszechnienia praw wyborczych. Organizacja rozrosła się do około 20 tys. członków, co wywołało niepo- kój władz. Została ona rozwiązana, a przywódcy uwięzieni pod zarzutem zagrażania porządkowi publicznemu48. Od lat 70. XIX w. rozwijały swą działalność branżowe związki zawodowe. Opiera- jąc się na organizacjach związkowych, 21 sierpnia 1887 r. w Arendal utworzono Zjed- noczoną Norweską Partię Pracy (Det forenede Norske Arbeiderparti). Od 1888 r. organizacja ta, pod skróconą nazwą Norweskiej Partii Pracy, funkcjonuje z siedzibą przeniesioną do stołecznej Christianii (Oslo). Rozwój przemysłu przyczyniał się do wzrostu liczebności pracowników najem- nych, zwłaszcza fizycznych. Ostatnia dekada XIX stulecia charakteryzowała się powstaniem wielu branżowych związków zawodowych skupiających tę grupę pra-

46 H. Valen, D. Katz, Political Parties in Norway, Oslo 1967, s. 22–25. 47 Tamże, s. 22–23; por. też: S. Rokkan, H. Vallen, Regional Contrasts in Norwegian Politics (w:) E. Allardt, Y. Littusson, Cleavages, Ideologies and Party Systems, 1964; R. Rønning, Vårt politiske Norge. En in- nføring i stats og kommunal kunnskap, Bergen 2012, s. 58–61. 48 Po odzyskaniu wolności Marcus Thrane wyemigrował do Stanów Zjednoczonych Ameryki. 35 cowników (były to związki zawodowe metalowców, kolejarzy, robotników niewy- kwalifikowanych, transportowców, pracowników przemysłu drzewnego). Co istot- ne, poszczególne związki złączyły swe siły, jednocząc się w ogólnokrajowej centrali związkowej – Landsorganisasjonen i Norge (1899). Niemal od początku swego istnienia Norweska Partia Pracy traktowała organi- zacje związkowe jako ważnego partnera w wyrażaniu interesów i dążeń rzeszy pra- cowników. Jakkolwiek sama partia dysponowała skromnym zapleczem kadrowym oraz finansowym, co utrudniało prowadzenie działalności na szerszą skalę, to usta- nowienie ścisłych relacji z organizacjami związkowymi stwarzało dogodne warunki do szerzenia programu partii i mobilizacji potencjalnych wyborców. Ta ostatnia sfera stała się istotna dla Partii Pracy zwłaszcza od 1898 r., kiedy z ini- cjatywy rządzącej partii Venstre czynne prawa wyborcze uzyskali wszyscy mężczyź- ni, którzy ukończyli 25 lat49. W 1903 r. partia zgłosiła własnych kandydatów; co istot- ne – uzyskali oni pierwsze cztery mandaty. Polityczne usamodzielnienie się Partii Pracy spowodowało odpływ grupy wybor- ców, głównie ze środowisk robotniczych, z kręgu elektoratu partii Venstre. W samej partii liberalnej doszło do rozdźwięków; ich skutkiem była porażka ugrupowania w wyborach do Stortingu i przejęcie władzy przez konserwatywną Høyrepartiet pod przewodnictwem Emila Stanga. Zwycięstwo Høyre pogłębiło podziały wśród libera- łów, a w szczególności podział na dwa stronnictwa: Radikale Venstre (lewicę liberal- ną) i skrzydło umiarkowane. W 1891 r. lewica liberalna uzyskała najkorzystniejsze wyniki w wyborach; nowym premierem został Johannes Steen50. Jego rząd podjął kroki w kierunku uzyskania przez Norwegię własnej służby konsularnej (pożądanej w warunkach aktywności handlowej i rozwoju żeglugi). Odpowiednia ustawa została uchwalona przez Storting, ale król Oskar II odmówił nadania jej sankcji królewskiej. Porażka rządu przyspieszyła jego ustąpienie. Do władzy ponownie doszli konserwa- tyści, tworząc drugi rząd Emila Stanga, który również nie uporał się z problemem „norwegizacji” konsulatów. Opór Szwecji w stosunku do inicjatyw norweskich spowodował radykalizację zwolenników większej samodzielności organów norweskich. W 1903 r. partie po- lityczne reprezentowane w Stortingu (poza Partią Pracy) zwarły szeregi; rezultatem było powołanie koalicyjnego gabinetu G.F. Hagerupa. Z inicjatywy rządu Storting podjął dalej idącą rezolucję; nie tylko zażądał ustanowienia norweskiej służby kon- sularnej, ale także rozszerzył swe żądania na służbę dyplomatyczną. W marcu 1905 r. powstał kolejny rząd koalicyjny pod przewodnictwem Christiana Michelsena (Ven- stre). Nowy rząd, we współpracy z Stortingiem, podjął energiczne działania na rzecz usamodzielnienia norweskiej reprezentacji za granicą. Ta sprawa podzieliła Nor-

49 Do tego momentu Norweska Partia Pracy nie wysuwała własnych kandydatów (tylko nieliczni jej członkowie dysponowali czynnym prawem wyborczym; ponadto partia nie miała wystarczających funduszów ani stosownej liczby dostatecznie przygotowanych i popularnych kandydatów). Członkowie partii wspierali kandydatów liberalnej Venstre. 50 T. Cieślak, Zarys historii najnowszej krajów skandynawskich, Warszawa 1978, s. 135. 36 wegię i Szwecję i stała się (nieco nieoczekiwanie) przesłanką zerwania trwającej od 1814 r. unii personalnej.

2.4. Norwegia jako samodzielne państwo (od 1905 r. do początków XXI stulecia)

Poczynając od lat 90. XIX w., nasilały się rozbieżności interesów i aspiracji kół rzą- dzących oraz społeczeństw Norwegii i Szwecji. Sytuacje konfliktowe ujawniły się w wielu aspektach wzajemnych relacji. Pierwszą sferą była reprezentacja interesów gospodarczych Norwegii na zewnątrz w kontekście rozbudowy norweskiej floty han- dlowej, usług transportowych i kontaktów handlowych. Bezpośrednim następstwem związanych z tym aspiracji okazało się dążenie do ukształtowania norweskiej służby konsularnej, zwłaszcza w miastach portowych, do których zawijały statki norweskie. Mimo inicjatyw rządu Joannesa Steena i poparcia wszystkich partii reprezentowa- nych w Stortingu król oraz jego szwedzkie otocznie sprzeciwili się żądaniom Nor- wegów (odpowiednia ustawa uchwalona przez Storting została zawetowana przez Oskara II). Opór władz szwedzkich doprowadził do nasilenia nacisku ze strony Norwegów mimo występujących wśród nich rozbieżności co do zakresu żądań. Najistotniejsze były w tej sferze różnice nastawień głównych partii politycznych: Høyre i Venstre. Pierwsza optowała, zgodnie z zasadą równorzędności państw tworzących unię, za stworzeniem łączonych, szwedzko-norweskich placówek dyplomatycznych i konsu- larnych oraz wspólnego ministerstwa spraw zagranicznych. Venstre szła o krok dalej, domagając się także norweskich konsulatów i poselstw oraz uzupełnienia ministerstw norweskich o resort spraw zagranicznych. Minimum żądań liberałów z Venstre spro- wadzało się do powołania norweskiej służby konsularnej51. Wstępne rozmowy w sprawie powołania konsulatów norweskich, podjęte jeszcze przez konserwatywny gabinet E. Stanga w 1895 r., nie przyniosły rezultatu52. Bojko- towanie norweskich inicjatyw prowadziło – mimo pojawienia się również głosów pojednawczych – do eskalacji napięć w stosunkach norwesko-szwedzkich. Stanow- czości Norwegów sprzyjała dokonana „w międzyczasie” rozbudowa norweskich sił wojskowych oraz systemu umocnień, także wzdłuż granicy norwesko-szwedzkiej. Nasileniu animozji norwesko-szwedzkich towarzyszył wzrost napięcia w stosun- kach szwedzko-rosyjskich, spowodowany głównie likwidacją autonomii Finlandii53.

51 Przywódcy tej partii realistycznie oceniali, że zarówno Oskar II, jak i jego otoczenie nie zaakceptują powołania norweskiego ministerstwa i norweskiej, odrębnej dyplomacji, postrzegając je jako początek kresu unii (oraz dominacji szwedzkiej w jej obrębie). 52 A. Bereza-Jarociński, dz. cyt., s. 219. 53 W tym kierunku zmierzał tzw. manifest lutowy (z 15 lutego 1899 r.) cara Mikołaja II, stwierdzający, że Finlandia pozostaje „nieodłączną częścią” Imperium Rosyjskiego. Manifest stanowił zapowiedź poważnych 37

Szwecja poczuła się zagrożona umocnieniem wpływów politycznych Rosji w północ- nej Europie. Podobne odczucia pojawiły się również w Norwegii (graniczącej na pół- nocy z Rosją). Mimo to w maju 1905 r. Storting ponownie wystąpił z żądaniem kre- owania odrębnej norweskiej służby konsularnej. Uchwałę Stortingu przyjęto niemal jednomyślnie; król jednak ponownie odmówił nadania sankcji tej uchwale. Reakcją ze strony delegata rządu norweskiego, rezydującego przy królu, była odmowa kontr- asygnowania królewskiego weta, powiadomienie króla o podaniu się całego rządu norweskiego do dymisji oraz powrót do Norwegii. Dymisja rządu Christiana Michelsena nie została przyjęta przez króla. Uzasadnia- jąc to, monarcha stwierdził, że „w zaistniałej sytuacji nie ma możliwości utworzenia nowego rządu”54. W tej sytuacji premier Michelsen ponowił dymisję swego gabinetu, składając ją tym razem na ręce przewodniczącego Stortingu. Storting w odpowiedzi przyjął (7 czerwca 1905 r.) uchwałę polecającą rządowi dalsze wypełnianie powin- ności. Dodatkowo – co istotne – przypomniał, że zgodnie z dominującą w Norwegii interpretacją konstytucji, król może sprawować swą władzę w Norwegii za pośred- nictwem norweskiego rządu. W sytuacji zaś, gdy władca uchyla się od powinności powołania takiego rządu, „wspólny król przestał spełniać funkcje króla Norwegii”. Konsekwencją zaistniałej sytuacji staje się „rozwiązanie unii szwedzko-norweskiej”55. Zaskoczone rozwiązaniem unii władze szwedzkie zgłosiły protest wobec uchwały Stortingu i zażądały przeprowadzenia referendum w sprawie rozwiązania unii. Po- dobne zamiary miała również strona norweska. W rezultacie 12–13 sierpnia 1905 r. odbyło się referendum, w którym miażdżąca większość obywateli (368 392 głosów przeciw 184 głosom) opowiedziała się za rozwiązaniem unii. W tej sytuacji konieczne stało się jedynie rozwiązanie kwestii prawnych oraz fak- tycznych związanych z ustaniem unii. Premier uzyskał pełno- mocnictwa do rokowań z rządem szwedzkim, które odbyły się w okresie 31 sierp- nia–23 września 1905 r.56 Przedmiotem sporu była kwestia charakteru unii (Norwedzy uważali ją za jedynie personalną, strona szwedzka – za realną) oraz znaczenia praw- nego referendum (uznawanego przez stronę szwedzką jedynie za wyraz przekonań opinii publicznej, bez istotnych następstw prawnych) oraz obecność twierdz na gra- nicy norwesko-szwedzkiej. Ostatecznie pod naciskiem opinii publicznej i państw eu- ropejskich (zwłaszcza Francji) udało się uzgodnić kompromis57. Król Oskar II zrzekł się korony norweskiej, a szwedzki Riksdag zatwierdził ugodę z Karlstad. Umowę, nie ograniczeń odrębności i swobód, jakimi cieszyła się Finlandia w ramach Imperium Rosyjskiego od 1864 r. Manifest wywołał spontaniczny opór Finów. Mimo skierowanej do cara petycji (z prawie 523 tys. podpisów zebranych w ciągu tygodnia) władze carskie pozostały nieugięte. 54 Przytaczam za A. Berezą-Jarocińskim, dz. cyt., s. 223. 55 Por. T. Cieślak, Zarys historii najnowszej…, s. 156–160. 56 Członkami delegacji norweskiej byli: premier Christian Michelsen, przewodniczący Stortingu , minister spraw zagranicznych Jørgen Løvland oraz dyplomata Benjamin Vogt. Szwecję natomiast re- prezentowali: premier Christian Lundeberg, minister spraw zagranicznych Fredrik Wachtmeister oraz polity- cy i prawnicy – Knut HammarskjÖld i Karl Staaf. Dane za A. Berezą-Jarocińskim, dz. cyt., s. 225. 57 Zgodnie z umową, parafowaną 23 września 1905 r., likwidacji miały ulec twierdze Kongsvinger i Fre- drikstad. 38 bez kontrowersji, zaaprobował także norweski Storting. Unia personalna Norwegii i Szwecji odeszła do przeszłości58. Norwegia rozpoczęła funkcjonowanie jako całko- wicie odrębne i samodzielne państwo. W momencie odstępowania od unii personalnej ze Szwecją norweskie elity poli- tyczne stanęły przed dylematem wyboru formy państwa dla samodzielnie funkcjo- nującej Norwegii. Okoliczności miejsca i czasu przemawiały za kontynuowaniem monarchii (wszystkie istniejące państwa skandynawskie i większość państw europej- skich zachowywało formę monarchii)59. Pierwsza propozycja, skierowana do Oskara II przez Storting, miała – w pewnym sensie – charakter pojednawczy: sprowadzała się do prośby o wyrażenie zgody, by inny członek panującej w Szwecji (i dotychczas w Norwegii) rodziny Bernadotte mógł zasiąść na tronie norweskim. Znając nastawie- nie Oskara II do żądań norweskich, można było się spodziewać odmowy (jakkolwiek propozycja – sama w sobie – mieściła się w granicach logiki łagodzenia konfliktu). Norwegowie realistycznie liczyli się zatem z odmową ze strony Oskara II. Roz- poczęli więc poufne rozmowy z członkiem duńskiej rodziny królewskiej, młodszym synem następcy tronu Fryderyka (od 1906 r. – króla Fryderyka VIII) księciem Ka- rolem z duńskiej dynastii Sonderburg-Glücksburg60. O wyborze księcia Karola zade- cydowały jego bardzo dobre koligacje rodzinne. Jego matka była córką króla Szwecji i Norwegii Karola IV (Bernadotte), a żona – córką brytyjskiego króla Edwarda VII. Istotne okazało się również to, że jako młodszy syn duńskiego następcy tronu książę Karol nie pretendował wprost do tronu duńskiego61. Mimo sporej popularności republiki (głównie w kręgu politycznym Norweskiej Partii Pracy) ostatecznie zwyciężyli zwolennicy monarchii. Nawet słynny norweski pisarz i poeta (laureat Nagrody Nobla w 1903 r.) Bjørnstjerne Bjørnson stwierdził, że „łatwiej będzie realizować nowe cele, jeśli oprzemy się na dynastii dysponującej sze- rokimi powiązaniami, niż za pomocą niebezpiecznej republikańskiej samotności”62. Książę Karol uzależniał objęcie tronu norweskiego od akceptacji monarchii w re- ferendum. W głosowaniu, które odbyło się 12–13 listopada 1905 r., zdecydowana większość (259 563 głosujących) opowiedziała się za pozostaniem przy monarchii; 69 264 osoby głosowały za ustanowieniem republiki. Wobec wyniku referendum parlament norweski znowelizował konstytucję oraz jednomyślnie wybrał (18 listopada 1905 r.) księcia Karola na stanowisko króla Nor- wegii. Nawet zwolennicy przekształcenia kraju w republikę optowali za wyborem

58 Ostateczne uzgodnienia formalnoprawne zostały podpisane 26 października 1905 r. Por. T. Cieślak, Zarys historii najnowszej…, s. 159–160. 59 Ta forma, zgodnie z koncepcją legitymizmu przyjętą na kongresie wiedeńskim, była uznawana przez mocarstwa europejskie za jedynie właściwą. Z tego też powodu zarówno Rosja, jak i Niemcy zdecydowanie krytycznie odnosiły się do możliwości przekształcenia Norwegii w republikę. 60 Charakterystyczną demonstracją demokratyzmu obyczajów duńskich było to, że na spotkanie z przed- stawicielem rządu Norwegii Frederikiem Wedelem-Jarlsbergiem, które odbyło się w brytyjskiej placówce dy- plomatycznej w Kopenhadze, książę Karol przyjechał rowerem. 61 Por. A. Bereza-Jarociński, dz. cyt., s. 229–230; por. też T. Cieślak, Zarys historii najnowszej…, s. 159– 160. 62 Cyt. za M. Jansen, Unionstiden 1814–1905, Oslo 1971. 39 króla, uznając, że politycznie wiąże ich rezultat referendum. Książę Karol postanowił się dostosować do tradycji norweskiej; zmienił własne imię na Håkon (VII), a imię syna – Aleksander – na Olaf63. Dnia 27 listopada Håkon VII złożył przysięgę na zno- welizowaną konstytucję z 1814 r., a 22 czerwca 1906 r. odbyła się w katedrze Nidaros (w Trondheim) jego koronacja na króla Norwegii. W 1907 r. został podpisany traktat o integralności, w którym Wielka Brytania, Francja, Niemcy i Rosja gwarantowały niepodzielność i nienaruszalność terytorium Królestwa. Królestwo Norwegii, z Håkonem VII jako odrębnym monarchą norweskim, funkcjonowało na podstawie ram prawnych zawartych w ustawie zasadniczej (grun- nloven) z 1814 r. Pierwotny tekst tej regulacji uległ kilku nowelizacjom, wynikającym – przede wszystkim – najpierw z nawiązania, a w 1905 r. rozwiązania unii perso- nalnej ze Szwecją. Były to zatem zmiany o charakterze głównie dostosowawczym64. Ważna ustrojowo okazała się natomiast zmiana z 1884 r., wdrażająca przyjętą z tym momentem zasadę rządów parlamentarnych (a obligująca do dostosowania rządu do profilu większości parlamentarnej). Po rozwiązaniu unii personalnej ze Szwecją w praktyce ustrojowej Norwegii zo- stała podtrzymana zasada rządów parlamentarnych. Realizacja tej zasady nie na- potykała na istotne trudności w okresach, gdy w Stortingu występowała klarowna większość partyjna lub – jakkolwiek rzadziej – koalicyjna. Trudności pojawiały się wówczas, gdy żadna z partii nie dysponowała większością mandatów (i powstawał rząd mniejszościowy) bądź też, gdy rząd mniejszościowy był wspierany „z zewnątrz” przez jedną z partii, która jednakowoż nie tworzyła formalnej koalicji rządowej. W okresie obowiązywania ustawy zasadniczej z 1814 r. przedmiotem sporu były zakres i charakter weta przysługującego monarsze w odniesieniu do aktów parla- mentu. Poglądem akceptowanym przez większość pozostało przekonanie, że król – zgodnie z literalnym brzmieniem konstytucji – dysponuje prawem weta odracza- jącego. Z takim stanowiskiem nie godzili się na ogół wspólni monarchowie nor- wesko-szwedzcy (przed rozwiązaniem unii w 1905 r.). Zajmowali stanowisko, że w odniesieniu do zmian konstytucyjnych monarcha korzysta z weta absolutnego. Ta interpretacja prowadziła do wyposażenia króla w możliwość blokowania zmian kon- stytucyjnych. Mechanizm relacji między Stortingiem a rządem, realizujący formułę rządów parlamentarnych, objął wiele typowych instrumentów wpływu legislatywy na rząd i oddziaływania rządu na parlament. Wykorzystywano zarówno narzędzia parlamen- tarnej kontroli następczej w postaci wniosków o uchwalenie wotum nieufności (po

63 Imiona Håkon i Olaf nawiązywały do tradycji dwu ostatnich królów norweskich z XIV w. (z dynastii zapoczątkowanej przez Sverrego Sigurdssona). 64 Por. J. Osiński, Wstęp (w:) Konstytucja Norwegii, s. 19, 33–34. Zmiany wprowadzone do konstytucji w listopadzie 1905 r. ustanowiono w trybie pilnym. Oznaczało to, że nie został dochowany wymóg konsty- tucyjny, by zmiany w ustawie zasadniczej aprobowała większość dwóch kolejnych kadencji parlamentu. Po- średnią, ale zamierzoną konsekwencją przyjętego trybu było to, że przyzwolenia na zmiany konstytucyjne udzielali wyborcy, głosując na taką większość parlamentarną, którą postrzegali jako przychylną dokonywa- nym zmianom. 40 stronie opozycji antyrządowej), jak i mechanizm oddziaływania zwrotnego65rządu na parlament w postaci kwestii zaufania (kabinettsporsmål). Kwestia zaufania (w ujęciu norweskim) sprowadzała się do wiązania konkretnych (merytorycznych) inicjatyw rządowych z zapowiedzią ustąpienia rządu w sytuacji odrzucenia przedsięwzięcia rządowego przez Storting. Oznaczało to – w pewnych okolicznościach (charaktery- zujących się spodziewaną trudnością uformowania rządu) – polityczne wymuszenie akceptacji zamierzeń rządowych, zwłaszcza w sytuacji, gdy opozycja antyrządowa nie miała pewności uzyskania korzyści łączonych z niepowodzeniami istniejącej ekipy rządowej (np. w postaci zastąpienia partii rządzącej u steru władzy)66. Do 1903 r. w składzie norweskiego Stortingu dominowały ugrupowania liberalnej Venstre i konserwatywnej Høyre. Środowiska farmerów, rybaków oraz najemnych pracowników umysłowych były przeważnie elektoratem liberałów. W 1903 r. paleta ugrupowań reprezentowanych w parlamencie została wzbogacona o czterech depu- towanych Norweskiej Partii Pracy. W wyborach z 1906 i 1909 r. liberałowie uczest- niczyli w podziale na dwa odłamy (radykalny i umiarkowany). Kolejne wzbogacenie kręgu partii nastąpiło dopiero po I wojnie światowej, w latach 20. XX w. Powstała wówczas odrębna partia rolników i rybaków – Związek Chłopski (Bondeforbundet). Po uzyskaniu pełnej samodzielności (względem Szwecji) w sferze polityki zagra- nicznej władze Norwegii starały się utrzymywać kraj z dala od konfliktów politycz- nych i militarnych. Sprzyjało temu usytuowanie geograficzne, ale także geopolityka głównych mocarstw Europy, sygnatariuszy układu z 1907 r. o integralności teryto- rialnej Norwegii. W dobie konfliktów poprzedzających I wojnę światową Norwegia starała się za- chować pełną neutralność. Nie było to łatwe, przede wszystkim ze względu na za- angażowanie floty norweskiej w usługi transportowe dla państw pozostających po przeciwnych stronach toczących się sporów. Z chwilą wybuchu wojny Królestwo Norwegii oficjalnie proklamowało swą neutralność, jednocześnie mobilizując ma- rynarkę wojenną oraz siły ochrony pogranicza. Jednocześnie starało się zapobiec wciągnięciu innych państw skandynawskich w konflikt zbrojny, co przybliżyłoby działania wojenne do granic Norwegii67. Wzmocnieniu jej pozycji (mimo niesprzy- jających resentymentów dotyczących zerwanej w 1905 r. unii) miało służyć norwe- sko-szwedzkie porozumienie z 8 sierpnia 1914 r. o zachowaniu przez oba państwa neutralności względem walczących stron. W grudniu 1914 r. neutralność trzech kra- jów skandynawskich (Danii, Norwegii i Szwecji) zadeklarowali ich monarchowie na zjeździe w Malmö68. Utrzymanie neutralności podczas wojny było tym trudniejsze, że państwa Skandynawii dysponowały aktywami istotnymi militarnie dla walczących stron (zapasami żywności w Danii, flotą morską w Norwegii oraz złożami rud żelaza

65 B. Furrre, Norsk historie 1905–1940, Oslo 1971, s. 215–216. 66 T. Eckhoff, Statsrettslige emner…, s. 46 i n.; M. Grzybowski, Prawnoustrojowe przesłanki…, s. 76–77. 67 Dotyczyło to przede wszystkim Szwecji, gdzie pojawiła się propozycja, by przez sojusz z państwami centralnymi (Cesarstwem Niemieckim i Austro-Węgrami) podjąć akcję „odzyskania” Finlandii kosztem nale- żącego do Ententy Imperium Rosyjskiego. 68 T. Cieślak, Zarys historii najnowszej…, s. 185. 41 w Szwecji). Należy też podkreślić, że ogłoszona przez władze idea „pokoju społecz- nego” (zawieszenia wewnętrznych konfliktów społecznych i politycznych) sprzyjała – w pewnym stopniu – komfortowi rządzenia. Norwegia, będąc poważnym eksporterem i partnerem handlowym Wielkiej Bry- tanii, miała dodatkowy problem zachowania kontaktów z jednym z państw walczą- cych i – jednocześnie – neutralności w toczącej się wojnie. Niemieckie łodzie pod- wodne zatapiały norweskie statki obsługujące handel z Wielką Brytanią. Rosły też trudności zaopatrzeniowe na skutek ustania kontaktów handlowych z państwami Europy kontynentalnej, wzrosły ceny artykułów żywnościowych i spekulacja, co zmusiło władze norweskie do wprowadzenia systemu kartkowego69. Narastały kon- flikty między pracodawcami a pracownikami (i związkami zawodowymi), co stało się powodem ustanowienia – z inicjatywy rządu Venstre Gunnara Knudsena – przy- musowego arbitrażu w sprawach pracowniczych oraz erygowania specjalnych sądów pracy (arbeitretter) w latach 1915–1916. Na tym tle na popularności zyskiwała zwią- zana ze środowiskiem związków zawodowych Norweska Partia Pracy; w wyborach do Stortingu w 1915 r. uzyskała ona reprezentację bliską rządzącej liberalnej Venstre. Jednocześnie nastąpiła radykalizacja lewego skrzydła Partii Pracy, zwłaszcza w kon- tekście rewolucji rosyjskich (lutowej i październikowej) w 1917 r.70 Rządząca partia liberalna zareagowała ustępstwami w zakresie zabezpieczenia społecznego. Z inicjatywy ministra opieki społecznej Johana Castberga poszerzono zakres ubezpieczeń społecznych dla pracowników najemnych oraz pomoc państwa w zakresie mieszkalnictwa. Przeprowadzone reformy zmniejszyły napięcia społecz- ne, jakkolwiek nie zadowoliły radykałów z Partii Pracy ani nie zapobiegły rozłamowi na jej lewym skrzydle w 1918 r. Straty ponoszone z rąk niemieckich przez norweską flotę handlową, obsługującą szlaki wodne łączące Norwegię z Wielką Brytanią, przyczyniły się do wzmocnienia sympatii dla państw ententy (jakkolwiek wystąpiły w Norwegii również nastroje pro- niemieckie, nawiązujące do idei solidarności pangermańskiej). Państwa skandynaw- skie, w obliczu trudności gospodarczych i zaopatrzeniowych, zacieśniły wzajemną współpracę. Jej przejawem był drugi zjazd monarchów skandynawskich w Christia- nii (Oslo), zorganizowany w 1917 r. Miejsce obrad symbolizowało wzrost znaczenia Norwegii oraz ustępowanie napięć w stosunkach norwesko-szwedzko-duńskich, sta- nowiących pokłosie zerwania unii w 1905 r.71 Zakończenie I wojny światowej łączyło się z ustaniem przesłanek dla utrzymy- wania polityki wewnętrznego „pokoju społecznego”, tj. wyciszenia konfliktów we- wnętrznych ze względu na złożoną sytuację geopolityczną. W kierownictwie Norwe- skiej Partii Pracy wzrosły wpływy jej radykalnego skrzydła, co doprowadziło latem 1919 r. do warunkowego przystąpienia tej partii do III Międzynarodówki. Ta kwestia

69 Tamże, s. 198. 70 Nastąpiło „odmłodzenie” kierownictwa, dotychczas umiarkowanego, Norweskiej Partii Pracy i wzmoc- nienie w niej radykalnej frakcji Martina Tranmaela i Kyrre Grepa. 71 T. Cieślak, Zarys historii najnowszej…, s. 200. 42 pozostała wszakże przedmiotem rozbieżności w łonie samej partii. Ich rezultatem był rozłam w szeregach Partii Pracy i wyodrębnienie w 1920 r. nowego ugrupowa- nia o umiarkowanym, zdecydowanie reformistycznym nastawieniu. Jednocześnie od 1920 r. Norwegia doświadczyła następstw powojennego spowolnienia gospodarcze- go. Wywołało to wzrost bezrobocia, zmniejszenie zapotrzebowania na usługi nor- weskiej floty handlowej, falę strajków i protestów społecznych. W Norweskiej Partii Pracy (odnotowującej wzrost poparcia wyborczego72) ponownie zaczęły przeważać koncepcje reformistyczne73. Stopniowo, od 1922 r., Norwegia poczęła się wydoby- wać z powojennego kryzysu gospodarczego. Jednocześnie w warunkach rywalizacji liberałów i konserwatystów, niekonsekwencji ich polityki gospodarczej i społecznej, wzrastała popularność Norweskiej Partii Pracy korzystającej ze wsparcia organizacji związkowych. W wyborach do parlamentu w 1927 r. partia ta uzyskała 59 mandatów, stając się najsilniej reprezentowaną partią norweską74. Zgodnie z ukształtowaną już tradycją tworzenia rządu (w razie braku klarownej większości partyjnej lub koalicyjnej) przez najsilniej reprezentowaną partię parla- mentarną król Håkon VII powierzył w styczniu 1928 r. misję utworzenia nowego rzą- du Norweskiej Partii Pracy. Pierwszy w historii Norwegii gabinet socjaldemokratycz- ny premiera Christofera Hornsruda okazał się jednak rządem nietrwałym. Po trzech tygodniach został zmuszony do ustąpienia przez połączone siły konserwatystów i li- berałów. Do Norweskiej Partii Pracy dołączyła w wyborach czasowo oddzielona od niej Socjaldemokratyczna Partia Norwegii, co oznaczało przezwyciężenie rozłamu w norweskim ruchu socjaldemokratycznym. Okres wielkiego kryzysu ekonomicznego lat 1928–1933 ponownie pogrążył w za- stoju gospodarkę Norwegii. W okresie od 1929 do 1931 r. o jedną czwartą spad- ła produkcja przemysłowa, a bezrobocie dotknęło 35% pracowników zrzeszonych w związkach zawodowych75. Sytuacja kryzysowa posłużyła aktywizacji ugrupowań antyrządowych. Dotyczyło to zarówno radykalnej lewicy, jak i norweskich zwolenni- ków idei faszystowskich. W 1933 r., z inicjatywy Vidkuna Quislinga76, powstała partia Nasjonal Samling. Wybory parlamentarne w 1933 r. przyniosły poważny przyrost poparcia Norwe- skiej Partii Pracy, która pod nowym kierownictwem Johana Nygaardsvolda zaprze-

72 W wyborach do Stortingu w 1921 r. Partia Pracy zwiększyła swą reprezentację z 18 do 37 mandatów. 73 Zmalały natomiast wpływy radykalnego skrzydła, skupionego wokół Kyrre Greppa (który zmarł w 1922 r.) oraz Martina Tranmaela. W 1923 r. na tle sporów na temat III Międzynarodówki doszło do powsta- nia lewicowej Komunistycznej Partii Norwegii. 74 N. Brandal, Ø. Bratberg, D.E. Thorsen, Sosial-demokratiet Fortid-Nåtid-Framtid, Oslo 2011, s. 64–65. 75 T. Cieślak, Zarys najnowszej historii…, s. 272; T.K. Derry, A History of Modern Norway, 1814–1973, Oxford 1973, s. 321 i n. 76 , major rezerwy armii norweskiej, współpracował z Fridtjofem Nansenem w akcji Ligi Narodów, zapobiegającej śmierciom głodowym na Powołżu (ZSRR). W rządzie Związku Chłopskiego Pedera L. Kolstada pełnił funkcję ministra spraw wojskowych. Wsławił się, w złym tego słowa znaczeniu, wojskową pacyfikacją wystąpień robotniczych w Menstad. Po opanowaniu Norwegii przez wojska III Rzeszy stanął na czele kolaboracyjnego rządu norweskiego. Por. H.F. Dahl, Norge mellom krigene, Oslo 1971, s. 41–42; H.D. Loock, Quisling, Rosenberg og Terboven, Oslo 1972, s. 53. 43 stała kontaktów z III Międzynarodówką (Kominternem) i przyjęła program reform mających na celu stopniowe dochodzenie do państwa „demokratycznego socjali- zmu”. Program zakładał zmniejszenie bezrobocia przez rozpoczęcie robót publicz- nych oraz intensyfikację pomocy kredytowej państwa na prowadzenie inwestycji i wspomaganie zatrudnienia. W sferze polityki społecznej wprowadzono obowiązko- we ubezpieczenia chorobowe oraz emerytury dla osób, które ukończyły 70 lat. Zrów- nano dostęp kobiet i mężczyzn do urzędów i funkcji publicznych (w czym Norwegia wyprzedziła pozostałe państwa skandynawskie). W 1936 r. ustanowiono powszech- ny ośmiogodzinny dzień pracy. Spory pracownicze nadal podlegały (na podstawie ustawy z 1915 r.) przymusowemu arbitrażowi. Zniesiono natomiast zwalczaną przez związki zawodowe ustawę z 1927 r. o ochronie osób przerywających strajki pracow- nicze. W 1935 r. stowarzyszenie pracodawców i federacja związków zawodowych za- warły układ (wzorowany na szwedzkim porozumieniu z Saltsjøbaden), który określał procedurę rokowań między pracodawcami a pracownikami w intencji ograniczenia praktyk sięgania po strajk i lokaut. W marcu 1935 r. Norweska Partia Pracy po raz drugi otrzymała możliwość utworzenia rządu. Na czele gabinetu stanął przywódca partii . Niezależnie od poparcia pochodzącego ze środowisk pracowniczych (w tym: robot- niczych) nowy rząd uzyskał także wsparcie części rolników, forsując program sub- wencjonowania rodzimej produkcji żywności oraz sprzyjając inwestycjom służącym norweskiemu rolnictwu77. Przezwyciężeniu następstw wielkiego kryzysu gospodar- czego z przełomu lat 20. i 30. XX w. miał sprzyjać „program kryzysowy” (krisepro- grammet) uzgodniony ze Związkiem Chłopskim. Po objęciu władzy Norweska Partia Pracy skupiła swą uwagę na rozwiązywaniu bieżących problemów gospodarczych i społecznych, dystansując się jednocześnie od wcześniejszych haseł „walki klas” i le- wicowego radykalizmu. Lata 30. XX w. były okresem, w którym Norwegia poszerzyła swe terytorium. Naj- pierw (w lutym 1930 r.) wzięła w posiadanie wyspę Jan Mayen (380 km2) w pobliżu Grenlandii, a następnie Wyspę Bouveta (58 km2) w południowej części Atlantyku oraz (w marcu 1933 r.) Wyspę Piotra I (również w południowej części Oceanu At- lantyckiego). W 1939 r. ogłosiła przejęcie kontroli nad Ziemią Królowej Maud sta- nowiącą część terytorium Antarktydy. Rozpoczęła też akcję mającą na celu zajęcie wschodnich wybrzeży Grenlandii, co wywołało spór z Danią. Aby zapobiec konflik- towi zbrojnemu, spór ten przekazano do rozstrzygnięcia Międzynarodowemu Try- bunałowi w Hadze. Wydane w 1933 r. orzeczenie Trybunału okazało się korzystne dla Danii, ale statki norweskie mogły zawijać do portów Grenlandii oraz dokonywać połowów na jej wodach przybrzeżnych78. W polityce zagranicznej Norwegia kontynuowała politykę neutralności i niewłą- czania się do bloków polityczno-militarnych. W maju 1939 r. rząd Johana Nygaar-

77 N. Brandal, Ø. Bratberg, D.E. Thorsen, dz. cyt., s. 65–66. 78 T. Cieślak, Zarys historii najnowszej…, s. 275. 44 dsvolda nie przyjął oferty hitlerowskich Niemiec zawarcia niemiecko-norweskiego paktu o nieagresji (jednym z argumentów za taką decyzją była obawa o pogorszenie relacji z ważnym partnerem gospodarczym – Wielką Brytanią).

2.5. Norwegia w latach II wojny światowej i w okresie powojennym

Norwegia do wybuchu II wojny światowej (1 września 1939 r.) nie należała do żad- nych bloków politycznych bądź wojskowych ani nie zawierała porozumień o takim charakterze; nie brała też udziału w aliansach tworzonych na wypadek wojny79. Po napadzie III Rzeszy Niemieckiej na Polskę i wypowiedzeniu Niemcom wojny przez państwa sojusznicze, Wielką Brytanię i Francję (3 września 1939 r.), Norwe- gia – nawiązując do praktyki z okresu I wojny światowej – proklamowała swą neu- tralność. Jednocześnie władze zarządziły mobilizację marynarki wojennej i wojsk ochrony przybrzeża. Rząd norweski nawiązał też kontakt z rządami pozostałych państw skandynawskich. W celu wymiany informacji i poglądów przedstawiciele Norwegii, Danii i Szwecji odbyli w październiku 1939 r. spotkanie konsultacyjne w Sztokholmie80. Od początków wojny rząd Norwegii oraz dowództwo norweskich sił zbrojnych uzmysławiały sobie wzrost strategicznego położenia państw skandynawskich, zwłasz- cza z punktu widzenia ewentualnego ataku na Wielką Brytanię, a nadto w kontekście rozpoczętej 30 listopada 1939 r. pierwszej wojny „zimowej” między ZSRR a Finlan- dią. Dowództwo norweskie miało świadomość szans wykorzystania w ewentualnym konflikcie zbrojnym lotnictwa bojowego oraz zasobów naturalnych Skandynawii, w tym szwedzkich złóż rudy żelaza, wywożonej z okręgu Kiruna-Gällivare w Szwecji do Wielkiej Brytanii przez norweski port w Narviku. Dowództwo wojsk III Rzeszy postrzegało z kolei zachodnie wybrzeże Norwegii (głównie ze względu na jego cechy geograficzne) jako dogodny teren do ataku na Wielką Brytanię. Ta ostatnia zażądała więc zaminowania norweskich wód terytorialnych i przygotowała plan desantu od- działów brytyjskich na wybrzeża Norwegii. Sztab niemiecki rozpoczął zaś w lutym 1940 r. utajnione prace nad planem Weserübung (Süd und Nord), tj. nad operacją zajęcia Danii i Norwegii. Norwegia, zaatakowana od strony morza przez flotę i armię niemiecką, odrzuciła nową ofertę „niemieckiej opieki nad Królestwem Norwegii”, a także propozycję, by król Håkon VII mianował premierem Vidkuna Quislinga, przywódcę faszyzującego Nasjonal Samling. Po zajęciu południa kraju przez wojska niemieckie król i rząd nor-

79 S. Linn, L. Aase, The . A Long Term Perspective (w:) Norway. Society and Culture, Kristiansand 2008, s. 48–49. 80 A. Bereza-Jarociński, dz. cyt., s. 267. 45 weski zostali ewakuowani z północnej Norwegii do Wielkiej Brytanii. Wraz z nimi ewakuacji poddano część wojsk lądowych i morskich. Mimo zdecydowanej przewagi wojsk niemieckich zbrojny opór wygasł dopiero po 62 dniach walk, toczących się głównie w północnej części kraju. Miejsce ewakuowanego rządu norweskiego przejściowo zajęła powołana przez norweski Sąd Najwyższy Rada Administracyjna. Wobec nikłego autorytetu Rady władze niemieckie mianowały „komisarza Rzeszy” na obszar Norwegii (został nim zaufany Hitlera ). Utworzył on, w miejsce Rady Administracyjnej, ko- legium „komisarycznych ministrów”. Z dniem 1 lutego 1942 r. ta instytucja została zastąpiona przez kolaborujący z Niemcami rząd Vidkuna Quislinga81. Oparciem dla niego była jedyna zaakceptowana przez okupanta norweska partia polityczna – Na- sjonal Samling. Na emigracji w Wielkiej Brytanii, a także na terenie Kanady, na wyspie Jan Mayen i terytorium Svalbaldu nadal funkcjonowały wierne rządowi emigracyjnemu Nyga- ardsvoldta oddziały wojskowe oraz norweska flota wojenna. W kraju działały dwie antyniemieckie organizacje cywilne: Kretsen (Krąg) i Koordinasjonkomiteen (Ko- mitet Koordynacyjny)82 oraz jedna wojskowa – Militær Organisasjonen (w skrócie określana jako Milorg). Ponadto norweska flota handlowa przez całą wojnę świad- czyła usługi przewozowe na rzecz państw sojuszniczych (tracąc na skutek działań wojennych ok. 4,5 tys. marynarzy). Niemiecka okupacja terytorium Norwegii trwała do 8 maja 1945 r. Z chwilą wy- lądowania w tym kraju wojsk brytyjskich i amerykańskich dowództwo wojsk nie- mieckich złożyło w Lillehammer kapitulację przed przedstawicielstwem aliantów. 14 maja 1945 r. przeniósł się do kraju działający na emigracji rząd J. Nygaardsvolda, a 7 czerwca 1945 r. – w piątą rocznicę opuszczenia kraju – powrócił do Norwegii król Håkon VII. 25 czerwca 1945 r. powołano koalicyjny rząd zgody narodowej z udzia- łem przedstawicieli wszystkich partii reprezentowanych w Stortingu. Stanowisko premiera objął przewodniczący Norweskiej Partii Pracy Einar Gerhardsen83, były więzień obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. We wrześniu 1946 r. odbyły się pierwsze po II wojnie światowej wybory do Stor- tingu. Norweska Partia Pracy uzyskała w nich większość bezwzględną (76 na 150 mandatów); 11 mandatów zdobyli komuniści. W tej sytuacji Gerhardsen zrezygno- wał z formuły rządu koalicyjnego, stanął na czele monopartyjnego gabinetu Partii Pracy84 i rozpoczął okres powojennej dominacji tego ugrupowania.

81 T. Cieślak, Zarys historii najnowszej…, s. 338, 362. 82 Faktycznie cywilnemu ruchowi oporu przewodził prezes norweskiego Sądu Najwyższego Pål Berg. Zasługą uczestników ruchu oporu było m.in. dwukrotne zniszczenie w Rjukan urządzeń do wytwarzania tzw. ciężkiej wody, niezbędnej do wyprodukowania bomby atomowej. 83 Dotychczasowy premier Johan Nygaardsvold ustąpił po 10 latach sprawowania funkcji szefa rządu (1935–1945). Wśród przesłanek jego ustąpienia trzeba wymienić zarzuty braku przewidywania nagłości i siły ataku ze strony III Rzeszy oraz niedostatecznych przygotowań obronnych. Postępowanie nakierowane na zba- danie odpowiedzialności członków rządu nie potwierdziło trafności głównych zarzutów. 84 W lutym 1946 r. , minister spraw zagranicznych w gabinecie Gerhardsena, został wybrany na stanowisko sekretarza generalnego nowo utworzonej Organizacji Narodów Zjednoczonych. Na stanowisku 46

W toku rozliczeń związanych ze współpracą z okupantem niemieckim postawiono zarzuty blisko 50 tys. osób, z których prawie 20 tys. skazano na kary więzienia (w tym blisko 600 na kary powyżej 8 lat). Zapadło 45 wyroków śmierci, w tym w sprawach przeciwko V. Quislingowi i dwóm ministrom jego rządu. Wkrótce jednak proces roz- liczeń zakończono, a w stosunku do wielu skazanych zastosowano amnestię85. Związane z okupacją spowolnienie gospodarki norweskiej (i rabunkowa eksplo- atacja norweskich zasobów naturalnych) wymusiły sięgnięcie po pomoc kredyto- wą z zewnątrz. Przyszła ona przede wszystkim ze Szwecji (głównie ze środków za skonfiskowane tam aktywa niemieckie) oraz z amerykańskiego programu Marshalla, z którego Norwegia korzystała w latach 1948–1952. W 1949 r. rząd, a następnie parla- ment zaaprobowały ideę przystąpienia do NATO. Jednocześnie Norwegia zastrzegła nieudostępnianie – w czasie pokoju – swego terytorium dla obcych baz wojskowych. Zwiększyła armię i wydatki na zbrojenia. Uzyskała też znaczącą pomoc w zaopatrze- niu w nowoczesny amerykański sprzęt wojskowy86. Socjaldemokratyczny rząd Gerhardsena rozpoczął wdrażanie programu, który docelowo miał służyć realizacji lansowanej przez socjaldemokratów norweskiej wizji „państwa dobrobytu”. Wymagało to zwiększenia obciążeń podatkowych, zwłaszcza w postaci podatku dochodowego (jego średnia wzrosła do ok. 36% czystego docho- du). Rząd przyjął też program pobudzania inwestycji (m.in. przez udostępnienie przedsiębiorcom rządowych kredytów inwestycyjnych), co akcesoryjnie służyło lep- szemu wykorzystaniu siły roboczej i modernizacji jej profilu. W ramach programu wspomagania tzw. demokracji przemysłowej zostały utwo- rzone w przedsiębiorstwach, także prywatnych, rady zakładowe umożliwiające repre- zentacjom załóg pracowniczych wywieranie wpływu na funkcjonowanie zakładów pracy i warunki zatrudnienia. Z inicjatywy rządu poszerzono zestaw instrumentów polityki socjalnej oraz środki stosowane w sferze zabezpieczenia społecznego. Wpro- wadzono powszechne emerytury pracownicze (z granicą wieku emerytalnego na poziomie 70 lat), a także dodatki rodzinne na drugie i kolejne dziecko. W 1947 r. Storting postanowił o wprowadzeniu corocznych trzytygodniowych płatnych urlo- pów pracowniczych87. Władze państwowe i samorządowe przystąpiły też do reformy szkolnictwa: od podstawowego poprzez zawodowe po wyższe. W 1948 r. zostały pod- jęte prace nad powołaniem w Bergen drugiego uniwersytetu norweskiego. Partia socjaldemokratyczna pozostała przy sterze rządów nieprzerwanie do 1963 r. W latach 1945–1951 premierem był , w okresie 1951–1955 – Oskar Torp, a w latach 1955–1963 – ponownie Einar Gerhardsen88.

resortu spraw zagranicznych Norwegii zastąpił go Harvald Lange. Por. T. Cieślak, Zarys historii najnowszej…, s. 394. 85 Tamże, s. 395. 86 Wartość tej pomocy przekroczyła wolumen kredytów uzyskanych przez Norwegię w ramach planu Marshalla. 87 Warto podkreślić, że analogiczne regulacje przyjęto w Szwecji w 1951 r., a w Danii – w 1953 r. 88 R. Rønning, dz. cyt., s. 110–111. 47

W sferze polityki zagranicznej Norwegia stała się w Skandynawii czołowym promotorem orientacji proatlantyckiej. Odrzuciła (jako nieskuteczną politycznie – w świetle doświadczeń z okresu II wojny światowej) ideę neutralności. Nie akcep- towała też szwedzkiej koncepcji utworzenia skandynawskiego „bloku obronnego”. Z pomocą głównych państw NATO rozbudowała swój potencjał obronny, stając się – ze względów geopolitycznych – ważną flanką Paktu Północnoatlantyckiego (istot- ne znaczenie mają zwłaszcza składy amunicji i materiałów przeznaczonych na cele wojskowe oraz możliwość korzystania z portów i lotnisk norweskich). Jednocześnie Norwegia podtrzymała wiele ograniczeń: zakaz stacjonowania obcych sił zbrojnych w czasie pokoju (1949 r.), składowania na jej terytorium broni jądrowej (1957 r.), a także rozbudowy w pobliżu jej granic specjalnych sił nuklearnych. Jako państwo w znacznej mierze uzależnione od eksportu oraz od importu powo- jenna Norwegia zdecydowała się na uczestnictwo w organizacjach gospodarczych, zarówno o zasięgu regionalnym, jak i globalnym. W szczególności dotyczyło to przy- stąpienia do Układu Ogólnego w sprawie Handlu i Ceł (GATT, 1947 r.), Europejskie- go Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA, 1960 r.), Organizacji dla Współpracy Ekonomicznej i Rozwoju (OECD, 1960 r.) oraz Rady Nordyckiej (1951/1952). Bardziej ostrożny był natomiast stosunek Norwegii i jej władz w odniesieniu do akcesji do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. W 1971 r. Norwegia podjęła sta- rania o uzyskanie statusu państwa stowarzyszonego. Kwestia przystąpienia do EWG zaktywizowała norweską scenę polityczną zarówno na początku lat 70. XX w., jak i 20 lat później. Spory ujawniły się w obrębie partii politycznych. W szczególności, w toku prac poprzedzających akcesję do EWG oraz spodziewane w tej kwestii refe- rendum, podzieliła się liberalna Venstre. Podczas gdy znaczna część liberałów („tra- dycyjna” Venstre) opowiadała się przeciw norweskiemu członkostwu w EWG, zwo- lennicy przystąpienia opuścili macierzystą partię, tworząc Nową Partię Ludową (Det nye Folkepartiet)89. W rządzącej Partii Pracy opinie na temat akcesji były zróżnicowane. W obrębie ugrupowania, wśród przeciwników przystąpienia do EWG, najpierw powstał tzw. Robotniczy Komitet Informacyjny. Następnie grupa działaczy związana z lewicu- jącym pismem „Orientering” została usunięta z partii. Zainicjowała ona powołanie nowego ugrupowania – Socjalistycznej Partii Lewicy90. W 1973 r., po odmownym dla akcesji referendum europejskim, zgłosiła ona odrębne listy kandydatów jako Socjali- styczny Alians Wyborczy (Sosialistisk Valgallianse), uzyskując poparcie 11% wybor- ców (i 16 mandatów w Stortingu). Zdecydowanie przeciw przystąpieniu Norwegii do EWG opowiadała się partia chłopska (Bondepartiet), która w 1959 r. zmieniła nazwę na Partię Centrum (Senter- partiet). Obawiała się ona, nie bez racji, że rolnicy i rybacy norwescy nie sprostają

89 H. Allen, Norway and Europe in 1970s, Oslo–Bergen–Tromsø 1979, s. 170–171. Ten podział spowodo- wał dramatyczny spadek poparcia i wpływów Venstrepartiet. 90 Nowa partia, Sosialistiske Venstrepartiet (Socjalistyczna Partia Lewicy), sytuowała się na lewo od „ma- cierzystej” Norweskiej Partii Pracy. 48 konkurencji rolników z innych państw EWG o znacznie korzystniejszych warunkach klimatycznych i glebowych. Partia ta – dążąc do pozyskania elektoratu także wśród miejskich warstw pośrednich – wykazała się od lat 50. XX w. znacznym pragmaty- zmem polityczno-programowym, polegającym na przystosowywaniu się do aktual- nych preferencji potencjalnego elektoratu. Zwiększało to potencjalną zdolność koa- licyjną Senterpartiet. Już w 1965 r. polityk tej partii, długoletni działacz samorządu lokalnego i parlamentarzysta , stanął na czele koalicyjnego gabinetu partii niesocjalistycznych. Kierował nim aż do 1971 r. (tj. w okresie dwóch kolejnych ka- dencji Stortingu)91. Lata 60. przyniosły erozję dotychczasowej trwałej dominacji Norweskiej Partii Pracy. Już tzw. sprawa King’s Bay (związana z katastrofą w kopalni węgla na Spitzber- genie) spowodowała chwilowy upadek rządu (na skutek odejścia z kruchej większo- ści prorządowej dwóch deputowanych). Nastąpiły krótkotrwałe rządy koalicyjnego gabinetu konserwatysty Johna Lynga (28 sierpnia–25 września 1963 r.)92. W latach 50. i 60. XX stulecia istotnemu przyspieszeniu uległy procesy industria- lizacyjne Norwegii. Rozwinęły się, jeszcze przed rozpoczęciem eksploatacji złóż ropy i gazu, przemysł elektrochemiczny (Norsk Hydro) i chemiczny, hutnictwo alumi- nium, przemysł stoczniowy i przetwórstwa rybnego oraz przemysł drzewny. Rela- tywnie tania energia elektryczna, pozyskiwana z rozbudowanych hydroelektrowni, stwarzała warunki do rozwijania energochłonnych gałęzi wytwórczości. Dotychcza- sowe zakłady przemysłowe poddano modernizacji. Siłę roboczą ludzi (z uwagi na jej wysokie koszty) szeroko zastępowano wykorzystaniem maszyn i automatów. Wzro- sło zapotrzebowanie na wyspecjalizowane kadry techniczne; rezultatem była postę- pująca zmiana struktury zawodowej i znaczne podwyższenie poziomu wykształcenia pracowników przemysłu i sfery usług materialnych. Cechą norweskiego przemysłu pozostała duża ilość małych i średniej wielkości zakładów przy niewielkiej liczbie zakładów zatrudniających powyżej 500 osób. Poważnym problemem gospodarczym i społecznym był rozwój północnych re- jonów Norwegii (w związku z postępującym wyludnianiem się obszarów północy kraju). Kolejne rządy podejmowały działania w kierunku gospodarczej aktywizacji północy (tym celom miało służyć m.in. ustanowienie w Tromsø trzeciego uniwersy- tetu norweskiego). Wyczerpywaniu się zasobów połowowych na wodach norweskich (i wynikającym stąd trudnościom dla rybołówstwa i przetwórstwa rybnego) miało zapobiec rozszerzenie wód terytorialnych Norwegii (mimo niezadowolenia ze strony państw sąsiednich, głównie Danii i Wielkiej Brytanii). Modernizacja i koncentracja uprawy ziemi spowodowały odejście od tradycyjne- go modelu samowystarczalnych gospodarstw rolnych w kierunku wyspecjalizowa- nych farm, głównie hodowlanych, produkujących na potrzeby rynkowe. Analogiczne zjawiska koncentracji występowały również w rybołówstwie i przetwórstwie rybnym.

91 A. Bereza-Jarociński, dz. cyt., s. 315. 92 był politykiem konserwatywnej Høyre. W skład koalicji wchodziły cztery partie „nieso- cjalistyczne”: konserwatywna Høyre, liberalna Venstre, Partia Centrum oraz Chrześcijańska Partia Ludowa. 49

W okresie długotrwałych rządów Norweskiej Partii Pracy, obok przedsięwzięć w zakresie polityki społecznej (powszechny system emerytur i rent, wydłużenie płat- nych urlopów i upowszechnienie ubezpieczeń zdrowotnych i wypadkowych), zostały wdrożone niektóre koncepcje norweskich socjaldemokratów, odnoszące się do tzw. demokracji przemysłowej. W 1972 r. Storting przyjął – z inicjatywy rządu – usta- wę o demokracji zakładowej. Wprowadziła ona do zakładów liczących co najmniej 200 pracowników rady pracownicze, którym kierownictwo zakładów (prywatnych) winno przedstawiać projekty ważniejszych inwestycji, zmiany profilu produkcji oraz redukcji stanu zatrudnienia. Skład rad pracowniczych był przedmiotem kompromi- su; jedną trzecią składu wybierali bezpośrednio pracownicy, dwie trzecie natomiast desygnowali akcjonariusze. Ponadto została utrzymana, trwająca od lat 30., zasada okresowej indeksacji płac, zgodnie z porozumieniem reprezentacji pracodawców oraz związków zawodowych. Lata 70. upłynęły w Norwegii pod znakiem rozpoczęcia eksploatacji odkrytych na norweskim szelfie kontynentalnym złóż ropy i gazu. Złoża rozpoznano do 1969 r., a ich przemysłowa eksploatacja została rozpoczęta w 1971 r.93 Początkowo, ze względu na konieczność poniesienia znacznych nakładów, w inwe- stycjach naftowych dominował kapitał zagraniczny (głównie brytyjski i holenderski). W 1972 r. założono państwowe przedsiębiorstwo wydobywcze Statoil. Parlament za- twierdził ustawę, która wprowadzała wymóg 50% partycypacji państwa norweskiego przy każdym przedsięwzięciu podejmowanym w związku z licencją na eksploatację złóż. W późniejszym okresie stosowna ustawa została uzupełniona o unormowanie zakładające, że w uzasadnionych okolicznościach wymóg 50% partycypacji państwa może zostać podniesiony. W 2001 r. państwową spółkę wydobywczą Statoil poddano częściowej prywatyzacji. Zadecydowano o utworzeniu specjalnego funduszu nafto- wego, stanowiącego rezerwę finansową państwa na okres wyczerpywania się złóż. Od 1975 r. pozyskana ze złóż na szelfie kontynentalnym norweska ropa i gaz cał- kowicie zaspokajają potrzeby krajowe. Od tego też momentu Norwegia stała się do- datkowo coraz bardziej liczącym się eksporterem ropy i gazu. Pod koniec pierwszego dziesięciolecia XXI w. dochody z eksportu ropy i gazu wzrosły do poziomu jednej trzeciej wartości całego eksportu Norwegii, produkcja sektora naftowo-gazowego stanowi zaś ponad jedną ósmą produktu narodowego94. Wydobycie oraz eksport ropy i gazu zasadniczo zwiększyły potencjał gospodarczy kraju oraz przyczyniły się do znacznego wzrostu zamożności jej mieszkańców. W połowie lat 90. kwestia przynależności Norwegii do poszerzającej swe ramy Unii Europejskiej ponownie stała się istotna zarówno dla gospodarki, jak i polityki zewnętrznej tego państwa. Po rozpoczęciu negocjacji przedakcesyjnych przez Szwe- cję i Finlandię (w obu przypadkach były to państwa neutralne, jakkolwiek z różnych powodów) oraz przy trwającym od 1973 r. unijnym członkostwie Danii Norwegia

93 O.A. Abrahamson, Why is Norway a Wealthy Nation? (w:) E. Maagerø, B. Simonsen (eds.), Norway. Society and Culture, 2nd eds., Kristiansand 2013, s. 71. 94 Dane za: Export of Principal Commodities, www.ssb.no/english (2011), dostęp: 2015.04.17. 50 znalazła się – w pewnym stopniu – „pod pręgierzem” potencjalnego odosobnie- nia w przypadku odrzucenia zamiaru akcesji. Po przeprowadzeniu negocjacji oraz uzgodnieniu warunków akcesji i tym razem – podobnie jak w 1972 r. – rząd posta- nowił, że kwestia przystąpienia do UE zostanie rozstrzygnięta w ogólnonarodowym referendum. W 1994 r. społeczeństwo ponownie odrzuciło tę propozycję. Przy wy- sokiej frekwencji (88,8% uprawnionych) i formalnie fakultatywnym charakterze re- ferendum większość głosujących (52,2%) wypowiedziała się przeciw akcesji, podczas gdy 47,8% poparło ideę przystąpienia95. Scena parlamentarna Norwegii w ostatnich dekadach XX stulecia i na początku XXI w. cechowała się – w porównaniu z okresem do 1973 r. – znaczną niestabil- nością. Już w 1973 r. w wyborach do Stortingu niespodziewany w swej skali sukces odniosła populistyczna i zarazem prawicowa Partia Andersa Lange (przemianowana wkrótce na Partię Postępu, Fremkrittspartiet). Pojawienie się nowego ugrupowania i odniesiony przez nie sukces w wyborach parlamentarnych96 zbiegły się w czasie z rozłamem w liberalnej Venstre (i powsta- niem Nowej Partii Ludowej) oraz wyodrębnieniem się – wokół czasopisma „Orien- tering” – lewicy socjaldemokratycznej, stanowiącej środowisko nowej partii lewico- wej – Sosialistisk Venstrepartiet. Po porażce w referendum socjaldemokraci oddali władzę koalicji czterech partii „niesocjalistycznych”: Høyre, Venstre, Chrześcijańskiej Partii Ludowej i Partii Cen- trum. Na czele gabinetu (1972–1973) stanął polityk Chrześcijańskiej Partii Ludowej Lars Korvald97. Koalicja nie okazała się jednakowoż spójną (i przez to trwałą) for- macją polityczną. W 1973 r. socjaldemokraci powrócili do władzy, korzystając z „ze- wnętrznego” wsparcia Partii Lewicy Socjalistycznej. W 1977 r. Norweska Partia Pra- cy, stosując się do zwyczajowej reguły ustrojowej, że w przypadku nieuzyskania przez żadną z partii większości bezwzględnej pierwszeństwo w tworzeniu rządu przypada w udziale partii najliczniej reprezentowanej w Stortingu, podjęła inicjatywę tworze- nia rządu. W 1977 r. Partia Pracy utworzyła mniejszościowy rząd Odvara Nordlie- go, a w 1981 r. – taki sam gabinet pod przewodnictwem pierwszej kobiety-premiera Norwegii . W obu przypadkach stabilność rządzenia gwa- rantowało socjaldemokratom „zewnętrzne” wsparcie polityczne Sosialistisk Venstre- partiet.

95 Ø. Østerud, Norges selvstendighet i 1814 og i 2014 (w:) H. Baldersheim, Ø. Østerud (eds.), Det norske demokratiet i det 21 århundre, Bergen 2014, s. 40. Inaczej niż w 1972 r., rząd norweski – nauczony doświadcze- niem – nie powiązał negatywnego rezultatu referendum ze swoim ustąpieniem. Zadecydowały obawy przed dopuszczeniem floty państw UE na łowiska norweskie, konkurencyjność produkcji żywności poza Norwegią w stosunku do rolnictwa i hodowli w Norwegii, obawy o napływ tańszej siły roboczej oraz o konkurencję ze strony międzynarodowych koncernów. Por. C. Kite, Faces EU. Debates and Decisions on Member- ship 1961–1994, Umeå 1996, s. 193–198. 96 A. Kubka, Partie polityczne i systemy partyjne Szwecji, Norwegii i Danii na przełomie XX i XXI wieku, Gdańsk 2009, s. 93–94, 128. 97 H. Allen, dz. cyt., s. 151, 171. 51

Lata 70. przyniosły umocnienie politycznej popularności konserwatywnej Høyrepartiet. Jej wpływy i reprezentacja parlamentarna rosły z wyborów na wybory98. Do parlamentu powróciła, po zmianie nazwy i częściowej rekonstrukcji programu, Partia Postępu, zdobywając w 1981 r. drugą największą liczbę mandatów (65). Pozo- stałe partie „niesocjalistyczne” zachowały swe reprezentacje na dotychczasowym (jak Chrześcijańska Partia Ludowa) lub zmniejszonym poziomie (jak Partia Centrum – 11 deputowanych i Venstre – 2 mandaty). Wybory w 1981 r. zakończyły okres rządów Norweskiej Partii Pracy. Po ster rządu sięgnęły partie niesocjalistyczne. Początkowo mniejszościowy rząd utworzył przywódca Høyre – Kåre Willoch; w trosce o więk- szość parlamentarną formuła gabinetu uległa rychło poszerzeniu przez inkorporację ministrów z Chrześcijańskiej Partii Ludowej i z Partii Centrum99. Koalicja Høyre, Senterpartiet i Kristelig Folkeparti przetrwała pięć lat. W 1986 r. ponownie do władzy powrócili socjaldemokraci, po raz drugi tworząc rząd pod prze- wodnictwem Gro Harlem Brundtland. Ten mniejszościowy gabinet pozostał przy władzy do 1990 r. W 1990 r. partie niesocjalistyczne po raz kolejny podjęły trud ufor- mowania trójpartyjnej koalicji Høyre, Partii Centrum oraz Partii Chrześcijańsko- ‑Ludowej. Koalicyjny gabinet konserwatysty Jana Syse okazał się jednak nietrwałą al- ternatywą rządu socjaldemokratycznego100. Jeszcze w 1990 r. został zastąpiony przez rząd Norweskiej Partii Pracy pod kierownictwem (po raz trzeci z rzędu) Gro Harlem Brundtland, a następnie (w latach 1996–1997) – pod przewodnictwem Thorbjørna Jaglanda. Wybory w 1997 r. przyniosły porażkę Norweskiej Partii Pracy. Do władzy doszła – po raz kolejny – koalicja partii niesocjalistycznych pod kompromisowym prze- wodnictwem przywódcy Chrześcijańskiej Partii Ludowej Kjell Magne Bondevika. Ta koalicja przetrwała do marca 2000 r. Partie niesocjalistyczne nie dysponowały odtąd większością. Władzę objął po korzystnych dla socjaldemokratów wyborach w październiku 2001 r. rząd ich nowego przywódcy Jensa Stoltenberga. Norweska Partia Pracy, w aliansie powyborczym z Partią Zielonych, powróciła do władzy. Trwało to niezbyt długo: rząd młodego i ambitnego Jensa Stoltenberga przetrwał bowiem tylko rok. W październiku 2001 r. – na okres przedłużonej do czterech lat kadencji parla- mentu – mniejszościowy rząd utworzył ponownie , dysponu- jąc poparciem Chrześcijańskiej Partii Ludowej, Senterpartiet oraz liberalnej Venstre. Konserwatyści pozostali formalnie poza koalicją rządową. Koalicja przetrwała do wyborów w 2005 r., które zakończyły się sukcesem Partii Pracy. Socjaldemokraci wspomagani przez Socjalistyczną Partię Lewicy oraz Partię Centrum zachowali władzę do wyborów z 2013 r.101 W wyborach tych uzyskali, co

98 W 1977 r. reprezentacja Høyrepartiet zwiększyła się o 12 mandatów, a w 1981 r. – o dalszych 13 man- datów (do 54 deputowanych). 99 Por. K. Heidar, Norske politiske fakta, 1884–1982, Oslo–Bergen–Stavanger–Tromsø 1983, s. 48. 100 Ten rząd funkcjonował przez niespełna rok (16 października 1989 r.–3 listopada 1990 r.). 101 W 2008 r. rząd J. Stoltenberga zakończył wieloletnie rokowania, uzgadniając przebieg granicy norwe- sko-rosyjskiej na Morzu Barentsa. Jednocześnie wzrosły zdolności obronne Norwegii. „Czerwono-Zielona” 52 prawda, największą ilość mandatów, nie stanowiła ona jednak bezwzględnej więk- szości. Partia Pracy nie zdecydowała się na próbę uformowania rządu mniejszoś- ciowego. W tej sytuacji inicjatywę przejęła partia konserwatywna, decydując się na podjęcie współpracy na zasadzie politycznego precedensu z populistyczną Partią Po- stępu, dotychczas pomijaną – jako partia „antysystemowa” – przy tworzeniu koalicji rządowych. Na czele rządu, po raz drugi w historii powojennej Norwegii, stanęła kobieta, przywódczyni Høyre – . Ten rząd uzyskał „zewnętrzne” wspar- cie (bez wchodzenia w formalną koalicję) ze strony Venstre oraz Chrześcijańskiej Partii Ludowej. Zakłóceniu uległ klasyczny podział na blok partii socjalistycznych (lewicowych) oraz blok ugrupowań niesocjalistycznych. Uczestnictwo populistycz- nej (asystemowej) Partii Postępu w koalicji rządowej z konserwatywną Høyre stano- wi nowe zjawisko w systemie polityczno-ustrojowym Norwegii. Po niespełna dwu latach funkcjonowania trudno przesądzać, czy jest to zjawisko przejściowe, czy też symptom dekompozycji dotychczasowego dwubiegunowego systemu partii politycz- nych Norwegii.

koalicja dwóch partii socjalistycznych (DNA i SV) oraz Partii Centrum została podtrzymana po kolejnych wyborach parlamentarnych w 2009 r. Z punktu widzenia tradycji alternatywnych rządów „bloku socjalistycz- nego” i „bloku partii niesocjalistycznych” koalicja ta – wskutek udziału Partii Centrum – stanowiła odejście od dotychczasowej formuły aliansów polityczno-partyjnych. Rozdział 3 Struktura społeczna – podziały polityczne – system partyjny

3.1. Rozwój gospodarczy a ewolucja struktury zawodowej i społecznej

A. Rozwój gospodarki a struktura zawodowa

Funkcjonowanie Norwegii jako odrębnej monarchii konstytucyjnej sięga 1814 r. Był to moment graniczny między schyłkiem wojen napoleońskich a początkami euro- pejskiego ładu ustanowionego na kongresie wiedeńskim. Do 1905 r. Norwegia funk- cjonowała w unii personalnej z Królestwem Szwecji. Od 1905 r. pozostaje odrębnym państwem. W okresie dwóch stuleci istnienia Norwegii jako państwa nastąpiły daleko idą- ce zmiany zarówno w liczebności, jak i uwarstwieniu społecznym mieszkańców. Tę ewolucję obrazuje zamieszczone poniżej zestawienie.

Tabela 2.1. Wzrost liczby ludności z uwzględnieniem zmian w liczbie ludności miast

Rok Liczba ludności Norwegii Odsetek ludności miejskiej (%)

1801 882 951 8,8

1815 904 777 9,8

1855 1 467 398 16,9

1900 2 217 971 35,7

2007 4 092 174 78,0

Źródło danych: E. Maagenø, B. Simonsen (eds.), Norway. Society and Culture, Kristiansand 2008, s. 43.

Przytoczone dane wskazują, że do początków XX stulecia Norwegia była słabo zurbanizowanym krajem rolników, hodowców i rybaków. Do połowy XIX w. wyko- 54 nujący zawody miejskie stanowili mniej niż 16% społeczeństwa czynnego zawodowo. Pozaprzemysłowe dziedziny gospodarki mogły do tego czasu wchłonąć i zagospoda- rować przyrost populacji wynikający ze zwiększenia liczby urodzeń, poprawy mate- rialnych warunków bytowania oraz polepszenia opieki zdrowotnej, a w następstwie – wydłużenia życia mieszkańców. W połowie XIX stulecia uległy wyczerpaniu zaso- by nadającej się do zagospodarowania ziemi uprawnej. Skutkowało to przemieszcza- niem się ludności w poszukiwaniu nowych terenów uprawnych, migracją do miast oraz wyjazdami za granicę, głównie do Stanów Zjednoczonych Ameryki i Kanady1. Do lat 40. XIX w. do głównych zajęć zawodowych mieszkańców Norwegii na- leżały: uprawa ziemi (w większości na niewielkich farmach rodzinnych), połów i przetwórstwo ryb oraz żegluga. Cofnięcie (w 1843 r.) brytyjskiego embarga na eksport urządzeń przemysłowych przyczyniło się do powstania pierwszych fabryk wykorzystujących energię spadku wód. Pierwszymi tego typu zakładami były wy- twórnie tekstyliów, tartaki i zakłady obróbki drewna. Na przełomie XIX i XX stule- cia sięgnięto po energię elektryczną wytwarzaną przez turbiny wodne, a następnie – hydroelektrownie. Uniezależniło to rozmieszczenie zakładów przemysłowych od lokalizacji cieków wodnych. Rolnictwo norweskie do końca XIX w. produkowało żywność i artykuły pocho- dzenia rolniczego głównie na własne potrzeby. Stosowano tradycyjne metody upra- wy ziemi; pracę ludzi wspomagały zwierzęta pociągowe. Wiek XX przyniósł z sobą rozwój farm towarowych2. Towarzyszyła temu postępująca mechanizacja prac polo- wych, a także pomoc kredytowa państwa na modernizację gospodarstw rolnych. Druga połowa XIX stulecia okazała się okresem sprzyjającym rozbudowie norwe- skiej floty handlowej i rybackiej. Pod względem tonażu oraz zatrudnienia marynarzy urosła ona do poziomu trzeciej największej floty w skali światowej. Usługi transpor- towe stały się znaczącym źródłem przychodów ludności. Rozbudowie floty towarzy- szyły rozwój, a następnie modernizacja norweskiego przemysłu stoczniowego. W XIX-wiecznej Norwegii podstawową grupą społeczną pozostawali rolnicy. Cechą ludności wiejskiej – przy słabym zaludnieniu rozległego terytorium kraju – było jej topograficzne rozproszenie, wynikające z warunków naturalnych i roz- mieszczenia obszarów nadających się do uprawy. Poszczególne wspólnoty wiejskie, z reguły mało liczebne, zamieszkiwały w izolacji względem siebie, w odosobnionych jednostkach osiedleńczych, w oddaleniu od reszty mieszkańców Norwegii. Człon- kowie wspólnot wiejskich, poza pracą na roli, zajmowali się przeważnie kwestiami o zasięgu lokalnym. Dopiero przejście od tradycyjnej gospodarki autarkicznej (produkowania na potrzeby rodzinne) do gospodarki towarowej skutkowało potrzebą nawiązywania szerszych kontaktów zewnętrznych, głównie handlowych. Następowała, jakkolwiek powolna, zmiana profilu produkcji: z uprawy roślin w kierunku hodowli zwierząt,

1 Pomiędzy 1860 a 1930 r. fala wielkiej emigracji objęła ponad 800 tys. Norwegów, którzy przenieśli się na kontynent amerykański (do Stanów Zjednoczonych i Kanady). 2 T. Nordby, Det moderne gjennombruddet i bondesamfunnet: Norge 1870–1920, Oslo 1991, s. 30 i n. 55 produkcji mleka i przetworów mlecznych. Nadwyżki wytworzonych produktów rol- nych, a zwłaszcza hodowlanych, sprzedawano do miast lub eksportowano. W 1857 r. weszła w życie ustawa komasacyjna, dzięki czemu nastąpiło scalenie rozproszonych gruntów, a to sprzyjało zastosowaniu uprawy mechanicznej oraz specjalizacji po- szczególnych farm3. Tradycyjne, małe gospodarstwa chłopskie, o zróżnicowanych rodzajach upraw (lub prowadzonej hodowli zwierząt), ustępowały miejsca większym farmom towarowym, specjalizującym się w poszczególnych kulturach upraw lub ro- dzajach hodowli, nastawionym w większości na produkcję towarową4. Kolejną dużą grupę społeczną w XIX-wiecznej Norwegii stanowili „ludzie morza”: marynarze, stoczniowcy oraz rybacy. Nadmorskie położenie kraju, długość i uroz- maicony charakter wybrzeży (od południa i zachodu), sprzyjające żegludze warunki klimatyczne (niezamarzające wskutek oddziaływania Prądu Zatokowego porty), re- latywnie większa łatwość transportu morskiego (wobec górzystego terytorium lądo- wego) to okoliczności stymulujące rozwój żeglugi i transportu morskiego (zarówno na wodach przybrzeżnych, jak i poza ich obszarem). Duża zasobność wód ułatwiała połów ryb, tradycyjnie stanowiących ważny składnik pożywienia Norwegów. Rozwój floty (handlowej i rybackiej) generował potrzebę budowy i remontów statków oraz – w rezultacie – przyczyniał się do dalszego rozwoju przemysłu stoczniowego. Skromniejszą w swych rozmiarach grupę zawodową w XIX-wiecznej Norwegii stanowili robotnicy przemysłowi. Wśród nich do bardziej liczebnych kategorii bran- żowych należeli pracownicy stoczni i zakładów produkujących artykuły wyposażenia statków, pracownicy zakładów przetwórstwa rybnego i rolno-spożywczego, koleja- rze, pracownicy firm budowy dróg bitych oraz linii kolejowych, a także ludzie zatrud- nieni w zakładach włókienniczych. Dominowały małe i średniej wielkości zakłady przemysłowe, usytuowane przeważnie w miastach portowych i nad brzegami rzek (siła spadku wód była bowiem głównym rodzajem wykorzystywanej energii do czasu zastosowania energii elektrycznej)5. Przeobrażenia demograficzne oraz dotyczące struktury zawodowej i uwarstwie- nia społecznego mieszkańców Norwegii obrazują dane liczbowe. Zgodnie ze spisem ludności z 1801 r. (kiedy pozostawała ona prowincją duńską) spośród 883 487 miesz- kańców, w tym 304 804 czynnych zawodowo, w rolnictwie, gospodarce leśnej oraz w rybołówstwie i przetwórstwie ryb pracowało 53,17% ludności czynnej zawodowo6. Struktura zawodowa społeczności norweskiej w ciągu trzech pierwszych ćwierć- wieczy XIX stulecia nie uległa istotnym zmianom, gdy chodzi o dominację zajęć związanych z użytkowaniem ziemi i morza. Bardziej intensywne przeobrażenia na- stąpiły w odniesieniu do zatrudnienia w sektorach pozarolniczych. Według danych

3 A. Kubka, Podziały socjopolityczne w Norwegii w latach 1973–1997, Gdańsk 2004, s. 82. 4 Stosunkowo najwięcej farm towarowych powstało w drugiej połowie XIX stulecia w prowincjach Tron- delag i Østlandet, wzdłuż zachodniego wybrzeża środkowej Norwegii. 5 B. Aardal, Energi og miljø. Nye stridsspørsmål i møte med gamle strukturer, Rapport 93:15 (Institutt for samfunnforskning), Oslo 1993. 6 Dane te, opierając się na wynikach powszechnych spisów ludności, przytacza A. Bareza-Jarosiński, Zarys dziejów Norwegii, Warszawa 1991, s. 184. 56 spisu ludności z 1801 r. w zakładach przemysłowych, rzemiośle, górnictwie, żegludze oraz handlu pracowało zaledwie 9,88% ogółu czynnych zawodowo. W ciągu trzech ćwierćwieczy (tj. do 1875 r.) liczba zatrudnionych w działach pozarolniczych wzrosła do 29,35% (jakkolwiek w liczbach bezwzględnych było to tylko nieco ponad 216 tys. osób). Dopiero późniejsze lata prowadziły ku przekształceniu Norwegii z kraju go- spodarki naturalnej – rolno-leśno-rybackiej – w kierunku państwa lekko uprzemy- słowionego7. Podstawowe XIX-wieczne podziały społeczne polegały przede wszystkim na ist- nieniu warstwy chłopów i rybaków oraz ludności nierolniczej. W obrębie warstwy chłopskiej istotne znaczenie miało zróżnicowanie na właścicieli gospodarstw rolnych i zakładów przetwórstwa rolnego, leśnego i rybnego, na dzierżawców ziemi upraw- nej, a obok nich – najemnych robotników rolnych i służbę. Poza rolnictwem istotny był podział oparty na kryterium własności (posiadania). Wyodrębniały się społeczności: wielkich przedsiębiorców (armatorów, przemysłow- ców, kupców hurtowych), średnich i drobnych właścicieli (kupców, rzemieślników, właścicieli małych zakładów przemysłowych) oraz pracowników najemnych sektora pozarolniczego. W drugiej połowie XIX w. znaczenia nabrało rozróżnienie pomię- dzy pracownikami tradycyjnych sektorów gospodarki norweskiej (rozlokowanych na obszarach peryferyjnych gospodarczo) a osobami czynnymi w zmodernizowanych zakładach wytwórczych, produkujących na rynek krajowy i na eksport, funkcjonują- cych w dużych ośrodkach przemysłu. Początkowo przemysł norweski koncentrował się w dolinach spławnych rzek o dużej sile spadku wód. Wynikało to z korzystania z rzecznego transportu surowców (drewna, rud metali) oraz z wykorzystania do napędu energii pozyskiwanej z turbin wodnych. Wprowadzenie po 1830 r. napędu parowego i budowa pierwszych linii ko- lejowych zmniejszyły tę zależność. Powstały warunki sprzyjające innej, często bar- dziej ekonomicznej lokalizacji zakładów przemysłowych. Wśród fabryk przeważały średniej wielkości zakłady przetopu rud i przetwórstwa metali (huty żelaza i miedzi), huty szkła, stocznie, tartaki i zakłady przerobu drewna, cegielnie oraz niewielkie zakłady produkujące towary codziennego użytku. Przemysł norweski (zwłaszcza do czasu rozwiązania unii personalnej ze Szwecją w 1905 r.) nie- korzystnie odczuwał konkurencję ze strony rozwijającego się prężnie przemysłu są- siedniej Szwecji, a nadto – konkurencję produktów przemysłu brytyjskiego, niemie- ckiego i niderlandzkiego. Intensywnie natomiast rozwinął się przemysł stoczniowy, zwłaszcza że po zniesieniu przez Wielką Brytanię aktu nawigacyjnego (1849 r.) oraz ograniczeń (ceł ochronnych) w imporcie drewna wzrosło zapotrzebowanie na usługi transportowe norweskiej floty handlowej, a w konsekwencji – na modernizację i roz- budowę norweskiego przemysłu stoczniowego8. Zakłady rzemieślnicze przekształ-

7 Niektórzy historycy norwescy piszą wręcz o 150 latach (1830–1980) przechodzenia od „kraju rozwija- jącego się do przemysłowego” (fra utviklingsland till industriland). Podstawową słabością tej konstatacji jest nieokreśloność pojęcia „społeczeństwa rozwijającego się”. 8 A. Bersgård, Norsk historie 1814–1880, Oslo 1975, s. 51 i n. 57 ciły się w małe zakłady produkujące towary codziennego użytku: tekstylia, artykuły gospodarstwa domowego, ceramikę i szkło oraz artykuły spożywcze. Rozwój przemysłu i miast na zachodzie Europy spowodował wzrost zapotrzebo- wania na tradycyjne artykuły norweskiego eksportu: drewno, statki, ryby i przetwory rybne. Nastąpiły przekształcenia w profilu połowów i przetwórstwa rybnego (w wyż- szym stopniu dostosowywanego do potrzeb eksportowych), a także w asortymencie produkcji stoczni i zakładów obróbki drewna. Miało to wpływ na proporcje pracow- ników zatrudnionych w miejscach pozyskiwania surowców i w zakładach ich prze- twarzania. W rolnictwie nastąpiło dalsze przesunięcie od niezbyt efektywnej (z uwagi na klimat i krótki okres wegetacji) uprawy zbóż w kierunku hodowli o charakterze towarowym. Społecznym rezultatem modernizacji w rybołówstwie, przemyśle oraz rolnictwie były przeobrażenia struktury zawodowej: specjalizacja zawodowa w poszczególnych branżach (wzrost liczby wyżej wykwalifikowanych robotników rolnych, oddzielenie od siebie poszczególnych zawodów oraz wzrost liczby farmerów specjalizujących się w sprofilowanej produkcji rolnej lub hodowlanej). Rozwinęła się szeroko spółdziel- czość producentów rolnych oraz spółdzielczość spożywców. Służyło to ułatwieniu obrotu artykułami pochodzenia rolniczego. Powstały instytucje finansowo-kredyto- we nastawione na obsługę sektora rolnego. Masowa emigracja Norwegów do Stanów Zjednoczonych i Kanady, utrzymująca się od lat 20. XIX w. po koniec tego stulecia, ograniczyła podaż siły roboczej. Pośred- nio przyczyniła się do mechanizacji zarówno pracy na roli, jak i w przemyśle. Do przełomu XIX i XX stulecia niemal zanikła na wsi warstwa bezrolnych pracowników najemnych; przekształcili się oni – dzięki pomocy urzędu kredytów hipotecznych – w właścicieli gospodarstw rolnych bądź znaleźli zatrudnienie w przemyśle, żeglu- dze lub za granicą. Pochodną tego stanu rzeczy stało się, trwające aż do początków XXI stulecia, zapotrzebowanie na fizycznych pracowników sezonowych w rolnictwie i w gospodarce leśnej9. Szybki rozwój gospodarczy Norwegii w latach 1910–1920 przyniósł kolejną falę przypływu do Norwegii emigracji zarobkowej. Obok Szwedów w Norwegii południo- wo-wschodniej i Finów (głównie zasiedlających – jako hodowcy reniferów i rybacy – tereny północnej norweskiej prowincji Finmark) pojawili się – jako stali osadnicy lub pracownicy sezonowi – Niemcy, Włosi, Hiszpanie, a nawet Rosjanie. W 1954 r. Norwegia, Dania, Szwecja i Finlandia utworzyły wspólny rynek pracy. W 1957 r. w Norwegii została przyjęta ustawa (tzw. fremmedlow) ułatwiająca podejmowanie pracy w Norwegii – z zachowaniem kontroli władz administracyjnych – obywatelom innych państw10.

9 K. Kjelstadli, Arbeidsmigrasjon – noe å lære av historien, Arbeidinvandring kunskapsstatus. Integrerng- skart 2007, IMDi rapport 19–206. 10 Na zastosowaniu tej ustawy skorzystali m.in. imigranci węgierscy po interwencji radzieckiej w 1956 r., Czesi i Słowacy po 1968 r. oraz emigranci chilijscy po zamachu Pinocheta. Por. A. Kiełbasiewicz, Polityka integracyjna Norwegii wobec nowej emigracji zarobkowej z Polski w latach 2004–2009 (w:) „Historia i Polityka” 58

Druga połowa XIX stulecia przyniosła z sobą nowy społeczno-kulturowy prob- lem dla Norwegii i jej społeczeństwa. Była nim konieczność otwarcia się na obec- ność innych niż rdzenni Norwegowie mieszkań­ców, przybywających tam z zamiarem dłuższego pobytu i uczestnictwa w norweskim rynku pracy. Dla społeczeństwa o sto- sunkowo niedługiej odrębności państwowej i samodzielności, a zarazem promujące- go rdzenne tradycje narodowe, było to istotne wyzwanie: społeczne, organizacyjne i kulturowe. W płaszczyźnie społecznej oraz prawnej pojawił się problem ukształto- wania reguł traktowania pracowników – nie-Norwegów – oraz kwestia ich integracji społecznej i kulturowej z norweskim otoczeniem. Norwegia stanęła przed dylema- tem wyboru między asymilacją imigrantów (na wzór Danii, Austrii czy Szwajcarii) a przyjęciem polityki wielokulturowości (w nawiązaniu do doświadczeń kanadyj- skich). Jak dotychczas zdają się przeważać rozwiązania pośrednie, z dużą dozą tole- rancji dla odmienności kulturowych. Na przełomie XIX i XX stulecia oraz w okresie poprzedzającym I wojnę światową w Norwegii nastąpił dalszy rozwój przemysłu. Zadecydowały o tym innowacje tech- niczne: najpierw zastosowanie wydajnych turbin wodnych, następnie – budowa elek- trowni napędzanych siłą wód oraz rozbudowa sieci przesyłania prądu na odległość (co umożliwiło lokalizację zakładów korzystających z energii elektrycznej w pobliżu miejsc pozyskiwania surowców bądź miejsc zbytu i wywozu produktów), wreszcie – rozbudowa lądowych połączeń kolejowych i drogowych. Te procesy umożliwiły bardziej równomierny rozwój gospodarczy (z ograniczeniem – wynikłym z uwarun- kowań klimatycznych – w odniesieniu do prowincji północnych). W czołówce pod względem tempa rozwoju pozostawały zarówno tradycyjne branże przemysłu norweskiego: produkcja i wyposażenie statków, przetwórstwo ryb, hutnictwo żelaza (przy silnej konkurencji ze strony hutnictwa szwedzkiego i brytyj- skiego), jak i nowe branże: wytop i przetwórstwo srebra, miedzi i niklu (z wykorzy- staniem rodzimych zasobów surowcowych), elektrometalurgia i elektrochemia11. W czasie I wojny światowej władzom Norwegii udało się zachować neutralność wobec państw walczących. Oznaczało to zachowanie ciągłości pokojowego funk- cjonowania gospodarki, przy licznych i dotkliwych trudnościach zaopatrzenio- wych. Troska o minimalizację strat gospodarczych oraz minimalizacja wynikającego z trudności okresu wojny pogorszenia sytuacji życiowej głównych grup społecznych wymagała elastyczności w prowadzeniu polityki, zwłaszcza zewnętrznej oraz socjal- nej. Norwegia podjęła wiele przedsięwzięć służących uniezależnieniu się od wielkich mocarstw europejskich: Wielkiej Brytanii, Niemiec i Francji na rzecz wzmocnienia integracji gospodarczej państw tzw. grupy Oslo (Belgia, Dania, Finlandia, Holandia, Luxemburg i Szwecja) oraz współpracy regionalnej państw nordyckich12. Zniszcze-

UMK, Toruń, nr 2–3, 2010; por. też O. Brox, Hva gjør arbeidskraftimport med det norske samfunnet? Arbeid- sinnvandring – en kunnskapsstatus, Oslo 2010, s. 128 i n. 11 F. Hodne, Norges økonomiska historie (1815–1970), Oslo 1981, s. 43 i n. 12 W latach 30. XX w. odżyła w Skandynawii idea ściślejszego związku pięciu państw Europy Północnej. Norwegia odniosła się do tej propozycji z pewną rezerwą. Zaważyły tu szersze, „atlantyckie” powiązania go- spodarki Norwegii z państwami basenu Oceanu Atlantyckiego (m.in. ze względu na zakres usług handlowej 59 nia wojenne w państwach walczących, a przede wszystkim klęska Cesarstwa Niemie- ckiego (będącego jednym z istotnych partnerów gospodarczych Norwegii do 1914 r.) oraz zmiany rewolucyjne w Rosji postawiły Norwegię w nowej sytuacji geopolitycz- nej. Nastąpiły zmiany w ukierunkowaniu powiązań gospodarczych. Intensyfikacji uległy, kosztem Niemiec, kontakty handlowe ze Szwecją, Wielką Brytanią, krajami Beneluxu oraz USA. W latach 1940–1945 Norwegia znalazła się pod okupacją niemiecką. Była trak- towana jako potencjalna baza wypadowa dla hitlerowskich Niemiec w ich konflikcie z Wielką Brytanią, a także jako rezerwuar surowców i taniej siły roboczej do pracy przymusowej w Niemczech. Skierowano tam m.in. oficerów i żołnierzy armii norwe- skiej oraz studentów zamkniętego uniwersytetu w Oslo. W warunkach podziału Europy po II wojnie światowej, stanowiącego pokłosie porozumień jałtańsko-poczdamskich, Norwegia znalazła się na północnej wysu- niętej flance państw Zachodu, zważywszy na polityczną i militarną neutralność jej wschodnich sąsiadów: Szwecji i Finlandii. Konsekwencją przynależności do Zacho- du były zarówno gospodarcze powiązania ekonomiki norweskiej, jak i stosowane w gospodarce wzorce rozwiązań własnościowych, organizacyjnych i społecznych, w tym socjalnych. Norwegia, uzależniona żywnościowo i surowcowo od importu, a zarazem – od eksportu swych produktów (statków, rud metali, ryb i przetworów rybnych oraz usług rozbudowanej floty handlowej), była zainteresowana znoszeniem ograniczeń w międzynarodowym obrocie handlowym. Rychło zatem przystąpiła do utworzone- go (w listopadzie 1959 r.) Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu. Pozostała natomiast poza strukturą głębszej integracji gospodarczej: Europejską Wspólnotą Gospodarczą (EWG), a następnie Unią Europejską (Norwegowie dwukrotnie odrzu- cili możliwość przystąpienia do tej organizacji – 24–25 września 1972 r. i 28 listopada 1994 r.)13. Na tej decyzji (wynikającej z rezultatów referendów) zaważyły względy go- spodarcze oraz społeczne (chęć ochrony norweskich akwenów rybołówczych przed flotami innych państw wspólnoty europejskiej – z uwagi na interes norweskiego sek- tora przetwórstwa ryb oraz interesy rybaków i pracowników przetwórstwa rybne- go – oraz wola uchronienia przed konkurencją wspólnotową farmerów norweskich,

floty norweskiej) przy europejskim ukierunkowaniu powiązań pozostałych państw nordyckich: Danii, Szwecji i Finlandii, a także spory z Danią o wpływy na wschodnich wybrzeżach Grenlandii i obszarach połowowych (toczące się przed Trybunałem Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze do 1933 r.). Por. M. Jennsen, Frå 1905 til våre dager, Oslo 1981, s. 76. 13 Por. K. Nowicka, Stosunki Unia Europejska – Norwegia, „Przegląd Europejski” 2003, nr 1, s. 161–163 oraz mój artykuł: Norweski eurosceptycyzm (o referendach w sprawie przystąpienia do Wspólnot Europejskich) (w:) Myśl polityczna. Od historii do współczesności. Księga dedykowana Profesorowi Markowi Waldenbergowi, Kraków 2000, s. 129–143. Por. także: E. Kużelewska, Norwegia i szwajcarskie „nie” dla integracji europejskiej, „Studia Europejskie” 2003, nr 3, s. 100–101. W referendum z 1972 r. 53,6% głosujących sprzeciwiło się ak- cesji do EWG (co wskazywało na daleko idące zróżnicowanie postaw obywateli Norwegii). W referendum z 28 września 1994 r. 52,2% głosujących wypowiedziało się przeciw przystąpieniu Norwegii do Unii Europej- skiej. 60 zmagających się z trudniejszymi warunkami glebowymi i klimatycznymi)14. Ponadto wpływ miał wzgląd na ochronę norweskiej suwerenności gospodarczej, przy drugim z referendów (w 1994 r.) – w warunkach koniunktury gospodarczej będącej pochod- ną wydobycia ropy i gazu ze złóż na norweskim szelfie kontynentalnym. Mimo ne- gatywnego wyniku dwóch referendów akcesyjnych Norwegia zaakceptowała układ z Porto, ustanawiający na obszarze EFTA i EWG Europejski Obszar Gospodarczy (EOG)15. Zachowała też narodową kontrolę nad eksploatacją złóż ropy i gazu oraz prawo stosowania ograniczeń w dziedzinie rybołówstwa. Uściśleniu uległa wielostronna integracja państw nordyckich. W 1962 r. podpi- sano układ o współpracy między Norwegią, Danią, Szwecją, Finlandią oraz Islandią. W 1976 r. powstał nadto Nordycki Bank Inwestycyjny. Funkcjonowały, z udziałem przedstawicieli Norwegii, Rada Nordycka i Nordycka Rada Ministrów. We wszystkich przypadkach postawiono na integrację w układzie poziomym, tj. likwidację barier w przepływie towarów, kapitału, technologii i kadr. W obszarze społecznym nordy- cka integracja regionalna skutkuje powstaniem wspólnego (wewnętrznie otwartego) rynku pracy, mobilnością pracowników, wzajemną uznawalnością kwalifikacji i do- świadczeń zawodowych oraz harmonizacją parametrów polityki zatrudnienia. Punktem zwrotnym w rozwoju gospodarczym Norwegii w ostatnim ćwierćwie- czu XX stulecia stało się odkrycie, a następnie podjęcie eksploatacji liczących co najmniej 250 mln ton ropy i 250 mld m3 gazu podwodnych złóż tych surowców na obszarze szelfu kontynentalnego, w norweskiej strefie ekonomicznej. Pierwsze wier- cenia rozpoznawcze przeprowadzono w latach 60. W 1968 r. zostały wskazane miej- sca opłacalnej przemysłowej eksploatacji złóż naftowych i gazowych16. Eksploatację na wyznaczonym terenie EKOFISK podjęto w 1970 r. W 1975 r. Norwegia stała się rosnącym na znaczeniu eksporterem ropy naftowej i produktów ropopochodnych. W 1976 r. państwo norweskie wykupiło akcje wszystkich norweskich przedsiębiorstw naftowych, tworząc państwowe przedsiębiorstwo eksploatacji złóż (początkowo pod nazwą NORØL, następnie Stadøil). Eksploatacja ropy i gazu ziemnego z norweskiego szelfu kontynentalnego oraz związane z nią dochody stały się przesłanką głębokich zmian gospodarczych i spo- łecznych. Przyczyniły się do istotnego wzrostu zamożności państwa i jego mieszkań-

14 Z. Klepacki, R. Ławniczak, Rada Nordycka a współpraca i integracja państw skandynawskich, Warszawa 1976. 15 Na mocy układu z Porto (z 2 maja 1992 r.), który wszedł w życie 1 stycznia 1994 r., państwa EFTA i EWG (Wspólnoty Europejskie) zobowiązały się do ustanowienia zharmonizowanego ustawodawstwa na obszarach swego działania, w obrębie czterech swobód gospodarczych (tj. swobodnego przepływu towarów, usług, siły roboczej i kapitału) oraz opracowania wspólnych reguł dotyczących prawa konkurencji i prawa spółek. 16 Norweski szelf kontynentalny obejmuje całościowo obszar ok. 1 mln km2. „Mokra Norwegia” jest za- tem trzykrotnie rozleglejsza od Norwegii lądowej („suchej”). W ciągu ostatnich dekad przedmiotem roszczeń Norwegii [konkurencyjnych wobec Rosji, Danii-Grenlandii, Kanady i USA (Alaska)] są bogate w złoża ropy i gazu obszary dna morskiego mórz arktycznych oraz Oceanu Lodowatego Północnego, zwłaszcza w kontek- ście wzrostu technicznych możliwości ich eksploatacji oraz globalnego ocieplenia, skutkującego żeglownością mórz północnych. 61 ców. W ciągu czterdziestu kilku lat boomu naftowo-gazowego Norwegia znalazła się w czołówkach światowych rankingów postępu gospodarczego, przyrostu produktu krajowego brutto oraz dochodów per capita obywateli i mieszkańców. Nastąpiła zdecydowana aktywizacja gospodarcza terenów przybrzeżnych za- chodniego wybrzeża i powstały nowe gałęzi produkcji: budowy platform wiertni- czych (Norwegia znalazła się w czołówce światowej), oprzyrządowania do eksploa- tacji złóż podwodnych, budowy tankowców do przewozu ropy i gazu oraz instalacji dla przemysłu petrochemicznego. Wytworzyła się nowa, wysoko wykwalifikowana i dobrze wynagradzana branżowa grupa zawodowa pracowników sektora naftowo- ‑gazowego. Dochody z eksploatacji podwodnych złóż ropy i gazu wpłynęły również na pod- jęcie wielu przedsięwzięć służących dopełnieniu realizacji norweskiej wersji „pań- stwa dobrobytu” (den norske velferdsstaten), zwłaszcza w zakresie rozbudowy spo- łecznego – opartego na ubezpieczeniach zdrowotnych – systemu opieki zdrowotnej i socjalnej, w tym także systemu świadczeń pracowniczych i emerytalnych17. Pozo- stanie poza ramami Unii Europejskiej, ale w obrębie Europejskiego Obszaru Gospo- darczego, pozwala Norwegii szanować priorytety narodowej polityki gospodarczej i socjalnej, a równocześnie korzystać z braku ograniczeń w kontaktach gospodar- czych w Europie18.

B. Struktura narodowościowa i religijna; struktura zatrudnienia

Obecnie Norwegia jest homogenicznym etnicznie państwem skandynawskim. Rdzenni Norwegowie stanowią ponad 85% ludności kraju. Prawie 13% to imigranci zarobkowi i uchodźcy 160 narodowości z blisko 80 krajów. Na południu i wschodzie Norwegii zamieszkuje pewna liczba Szwedów i Duńczyków (łącznie ok. 0,7% ogól- nej ludności), na północy zaś autochtoniczni Lapończycy (Samowie) oraz napływowi Finowie (łącznie ok. 0,7% ludności). Blisko 75% mieszkańców deklaruje swe związki z luteranizmem (który do nowelizacji konstytucji w 2012 r. pozostawał Kościołem państwowym Królestwa). W rzeczywistości związki wielu wyznawców luteranizmu z Kościołem i jego instytucjami są dość luźne (ograniczają się najczęściej do głównych aktów stanu cywilnego: chrztu, ślubu i pogrzebu). Katolicy i anglikanie stanowią ok. 2,3% ludności, podobnie wyznawcy innych chrześcijańskich religii reformowanych; nieco ponad 1,8% to muzułmanie (zazwyczaj imigranci z Azji i Afryki). W liczbie imigrantów-uchodźców w przeliczeniu na głowę „rdzennego mieszkańca” Norwegia plasuje się w ścisłej czołówce światowej.

17 Por. szerzej: A. Hatland, S. Kunhle, T.I. Romøren (eds.), Den norske velferdsstaten, Oslo 2011, zwłaszcza rozdz. 2–6. 18 C. Archer, Norway Outside the European Union. Norway and European Integration from 1994 to 2004, New York 2005, s. 177–181. 62

Współczesna struktura zawodowa ludności Norwegii jest typowa dla rozwinię- tych gospodarczo państw postindustrialnych. Blisko 74% ludności czynnej zawodo- wo stanowią pracownicy sektora usług oraz handlu. W przemyśle norweskim (łącznie z przemysłem wydobywczym) pracuje ok. 22% czynnych zawodowo. W rolnictwie i rybołówstwie jest zatrudnionych blisko 4% ludności aktywnej zawodowo. Rozwój przemysłu i usług zwiększył zapotrzebowanie na najemną siłę roboczą. Norwedzy, nie mogąc w pełni sprostać temu zapotrzebowaniu, dopuścili na swój ry- nek pracy emigrację zarobkową, najpierw z krajów azjatyckich (Pakistanu, Turcji) oraz afrykańskich (Somalia), następnie zaś z Europy Południowej, Bałkanów i Euro- py Centralnej, a po 1990 r. – także z krajów bałtyckich19. Wejście Norwegii do strefy Schengen spowodowało otwarcie granic (i uchylenie dla obywateli państw tej strefy obowiązku wizowego). W rezultacie emigracja zarobkowa i osiedlanie się emigran- tów w Norwegii ponownie wzrosły. Przykładowo: tylko w ciągu 2012 r. w Norwe- gii osiedliło się (z rodzinami) ok. 50 tys. emigrantów (tj. blisko 1% populacji tego państwa)20. Przy niewielkiej gęstości zaludnienia (14,7 osób/km2) większość ludności za- mieszkuje w południowych okręgach Norwegii oraz wzdłuż wybrzeża. W miastach żyje niemal trzy czwarte (74%) ludności Norwegii; występuje trwała tendencja wy- ludniania się terenów pozamiejskich. Te przemieszczenia są rezultatem przeobrażeń w profilu zatrudnienia (spadek ludności zajmującej się rolnictwem, hodowlą i ry- bołówstwem oraz stały odpływ w kierunku zatrudnienia w sektorach usług, handlu i przemysłu). Strukturę zatrudnienia w poszczególnych sektorach i branżach zobrazowano w tabeli 2.2 (dane z grudnia 2013 r.). Przytoczone dane liczbowe prowadzą do kilku spostrzeżeń odnoszących się do ewolucji oraz aktualnego kształtu stratyfikacji społecznej i zawodowej społeczeństwa norweskiego w drugiej dekadzie XXI stulecia. W świetle przytoczonych danych uzasadnione staje się odejście od postrzegania uwarstwienia społecznego w klasycznych dla XIX i pierwszej połowy XX w. katego- riach: chłopi (w Norwegii także: rybacy) – robotnicy przemysłowi – drobni właś- ciciele zakładów czy placówek handlowych (drobnomieszczaństwo), i ujmowania tych podziałów w tradycyjnych kategoriach „klasowej” struktury społeczeństwa. Ta okoliczność zachowuje znaczenie dla ujmowania podstawowych podziałów socjo- politycznych i ideologicznych. Okazuje się też istotna dla charakterystyki podziałów partyjno-politycznych oraz dla socjopolitycznych analiz zachowań wyborczych.

19 W 1976 r. z inicjatywy norweskiego rządu parlament uchwalił ustawę zezwalającą dotychczasowym emigrantom zarobkowym (pod pewnymi warunkami) osiedlić się w Norwegii na stałe. 20 Wśród osiedlających się w Norwegii emigrantów zarobkowych ostatniej dekady (2004–2014) najlicz- niejszą grupę stanowią Polacy. Ich liczba wzrosła z ok. 6,5 tys. do 82,5 tys. Obecnie Polacy stanowią ok. 1,4% stałych mieszkańców Norwegii i narodowo są najbardziej liczebną grupą emigrantów zarobkowych. 63

Tabela 2.2. Struktura zatrudnienia w Norwegii według sektorów i branż gospodarki (dane z grudnia 2013 r.)

Udział Liczba zatrud- Mężczyźni Kobiety w % nionych w tys. (w tys.) (w tys.) Ogółem 100,0 2810 1378 1231

Rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo 2,2 57 46 11

Górnictwo i przemysł wydobywczy 2,8 72 57 15

Przemysł 8,7 228 174 54 Energetyka, dostawa wody, gospodarka 1,0 27 20 7 odpadami Budownictwo 7,5 197 184 14

Handel i usługi serwisowe 13,6 355 189 166

Transport i magazynowanie 5,3 139 111 28

Hotele i restauracje 2,6 69 27 42

Informacja i komunikacja 4,0 105 75 30

Usługi finansowe i ubezpieczenia 2,1 54 26 28

Utrzymanie i obsługa nieruchomości 6,6 172 104 68

Usługi na rzecz działalności gospodarczej 4,0 104 59 44 Administracja publiczna, obrona, ubez- 6,4 167 87 80 pieczenia społeczne Oświata 8,4 220 76 144

Służba zdrowia i opieka socjalna 20,5 534 95 438

Usługi 3,9 103 43 60

Dane: Norweski Główny Urząd Statystyczny (Norsk statistik sentralbyro), 2013–2014.

Istotną konstatacją jest daleko idące „kurczenie się” pierwszego rolniczo-mor- skiego sektora gospodarki i liczbowa marginalizacja związanych z nim grup spo- łeczno-zawodowych: rolników (farmerów), rybaków, pracowników sektora leśne- go. Zmniejszenie (do poziomu 2,2% ogółu zatrudnionych) liczby osób pracujących w pierwszych sektorach oznacza definitywne oddalenie się Norwegii od statusu go- spodarki opartej na bezpośredniej eksploatacji zasobów naturalnych: ziemi upraw- nej, lasów i zasobów biologicznych wód. Powoduje marginalizację tradycyjnego elek- toratu wiejskiego, zanik klasycznej bazy społecznej partii nawiązujących do tradycji chłopskiej i jej repozytorium kulturowego. Istotną okolicznością jest postępująca dywersyfikacja środowiska pracowni- ków najemnych, przy relatywnie skromnym udziale w nim pracowników przemy- słu i przemysłu wydobywczego (łącznie 11,5% ogółu zatrudnionych). Oznacza to względnie niski odsetek – w grupie pracowników najemnych – klasycznych robotni- ków (pracowników fizycznych), stanowiących w Norwegii historyczny elektorat Nor- 64 weskiej Partii Pracy i partii lewicy politycznej. Dość wymownym przejawem względ- nego zmniejszenia się warstwy pracowników fizycznych (robotników) jest wyższa porównawczo liczebność grupy pracowników handlu (i usług „serwisowych”) oraz nieomal dwukrotnie liczniejsza – w porównaniu z robotnikami w przemyśle i gór- nictwie – grupa pracowników służby zdrowia i instytucji opieki społecznej (20,5% ogółu zatrudnionych), a także przewaga liczby osób zatrudnionych w administracji (państwowej i komunalnej oraz w oświacie) nad liczbą zatrudnionych w przemyśle wydobywczym i przetwórczym. W zakresie struktury społecznej i zawodowej Norwegia XXI wieku jawi się jako wysoko rozwinięty kraj doby postindustrialnej, z rozbudowanym sektorem usług (materialnych i niematerialnych), dalece odbiegający nie tylko od stadium począt- ków niepodległej państwowości początków XIX stulecia, okresu po zerwaniu unii ze Szwecją, ale także – okresu międzywojnia i pierwszego ćwierćwiecza po II wojnie światowej.

3.2. pOdziały socjopolityczne a partie polityczne i system partyjny

Powstanie niepodległego państwa norweskiego w unii personalnej ze Szwecją i przy- jęcie – w 1814 r. – konstytucji otwierało przed obywatelami perspektywę podmioto- wego uczestnictwa w życiu politycznym własnego państwa i wywierania wpływu na podejmowane tam decyzje państwowe. Zasięg praw politycznych, mierzony stosun- kiem liczby osób posiadających pełnię praw wyborczych do ogólnej liczby ludności, był w pierwszej połowie XIX w. relatywnie skromny. W roku ustanowienia konstytu- cji Norwegii (1814) uprawnieni wyborczo byli wyłącznie mężczyźni. Tylko 10–11% ogółu obywateli dysponowało pełnymi prawami wyborczymi21. Na wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego dla mężczyzn trzeba było czekać do 1898 r. W 1907 r. ograniczone prawa wyborcze uzyskały kobiety. W 1913 r. prawa wyborcze kobiet stały się powszechne. Stopniowo obniżano granicę wieku wyborczego: do 23 lat w 1919 r., do 21 lat w 1949 r., do 20 lat w 1967 r. i do 18 lat w 1978 r.22 W 2005 r. liczba obywateli mających pełne prawa wyborcze sięgnę- ła 3 421 500 osób, tj. 74% ogółu obywateli Norwegii (26% stanowiły osoby poniżej 18. roku życia). Uwzględnienie zakresu uprawnień wyborczych pozostaje istotne dla analizy podziałów politycznych występujących w Norwegii oraz dla oceny politycz- nej mobilizacji obywateli, pozwala bowiem określić populację, której te zróżnicowa- nia dotyczą i – w szczególności – przekładają się na wyniki wyborcze.

21 Norske Offentlige Utredningar 2001: 3, s. 29. 22 M. Grzybowski, Systemy konstytucyjne państw skandynawskich, wyd. 2, Warszawa 2004, s. 45–56. 65

Dążenia emancypacyjne mieszkańców Norwegii, najpierw wobec Danii, a następ- nie – od czasu ustanowienia unii personalnej – wobec Szwecji były zasadniczym spo- iwem powstałego w 1884 r. norweskiego ugrupowania liberałów. Liberałowie, wywo- dzący się głównie ze środowisk średnich i drobnych przedsiębiorców, spośród ludzi wolnych zawodów oraz z kręgu inteligencji, opowiadali się za pełnym wdrożeniem unormowań ustanowionej w 1814 r. konstytucji norweskiej. Akcentowali status par- lamentu – Stortingu – jako reprezentacji narodu, optując jednocześnie za zmniejsze- niem zależności od Szwecji i szwedzkiego monarchy, panującego także w połączonej unią personalną Norwegii23. Już we wczesnym okresie funkcjonowania swego ugrupowania liberałowie na- wiązali sojusz z reprezentantami liczebnej warstwy chłopskiej. O możliwości aliansu przesądził brak sprzeczności politycznych dążeń drobnomieszczaństwa i norweskiej warstwy chłopskiej, nadto zaś – chęć skutecznego przeciwstawienia się ugrupowaniu konserwatystów (Høyre), reprezentującemu interesy niezbyt licznej (ale wpływo- wej) warstwy właścicieli ziemi. Liberałowie zmierzali do zniesienia uprzywilejowań szlachty-ziemiaństwa oraz warstwy urzędniczej, tj. środowisk wspierających ugrupo- wanie konserwatystów24. Do końca XIX w. podstawowym konfliktem społeczno-politycznym w Norwegii była rywalizacja dwóch „historycznych” ugrupowań politycznych – liberałów i kon- serwatystów. Pierwsze, skupiając drobną i średnią burżuazję, ludzi wolnych zawodów oraz inteligencję, pozostawało zrazu w politycznym sojuszu ze środowiskiem chłop- skim. Reprezentowało nurt reformistyczny i modernizacyjny, otwarty na wzorce za- pożyczone z wyżej rozwiniętych państw i gospodarek. W opozycji do liberałów funkcjonował nurt konserwatywny, znajdujący oparcie w kręgach ziemiańskich, urzędniczych oraz wielkoprzemysłowych. Konserwatyści byli skłonni kontynuować rodzime tradycje gospodarcze i kulturowe. Z dużą nieuf- nością odnosili się do obcych wzorców ustrojowych. Okres I wojny światowej przyniósł w norweskim życiu publicznym falę przewar- tościowań. Jakkolwiek Norwegii (od 1913 r. pozostającej pod rządami liberałów) udało się uniknąć uwikłania w konflikt zbrojny i zachować neutralność, to trudności okresu wojennego (utrata odbiorców eksportu norweskiego na skutek przestawienia produkcji państw walczących na potrzeby wojenne, niebezpieczeństwo dla statków norweskiej żeglugi handlowej świadczącej usługi przewozowe, utrudnienia w impor- cie żywności, zmuszające do jej racjonowania) przyczyniły się do spadku poparcia dla rządów liberalnej Venstre. Władze oskarżano ponadto o dopuszczenie do nie- prawidłowości w dystrybucji żywności, do spekulacji oraz inflacji. Spod politycznej kurateli liberałów wyemancypował się ruch chłopski. W 1920 r. powstało odrębne

23 Por. L. Svåsand, The Development of Party Fronts. Cleavage Lines in Norway in the General Election of 1882, „International Journal of Politics” 1989, vol. 4, no. 1/2, s. 141 i n. 24 L. Svåsand, Organizing the Conservatives. A Study in the Diffusion of Party Organisations in Norway, Bergen 1979, s. 12 i n. 66 stronnictwo chłopskie – Landmandsforbundet, które przejęło reprezentację środo- wisk wiejskich25. Kurczenie się poparcia społecznego dla liberalnej partii Venstre, działającej od 1884 r., nastąpiło również na płaszczyźnie światopoglądowo-wyznaniowej. Środowi- ska protestanckie (w tym państwowy Kościół ewangelicki) poczęły się dystansować od ugrupowania liberałów, w miarę jak wpływy w ich szeregach zyskiwała młoda liberalna inteligencja, otwarta na nowe (bardziej zlaicyzowane) poglądy i postawy w sferze etyczno-obyczajowej. W 1933 r. w kręgach bliskich norweskiemu kościołowi państwowemu powstała Chrześcijańska Partia Ludowa (Kristelig Folkpartiet, KFp). Przejęła ona głosy i poparcie wyznaniowo zorientowanej części dotychczasowego elektoratu liberałów, zwłaszcza ze środowisk wiejskich i małomiasteczkowych. Wraz z kurczeniem się bazy poparcia dla liberalnej Venstre topniał elektorat partii i liczebność jej przedstawicielstwa w Stortingu26. Szczególnie niekorzystne dla rzą- dów liberalnych premiera J.L. Mowinckela były lata wielkiego kryzysu ekonomicz- nego 1929–1933. Wskutek uzależnienia gospodarki norweskiej od rynków między- narodowych (ze względu na usługi przewozowe norweskiej floty handlowej, import żywności oraz surowców) zastosowane przez rząd środki „nakręcające” koniunkturę okazały się mało skuteczne. Zmalała stabilność rządów opierających się na mniej- szościowych reprezentacjach w Stortingu partii liberałów i – na przemian – kon- serwatystów oraz agrarystów. Równocześnie rosła rola związków zawodowych i ko- rzystającej z ich wsparcia socjaldemokratycznej Norweskiej Partii Pracy (Det norske Arbeiderparti, DNA)27. W 1935 r. Partia Pracy trwale sięgnęła po ster rządu norwe- skiego, rozpoczynając okres przewagi trwający nieprzerwanie do 1963 r. Okres zapoczątkowany w 1945 r., tj. po wyzwoleniu Norwegii spod niemieckiej okupacji, charakteryzował się utrzymaniem dominacji Norweskiej Partii Pracy. Na- stępowały – w ślad za przemianami w gospodarce i strukturze zawodowej – prze- obrażenia bazy społecznej i elektoratu socjaldemokratów. Na zbliżonym poziomie utrzymywało się jej poparcie w środowisku pracowników fizycznych. Rosła nato- miast nowa baza społeczna partii i liczba jej wyborców powiązanych z sektorem usług oraz w grupie pracowników umysłowych. Do początku lat 60. XX w. Partia Pracy pozostawała jedyną reprezentowaną w parlamencie partią lewicy norweskiej. Dopiero późniejsze kontrowersje, w polityce zagranicznej oraz dotyczące stosunku do europejskiej integracji gospodarczej, przyniosły dywersyfikację norweskiej lewicy politycznej, przede wszystkim wskutek powstania nowego ugrupowania – Socjali- stycznej Partii Lewicy. Znacznie bardziej labilna okazała się sytuacja w centrum i na prawej flance po- litycznego (i partyjnego) spectrum Norwegii. Bezpośrednio po II wojnie światowej

25 Ø. Osterud, Agrarian Structure and Peasant Politics in Scandinavia, Oslo–Bergen–Tromsø 1978, s. 243–244. 26 W wyborach w 1921 r. liberałowie zdobyli 37 mandatów, w 1924 r. – 34, w 1927 r. – 30. Trzy lata później (w 1930 r.) partia uzyskała ponownie 34 mandaty, ale od 1933 r. systematycznie traciła poparcie wyborców. Por. M. Grzybowski, Systemy polityczne współczesnej Skandynawii, Warszawa 1989, s. 202. 27 S. Berglund, U. Lindström, The Scandinavian Party System(s), Lund 1978, s. 84. 67 wzrosła, dzięki poparciu elektoratu „niepracowniczego”, siła oddziaływania i poli- tyczna pozycja liberalnej Venstre. W kolejnych wyborach partia liberalna została jednak zdystansowana przez konserwatywną Høyrepartiet, a przejściowo także przez Związek Chłopski (Bondeforbundet), przemianowany w 1959 r. na Partię Centrum (Senterpartiet). W 1973 r. pokaźną reprezentację parlamentarną uzyskała nadto Chrześcijańska Partia Ludowa, jednoznacznie sceptyczna wobec norweskiego człon- kostwa w EWG. Wyborcze wpływy liberalnej Venstre w latach 1918–1970 cechowała tendencja spadkowa. W latach 1918–1933 poparcie wyborcze liberałów przekraczało jedną czwartą elektoratu. Spadło ono w dwudziestoleciu 1933–1953 (z wyłączeniem okresu 1940–1945) do pułapu 15%. Kolejne dekady, do końca lat 60., cechowała lekka regre- sja; liczba głosów pozostawała na poziomie oscylującym wokół jednej dziesiątej elek- toratu. Wybory 1973 r. (po referendum w sprawie norweskiego członkostwa w EWG) rozpoczęły okres niekorzystny dla liberałów; ich poparcie zmalało o 3,5%28. Rok 1965 przyniósł istotne zmiany na norweskiej arenie politycznej. Na pięć lat (do 1971 r.) odeszli od władzy socjaldemokraci. Liberałowie, uzyskując 10,1% po- parcia wyborczego (drugi po konserwatystach wynik wśród partii „niesocjalistycz- nych”), znaleźli się w lepszej sytuacji. Podjęli nawet próbę utworzenia rządu (z lide- rem partii B. Røiselandem w roli premiera), ale zakończyła się ona niepowodzeniem. Partia weszła do koalicji rządowej złożonej z czterech ugrupowań „niesocjalistycz- nych”: konserwatywnej Høyre, liberałów, agrarystów (Senterpartiet) oraz Chrześci- jańskiej Partii Ludowej29. Koalicja uległa rozpadowi na tle sporów o przystąpienie Norwegii do EWG poprzedzających pierwsze referendum akcesyjne z 1972 r.30 Kolejne wybory osłabiły liberałów (uzyskali poparcie 9,4% głosów). Niepowodze- niem zakończyły się próby uzyskania mandatów w nowych okręgach wyborczych. W 1971 r. Norweska Partia Pracy utworzyła mniejszościowy rząd T. Brattelego. Libe- rałowie i pozostałe partie „niesocjalistyczne” ponownie znalazły się w opozycji. Przegrane przez rząd referendum akcesyjne (za rządową propozycją przystąpienia do Wspólnot głosowało 46,5%) spowodowało ustąpienie rządu Brattelego i powrót do władzy koalicji partii niesocjalistycznych. Sama kwestia akcesji podzieliła libera- łów. Zwolennicy akcesji wywołali rozłam w partii i utworzyli odrębne ugrupowanie – Nową Partię Ludową (Det nye Folkepartiet). Reszta liberałów, przeciwna akcesji, pozostała w mniejszościowej koalicji rządowej z partiami antyakcesyjnymi – cen- trową Chrześcijańską Partią Ludową i Partią Centrum. Konserwatyści, co do zasady zwolennicy akcesji, znaleźli się poza rządem. Rozłam w partii liberalnej, na tle kwestii z zakresu polityki zewnętrznej oraz gospodarczej (o daleko posuniętych reperkusjach społecznych) przyczynił się do

28 Por. „Nordisk Kontakt” 1965, no 8. 29 Premierem rządu został przywódca Partii Centrum Per Borten. 30 Por. H. Allen, Norway and Europe in the 1970s, Oslo–Bergen–Tromsø 1979, s. 128–163; M. Grzy- bowski, Socjaldemokracja a partie mieszczańskie w parlamentach Szwecji i Norwegii, „Kapitalizm” 1980, z. 4, s. 98–102. 68 poważnego osłabienia partii Venstre (jej elektorat zmalał do 3,5%). Beneficjentami rozpadu stały się partie na prawej (konserwatyści) i lewej flance Venstre – centro- wa Chrześcijańska Partia Ludowa. W kierunku konserwatystów podążyli ze swym poparciem zwolennicy uczestnictwa Norwegii w europejskiej integracji gospodar- czej. Sceptycy (z powodów światopoglądowo-obyczajowych) wybrali z kolei opcję na rzecz trwającej przy bardziej tradycjonalnym systemie wartości Chrześcijańskiej Partii Ludowej. Rozłam w partii liberalnej (przy zróżnicowanym społecznie, „mie- szanym” elektoracie) stanowi dowód na relatywnie nowe zjawisko w norweskim systemie partyjno-politycznym. Wskazał na malejące znaczenie spoiwa, jakim była tożsamość ideowo-organizacyjna partii o ponad stuletnich tradycjach funkcjonowa- nia. Bieżące rozbieżności polityczne przeważyły nad znaczeniem wspólnej tradycji i – w rezultacie – nad interesem zachowania jedności politycznej i organizacyjnej. Była to zapowiedź nowego trendu w skandynawskich systemach partyjnych: odcho- dzenia od głównej roli odniesień wynikających z uwarstwienia społeczeństwa (i inte- resów grupowych zdeterminowanych tymże uwarstwieniem), w kierunku tworzenia ugrupowań zorientowanych „problemowo” na określony zespół celów osiąganych w ramach polityki bieżącej31. Wahania popularności wyborczej i skali wpływów partii liberalnej w Norwegii pozostają w związku ze zmienną atrakcyjnością jej programu gospodarczego i poli- tycznego oraz jego adekwatnością do zmieniających się uwarunkowań. Hasła wolnej przedsiębiorczości, maksimum swobód gospodarczych i politycznych przy minimum ingerencji państwa oraz jednoczesnym wspieraniu emancypacji Norwegów i ograni- czenia wpływów Szwecji (do czasu zerwania unii w 1905 r.), były atrakcyjne do końca lat 20. XX w. W latach wielkiego kryzysu ekonomicznego oraz w okresie pokryzyso- wym przestały odpowiadać potrzebom gospodarki oraz oczekiwaniom społecznym. Interwencjonizm państwowy, arbitraż państwa w sporach między pracą a kapitałem, podjęcie działań opiekuńczych – hasła głoszone przez socjaldemokratów – okazały się przyciągającą elektorat ofertą programowo-wyborczą, bardziej przekonującą niż ogólnikowo ujęte hasła wolności gospodarczej i ochrony swobód obywatelskich. Od czasu przejęcia steru rządów przez socjaldemokratów pozostający w opozycji libe- rałowie nie mogli też oferować przywilejów ani stanowisk w kontrolowanych przez rząd instytucjach państwowych32. W dobie postkryzysowego interwencjonizmu państwa (tj. w drugiej połowie lat 30. XX w.), a następnie w okresie wdrażania podstaw norweskiego velferdssta- ten, tradycyjna ideologia liberalna okazała się ideologią przestarzałą. Podstawowa jej wartość: postawienie na piedestale jednostki i jej swobód (gospodarczych i po- litycznych), zostały zrealizowane. Program liberałów nie odbiegał w tym zakresie, poza szczegółami i uzasadnieniem, od propozycji programowych innych partii. Każ-

31 W politologii anglosaskiej ten typ partii bywa określany terminem issue-oriented parties (w opozycji do class-oriented parties). 32 H. Valen, The Storting Election of September 1977. Realigment or Return to Normalcy?, „Scandinavian Political Studies” 1978, vol. 1, s. 84–85. 69 de zaś „przesunięcie programowe” liberałów – czy to w kierunku konserwatywnej Høyrepartiet, czy też tradycjonalnej Chrześcijańskiej Partii Ludowej – powodowało zatarcie wyrazistości programowej. Owocowało ono dalszą utratą zaufania wybor- czego dotychczasowych zwolenników oraz niezdolnością skutecznego zabiegania o pozyskanie nowych. W Norwegii, w kontekście pewnego tradycjonalizmu postawy warstw średnich, stanowiących genetyczną bazę poparcia wyborczego liberałów, istotną konkurencję w walce o elektorat tworzyły inne partie norweskiej prawicy: konserwatywna Høyre oraz skutecznie działająca – zwłaszcza od lat 60. XX w. – Chrześcijańska Partia Lu- dowa. Ich aktywność w zderzeniu z luźną strukturą i niesprawnością organizacyjną liberałów oraz z rozłamem w partii (i powstaniem Nowej Partii Ludowej), zepchnęła Venstre – najstarszą partię norweską – na obrzeże systemu politycznego33. Od ustanowienia w Norwegii (w 1884 r.) reguły rządów parlamentarnych przez niemal półwiecze główną alternatywą polityczną dla liberalnej Venstre pozostawała Partia Prawicy – Høyrepartiet. Na początku funkcjonowania Partia Prawicy rekruto- wała elektorat głównie w wyższych kręgach urzędniczych, wielkiej własności ziem- skiej, w środowisku zamożnych przedsiębiorców i armatorów. Do czasu rozwiązania unii ze Szwecją konserwatyści zachowywali lojalność wobec Szwecji i szwedzkiego monarchy, akcentując równocześnie potrzebę respektowania norweskich interesów gospodarczych. Z czasem w zasięgu oddziaływania konserwatystów znalazły się: bo- gata burżuazja finansowa i przemysłowa, część inteligencji oraz środowisko zawo- dowych menagerów. Podobnie jak partia liberalna, konserwatyści opowiadali się za swobodą działalności gospodarczej i ograniczeniem reglamentacyjnej działalności państwa, popierając zarazem ochronę rodzimej gospodarki oraz przedsiębiorczości. Z czasem, choć nie bez wątpliwości, zaakceptowali negocjacyjny model ustalania re- lacji między pracodawcami i ich organizacjami a pracownikami najemnymi, repre- zentowanymi przez związki zawodowe34. Po II wojnie światowej konserwatywna Høyre stała się najsilniejszym ugrupowa- niem niesocjalistycznym. Partii udało się sięgnąć po elektorat w grupie pracowników umysłowych, inteligencji, a także młodzieży studenckiej. Przez wiele lat organizacja młodzieżowa konserwatystów była najlepiej zorganizowaną i najbardziej efektyw- ną partyjną młodzieżówką. Partia konsekwentnie optowała za rozbudową sektora przemysłowego oraz dalszą urbanizacją (w miastach zamieszkuje bowiem większość osób głosujących na partię konserwatywną). Konserwatyści konsekwentnie opowia- dają się za integracją gospodarczą zarówno w grupie państw nordyckich, jak i – sze- rzej – w wymiarze europejskim. Partia wspiera prozachodnią orientację polityczną i militarną Norwegii. W członkostwie w NATO widzi gwarancję bezpieczeństwa ze- wnętrznego państwa. Kolejne referenda (w 1972 i 1994 r.), w których większość gło- sujących odrzuciła ideę przystąpienia Norwegii do Wspólnot (Unii) Europejskich,

33 M. Grzybowski, Systemy polityczne…, s. 220. 34 H. Valen, D. Katz, Political Parties in Norway, Oslo 1964, s. 34–35. 70 stanęły na przeszkodzie realizacji proeuropejskich aspiracji konserwatystów. Nie przekreśliły jednak prointegracyjnego nastawienia kierownictwa oraz przeważającej większości członków. Sceptycyzm wobec inicjatyw prointegracyjnych dominował tradycyjnie w gronie wyborców norweskich partii centrowych: Związku Chłopskiego, przemianowanego na Partię Centrum (Senterpartiet), oraz Chrześcijańskiej Partii Ludowej (Kristelig Folkepartiet). Norweski Związek Chłopski powstał jako polityczna emanacja chłopskiej organi- zacji zawodowej Landmandsforbundet (Krajowego Związku Rolników). Ta organiza- cja już na początku XX stulecia zaczęła wychodzić spod politycznej kurateli liberalnej Venstre. Podjęła próby (w 1906, 1915 i 1918 r.) uzyskania samodzielnej reprezentacji w Stortingu, odzwierciedlającej polityczne aspiracje i interesy społeczności rolników (dotychczas nie zawsze wystarczająco uwzględniane przez deputowanych liberalnej Venstre). Rezultatem narastającego niezadowolenia środowiska rolników norwe- skich z polityki rządów liberalnych było utworzenie – w 1920 r. – partii politycznej Bondeforbundet (Związek Chłopski). W pierwszych dekadach swego działania Związek Chłopski pozostał ugrupowa- niem opozycyjnym. Stosunkowo mała liczebność ludności rolniczej ograniczała moż- liwości mobilizacyjne związku (w latach 1933–1936 na jego kandydatów do Stortingu głosowało ok. 2% wyborców). W czasie okupacji niemieckiej wśród części agrary- stów można było odnotować pewne sympatie dla idei nordyckiej wspólnoty rasowej i kulturowej, co utrudniło sytuację partii po wyzwoleniu spod dyktatu III Rzeszy. Po- stępujące zawężanie kręgu obywateli powiązanych z produkcją rolną (m.in. na skutek koncentracji własności rolnej i mechanizacji prac polowych) nie sprzyjało rozwojowi bazy wyborczej. Spowodowało przemianowanie Związku Chłopskiego w 1959 r. na Partię Centrum, z myślą o rozszerzeniu bazy wyborczej partii poza tradycyjną bazę społeczną: rolników35 i rybaków. Partia Centrum konsekwentnie dostrzega zagrożenie dla norweskiego sektora rolnego w konkurencji ze strony rolnictwa państw Europy kontynentalnej, o znacz- nie korzystniejszych – w porównaniu z norweskimi – warunkach klimatycznych i glebowych oraz korzystniejszych parametrach areału gospodarstw rolnych. Z tego powodu opowiada się przeciw przystąpieniu Norwegii do europejskiej wspólnoty go- spodarczej. Senterpartiet – w odróżnieniu od konserwatystów – optuje za „zrówno- ważonym” rozwojem Norwegii, co postrzega jako wspomaganie gospodarki i infra- struktury na prowincji norweskiej w celu zmniejszenia dystansu pomiędzy dużymi ośrodkami osiedleńczymi a peryferiami. Próba przekształcenia partii o chłopskim rodowodzie w centrowe ugrupowanie wielu środowisk społecznych okazała się przedsięwzięciem udanym tylko w części. Przekształcona partia stanęła bowiem wobec dylematu przedstawienia bardziej zło- żonej i adresowanej do zróżnicowanych środowisk oferty programowej w warunkach

35 Podobnego zabiegu dokonała partia agrarna w Szwecji (w 1957 r.). 71 liczebnego kurczenia się tradycyjnej bazy społecznej (do poziomu ok. 2% ogółu za- trudnionych). Redukcja klasycznego elektoratu skazała Partię Centrum na profilo- wanie linii programowej partii na podstawie propozycji w odniesieniu do polityki bieżącej (takich jak kwestia przystąpienia do Unii Europejskiej, konflikt między przy- spieszoną industrializacją i eksploracją bogactw naturalnych a ochroną środowiska lub alternatywa: dalsza urbanizacja czy wyrównywanie szans rozwojowych prowin- cji, zwłaszcza w północnej Norwegii). Naraża to partię na znaczne „przepływy” wy- borców, ryzyko nietrafienia w aktualne preferencje wyborców; zmniejsza rozmiary jej „żelaznego” elektoratu. Pierwsze ćwierćwiecze po II wojnie światowej charakteryzowało się w Norwegii dwublokowością politycznej mobilizacji elektoratu w układzie: lewica socjaldemo- kratyczna – centroprawica, z dominacją Norweskiej Partii Pracy na lewym skrzydle dwublokowego spectrum partyjnego. Układ pięciu partii politycznych, charaktery- styczny dla państw skandynawskich (z pewnym naddatkiem liczby partii w Danii)36, w Norwegii wystąpił w postaci mającej właściwą dla tego państwa specyfikę. Jej ce- chy sprowadzały się do częstej nieobecności innej partii lewicowej, występującej jako parlamentarny sojusznik socjaldemokratów, nadto – do istnienia rozbudowanego partyjnie centrum (w postaci dwu ugrupowań: Centrum i Chrześcijańskiej Partii Lu- dowej) oraz do wyraźnej przewagi konserwatystów nad liberalną Venstre. Na przełomie lat 60. i 70., a jeszcze wyraźniej – od „wyborów przełomu” (w 1973 r.), norweska scena polityczno-partyjna została poddana przekształceniom. Podłoże prze- kształceń stanowiło osłabienie związków między uwarstwieniem społecznym a afi- liacjami polityczno-partyjnymi. Objawem rozchwiania tych relacji były rozdźwięki dotyczące norweskiego członkostwa we Wspólnotach Europejskich. Po stronie zwo- lenników przystąpienia Norwegii do EWG znalazły się partie należące do przeciw- stawnych bloków politycznych: socjaldemokratyczna Norweska Partia Pracy oraz konserwatywna Partia Prawicy (Høyre), najsilniejsza partia niesocjalistyczna. W libe- ralnej Venstre sympatie i antypatie wobec norweskiej akcesji przebiegały w poprzek szeregów partyjnych. Doprowadziło to do rozłamu na przeciwną akcesji Venstre oraz przychylną członkostwu we Wspólnotach Det liberale Folkeparti37. Partie centrowe: Senterpartiet oraz Chrześcijańska Partia Ludowa, koalicyjni partnerzy konserwaty- stów i liberałów, stanowiły rdzeń obozu przeciwników przystąpienia do EWG. W nawiązaniu do wcześniej uformowanej duńskiej Partii Postępu Mogensa Gli- strupa powstała przed wyborami 1973 r. populistyczna partia „antyestablishmento- wa”, założona przez Andersa Lange. Jej długa nazwa: „Partia Andersa Lange na rzecz Znacznego Obniżenia Podatków, Opłat i Wydatków Publicznych”38, zawierała ele- ment socjotechniki wyborczej. Miała przyciągać wyborców zdecydowanie sceptycz-

36 O. Petersson, Nordisk politik, 1998, s. 38–48. 37 Przed wyborami w 1989 r. doszło do ponownego zjednoczenia obu partii liberalnych. Por. A. Kubka, Podziały socjopolityczne w Norwegii…, s. 119. 38 Norweska nazwa partii to: Anders Langes parti til sterk nedsettelse av skatter, avgifter og offentige inngrep. 72 nych wobec wysokich kontrybucji obywateli na rzecz finansowania realizowanej za pośrednictwem państwa wizji norweskiego społeczeństwa dobrobytu. W bezpośred- nim wymiarze politycznym nowa partia stanowiła alternatywę przede wszystkim dla socjaldemokratycznej Norweskiej Partii Pracy, a pośrednio również dla ugrupowań centrowych; zaakceptowały one bowiem założenia państwa socjalnego i negocjacyj- ny model dystrybucji funduszy publicznych. Nowym zjawiskiem, o charakterze przejściowym, było pojawienie się tendencji zjednoczeniowych wśród ugrupowań radykalnej lewicy. Z połączenia grupy roz- łamowej, która – przeciwstawiając się propozycji przystąpienia Norwegii do EWG – wystąpiła z Norweskiej Partii Pracy oraz zreformowanej partii komunistycznej, powstał przed wyborami 1973 r. Socjalistyczny Związek Wyborczy (Sosialistisk Valgforbund)39. Doraźny skutek zjednoczenia był znaczący, choć nietrwały. Związek uzyskał 16 mandatów, stając się języczkiem u wagi przy głosowaniach w Stortingu. Alians wyborczy okazał się jednak nietrwały; rychło drogi sojuszników rozeszły się. Dwa lata później (w 1975 r.) powstała nowa partia lewicowa: Socjalistyczna Partia Lewicy (Sosialistisk Venstreparti) jako kontynuatorka Socjalistycznej Partii Ludowej (Sosialistisk Folkeparti). Norweskie publikacje politologiczne akcentują, że kształtowanie się partii po- litycznych przed „wyborami przełomu” w 1973 r. odzwierciedlało dotychczasowe uwarunkowania ekonomiczno-społeczne oraz kulturowe. Znalazły one wyraz w sy- stemie partii, uformowanym jeszcze w latach 30. XX w. Autorzy takiego zapatrywania dopełniają je wskazaniem na „segmenty społeczeń- stwa”, stanowiące podstawowe środowiska odniesienia dla poszczególnych partii. Także brytyjski politolog Derek Urwin40 podkreślał, że konserwatywna Høyre repre- zentowała interesy „środowisk warstw miejskich”, Bondepartiet (a następnie – Sen- terpartiet) farmerów, Partia Pracy – robotników „miejskich i wiejskich”, Chrześcijań- ska Partia Ludowa – grupy „o szczególnym profilu moralnym i religijnym”, a liberalna Venstre – kręgi „tradycyjnie reprezentujące interesy norweskiej prowincji, ruchów religijnych i grup walczących o promocję rodzimego języka norweskiego”. Tak ujęta charakterystyka tylko częściowo przystaje do obecnej rzeczywistości społecznej; ponadto jest obarczona wieloma niejasnościami i niekonsekwencjami. Autor typologii nie określa okresu, do którego odnosi swe stwierdzenia. Tymczasem w ciągu burzliwego półwiecza norweskiej historii, od konsolidacji zasady rządów parlamentarnych (w 1884 r.) oraz powstania ugrupowań historycznych: liberalnej Venstre i konserwatywnej Høyre do lat 30. XX w., dokonały się znaczące przeobra- żenia w stratyfikacji oraz poglądach społeczeństwa Norwegii. Operowanie jednolitą kategorią „średnich warstw miejskich” (o nieostrej konotacji) jako bazą społeczną

39 T. Bjørklund, Old and New Patterns. The “No” Majority in the 1972 and 1994 EC/EU Referendums in Norway, „Acta Sociologica” 1997, vol. 40, s. 143–159. 40 D.W. Urwin, The Norwegian Party System form the 1880s to the 1930s (w:) K. Strøm, L. Svåsand (eds.), Challenges to Political Parties. The Case of Norway, Bergen 1997, s. 55. W literaturze polskiej tę charakterystykę przypomniał (bez oceny) A. Kubka, Podziały socjopolityczne…, s. 119. 73

Høyre jest obecnie, co najmniej, nieścisłością. Również liberalna Venstre znajdowała w tym środowisku licznych adherentów. Kierowała pod jego adresem swe akcje mo- bilizacyjne i oferty programowe, odwołując się do nieco odmiennych (mniej etaty- stycznych, choć proreformatorskich i otwartych na wzorce zewnętrzne), a zarazem uwzględniając rodzime tradycje, rozwiązań ustrojowych i społecznych. Nie do końca ścisła jest również przyjęta przez Urwina charakterystyka społecz- nego zaplecza Partii Pracy. Genetycznie partia wywodzi się z robotniczego ruchu związkowego i stanowi jego polityczną emanację. Trudno jednak nie uwzględnić uczestnictwa w partii licznej rzeszy pracowników umysłowych przy jednoczesnym akcentowaniu nader dziś nielicznej grupy społecznej robotników rolnych. Nie dość jasno została zarysowana różnica między tradycjonalnym (i niekiedy niemal fundamentalistycznym) światopoglądem podstawowego rdzenia aktywistów i wyborców Chrześcijańskiej Partii Ludowej a „otwartym protestantyzmem” lub praktyczną indyferencją religijną kręgu działaczy i wyborców liberalnej Venstre. Tym samym zarysowany tu tradycyjny (i raczej „przeszłościowy”) obraz norweskiego sy- stemu pięciu partii wymaga dalszych uściśleń. Warto podkreślić, że w odróżnieniu od Szwecji oraz – w pewnym zakresie – Fin- landii (i przy znacznie szerszym rozbudowaniu systemu partii politycznych w Danii), alternatywa polityczna Norwegii – do połowy lat 30. XX w. – sprowadzała się do dy- chotomii: liberalna Venstre lub konserwatywna Høyre (przy wspomaganiu głównie liberałów ze strony partii agrarnej). Od połowy lat 30. przybrała postać alternatywy: rządy Partii Pracy lub koalicji centrowo-prawicowej (z najsilniej reprezentowaną, konserwatywną Høyre). Istotne znaczenie ma ewolucja społecznego zakotwiczenia partii. O ile do lat 60. ten czynnik zdawał się dominować (i determinować bieżącą politykę oraz sojusze poszczególnych partii), o tyle w okresie późniejszym – w na- stępstwie dywersyfikacji zaplecza społecznego partii – do głosu doszły bieżące inte- resy i preferencje polityczne. Jak trafnie podkreśla A. Kubka41, „w ostatnim trzydziestoleciu XX w. do norwe- skiego systemu partyjnego można zaliczyć 7 partii: Sosialistisk Venstreparti (SV), Det norske Arbeiderpartiet (DNA), Senterpartiet (Sp), Kristelig Folkeparti (KrF), Høyre (H) i Fremskrittpartiet (FrP)”. Wspomniany autor zwraca też uwagę na zarów- no ilościową, jak i – co ważniejsze – jakościową zmianę, jakiej doświadczył norweski system partyjny w ostatnim trzydziestoleciu XX w. Ogólny wzrost zamożności społeczeństwa norweskiego, związany z rozwojem gospodarki po II wojnie światowej oraz z rozpoczęciem eksploatacji ropy i gazu na norweskim szelfie kontynentalnym, a także wzrost wykształcenia, zwłaszcza młod- szej generacji Norwegów, sprawiły, że większość zaakceptowała podstawowe założe- nia funkcjonowania państwa i systemu społecznego. Poza zasadniczym sporem zna- lazły się zatem takie kwestie, jak prozachodnia orientacja polityczna i członkostwo w NATO, akceptacja regionalnej współpracy nordyckiej w gospodarce, ochronie

41 A. Kubka, Podziały socjopolityczne…, s. 119–121. 74

środowiska, badaniach i kulturze, zachowanie niezależności ekonomiki norweskiej w ramach wspólnego obszaru gospodarczego, akceptacja negocjacyjnego rozstrzy- gania sporów na rynku pracy, podstawowe założenia koncepcji państwa dobrobytu. Osiągnięcie we wskazanych sferach konsensu społecznego spowodowało prze- sunięcie rywalizacji politycznej na inne obszary, nieobjęte ramami konsensu. Przy wysokiej mobilizacji politycznej, której miernikiem jest wysoka frekwencja w wy- borach42, powstanie nowych partii należy postrzegać zarówno jako symptom nie- drożności dotychczas istniejących form grupowania politycznego, jak i demonstrację nietradycyjnych form mobilizacji obywateli do uczestnictwa w życiu publicznym43. Utworzenie nowych partii, a następnie uzyskanie przez nie poparcia wyborców i reprezentacji parlamentarnej, może być postrzegane jako odejście od pięciopartyj- nego systemu reprezentacji politycznej. Tę uwagę należy odnieść do nowych ugru- powań: populistycznej Partii Andersa Lange (przemianowanej na Partię Postępu), a także jednoznacznie lewicowej Socjalistycznej Partii Lewicy. Analiza form wyrażania przez obywateli poparcia politycznego wskazuje nadto, że w Norwegii to poparcie jest wyrażane, co do zasady, dwutorowo. Pierwszy sposób polega na wspieraniu list kandydatów określonych partii w ich kampanii wyborczej i w samym głosowaniu. Sposób drugi to wsparcie organizacyjne, logistyczne i finan- sowe udzielane partiom politycznym i ich kandydatom przez organizacje gospodar- cze i społeczne (korporacje interesu grupowego). Poszczególne partie historyczne w różnym zakresie wykorzystują wsparcie korporacyjne. Tradycyjnie z pomocy or- ganizacyjnej i finansowej związków zawodowych korzysta Norweska Partia Pracy. Chrześcijańska Partia Ludowa może liczyć na wsparcie organizacji kościelnych oraz społecznych i kulturalnych, związanych z norweskim Kościołem protestanckim. Partia Centrum odwołuje się do poparcia gospodarczych organizacji producentów rolnych oraz zrzeszeń rybaków i przetwórców ryb. Høyrepartiet oraz Venstre znajdu- ją oparcie w organizacjach pracodawców, drobnych wytwórców oraz organizacjach o charakterze edukacyjnym i kulturalnym. Nowe partie, powstałe w latach 70. XX w., stanęły przed problemem uzyskania analogicznego wsparcia, by sprostać rywalizacji wyborczej. Brak ukształtowanej siat- ki organizacji powiązanych z nowymi partiami skutkował odwołaniem się przez nie do spontanicznych form poparcia, przy wykorzystaniu bezpośrednich oraz medial- nych (także: elektronicznych) form kontaktu z grupami i środowiskami wytypowa- nymi jako sektory potencjalnego wsparcia. Zmiany w stratyfikacji społecznej i zawodowej (zmniejszenie się liczebności pra- cowników fizycznych i rolników, wzrost wykwalifikowanej kadry sektora usług ma- terialnych i niematerialnych, wyodrębnienie grupy zawodowej profesjonalnych za-

42 Przykładowo, w wyborach do Stortingu wyniosła ona: w 1969 r. – 83,8% uprawnionych do głosowania, w 1973 r. – 80,2%, w 1977 r. – 82,9%, w 1981 r. – 84%, w 1989 r. – 83,2%, w 1993 r. – 75,8%, w 1997 r. – 78,3%. Por. D.W. Urwin, The Norwegian Party System…, s. 40; H.M. Narud, H. Valen, Decline of Electoral Turnout. The Case of Norway, „European Journal of Political Research” 1996, vol. 29, no. 2, s. 235–256. 43 S. Kuhnle, Pattern of Social and Political Mobilization. A Historical Analysis of the Nordic Countries, London–Beverly Hills 1975, s. 27–28. 75 rządców średniego i wyższego szczebla) skutkowały zatarciem granic historycznych grup odniesienia dla poszczególnych partii. Partie zostały zmuszone do dostosowa- nia działań mobilizacyjnych i oferty programowej do zmieniającego się uwarstwienia społeczeństwa norweskiego. Pojawiły się nowe problemy: ekonomiczne, społeczne i kulturowe, wymagające sformułowania przez partie propozycji ich rozwiązania. Przykładowo można wskazać na kwestie: polityki wobec imigrantów zarobkowych (wybór między strategią asymilacji a wspieraniem wielokulturowości), rozbieżności interesów między pracownikami sektora publicznego (zainteresowanymi jego rozbu- dową) a zatrudnionymi w sektorze prywatnym (odczuwającymi ciężar wydatków na sektor publiczny, w tym jego część nieprodukcyjną), dysonansu między rozbudową sektora wydobywczego i eksploatacją zasobów naturalnych a ochroną środowiska, dystansu między rozwojem okręgów południowych i południowo-zachodnich a wy- ludniającą się północą Norwegii44. Nowe problemy, stojące przed państwem i jego instytucjami, ograniczają prak- tyczne i bezpośrednie oddziaływanie czynnika uwarstwienia społecznego (przy róż- norodności jego spostrzegania przez badaczy norweskich). Uzupełniają czynniki kształtowania zachowań partyjnych i wyborczych o zagadnienia stanowiące treść polityki bieżącej45. Mapę obszarów poparcia dla poszczególnych partii, zarówno tradycyjnych, jak i nowo powstałych, komplikuje mobilność mieszkańców Norwe- gii: zmiany miejsca zamieszkania i aktywności zawodowej (w tym przemieszczenia z prowincji do dużych miast oraz pomiędzy miastami), awanse zawodowe i związane z podwyższaniem wykształcenia, częste przemieszczenia między sektorem publicz- nym a prywatnym. W tych warunkach aktualna typologia partii może być konstruowana na podsta- wie kryteriów istotnych przy ich opisie. Jednym z proponowanych w piśmiennictwie norweskim ujęć jest uszeregowanie partii, oparte na kryterium dystansu, jaki dzieli poszczególne ugrupowania od aspiracji najliczniejszej historycznie grupy wyborców, którą stanowili rolnicy i członkowie ich rodzin, obecnie zaś – grupy nader nielicz- nej, obejmującej zaledwie 2% elektoratu). To spojrzenie ukazuje trwającą od lat 80. XIX w. ewolucję norweskich partii politycznych, poczynając od momentu ich ufor- mowania i uzyskania realnego wpływu na decydowanie o sprawach publicznych. Z wskazanego punktu widzenia najbliższa elektoratowi z obszarów wiejskich jest historyczna partia rolników-farmerów, tj. Partia Centrum (Senterpartiet). Kolej- ne ugrupowanie to Chrześcijańska Partia Ludowa, bliska elektoratowi wiejskiemu i małomiasteczkowemu w kategoriach obyczajowych i religijno-światopoglądowych (a zatem niematerialnych). Trzecią w kolejności pozostaje Norweska Partia Pracy, głównie ze względu na historyczną tradycję zrzeszania w przeszłości robotników rol-

44 O. Knutsen, The Impact of Old Politics and New Politics Value Orientations on Party Choice. A Compara- tive Study, „European Journal of Political Research” 1995, vol. 28, no. 1, s. 63–93; tenże: Social Class, Sector Employment and Gender as Political Cleavages in the Scandinavian Countries. A Comparative Longitudinal Study, 1970–95, Oslo 1998, s. 1–6, 18–20. 45 Pisał o tym m.in. O. Listhang, Gamle og nye modellar i vaforskingar, „Tidsskrift for samfunnsfors kning” 1989, årgang 30, s. 339–360. 76 nych. Na kolejnych pozycjach – z rosnącym w stosunku do elektoratu wiejskiego dystansem – sytuuje się liberalna Venstre (w swych początkach bliska środowisku rolników), lewicowa Socialistisk Venstre (SV), populistyczna Partia Postępu (Frem- skritt partiet) i – jako najbardziej odległa – Partia Prawicy (Høyre). Inne uszeregowanie partii można uzyskać przy użyciu kryterium stosunku par- tii do idei opiekuńczego państwa dobrobytu. Najbliższe lansowaniu takiego państwa pozostają dwie partie lewicowe – Norweska Partia Pracy i Socjalistyczna Partia Lewi- cy (SV). Elementy modelu państwa opiekuńczego występują w programie Partii Cen- trum (w postaci postulatów wsparcia finansowego państwa dla rolnictwa i rybołów- stwa) oraz Chrześcijańskiej Partii Ludowej (promującej idee państwowej opieki nad osobami w wieku poprodukcyjnym, niesprawnymi oraz chorymi). Odległe pozycje zajmują liberałowie z Venstre oraz konserwatyści z Høyre. Krytycyzmem wobec idei państwa socjalnego i rozbudowanego sektora pomocy społecznej charakteryzuje się Partia Postępu46. Kryterium uszeregowania może być też stosunek do ingerowania przez państwo w sferę aktywności gospodarczej i państwowego reglamentowania gospodarki. Za interwencjonizmem państwowym opowiadają się: Partia Centrum, Sosialistisk Ven- streparti i Chrześcijańska Partia Ludowa; interwencjonizmowi (z akcentem na sfe- rę polityki socjalnej) sprzyja Norweska Partia Pracy. Bardziej zdystansowana jest Chrześcijańska Partia Ludowa. Zdecydowany dystans zachowują ugrupowania pra- wicowe: Venstre, Høyre oraz Partia Postępu (ta ostatnia akcentuje ostry sprzeciw wo- bec rozbudowy sektora finansów publicznych i podwyższania podatków). W ostatnim ćwierćwieczu XX stulecia w relacjach między partiami na znacze- niu zyskał wybór między postawą określaną przez O. Knutsena47 jako „lewicowy materializm” oraz – po przeciwnej stronie – „prawicowy materializm”. „Lewicowy materializm” oznacza opowiadanie się za egalitaryzmem (równością szans), pełnym zatrudnieniem i państwową redystrybucją środków finansowych na zabezpieczenie społeczne, a także – promowanie solidarności społecznej jako gwarancji zachowania spójności narodu i przeciwdziałania społecznemu wykluczeniu. „Prawicowy mate- rializm” zakłada swobodę działalności gospodarczej, rynkowy mechanizm regulo- wania stosunków na rynku pracy, indywidualną odpowiedzialność osób za ich status materialny i bezpieczeństwo socjalne. Wspomniane postawy nawiązują do histo- rycznego konfliktu między prospołeczną a indywidualistyczną koncepcją współżycia społecznego (postrzeganego również jako przeciwstawność „socjaldemokratycznej” i „mieszczańskiej” koncepcji ładu społecznego)48.

46 O. Knutsen, Politiske verdier, konfliktlinjer og ideologi – den norske politiske kulturen i komparativ pers- pektiv, Oslo 1985, s. 620–635; tenże, The Partisan and the Value-based Component of Left-Right Self-placement. A Comparative Study, „International Political Science Review” 1997, vol. 18, no. 2, s. 191 i n. 47 Szerzej, w skandynawskiej perspektywie porównawczej, por. Tenże, The Materialist/Post-Materialist Value Dimension as a Party Cleavage in the Nordic Countries, „West European Politics” 1990, vol. 13, s. 258– 274. 48 Tenże, Left-Riht Materialist Value Orientations (w:) J.I. van Deth, E. Scarbrough (eds.), The Impact of Values, Oxford 1995, s. 160 i n. 77

Przypisanie partiom preferencji w stosunku do wartości promowanych w ramach materializmu „lewicowego” oraz – alternatywnie – „prawicowego” było znacznie ła- twiejsze w okresie międzywojennym, jak również bezpośrednio po II wojnie świato- wej (przy silnym oddziaływaniu na postawy wyborców oraz na partie identyfikacji społecznej wyborców poszczególnych ugrupowań). Wzrost liczebności klasy średniej w ostatnim ćwierćwieczu XX w., kontynuowany na początku XXI w., dywersyfikuje postawy i preferencje segmentów tej najbardziej dziś liczebnej warstwy społeczeń- stwa norweskiego. Orientacje aksjologiczne oraz preferencje partyjno-polityczne w obrębie „klasy średniej” tworzą złożoną i wysoce skomplikowaną mozaikę. Utrud- niają tym samym przypisanie całej klasy średniej konkretnej partii, a nawet rodzinie partii politycznych. Norweskie badania zachowań wyborczych wskazują na znaczne zróżnicowa- nie klasy średniej. Duża dywersyfikacja postaw dotyczy osób zatrudnionych – od- powiednio – w sektorach publicznym i prywatnym. Z badań O. Knutsena wynika, przykładowo, że zatrudnieni w sektorze publicznym są bardziej otwarci na wartości prospołeczne (nawet typowo „socjalistyczne”). Opowiadają się za państwem socjal- nym, interweniującym w życie gospodarcze, dokonującym – w drodze kształtowania systemu podatkowego, zwolnień, ulg i dopłat – wtórnej redystrybucji dochodu naro- dowego49. Paradoksem z historycznej perspektywy norweskiej (idea państwa socjal- nego była sztandarowym konceptem Partii Pracy) pozostaje natomiast ustalenie, że państwo socjalne jest obecnie częściej aprobowane wśród wyborców klasy średniej niż w warstwie robotników50. Nastąpiło więc swoiste odwrócenie preferencji w ze- stawieniu z okresem społeczeństwa industrialnego lat międzywojnia i ćwierćwiecza następującego bezpośrednio po II wojnie światowej. W grupie pracowników zatrudnionych w sektorze prywatnym przeważają opcje na rzecz wartości promowanych przez partie prawicowe, zarówno w ujęciu liberal- nym (Venstre), jak i konserwatywnym (Høyre). Tym samym pracownicy sektora prywatnego dokonują tradycyjnych wyborów kojarzonych z klasą średnią. Akceptacja podstawowych założeń ustrojowych, zasad ustroju gospodarczego i polityki społecznej państwa przez ugrupowania o rodowodzie wyprzedzającym lata 70. XX w. sprawia, że szczególną uwagą trzeba objąć partie i ruchy społeczne po- wstałe w czwartym ćwierćwieczu XX stulecia oraz na przełomie XX i XXI w. Wobec rozluźnienia związków poszczególnych partii z określoną grupą społeczną (warstwą) jako zasadniczej determinanty zachowań politycznych i silniejszego wpływu na te zachowania polityki bieżącej (issue-oriented policies), celowe staje się wskazanie naj- ważniejszych kwestii polityki bieżącej, różniące poszczególne partie oraz obywateli na przełomie stuleci i współcześnie. Jedną z istotnych kwestii wydaje się stosunek do integracji dokonującej się we Wspólnotach Europejskich, a następnie w Unii Europejskiej. Dwukrotne odrzucenie

49 O. Knutsen, Sosiale klasser og politiske verdiw i Norge, „Tidsskrift for samfunnsforskning” 1986, Bd. 27, s. 263 i n. 50 Tamże, s. 275. 78 przez społeczeństwo Norwegii (niewielką większością)51 propozycji przystąpienia do europejskich struktur integracyjnych przesądziło o działaniach praktycznych. Nie pozbawiło problemu integracji statusu kwestii spornej w sferze polityki zewnętrznej ani gospodarczej. Przeciw integracji głosowali przeważnie obywatele o niższej pozy- cji społecznej i z obszarów peryferyjnych w stosunku do centrum52, nadto – osoby związane z rolnictwem i rybołówstwem. Należy podkreślić, że podziały w kwestii przystąpienia do Wspólnot (Unii) prze- biegały w poprzek tradycyjnego spectrum: prawica – centrum – lewica. Po stronie integracji opowiedziały się: Norweska Partia Pracy i konserwatywna Høyre, przy ambiwalencji adherentów liberalnej Venstre. Partie centrowe, Senterpartiet i Chrześ- cijańska Partia Ludowa, znalazły się po stronie przeciwnej. Wskazana różnica utrud- nia zatem formowanie koalicji centroprawicowych, a w przypadkach ich powstania osłabia ich wewnętrzną spójność. Polaryzacja stanowisk w sferze polityki bieżącej występuje – jak akcentowali nor- wescy politolodzy, B. Aardal i H. Valen53 – w odniesieniu do czterech grup zagadnień o strategicznym znaczeniu dla kształtowania norweskiej polityki na przełomie XX i XXI stulecia. Po pierwsze, partie pozostają podzielone co do zakresu interwencji państwa w sferę ekonomiki. Partie lewicowe – Sosialistisk Venstreparti i Norweska Partia Pra- cy, a także Partia Centrum dopuszczają zarówno bezpośrednią obecność państwa w gospodarce (poprzez istnienie państwowych przedsiębiorstw działających w klu- czowych dziedzinach, np. wydobyciu ropy i gazu, energetyce, transporcie kolejowym i lotniczym, przemyśle obronnym), jak i nadzór państwowy (np. nad bezpieczeń- stwem w budownictwie i transporcie oraz w zakresie zagospodarowania przestrzen- nego). Akceptują reglamentację niepublicznej działalności gospodarczej. Liberalna Venstre, konserwatywna Høyre i nowo powstała Partia Postępu optują za minimali- zacją udziału bezpośredniego oraz ograniczeniem nadzoru i reglamentacji. Po drugie, partie norweskie różnią się w swym stosunku do idei państwa dobro- bytu oraz wspomagania w polityce państwa grup słabszych ekonomicznie w imię solidarności społecznej. Po stronie zwolenników tej idei lokują się partie lewicowe, Partia Centrum, a także – z nieco inną frazeologią uzasadnień (moralno-religijną) – Chrześcijańska Partia Ludowa. Venstre, Høyre oraz Partia Postępu krytycznie oce- niają potrzebę działań poszerzających dotychczas zrealizowaną w Norwegii koncep- cję velferdsstaten, przy czym liberałowie i – częściowo – konserwatyści nie kwestio- nują wprowadzonych reguł: powszechności ubezpieczeń zdrowotnych, świadczeń emerytalno-rentowych, bezpłatnej edukacji oraz negocjacyjnego modelu ustalania

51 J. Saglie, A Struggle for Agenda? Norwegian Parties and the European Issue, 1989–1995, „Party Poli- tics” 1998, no. 3, s. 347–366. W 1972 r. przeciw akcesji do EWG głosowało 52,2% uczestników referendum, a w 1994 r. – 53,5%. 52 T. Aalberg, Holdningdasnnhelse og holdningsstabilitet, „Tidsskrift for samfunnsfors kning” 1997, nr 2, s. 196 i n.; T. Bjøklund, Old and New patterns…, s. 143 i n. 53 B. Aardal, H. Valen, Konflikt og opinion, Oslo 1995, s. 74–76; L. Karvonen, S. Kuhnle, Party Systems and Voter Alignments Revisited, London–New York 2001, s. 27 i n. 79 warunków pracy i płac (w dialogu związków pracowniczych z organizacjami praco- dawców). Po trzecie, partie w zróżnicowanym stopniu sięgają w swych programach po war- tości o charakterze religijno-światopoglądowym. Najwyraźniej po uzasadnienia re- ligijne sięga Chrześcijańska Partia Ludowa, zajmując krytyczne stanowisko wobec dopuszczalności aborcji (w społecznym sporze o tzw. abort-saken), metody in vitro, powszechnej dostępności środków antykoncepcyjnych, szkolnej edukacji seksualnej czy – przed 2012 r. – rezygnacji z utrzymania statusu Kościoła państwowego przez norweski kościół reformowany (ewangelicki). W układzie regionalnym Chrześcijań- ska Partia Ludowa zdobywa większe poparcie w okręgach wschodnich oraz połu- dniowych. Zbieżne stanowisko zajmuje także Partia Centrum, odwołująca się do wartości tradycyjnej kultury chłopskiej (pracowitości, stabilności rodziny, solidarności gru- powej i sąsiedzkiej, życia „w zgodzie z naturą”)54. Partie liberalna i konserwatywna są bliższe postawom laickim. Partie lewicowe (Partia Pracy i Sosialistiske Venstreparti), a także liberałowie i współcześni konserwatyści z reguły nie uciekają się do uzasad- nień religijnych. Dotyczy to zwłaszcza Partii Pracy, z inicjatywy której została uchwa- lona (w 1960 r.) i weszła w życie (w 1964 r.) ustawa o prawie do przerywania ciąży (od 1964 r. ze względów medycznych, genetycznych i humanitarnych, od 1976 r. – także społecznych). Ustawa z 1979 r. prawo do przerwania ciąży ujmuje jako prawo ko- biety. W Partii Pracy daje o sobie znać nurt odniesień do solidarności pracowniczej i opieki nad osobami o słabszej kondycji ekonomicznej i fizycznej55. Czwarta sfera, w obrębie której partie różnicują swe programy i inicjatywy, doty- czy relacji pomiędzy polityką przyspieszonego wzrostu gospodarczego, eksploatacją zasobów naturalnych, wykorzystaniem wód (w tym budową zbiorników wodnych i hydroelektrowni) oraz rozbudową infrastruktury: kolejowej, drogowej i komunal- nej, a ochroną środowiska naturalnego i zrównoważonego rozwoju. Linie podzia- łu przebiegają najczęściej w poprzek „rodzin” partii. Poza Partią Zielonych, która z ochrony przyrody i zrównoważonego rozwoju uczyniła zasadniczy motyw swej działalności politycznej56, również inne partie – pod presją wyborców – uzupełniły programy o postulaty ochrony środowiska. Spowodowało to, dość nieoczekiwanie, zawężenie przestrzeni mobilizacyjnej dla odrębnej partii proekologicznej. Można w tym upatrywać jedną z przesłanek względnej słabości politycznej norweskiej Partii Zielonych57.

54 Szerzej por. O. Hellevik, Nordmenn og det gode liv, Norsk Monitor 1985–1995, Oslo 1996. 55 K. Heidar, The Norwegian : „An Attendant Europe”, „West European Polities” 1993, vol. 16, no. 1, s. 72–77. 56 B. Aardal, Green Polities. A Norwegian Experience, „Scandinavian Political Studies” 1990, vol. 13, no. 2, s. 147–164. 57 R. Harmel, L. Svåsand, The Influence of New Parties and Old Parties’ Platforms, „Party Polities” 1997, vol. 3, s. 325–333. 80

3.3. Norweskie partie polityczne na przełomie XX i XXI stulecia: w kierunku systemu „pięciu partii plus”?

Tendencje, które ujawniły się w norweskim życiu publicznym po niekorzystnym dla socjaldemokratycznego rządu referendum dotyczącym przystąpienia do EWG, a następnie w wyborach parlamentarnych w 1973 r., oddziaływały także na przeło- mie lat 70. i 80. XX w. Sprawa akcesji do EWG przejściowo zeszła na plan dalszy. W kampaniach wyborczych ponownie poczęły dominować sprawy wewnętrzne: kwestie inwestycji w wydobycie ropy i gazu, podatków, ograniczenia bezrobocia, re- formy bankowości oraz – wobec podjęcia prac Stortingu nad nowelizacją stosownej ustawy – podnoszona przez Chrześcijańską Partię Ludową kwestia dopuszczalności aborcji58. Podstawowymi rywalami wyborczymi pozostały: broniąca pozostania przy wła- dzy Norweska Partia Pracy oraz pretendująca do roli lidera koalicji partii niesocja- listycznych konserwatywna Høyre. Kampania i wybory 1977 r. przyniosły rezultaty korzystne dla socjaldemokratów. Ich partia zwiększyła skalę poparcia wyborczego z 40 do 49% i mogła odtąd sprawować władzę samodzielnie. Rozpad Socjalistycznego Sojuszu Wyborczego spowodował, że Partia Pracy (najbliższa programowo) przejęła umiarkowaną część lewicowego elektoratu tej formacji. Główna rywalka Partii Pracy – konserwatywna Partia Prawicy (Høyrepartiet) – umocniła swą pozycję w grupie partii niesocjalistycznych (uzyskując 24,8% poparcia wyborczego). Konserwatyści wyrośli zatem na pozycję lidera opozycji (tym bardziej że pozostałe partie centrum i prawicy odnotowały – z wyjątkiem Chrześcijańskiej Partii Ludowej – spadek popularności wyborczej)59. Po wyborach w 1977 r. z norweskiej sceny parlamentarnej „znikła” Nowa Par- tia Ludowa, skupiająca liberałów opowiadających się za norweskim członkostwem w EWG. Poza parlamentem znalazła się też założona przez Andersa Lange „partia protestu” występująca przeciw podwyższaniu podatków i rozbudowie sektora pub- licznego. Partia straciła część swojego elektoratu (z 5% do 1,9%). Wskutek tego – nie przekraczając progu wyborczego – znalazła się czasowo poza parlamentem60. Na le- wicy – po krachu Socjalistycznego Sojuszu Wyborczego – żadna z małych, radykal- nych partii (komunistycznych) nie przekroczyła progu wyborczego. Analiza zachowań wyborczych z końca lat 70. wskazała na zmiany postawy mło- dych wyborców. Dotychczas wielu z nich, zwłaszcza w grupie pracowników przemy- słu oraz sektora publicznego, oddawało głosy na kandydatów Partii Pracy, ale wybory w latach 70. przyniosły przesunięcie preferencji młodych wyborców (zwłaszcza pra-

58 H. Valen, The Storting Election of 1977…, s. 84. 59 M. Grzybowski, Norweskie partie polityczne na przełomie XX i XXI stulecia (w:) Studia nad współczes- nymi systemami politycznymi. Podmioty i procesy demokratyczne, t. I, Toruń 2014, s. 420. 60 Tenże, Systemy polityczne współczesnej Skandynawii, s. 304. 81 cowników umysłowych i studentów) w kierunku (w pierwszej kolejności) konserwa- tywnej Høyrepartiet. Ewolucję popularności wyborczej partii norweskich w latach 1977–2013 obrazują dane zamieszczone w tabeli 3.1.

Tabela 3.1. Wyniki wyborów parlamentarnych w Norwegii w latach 1977–2013 według % głosów

Rok wyborów 1977 1981 1985 1989 1993 1997 2001 2005 2009 2013 Partia polityczna Socjaldemokratyczna Partia Ludowa 4,2 4,9 5,5 10,1 7,9 6,0 12,4 8,8 6,2 4,1 (SFp) Norweska Partia Pracy (DNA) 42,3 37,2 40,9 34,3 36,9 35,5 24,3 32,7 35,4 30,8

Seinterpartiet (Partia Centrum, SP) 8,6 4,2 6,6 6,5 16,7 7,9 5,6 6,5 6,2 5,5

Chrześcijańska Partia Ludowa (KFp) 12,4 8,9 8,3 8,5 7,9 13,7 12,5 6,8 5,5 5,6

Venstre (liberałowie) 3,2 3,2 3,1 3,2 3,6 4,5 3,9 5,9 3,9 5,2

Høyre (konserwatyści) 24,8 31,7 30,4 22,2 17,0 14,3 21,2 14,1 17,2 26,8 Partia Postępu (d. partiet 1,9 4,5 3,7 13,0 6,3 15,3 14,6 22,1 22,9 16,3 – FrP) Zieloni – De Grønne (Miljepartiet) – – – 0,4 0,1 0,2 0,2 0,1 0,3 2,8

Kyst-partiet – – – – – – 1,7 – – –

Tverrpolitisk Folkvalgte – – – – – 0,4 – – – –

Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Grzybowski, Norweskie partie polityczne na przełomie XX i XXI stule- cia (w:) J. Juchnowski, R. Wiszniowski (red.), Studia nad współczesnymi systemami politycznymi. Podmioty i procesy demokratyczne, t. I, Toruń 2014, s. 423.

Traktując wyniki wyborów parlamentarnych jako wykładnik poparcia społeczne- go i – pośrednio – pozycji politycznej poszczególnych ugrupowań partyjnych, warto wskazać na cechy przeobrażeń norweskich partii politycznych. Wyniki wyborów do Stortingu potwierdziły znaczną, w porównaniu z Danią i Finlandią, stabilność podstawowego kręgu partii przekraczających próg wyborczy, reprezentowanych w norweskim parlamencie – Stortingu (z tego powodu zdolnych uczestniczyć w tworzeniu rządu). Wyjątkiem od tej zasady (do 2013 r.) była popu- listyczna „partia protestu” – Partia Postępu. Z mało znaczącego ugrupowania anty- systemowego (5% poparcia w wyborach w 1973 r.; 1,9% – w 1977 r.) partia ta – po wyborach w 2009 r. – stała się drugim najliczniej reprezentowanym stronnictwem politycznym (po Norweskiej Partii Pracy). Cztery lata później stała się koalicjantem rządzącej partii konserwatywnej, a tym samym – wchodząc do rządu – partią współ- rządzącą. Zmiany w strukturze społeczeństwa (zmniejszanie się odsetka fizycznych pra- cowników przemysłu, zwrot na prawo w grupie pracowników handlu i usług, przesu- nięcie w tym samym kierunku preferencji politycznych młodego pokolenia) przynio- sły z sobą systematyczne kurczenie się poparcia społecznego socjaldemokratycznej 82

Partii Pracy. W latach 1977–2013 partia ta straciła ponad jedną czwartą elektoratu; niemal w każdych kolejnych wyborach parlamentarnych otrzymywała o kilka pro- cent mniejsze poparcie61. Pozwala to na wysunięcie tezy o postępującym „kurczeniu się” dystansu pomiędzy partią socjaldemokratyczną a innymi partiami. Nastąpił względny wzrost poparcia dla partii prawicowych – Høyrepartiet oraz Partii Postępu. W 1977 r. na wskazane tu partie głosowało łącznie 26,7% wyborców (tj. nieco ponad jedna czwarta elektoratu), a w wyborach w 2013 r. wskaźnik ten wzrósł do niemal połowy głosujących (43,1%). Co istotne, poparcie dwóch najsilniej- szych partii prawicy przekroczyło o 8,2% liczebność łącznie traktowanego elektoratu partii lewicowych – Socjalistycznej Partii Lewicy i Norweskiej Partii Pracy. Istotne zjawiska wystąpiły na prawej „flance” norweskiej sceny politycznej. Dwie bardzo różne partie, „historyczna” Partia Prawicy i nowa populistyczna Partia Postę- pu, odnotowały swoistą huśtawkę wzlotów i upadków. Dla Partii Prawicy apogeum popularności przypadło podczas wyborów w 1981 r. (31,7% poparcia, tj. blisko jedna trzecia elektoratu). Partia Postępu odnotowała znaczący wzrost poparcia w latach 2005 i 2009 – odpowiednio 22,1% i 22,9%. W wyborach w 1997, 2005 i 2009 r. Partia Postępu uzyskała – co warto podkreślić – liczniejszą od konserwatywnej Høyre re- prezentację polityczną. Zmniejszenie się populacji rolników i osób związanych z rybołówstwem – trady- cyjnego zaplecza Partii Centrum (dawnego Związku Chłopskiego) – sprawiło, że ta partia nie uzyskała znaczenia porównywalnego z partiami prawicy. Jedynie w wybo- rach w 1997 r. sięgnęła po 16,7% głosów, stając się podczas kadencji w latach 1993– 1997 drugą siłą polityczną reprezentowaną w Stortingu62. Na początku XXI w. cechą norweskiego systemu partyjnego pozostaje funkcjono- wanie w centrum partyjnym ugrupowania o profilu światopoglądowym: Chrześci- jańskiej Partii Ludowej. Partia, powstała w 1933 r. w wyniku rozłamu w środowisku liberalnym, pielęgnuje tradycje społecznie zaangażowanych organizacji protestan- ckich. Nastawiona antyaborcyjnie, silnie akcentująca przywiązanie do religii i trady- cyjnego modelu rodziny, propagująca wartości chrześcijańskie, prosocjalna pozosta- wała silniejszą partią centrową w latach 90. XX w. Na progu XXI stulecia odnotowała spadek poparcia wyborczego (z 13,7% głosów w 1997 r. do 5,5% w 2013 r.), czego przyczyną są – przede wszystkim – wyludnianie się prowincji norweskiej (matecz- nika wpływów Kristelig Folkeparti), spadek inspiracji religijnych wśród młodzieży oraz pewien zastój w ofercie programowej kierowanej do wyborców. Warto wszak odnotować, że z racji centrowej pozycji Chrześcijańska Partia Ludowa kilkakrotnie sięgała po przewodnictwo w rządzie (, Kjell Magne Bondevik).

61 W 1997 r. Partia Pracy uzyskała 42,3% głosów i bezwzględną większość mandatów. W 2013 r. zdołała zgromadzić jedynie 30,8%, co zmusiło ją do zajęcia miejsca opozycji. 62 Z tego głównie powodu Partia Centrum – w odróżnieniu od bliźniaczych ugrupowań w Szwecji i w Finlandii – nie sięgnęła po tekę premiera (jak w Szwecji ThorbjÖrn Fälldin, a w Finlandii Esko Aho). Jedy- nym premierem wywodzącym się z norweskiej Partii Centrum był w latach 1965–1971 Per Borten. 83

Nowym zjawiskiem na norweskiej scenie partyjno-politycznej w ostatniej deka- dzie (zwłaszcza po wyborach w 2013 r.) jest rewitalizacja historycznej partii liberalne- go mieszczaństwa i inteligencji norweskiej – Venstre. To ugrupowanie, marginalnie reprezentowane w Stortingu lub też – wobec nieosiągnięcia 4% progu wyborczego – pozostające poza parlamentem (w latach 1985–1989), od 1997 r. polepszyło swą po- zycję (do poziomu 5,9% poparcia w 2005 r. i 5,2% w 2013 r.), co pozwala na bardziej optymistyczną prognozę dotyczącą przyszłości ugrupowania norweskich liberałów (także w kontekście przezwyciężenia wcześniejszego rozbicia organizacyjnego). Relacje między partiami lewicowymi – Socjalistyczną Partią Ludową oraz Nor- weską Partią Pracy – a partiami politycznego centrum i partiami prawicowymi na przełomie stuleci i na początku XXI w. utrudniają sformułowanie jednoznacznych ocen oraz długoterminowej prognozy politycznej. Lata 80. XX w. przyniosły załama- nie się dominacji socjaldemokratycznej Partii Pracy i przejęcie władzy przez koalicję Partii Prawicy (z Kåre Willochem jako premierem) i partii centrowych. Partia Pracy odzyskała władzę w 1986 r. i sprawowała ją przez trzy lata63. W 1990 r. ster rządu powrócił do socjaldemokratów; kolejnymi premierami byli Gro Harlem Brundtland (1990–1996) i Thorbjørn Jagland (1996–1997). Po wyborach w 1997 r., wobec po- rażki Norweskiej Partii Pracy, uformowała się mniejszościowa koalicja Chrześcijań- skiej Partii Ludowej, Partii Centrum i liberalnej Venstre. Nowym premierem został przywódca Chrześcijańskiej Partii Ludowej, pastor Kjell Magne Bondevik. W 2000 r. mniejszościowy gabinet Bondevika ustąpił miejsca gabinetowi Partii Pracy pod prze- wodnictwem Jensa Stoltenberga. Socjaldemokraci ponieśli jednak porażkę w wybo- rach w 2001 r., której skutkiem był powrót rządów K.M. Bondevika (do wyborów w 2005 r.). Wybory w 2005 r. odegrały rolę „małego przełomu” w relacjach międzypartyj- nych. Po pierwsze, socjaldemokraci (mimo niezłego wyniku wyborów – 32,7%), nie dysponując bezwzględną większością, zdecydowali się na zawiązanie nietypowej dla Norwegii koalicji lewicowo-centrowej. Objęła ona Socjalistyczną Partię Lewicy (So- sialistisk Venstreparti) oraz dwie partie centrowe – Senterpartiet i Chrześcijańską Partię Ludową. Dla Partii Pracy oznaczało to odejście od długiej tradycji socjaldemo- kratycznych rządów monopartyjnych. Koalicyjny rząd Jensa Stoltenberga, dzięki posiadanej większości parlamentar- nej64, utrzymał się przy władzy przez dwie kolejne kadencje (2005–2009; 2009–2013). Formuła rządu centrolewicowego nie okazała się trwała. Wybory w 2013 r. (odby- wające się w cieniu tragedii na wyspie Utøya i sprawy A. Breivika) przyniosły utratę 6,7% głosów Norweskiej Partii Pracy. Mimo uzyskania najsilniejszej reprezentacji w Stortingu (55 mandatów) socjaldemokraci nie zdołali odbudować koalicji z par- tiami centrowymi.

63 W 1989 r. na 13 miesięcy władzę przejęła koalicja Høyre, Chrześcijańskiej Partii Ludowej i Partii Cen- trum pod przewodnictwem premiera J. Syse. 64 Podczas kadencji przypadającej na lata 2005–2009 większość ta sięgała 87 (na 169 mandatów), a w la- tach 2009–2013 wynosiła 86 mandatów. 84

Konserwatywna Høyre (z 48 mandatami) powróciła na pozycję drugiej najsilniej- szej partii parlamentarnej. Wskutek rozbieżności programowych nie doszło nato- miast do odbudowy „klasycznej” (w latach 80. XX w.) koalicji prawicowo-centrowej, z dominującą rolą Partii Prawicy (konserwatystów). Nowym zjawiskiem stała się ko- alicja historycznej partii prawicowej (Høyre) z „nową” partią prawicy – populistycz- ną Partią Postępu (sukcesorką radykalnej partii protestu Andersa Lange). To ugrupo- wanie odnotowało wprawdzie znaczący spadek popularności (z 22,9% w 2009 r. do 16,3% w wyborach z 2013 r.), niemniej uzyskało (z 29 mandatami) status jedynego koalicjanta w mniejszościowym (77 mandatów w 169-osobowym Stortingu) gabine- cie Erny Solberg, nowej przywódczyni Høyrepartiet. Wybory parlamentarne w 2005 r. przyniosły dwie istotne zmiany na norweskiej scenie partyjno-parlamentarnej. Po raz pierwszy Partia Postępu uzyskała korzyst- niejsze wyniki głosowania w porównaniu z konserwatystami (22,1% głosów wobec tylko 14,1% dla konserwatywnej Høyre), stając się – w ciągu dwu kadencji65 – najsil- niej reprezentowaną partią prawicową. Ponadto liberalna Venstre potwierdziła wcześniejsze objawy odrodzenia politycz- nego, uzyskując 5,9% głosów i 10 mandatów, co – przy podobnym wyniku w 2013 r. (5,2% głosów i 9 mandatów) może być postrzegane jako powrót liberałów na scenę polityczną. Przytoczone rezultaty wyborów parlamentarnych wskazują na „rozdygotanie” za- chowań i preferencji norweskiego elektoratu. Skala wahań była większa w przypadku dużych partii lewicy i prawicy – socjaldemokratycznej Partii Pracy (indeks zmian: 18%) i konserwatywnej Høyre (odpowiednio: 17,6%), niż w odniesieniu do innych partii tradycyjnych. Spore wahania, jakkolwiek sumarycznie korzystne, odnotowała Partia Postępu – populistyczna i zarazem radykalnie prawicowa. Wśród tendencji charakteryzujących ewolucję statusu norweskich partii politycz- nych z początków XXI stulecia trzeba odnotować realne zmniejszenie skali wpły- wu oraz zdolności mobilizacyjnych obu ugrupowań lewicy norweskiej – Norweskiej Partii Pracy oraz Socjalistycznej Partii Lewicy66. U źródeł kurczenia się wpływów tych partii leżą różne przesłanki. Istotną rolę odgrywa tu zmiana uwarstwienia społecznego: względne zmniejszenie liczebności norweskich blue-collars, czyli pracowników fizycznych, stanowiących genetyczną bazę społeczną Partii Pracy oraz Sosialistisk Venstrepartiet, na korzyść wyżej kwali- fikowanych pracowników technicznych i umysłowych (których polityczno-partyjne preferencje są bardziej zdywersyfikowane). Istotne znaczenie ma rozluźnienie ścisłych uprzednio więzi organizacyjnych (i fi- nansowych) między związkami zawodowymi a jednostkami organizacyjnymi Partii

65 Również w wyborach w 2009 r. ta partia zyskała więcej głosów i mandatów niż Høyrepartiet (odpo- wiednio 22,9% i 41% mandatów wobec 17,2% i 30 mandatów). 66 Dosłowne tłumaczenie norweskiej nazwy „Sosialistisk Venstre partiet” winno brzmieć: Socjalistyczna Partia Lewicy. Upowszechniona nazwa „Socjalistyczna Partia Ludowa” nie odpowiada literalnie nazwie nor- weskiej (brzmiałaby bowiem: Sosialistisk Folkepartiet). 85

Pracy. Rezygnacja z systemu kolektywnej afiliacji organizacji związkowych do Partii Pracy przyniosła zmniejszenie możliwości oddziaływania mobilizacyjnego „kanałem związkowym” oraz ograniczenie poczucia tożsamości partyjno-związkowej. Pokoleniowe kurczenie się starszej generacji wyborców nie zostało w pełni skompensowane przez intensywny nabór nowych zwolenników partii lewicowych. Przedłużenie kadencji Stortingu do czterech lat (przy braku możliwości skrócenia kadencji lub przedterminowego rozwiązania) sprawia, że do każdych wyborów przystępują cztery roczniki młodych obywateli, co oznacza – w ciągu kilkunastu lat XXI w. – istotną zmianę generacyjną. Rozdwojenie organizacyjne, tj. równoległe działanie dwóch partii lewicowych, Socjalistycznej Partii Lewicy oraz Norweskiej Partii Pracy, przy utrzymujących się różnicach programowych i rywalizacji o popar- cie lewicowego elektoratu, dodatkowo osłabia obie partie (aczkolwiek poszerza spec- trum wyboru pomiędzy partiami). Dodatkowo, tylko w ciągu ośmiu lat (2005–2013) Partia Pracy i Socjalistyczna Partia Lewicy znalazły się w tej samej koalicji rządo- wej (wraz z partiami centrowymi). Również formuła koalicji centrowo-lewicowej (oprócz lat 2005–2013) jest obca tradycji norweskich relacji międzypartyjnych (co obiektywnie otwiera drogę ku porozumieniom partii centrowych z ugrupowaniami prawicy). Chrześcijańska Partia Ludowa, po okresie sukcesów w ostatnim ćwierćwieczu XX stulecia (1977–2001), od 2005 r. odnotowuje powolny spadek poparcia. Postępują- ca urbanizacja, wzrost wykształcenia i społecznej, a także intelektualnej mobilności sprzyjają sekularyzacji dyskursu publicznego w kwestiach, w których Kristelig Fol- kepartii preferowała stanowisko oparte na światopoglądzie animowanym myślą pro- testancką (np. w kwestii aborcji67, gender, życia rodzinnego, niechęci do zapożyczeń kulturowych i obyczajowych). Trwałość sygnalizowanej tendencji stanowi funkcję przeobrażeń cywilizacyjnych oraz edukacyjno-kulturowych. Druga z partii centrowych, kontynuująca tradycje Związku Chłopskiego (Bonde- forbundet), Senterpartiet, pozostała partią środowiskową rolników i rybaków. Far- meryzacja norweskiego rolnictwa i mechanizacja połowu i przetwórstwa rybnego owocuje zmniejszeniem (do około 2% czynnej zawodowo populacji) społecznej bazy Senterpartiet. Podejmowane przez kierownictwo partii próby przebudowy jej profi- lu na wielośrodowiskową partię promującą bliskość człowieka i natury oraz walory i wartości społeczności rolniczej (np. zachowywanie zwyczajów i tradycji lokalnych) dają – jak dotychczas – dość ograniczone rezultaty (czego wyrazem jest – z wyjąt- kiem wyborów 1993 r. – stagnacja, a nawet wolny spadek poparcia wyborczego). Przyszłość partii wydaje się przeto niekorzystnie zdeterminowana przez czynniki demograficzne.

67 R. Waldahl, Kampen om det ufødte liv. Abortopinionens utvikling 1969–1993, „Sosiologisk tidskrift” 1995, nr 2, s. 95 i n. 86

Partia Postępu jest typową dla Skandynawii partią „antyestablishmentową”68. Wejście w 2013 r. w skład koalicji rządowej czyni jej dalszą ewolucję jedną z istot- niejszych niewiadomych życia publicznego Norwegii. Ze swym sprzeciwem wobec wysokich podatków, interwencjonizmu państwowego, respektowania odrębności kulturowych imigrantów, uprzywilejowania Samów – mieszkańców norweskiej Pół- nocy – partia zyskała poklask i poparcie oszczędnych, płacących wysokie podatki, nieco ksenofobicznych i nieufnych wobec odmienności, słabiej wyedukowanych wyborców. Wahania poparcia znamionują uzależnienie popularności wyborczej od konkretnych haseł i propozycji. Partia Postępu pozostaje bowiem partią nowego typu również w sensie „problemowego” (a nie społeczno-kulturowego) profilu swego od- działywania na świadomość wyborców. Jest kwestią otwartą, czy i jak długo ten typ mobilizacji politycznej okaże się możliwy w sytuacji, gdy partia – utworzona jako „partia protestu” – stała się (w 2013 r.) partią współrządzącą. W Norwegii podejmowały działania również wyraźnie „niszowe” ugrupowania polityczne. Po rozpadzie i marginalizacji ugrupowań radykalnej (komunizującej) le- wicy podejmowały działania ugrupowania proekologiczne zjednoczone wokół partii Zielonych (Partii Środowiska – Miljøpartiet), Partia Wybrzeża (reprezentująca spe- cyficzne interesy rybaków i pracowników morza), ugrupowanie Twerrpolitisk – Fol- kvlgte. Dwa ostatnie stronnictwa miały charakter efemeryczny i po niepowodzeniach wyborczych uległy marginalizacji. Ugrupowanie Zielonych (De Grønne) funkcjonu- je od końca lat 80. XX w. i systematycznie – acz najczęściej bez powodzenia – ubiega się o reprezentację parlamentarną69. Dopiero w 2013 r. zdołało przekroczyć próg wy- borczy (dzięki poparciu środowisk młodzieżowych i inteligenckich) i zdobyć „sym- boliczny”, pojedynczy mandat w Stortingu. Każda partia norweska uzupełniła swój tradycyjny program o pakiet propozycji proekologicznych. Następuje swoiste nasy- cenie kampanii hasłami proekologicznymi. Utrudnia to Partii Zielonych skuteczną mobilizację odrębnego elektoratu.

68 Por. O. Borre, Old and New Politics in Denmark, „Scandinavian Political Studies” 1995, vol. 18, no. 3, s. 187–205; O. Knutsen, From Old Polities to New Politics. Environmentalism as a Party Cleavage (w:) K. Strøm, L. Svåsand (eds.), Challenges to Political Parties. The Case of Norway, Ann Arbor, MI 1997, s. 229 i n. 69 B. Aardal, Energi og miljø… Rozdział 4 Prawo i system wyborczy. Formy demokracji bezpośredniej

4.1. kONSTytucyjne zasady prawa wyborczego

Konstytucja Królestwa Norwegii, proklamowana 17 maja 1814 r., uregulowała kwe- stię sprawowania władzy w części „C”, zatytułowanej O prawach obywateli i władzy ustawodawczej. Zgodnie z § 49 ustawy zasadniczej (w brzmieniu pierwotnym): „Lud sprawuje władzę ustawodawczą poprzez Storting, który składa się z dwóch części, Lagtingu i Odelstingu”1. Systemowa wykładnia § 49, uwzględniająca całość uregulowań konstytucyjnych, prowadzi do kilku spostrzeżeń. Po pierwsze, wskazane unormowanie konstytucyjne znajduje literalne odniesienie do ogólnopaństwowego organu władzy ustawodaw- czej, jakim jest parlament. Po drugie, postanowienie to nie wymienia alternatywnych form sprawowania władzy ludu w sferze ustawodawstwa ani w postaci wykreowa- nia innych organów prawodawczych, ani stanowienia prawa w formach demokracji bezpośredniej. Można domniemywać, że pominięcie tych form stanowiło przedmiot świadomej decyzji ustrojodawcy konstytucyjnego2. Jakkolwiek praktyka pierwszej połowy XIX stulecia nie eksponowała w Norwegii ani w innych państwach (z wyjąt- kiem Szwajcarii) stanowienia prawa poprzez głosowania powszechne, to trudno było traktować głosowania ludowe jako nieznane czy też ustrojowo obce norweskiemu życiu publicznemu. Sięganie po formy demokracji bezpośredniej, chociaż jurydycz- nie dopuszczalne (w ramach konstytucyjnie gwarantowanej wolności zachowań po-

1 Por. Konstytucja Norwegii, wstęp i tłum. J. Osiński, Warszawa 1996, s. 12, 35. Por. też: B. Kristvik, S. Rokkan, Valgordningen (w:) Offentlige valg, Oslo–Bergen–Tromsø 1972, s. 7–10. 2 Konstytucja z 1814 r. nie określa, ale też nie zakazuje uciekania się do form demokracji bezpośredniej. Pierwsze norweskie ogólnonarodowe referendum odbyło się 13 sierpnia 1905 r. i przesądziło o zerwaniu unii ze Szwecją. Wkrótce potem, w głosowaniu ogólnonarodowym 12–13 listopada 1905 r., obywatele Norwegii zadecydowali o powierzeniu duńskiemu księciu Karolowi korony norweskiej. W 1919 r. i w 1926 r. zorgani- zowano referenda w sprawie wprowadzenia i zniesienia prohibicji. Por. szerzej: T. Bjørklund, Hundre år med folkavstemninger i Norge og Norden, Oslo 2005. 88 litycznych), nie uzyskało „pozytywnych” podstaw konstytucyjnych ani też konstytu- cyjnie wyznaczonego zakresu zastosowań. Prawa wyborcze obywateli uregulował – na poziomie konstytucyjnym – § 50 usta- wy zasadniczej. Był to przepis wielokrotnie nowelizowany. Większość nowelizacji, co warto podkreślić, dotyczyła rozszerzenia podmiotowego zakresu prawa do głosowa- nia oraz obniżania dolnej granicy wieku wyborczego. Pierwotnie prawo głosowania w wyborach do Stortingu przysługiwało tylko nie- wielkiej części populacji dorosłych mężczyzn. Jak w 1833 r. zauważył Frederik Stang3, w gronie ok. 78 tys. dorosłych mężczyzn mieszkających w miastach, którzy osiągnęli wiek wyborczy, tylko 5,7 tys. dysponowało prawem głosu. W okręgach wiejskich, uznawanych za uprzywilejowane, spośród ok. 807 tys. mieszkańców prawo głosowa- nia przysługiwało ok. 53,6 tys. obywateli (mężczyzn). Widoczna była przy tym iloś- ciowa przewaga wyborców zamieszkujących okręgi wiejskie. W zestawieniu z miesz- kańcami miast proporcja liczby uprawnionych była bliska relacji 10 : 1. Mieszkańcy okręgów niezurbanizowanych korzystali z wyraźnego uprzywilejowania. W miarę upływu lat uprzywilejowanie systematycznie redukowano. Przykładowo: w 1830 r. liczba deputowanych pochodzących z okręgów wiejskich wzrosła do 30 (przy ogólnej liczbie 100 mandatów). W lipcu 1884 r. nowelizacja konstytucji i towarzyszące jej nowe uregulowanie ustawowe powiększyły krąg obywateli uprawnionych do głosowania. Następna no- welizacja, z 30 kwietnia 1898 r., przyjęła jako zasadę powszechność czynnego prawa wyborczego dla mężczyzn. W 1902 r. częściowo, a w 1913 r. w wymiarze powszech- nym prawo głosowania w wyborach parlamentarnych uzyskały kobiety4. W latach 1907–1980 unormowania konstytucyjne odnoszące się do prawa gło- sowania nowelizowano dziesięciokrotnie. Te nowelizacje zostały zestawione w ta- beli 4.1. W okresie obowiązywania ustawy zasadniczej z 1814 r. kilkakrotnie zmieniano ustawę o trybie wyborów do parlamentu, dopełniającą regulację konstytucyjną. Po- czątkowo wybory do Stortingu były pośrednie, dokonywane przez kolegia wyborcze działające na szczeblu okręgu. Konstytucja norweska nie wskazała bowiem wśród za- sad prawa wyborczego („przymiotników wyborczych”) zasady bezpośredniości wy- borów. Taki stan regulacji konstytucyjnej pozwalał zatem – w sensie prawnym – na stosowanie zarówno formuły wyborów pośrednich, jak i bezpośrednich. Pierwotnie więc wyboru deputowanych dokonywały (po raz ostatni w 1903 r.) zgromadzenia wyborcze obywateli wyposażonych w prawo głosowania (tzw. valgthin- gene). W miastach na 50 uprawnionych przypadało jedno miejsce w składzie zgroma- dzenia wyborczego. W okręgach wiejskich (skupiających w pierwszej połowie XIX w. przeważającą liczbę uprawnionych) jedno miejsce w zgromadzeniu przypadało na

3 Fr. Stang, Systematisk Fremstilling af Kongeriget Norges constitutionelle eller grundlovsbestemte Ret, Chri- stiania (Oslo) 1833, s. 223 i n. 4 Konstytucja gwarantowała prawa kobiet od momentu jej nowelizacji, przyjętej 7 lipca 1913 r. Por. M. Grzybowski, Dwieście lat konstytucji norweskiej (1814–2014), „Państwo i Prawo” 2014, z. 5, s. 12 i n. 89 każdych 100 uprawnionych do głosowania5. Od 1859 r. obowiązywał przy tym § 59 konstytucji, tj. tzw. paragraf chłopski (bondeparagrafen). Zgodnie z ówczesnym jego ujęciem co najmniej dwie trzecie mandatów miało przypaść w udziale okręgom nie- zurbanizowanym (o przewadze ludności wiejskiej)6. To unormowanie preferowało elektorat prowincjonalny; miało służyć ochronie jego interesów przed majoryzacją bardziej aktywnych i wykształconych deputowanych z miast Norwegii.

Tabela 4.1. Zmiany konstytucji norweskiej dotyczące prawa i systemu wyborczego

Data uchwalenia noweli Treść nowelizacji przyznanie praw wyborczych kobietom od 25. roku życia o docho- dzie 300 Nkr w okręgach wiejskich i 400 Nkr w okręgach miejskich 1 lipca 1907 r. (lub żonom mężczyzn o takich dochodach), pod warunkiem płace- nia podatków 7 lipca 1913 r. przyznanie praw wyborczych kobietom od 25. roku życia

6 listopada 1920 r. wprowadzenie wyborów proporcjonalnych (metoda d’Hondta)

31 marca 1921 r. (wybory: 1923 r.) obniżenie wieku wyborczego do 23. roku życia

29 maja 1928 r. zmiana wielkości i liczby okręgów obniżenie wieku wyborczego (od 1948 r.) do 21. roku życia; meto- 13 czerwca 1946 r. (wybory od 1948 r.) da Sainte-Laguë – od 1953 r. 24 listopada 1967 r. obniżenie wieku wyborczego do 20. roku życia

30 maja 1972 r. prawo wyborcze dla osób, które ukończą 20 lat w roku wyborczym

23 listopada 1978 r. obniżenie wieku wyborczego do 18. roku życia

17 stycznia 1980 r. maksymalny okres pozbawienia prawa glosowania: 10 lat

Poczynając od połowy XIX stulecia, pojawiły się, zwłaszcza w okręgach miejskich, propozycje zastąpienia wyborów pośrednich bezpośrednim wyborem deputowa- nych. Stanowisko głównych ugrupowań politycznych: liberalnej Venstre oraz kon- serwatystów (Høyre), cechowała pewna ambiwalencja. Wynikała ona z uświadomie- nia sobie konsekwencji wdrożenia wyborów bezpośrednich. Takie wybory stawały się trudniejsze do sterowania według preferencji ugrupowań. Wymagały też bardziej rozbudowanych struktur terenowych oraz zwiększenia wysiłków mobilizacyjnych. Otwarte zanegowanie potrzeby wprowadzenia wyborów bezpośrednich mogło być jednak krytycznie przyjęte przez wyborców, o czym przekonało się dość boleśnie kie- rownictwo ugrupowania liberałów. Konserwatyści (Høyre) wystąpili z propozycją upowszechnienia formuły jedno- mandatowych okręgów wyborczych. Pogląd ten, korzystny dla ich partii w opano- wanych przez nich okręgach miejskich, wzbudzał wątpliwości. Podstawowym argu-

5 B. Kristvik, S. Rokkan, dz. cyt., s. 8. W Stortingu pierwszej kadencji (1815–1818) 61 deputowanych reprezentowało okręgi wiejskie, a 26 – okręgi miejskie. Do 1842 r. liczba członków Stortingu (również nie- określona w pierwotnym tekście konstytucji) nie przekraczała 100. 6 Ten przepis wprowadziła nowelizacja konstytucji z 26 listopada 1859 r. 90 mentem była obawa przed pozostawieniem grup mniejszościowych bez adekwatnej reprezentacji parlamentarnej7. W wyniku nowelizacji z 15 maja 1905 r. praktyka pośrednich wyborów deputowanych została zastąpiona wyborami bezpośrednimi. Ustanowiona w 1906 r. ordynacja wyborcza sprecyzowała tryb postępowania wybor- czego8. Zmiany te potwierdzono w 1907 r. Ordynacja z 1906 r. była wynikiem eklektycznego kompromisu między rywalizu- jącymi ugrupowaniami liberałów (Venstre) i konserwatystów (Høyre). Została ona zastąpiona nowym uregulowaniem, którego oparcie stanowiła nowelizacja konstytu- cji z 29 listopada 1919 r. Nowa ordynacja, ustanowiona w 1920 r., przyjęła zasadę pro- porcjonalnego rozdziału mandatów w wielomandatowych okręgach wyborczych9. Poczynając od 1921 r. w praktyce dystrybucji mandatów w Stortingu została zasto- sowana metoda d’Hondta, preferująca ugrupowania o relatywnie wysokim poparciu wyborczym. Ta okoliczność skłaniała partie do tworzenia połączonych list kandyda- tów (tzw. związków list, listeforbunder). Partie o mniejszej skali poparcia wyborczego, defaworyzowane w następstwie stosowania metody d’Hondta, były zainteresowane aliansem z silniejszymi ugrupowaniami. Mogło to skutkować pozyskaniem przez nie pojedynczych mandatów i utrzymaniem się w parlamencie. Z tej sytuacji, do momen- tu usamodzielnienia się partii agrarnej, przez wiele lat korzystała liberalna Venstre. Pod koniec lat 40. XX w. podjęto prace nad nowelizacją ordynacji wyborczej. Za- łożeniem docelowym było skorygowanie rozdziału mandatów pomiędzy okręgi wy- borcze cechujące się spójnością geograficzną, historyczną oraz kulturową. Autorzy nowelizacji przyjęli założenie, że partie polityczne stały się pożądanym pośrednikiem między obywatelami a organami decyzyjnymi państwa, czyli Stortingiem i rządem (który funkcjonował, opierając się na zaufaniu parlamentu, rzeczywistym lub – co najmniej – domniemanym). Od lat 30. XX w. kwestią dyskusyjną w komisji konstytucyjnej Stortingu, przygo- towującej zmiany, ponownie stała się kwestia dopuszczalności blokowania list partyj- nych i tworzenia aliansów wyborczych, a także uprzywilejowania dużych ugrupowań wskutek stosowania metody d’Hondta10. Komisja konstytucyjna zaproponowała nie- znaczne korekty dotychczasowej ordynacji; zostały one ujęte w ustawie z 21 marca 1930 r.11 Do wspomnianej kwestii ta sama komisja powróciła w nowej rundzie prac nad ordynacją, podjętych w 1948 r. W 1952 r. nastąpiła kolejna nowelizacja konstytucji, uchylająca dotychczasowe stosowanie „paragrafu chłopskiego” (tj. sztywnego podziału mandatów pomiędzy

7 Ten argument został podniesiony w debacie na forum komisji konstytucyjnej Stortingu w 1896 r. i w 1898/1899 r. Por. Innstilling S. XXXV, 1896; Innstilling S. XXXVIII, 1898/1899. 8 Tryb ten uregulował Storting, uchwalając trzy uzupełniające się ustawy: z 29 marca, 7 kwietnia i 2 czerw- ca 1906 r. Por. B. Kristvik, S. Rokkan, Valgordningen…, s. 42. 9 Alternatywna propozycja wprowadzenia systemu większościowego i jednomandatowych okręgów oraz tzw. mandatów wyrównawczych uzyskała mniejszościowe poparcie 56 deputowanych. 10 Innst. fra den parlamentariske valgordningsnemnd av 1927. Por. też M. Grzybowski, Ewolucja systemów wyborczych Szwecji i Norwegii, „Państwo i Prawo” 1981, z. 2, s. 95–107. 11 Por. B. Kristvik, S. Rokkan, Valgordningen…, s. 29, 47. 91 okręgi miejskie i niezurbanizowane). Kolejnym krokiem, częściowo wyrównującym szanse ugrupowań w walce o proporcjonalny podział mandatów, była koncepcja odej- ścia od metody d’Hondta na rzecz metody Sainte-Laguë, przy zastosowaniu jej wersji skandynawskiej, tj. z podniesionym do 1,4 pierwszym dzielnikiem wyborczym. Tę koncepcję przyjęła nowa ustawa wyborcza, uchwalona przez Storting w 1953 r. Ordy- nacja przetrwała bez zmian do 1972 r.; 1 marca 1985 r. Storting uchwalił nową ustawę o wyborach do Stortingu12. Obowiązywała ona do 2002 r. i została zastąpiona nową ustawą o reprezentacji. Z pierwotnego tekstu regulacji dotyczących funkcjonowania parlamentu wynika- ła zasada, że Storting zbiera się na sesję co trzy lata. Wyznaczało to pożądany rytm wyboru deputowanych przed każdą z planowanych sesji. Nadto oznaczało, że unor- mowania prawne dotyczące podatków, opłat i ceł mogły być podtrzymywane przez parlament lub modyfikowane co trzy lata na kolejnych sesjach. W miarę rozwoju gospodarczego ten okres okazywał się z czasem zbyt długi w relacji do potrzeby ade- kwatnego reagowania państwa i – w szczególności – parlamentu w zakresie dosto- sowywania regulacji prawnych do wymagań bieżącego życia gospodarczego. Reme- dium, jakie postulowano, sprowadzało się do zwiększenia częstotliwości sesji. Nadal oznaczało to, że wybór deputowanych następował co trzy lata, ale deputowani mieli w tym samym składzie obradować przez trzy kolejne sesje parlamentu13. Zasada od- bywania corocznych sesji Stortingu (trwających – z założenia – do dwóch miesięcy) została przyjęta w 1866 r.14 Liczba mandatów w Stortingu ulegała zmianom w kierunku jej zwiększania. W 1815 r. w Stortingu zasiadało 87 deputowanych. Ich liczba uległa zwiększeniu do 117 w 1859 r. (przy czym wzrost nastąpił w rozłożeniu na kilka etapów). Ponad- to obowiązywał przepis ustanawiający proporcje reprezentacji okręgów wiejskich i miejskich przy założonej proporcji 2 : 1, a następnie 3 : 2. W praktyce wyborczej, poprzedzającej rok 1859, ta proporcja nie zawsze była przestrzegana. W 1859 r. Stor- ting pomniejszył liczbę deputowanych do 111; ponadto ustalił, że 37 deputowanych zostanie wybranych w miastach, a 74 w okręgach wiejskich. W porównaniu z innymi parlamentami w pierwszej połowie XIX stulecia nor- weski Storting cechował się relatywnie wysoką rotacją osób pełniących mandat. W latach 1815–1827 ta rotacja (z kadencji na kadencję) sięgała aż 65%, a w okresie

12 Ta ustawa nowelizuje także inne ustawy (m.in. o norweskim kościele państwowym oraz o gminach). Por. J. Osiński, Parlament i rząd …, s. 144, 163. 13 Król Karol Jan, chcąc ograniczyć wpływ parlamentu norweskiego, optował nawet za wydłużeniem czasu pomiędzy kolejnymi sesjami do pięciu lat. Por. J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 48. 14 B. Morgersterne, Lærebog i den norske Statsforfatnings ret, Bd. 1, Oslo 1926, s. 332–333. Nie wykluczało to usiłowań kolejnych monarchów mających na celu ograniczenie efektywnego wykorzystywania obrad, któ- rych czas trwania – od pierwszego powszedniego dnia lutego – nie mógł przekraczać trzech miesięcy, z wy- jątkiem przypadków przedłużenia obrad za zgodą monarchy. Do stosowanych przez władców metod należało opóźnianie wygłoszenia mowy tronowej oraz wydłużanie czasu weryfikacji pełnomocnictw deputowanych przez komisję Stortingu (za sprawą zaufanych deputowanych). 92

1815–1874 – 46%15. Wybory stanowiły zatem realny mechanizm odnawiania składu parlamentu. Przeobrażeniom ulegała – w poważnym stopniu – struktura pochodzeniowa skła- du deputowanych. Do 1830 r. prawie połowę (49%) stanowili deputowani wywodzą- cy się z warstwy urzędniczej. Zaskakująco wysoki i przez długi okres zwyżkujący okazał się odsetek deputowanych wywodzących się ze środowiska chłopskiego: w la- tach 1818–1830 – 27%, w latach 1851–1868 – 43%16. Około 15–20% składu Stortingu stanowili przedstawiciele mieszczaństwa, rzemieślników, inteligencji, ludzi wolnych zawodów. Zarówno reprezentanci chłopów, jak i mieszczaństwa byli słabiej podat- ni na naciski monarchy oraz administracji państwowej. Częstokroć w swych działa- niach cechowali się większą samodzielnością z racji własnych środków utrzymania i braku zależności instytucjonalnej od aparatu państwa. System wyborczy Norwegii – po rozwiązaniu w 1905 r. unii ze Szwecją – ulegał wielu modyfikacjom. Pierwsza poważna reforma została przeprowadzona w 1906 r., bezpośrednio po zerwaniu unii. Polegała ona na odejściu od formuły wyborów po- średnich, dwustopniowych za pośrednictwem kolegiów wyborczych na rzecz wy- borów bezpośrednich. Ponadto duże, wielomandatowe okręgi wyborcze zostały zastąpione większą liczbą okręgów jednomandatowych, sprzyjających ściślejszej identyfikacji deputowanych i okręgów oraz ułatwiających kontakt reprezentantów z wyborcami. Zastosowano system większościowy przy zasadzie dwóch tur głosowa- nia. W pierwszej turze wymagano do uzyskania mandatu większości bezwzględnej; w drugiej turze poprzestawano na wymogu większości zwykłej. Przyjęty system dość wyraziście faworyzował dwie duże partie historyczne – liberalną Venstre i konserwa- tywną Høyre. Nie był natomiast – zwłaszcza początkowo – korzystny dla Norweskiej Partii Pracy oraz dla partii chłopskiej17. Zgodnie ze zmianami ordynacji wyborczej z 1907 r. prawo wyborcze przyznano kobietom, które ukończyły 25. rok życia i uzyskiwały dochody na poziomie 300 ko- ron w okręgach wiejskich lub 400 koron w okręgach miejskich i opłacały podatki. Podobne prawa miały mężatki, o ile ich mężowie uzyskiwali stosowne dochody i pła- cili podatki. Istotna zmiana systemu wyborczego została wprowadzona w 1920 r. (i zastoso- wana, poczynając od wyborów w 1921 r.). Głównym jej elementem było odejście od systemu większościowego w kierunku wyborów proporcjonalnych. Jednomandatowe okręgi wyborcze zastąpiono większymi okręgami wielomandatowymi. Przy przeli- czaniu oddanych głosów na mandaty używano metody d’Hondta, preferującej duże, cieszące się znacznym poparciem elektoratu partie polityczne18. Ponadto ustalono

15 J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 57. 16 A. Kartvedt, Det Norske Storting gjenom 150 år, Bd. 1: Fra Riksforsamlingen til 1869, Oslo 1964, s. 148. 17 Por. moje opracowanie: Prawnoustrojowe przesłanki formowania rządów w Szwecji i Norwegii, Kraków 1981, s. 83–84. 18 Te zmiany nastąpiły w wyniku nowelizacji ustawy zasadniczej oraz uchwalenia 17 grudnia 1920 r. no- wej ustawy wyborczej. Por. M.A. Mogunowa, Skandinawskije gosudarstwa. Cientralnyje organy własti, Moskwa 1975, s. 184–187. 93 nową granicę wieku wyborczego (23 lata). Kolejne kroki w tym zakresie ustawodaw- ca norweski poczynił w drugiej połowie XX w.: w 1967 r. granica wieku (przy czyn- nym prawie wyborczym) uległa obniżeniu do 20 lat, a w 1978 r. – do 18 lat. W 1919 r. nastąpiła rezygnacja z wymogu § 59 ustawy zasadniczej, że 2 spośród 3 mandatów do Stortingu winny pochodzić z okręgów wiejskich (tj. z kolejnej wer- sji tzw. paragrafu chłopskiego – bondeparagrafen), jakkolwiek do 1952 r. utrzymano wymóg „równowagi” reprezentacji okręgów wiejskich oraz miejskich (ich stosunek ilościowy miał nie odbiegać od relacji 1 : 1). Sama ustawa wyborcza (ordynacja), Statings valgloven, była kilkakrotnie zmienia- na19. W 1985 r. Storting uchwalił nową ustawę „o wyborach do Stortingu, zgroma- dzeń okręgów i rad gmin”20. Znowelizowano ją w 1989 r. (partie uczestniczące w po- dziale mandatów wyrównawczych powinny odtąd uzyskać minimum 4% ważnych głosów w skali państwa). W 2003 r. została ustanowiona nowa ustawa wyborcza, po raz pierwszy zastosowana w wyborach w 2005 r.

Tabela 4.2. Cechy wyróżniające norweski system wyborczy w latach 1814–2014

System wyborczy/typy systemu I II III IV V Okres i liczba 1814–1903 1906–1918 1921–1948 1953–1985 1989–2001 2005 → głosowań (31) (5) (8) (9) (4) (3 →) Wybory bezpośrednie Sposób (metoda) wybory system więk- system system proporcjonalny, system pro- wyznaczania pośrednie szościowy proporcjonal- metoda Sainte-Laguë zmody- porcjonalny, liczby mandatów (wybór w okręgach ny, metoda fikowana metoda większością jednomanda- d’Hondta Sainte‑Laguë w kolegiach towych (zmodyfi- wyborczych) I tura – więk- kowana + szość bez- mandaty wy- względna; równawcze) II tura – większość względna

Funkcjonowanie norweskiego systemu wyborczego w ujęciu nowej ordynacji wy- borczej z 2003 r. obrazuje zestawienie dotyczące wyborów do Stortingu w 2005 r. w okręgu (fylke) More og Romsdal (zob. tabela 4.3).

19 Była to ustawa z 17 grudnia 1920 r. – Lav om stortingsvalg – nowelizowana ustawami z: 7 grudnia 1923 r., 16 lutego 1924 r., 16 marca 1924 r., 5 kwietnia 1927 r., 21 marca 1930 r., 24 czerwca 1932 r., 24 marca 1933 r., 5 maja 1939 r., 10 czerwca 1949 r., 17 lipca 1953 r., 1 marca 1957 r., 17 lutego 1961 r., 9 kwietnia 1965 r., 21 lutego 1969 r., 6 czerwca 1969 r., 21 maja 1971 r., 11 maja 1973 r. i 14 czerwca 1974 r. Obok ustawy z 1920 r. o wyborach do Stortingu parlament uchwalił z tą samą datą ustawę o nominacjach kandydatów w wyborach do Stortingu i przedstawicielstw okręgowych (Lov om nominasjon ved Stortingsvalg og fylkestingsvalg). 20 Por. J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 143–144. 94

Tabela 4.3. Wyniki wyborów parlamentarnych w okręgu More og Romsdal, 5 września 2005 r.

Partia (lista partyjna) Liczba głosów :1,4 :3 :5 :7 Fremskrittspartiet (Frp) 36 813 26 295 12 271 7362 – Norweska Partia Pracy (A) 36 649 26 177 12 216 7329 – Høyre (H) 17 962 12 830 5987 – – Chrześcijańska Partia Ludowa (KrF) 15 465 11 046 5155 – – Partia Centrum (S) 11 795 8425 – – – Venstre (V) 19 623 7587 – – – Socjalistyczna Partia Lewicy (SV) 8321 5943 – – –

Kolejność ilorazów (uzyskanych, zgodnie ze zmodyfikowaną metodą Sainte‑La- guë przez podział ilości ważnych głosów przez liczby: 1,4; 3; 5; 7 itd., liczby niepa- rzyste): 26 295 (Frp), 26 177 (A), 12 830 (H), 12 271 (Frp), 12 216 (A), 11 046 (KrF), 8425 (S), 7 587 (V), 5 943 (SV). Liczby mandatów: Frp – 2; A – 2; H – 1; KrF – 1; V – 1; S – 1; SV – 1. Zgodnie z ukształtowaną od dziesięcioleci praktyką i ustawą wyborczą z 2003 r. Norwegia została podzielona w wyborach parlamentarnych na 19 okręgów wybor- czych tożsamych z jednostkami podziału administracyjnego – fylke. Osobne okręgi tworzą obecnie stolica kraju Oslo oraz otaczający ją obszar odrębnego okręgu wybor- czego . Strukturę (sieć) okręgów wyborczych oraz liczbę przypadających na nie manda- tów obrazuje tabela 4.4.

Tabela 4.4. Okręgi wyborcze i podział mandatów w wyborach do Stortingu (wybory w 2013 r.)

Okręg wyborczy Mandaty Akershus 17 Aust-Agder 4 Buskerud 9 Finnmark 5 Hedmark 7 Hordaland 16 Møre og Romsdal 9 Nord-Trøndelag 5 Nordland 9 Oppland 7 Oslo 19 Rogaland 14 Sogn og Fjordane 4 Sør-Trøndelag 10 Telemark 6 Troms 6 Vest-Agder 6 7 Østfold 9 Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.regjeringen.no/globalassets/upload/krd/vedlegg/komm/valg/fylke- sfordeling_av_stortingsmandater_2013_2017.pdf, dostęp: 2015.01.17. 95

Prawo głosowania (czynne prawo wyborcze) w wyborach do Stortingu przysłu- guje (od 2003 r.) obywatelom Królestwa Norwegii, którzy w roku przeprowadzania wyborów (i do końca tego roku) kończą 18 lat. W wyborach regionalnych i lokalnych granica wieku wyborczego została obniżona do 17 lat przy wyborach do rad okręgów oraz do 16 lat przy wyborach do rad gminy (gminy miejskiej). Ponadto w wyborach lokalnych, po zarejestrowaniu, mogą głosować legalni mieszkańcy Norwegii, jeśli stale zamieszkują na jej terytorium od co najmniej trzech lat w okresie bezpośrednio poprzedzającym wybory. Obywatele pozostałych państw nordyckich: Danii, Islandii, Szwecji oraz Finlandii, mogą uczestniczyć w głosowaniu do organów lokalnych, jeśli zarejestrują się jako stali mieszkańcy Norwegii do 30 czerwca w roku przeprowadza- nia wyborów21. Prawa głosowania może pozbawić sąd prawomocnym orzeczeniem w przypad- kach określonych w § 53 ustawy zasadniczej. W szczególności kara utraty prawa wyborczego może zostać orzeczona jako sankcja w przypadkach skazania przez sąd za przestępstwo zdrady kraju, działania na szkodę jego niepodległości lub porządku konstytucyjnego. Dopuszczenie do aktu głosowania odbywa się na podstawie spisów (rejestrów) uprawnionych wyborców, prowadzonych przez właściwe miejscowo organy municy- palne (gminne). Obywatel Królestwa Norwegii, który przebywał poza granicami kra- ju przez okres co najmniej 10 lat, powinien się zarejestrować jako wyborca w miejscu swego pobytu w Norwegii; w przypadku braku takiego (stałego) miejsca może się ubiegać o zarejestrowanie w miejscu ostatniego stałego pobytu przed opuszczeniem granic kraju. Wymóg ten nie odnosi się do personelu dyplomatycznego, pracowni- ków służby konsularnej ani do osób pozostających z nimi we wspólnym gospodar- stwie domowym. Spisy wyborców winny zostać publicznie udostępnione przez komisję wyborczą do wglądu zainteresowanych. Wyborcy, na zasadzie actio popularis22, mogą zgłaszać swe zastrzeżenia i uwagi dotyczące poprawności upublicznionego spisu. Adresatem tych uwag jest odpowiednia miejscowa municypalna komisja wyborcza. Ta komisja ma obowiązek podać do publicznej wiadomości zasady rozpatrywania zastrzeżeń i uwag wyborców oraz treść rozstrzygnięcia w sprawie zastrzeżeń zgłoszonych przez wyborców. Z grona uprawnionych wyborczo wyłączony jest każdorazowy król Norwegii, co uzasadnia się dążeniem do zagwarantowania politycznej (partyjnej) neutralno- ści monarchy. Małżonki (małżonkowie) osoby panującej, następca tronu oraz inni

21 Stosunkowo wczesny termin wymaganej rejestracji nie uwzględnia późniejszych „przemieszczeń” wy- borcy, ale pozwala na rzetelne opracowanie spisu uprawnionych. 22 Przy braku wyraźnie sformułowanych ograniczeń należy przyjąć, że prawo zakwestionowania rzetel- ności (poprawności) spisu wyborców służy każdemu wyborcy danego okręgu (ma on interes prawny w zabez- pieczeniu poprawności wyborów). Bardziej dyskusyjna jest kwestia wyposażenia w to uprawnienie wyborców z innych okręgów wyborczych. Ich interes prawny nie jest tak samo wyrazisty, aczkolwiek można argumento- wać, że mogą być oni zainteresowani – jako obywatele – poprawnością ogólnopaństwowej legislatywy. 96 członkowie domu panującego mają prawo głosowania, zwyczajowo jednak powstrzy- mują się przed oddaniem głosu. Bierne prawo wyborcze (prawo kandydowania) przysługuje obywatelom Norwe- gii mającym czynne prawo wyborcze. Z grona kandydatów wyłączeni są jednako- woż pracownicy służby cywilnej w ministerstwach, biurze premiera oraz centralnych agencjach i urzędach administracji rządowej23. Ponadto z biernego prawa wyborcze- go nie korzystają sędziowie Sądu Najwyższego ani pracownicy służby dyplomatycz- nej oraz konsularnej. W wyborach do rad okręgów i rad gmin uprawnieni wyborczo są wszyscy miesz- kańcy danego okręgu lub gminy. Biernego prawa wyborczego nie mają fylkesmani – gubernatorzy okręgów, mianowani przez króla (de facto przez rząd), ich zastęp- cy oraz kierownicy poszczególnych oddziałów branżowych rządowej administracji na poziomie okręgu (fylke). Z kręgu potencjalnych kandydatów do rad okręgowych i gminnych wyłączone są również osoby odpowiedzialne za prowadzenie i weryfika- cję działalności finansowej administracji okręgu oraz gminy. Za przeprowadzenie głosowania odpowiadają komisje wyborcze pochodzące z wyboru dokonywanego przez rady gmin. Zostały też ustanowione zasady „obsługi” wyborów z udziałem wyborców niepełnosprawnych24. Ponadto w celu przeprowa- dzenia wyborów parlamentarnych oraz do rad okręgów w każdym okręgu powołu- je się okręgową komisję wyborczą. W wyborach do Stortingu powoływana jest też Krajowa Komisja Wyborcza w składzie nie mniejszym niż pięciu członków wyzna- czanych przez króla (de facto przez rząd). Wspomniana komisja decyduje w sprawie podziału mandatów wyrównawczych, rozstrzyga też odwołania od decyzji (uchwał) okręgowych komisji wyborczych. Partie polityczne zgłaszające listy kandydatów w wyborach do Stortingu oraz w wyborach regionalnych (do rad okręgu) i lokalnych winny być wpisane do reje- stru partii politycznych. Ustawa z 17 czerwca 2005 r. precyzuje wymogi, jakim ma sprostać partia polityczna. Zgłoszenie listy kandydatów przez partię musi zawierać potwierdzenie jej zarejestrowania, dokument potwierdzający założenie partii i wska- zanie osób uprawnionych do jej reprezentowania w postępowaniu wyborczym, wska- zanie władz wykonawczych partii oraz podpisy co najmniej 5000 osób uprawnio- nych wyborczo w wyborach parlamentarnych, deklarujących swe poparcie dla danej zarejestrowanej partii. Nazwa ugrupowania nie może kolidować z nazwami innych partii zarejestrowanych; dotyczy to także parlamentu mniejszości etnicznej Samów (Lapończyków). Partyjne listy kandydatów muszą zostać zgłoszone komisjom wyborczym do po- łudnia 31 marca w roku przeprowadzania wyborów. Lista ma zawierać dane o kandy- datach (w tym daty ich urodzin). Jeśli listę zgłasza zarejestrowana partia, która brała

23 Kandydować i pełnić mandat deputowanego do Stortingu mogą ministrowie, sekretarze stanu (tj. po- lityczni zastępcy ministra), polityczni doradcy i członkowie politycznego gabinetu ministra. 24 Lov om råd eller representasjonsordning i kommunar og fylkeskommunar for menneste med nedsett fuk- sjonsevne, A 28/2007. 97 udział w poprzednich wyborach, do jej przyjęcia wystarczy wskazanie, że na listy tej partii głosowało nie mniej niż 500 wyborców w jednym okręgu lub nie mniej niż 5000 wyborców w całym kraju. W odniesieniu do innych list konieczne jest popar- cie udzielone przez co najmniej 500 uprawnionych do głosowania w danym okręgu w przypadku wyborów parlamentarnych i do rad okręgów. W odniesieniu do wybo- ru rad gmin (miast) pożądane jest poparcie listy kandydatów przez nie mniej niż 2% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy (miasta) w ostatnich wyborach lokalnych. Tym samym stosowane regulacje zmuszają do uprawdopodobnienia pew- nego pułapu poparcia dla każdej z partyjnych list kandydatów. W każdym przypadku – w wyborach lokalnych – 300 podpisów uważa się za wystarczające minimum. Ustawa wyborcza precyzuje granice liczbowe kandydatur umieszczanych na li- stach zgłaszanych w wyborach lokalnych, regionalnych oraz parlamentarnych. W wyborach lokalnych i regionalnych minimalna lista kandydatów musi obejmo- wać siedem osób; maksymalna liczba nie może być większa niż liczba mandatów w okręgu wyborczym powiększona o sześć. W wyborach do Stortingu liczba kandy- datów może przekraczać liczbę mandatów pozostających do obsadzenia maksymal- nie o sześć osób. Norweska ustawa o reprezentacji dopuszcza uprzywilejowanie kandydatów w ra- mach listy przez umieszczenie ich nazwisk na czołowych pozycjach listy kandydatów, a nadto „wytłuszczenie” ich nazwisk. Tacy kandydaci mogą otrzymać podwyższoną liczbę głosów, do granicy 25% ogółu ważnych głosów oddanych na daną listę. Otwie- ra to drogę do preferencyjnego traktowania niektórych kandydatów przez poszcze- gólne partie. Ustawa wyborcza zezwala na wycofanie list i poszczególnych kandydatur do 20 kwietnia w roku wyborów. Listy kandydatów, po ich zarejestrowaniu, podlegają upublicznieniu. Komisje wyborcze mogą się zwracać do władz partyjnych zgłasza- jących listy o skorygowanie lub uzupełnienie danych o kandydatach, wymaganych przez ustawę. Ustawa o reprezentacji z 2005 r. dopuszcza, że w wyborach lokalnych (municy- palnych) zostanie zgłoszona tylko jedna lista kandydatów. W takiej sytuacji nie ma możliwości przeprowadzenia wyborów z zastosowaniem zasady proporcjonalności. Wówczas przeprowadza się wybory na podstawie systemu większościowego, a ko- lejne mandaty otrzymują kandydaci zgodnie z kolejnością uzyskanej ilości ważnych głosów25. Ustawodawca norweski przyjął pragmatyczne rozwiązania w odniesieniu do prze- biegu głosowania. Przy założeniu, że głosowanie – naprzemiennie w wyborach par- lamentarnych oraz regionalnych i lokalnych – odbywa się w jeden z poniedziałków września (co cztery lata), dopuszczalne jest rozszerzenie głosowania również na nie-

25 To rozwiązanie świadczy o pragmatyzmie norweskiego ustawodawcy wyborczego i pozwala na doko- nanie wyboru lokalnego organu przedstawicielskiego (rady gminy) w różnych sytuacjach dotyczących liczby zarejestrowanych list kandydatów. 98 dzielę poprzedzającą dzień głosowania. Obowiązuje jednocześnie zasada, że w dniu głosowania lokale wyborcze muszą być otwarte najpóźniej do godziny dziewiątej. Głosowanie musi przebiegać w warunkach respektujących powagę i wiarygod- ność postępowania organów wyborczych. W lokalu wyborczym i w pomieszczeniach prowadzących do niego nie można prowadzić agitacji wyborczej ani jakichkolwiek działań służących pozyskiwaniu danych związanych z głosującymi i głosowaniem. Za utrzymanie powagi głosowania, zapewnienie porządku oraz przestrzeganie regulacji wyborczych odpowiedzialność ponoszą, w pierwszej kolejności, przewodniczący od- powiednich komisji wyborczych. Fakt otrzymania przez wyborcę karty do głosowania zostaje odnotowany w spi- sie wyborców przed wrzuceniem karty do urny. Wyborca po otrzymaniu karty ma prawo udać się do pomieszczenia, w którym może na osobności i bez udziału osób trzecich dokonać pożądanych adnotacji na karcie. Karty do głosowania, przed wrzu- ceniem do urny, są stemplowane przez komisje wyborcze26. Zasadą jest osobiste głosowanie w lokalu wyborczym. Osoby niepełnosprawne mogą korzystać przy głosowaniu z pomocy członków komisji obsługującej głosowa- nie w danym lokalu, a w razie potrzeby – także innych osób obecnych w danym mo- mencie w lokalu wyborczym. Dopuszcza się również stosowanie „urny objazdowej” dla wyborców niezdolnych do tego, by przybyć osobiście do lokalu wyborczego. Pragmatyczne norweskie unormowania wyborcze dopuszczają możliwość od- dania głosu przed oficjalnym dniem głosowania. Dotyczy to osób przebywających w instytucjach opieki zdrowotnej lub socjalnej. W przypadku głosowań przeprowa- dzanych w lokalach niepublicznych głosowanie może się odbyć wyłącznie w obec- ności co najmniej dwóch przedstawicieli komisji wyborczej. Ponadto dla chcących głosować z wyprzedzeniem urządza się głosowanie w siedzibie władz municypalnych lub w innych uczęszczanych miejscach publicznych. Głosy oddane przez wyborców poza okręgiem ich zamieszkania są przekazywane właściwym terytorialnie komisjom wyborczym drogą pocztową. Specjalne reguły głosowania odnoszą się do osób głosujących za granicą, a nad- to – do głosujących na terytorium Svalbardu lub wyspy Jan Mayen. Te osoby obo- wiązkowo oddają głos z wyprzedzeniem. Głosowanie na obszarze Svalbardu oraz Jan Mayen musi nastąpić 1 lipca w roku wyborczym. Głosowanie za granicą winno być przeprowadzone najpóźniej w przeddzień piątku poprzedzającego oficjalny dzień głosowania. Biorący udział w wyborach za granicą oddają głosy na ręce upoważnio- nych funkcjonariuszy norweskiej służby dyplomatycznej lub konsularnej. Przebywający za granicą przez ponad 10 lat (z wyjątkiem pracowników dyploma- cji, służby konsularnej oraz osób pozostających z nimi we wspólnym gospodarstwie

26 W przypadku, gdy wyborca nie figuruje w konkretnym spisie wyborców w danym obwodzie, kartę ze swym głosem umieszcza on we własnoręcznie zaklejonej kopercie i składa ją na ręce członka komisji. Członek komisji umieszcza nieoznaczoną kopertę z kartą w większej kopercie, na której umieszcza personalia wyborcy. Ta koperta jest przesyłana do właściwej terytorialnie komisji wyborczej, która dokonuje weryfikacji upraw- nień do głosowania dotyczących danego wyborcy, po czym umieszcza nieoznakowaną kopertę z kartą wśród pozostałych kart z właściwego okręgu wyborczego. 99 domowym) muszą dokonać uprzedniej rejestracji. Osoby przebywające za granicą (ale zarejestrowane) mogą głosować z wyprzedzeniem w norweskich placówkach dy- plomatycznych lub konsularnych. Tylko wyjątkowo i w szczególnie uzasadnionych sytuacjach dopuszcza się oddanie przez nie głosu za pośrednictwem poczty. Norweskie prawo wyborcze dopuszcza wiele interesujących (i niezbyt często sto- sowanych) rozwiązań szczegółowych w odniesieniu do wyrażenia przez głosujących ich preferencji wyborczych. W wyborach municypalnych mogą oni dodać do po­ partych kandydatów z jednej listy także kandydatury z innych list zarejestrowanych w danym okręgu. Głosujący dopisuje wówczas kandydatury z innych list w specjalnie oznaczonym miejscu na karcie do głosowania. Musi wówczas zachować górną gra- nicę liczby kandydatur, którym może udzielić poparcia. W wyborach do Stortingu wyborcy mogą z kolei zmienić kolejność kandydatów na karcie do głosowania przez dopisanie przed nazwiskami kandydatów liczb wyznaczających kolejność, w jakiej popierają poszczególne kandydatury. Przy podliczaniu oddanych głosów osobno zliczane są głosy oddane z wyprze- dzeniem i oddane w dniu głosowania. Obowiązuje zasada dwóch zliczeń ilości gło- sów: a) przeliczenia prowizorycznego, b) przeliczenia końcowego. Przy przeliczeniu prowizorycznym nie są uwzględniane głosy, co do których powstały wątpliwości wymagające dodatkowych ustaleń. Wyniki ustalenia prowizorycznego, z wyraźnym podkreśleniem jego charakteru, są przekazywane opinii publicznej ze względu na jej zainteresowanie rezultatem wyborów. Ogłoszenie finalnego podliczenia głosów wymaga uprzedniego rozstrzygnięcia przez właściwą komisję okręgu wyborczego wszelkich wątpliwości rzutujących na wynik głosowania. W wyborach parlamentarnych i rad okręgów okręgowa komisja wyborcza dokonuje ponownego przeliczenia głosów, z uwzględnieniem wątpliwości podniesionych przez obwodowe komisje wyborcze. Po ponownym przeliczeniu gło- sów ogłasza się końcowy wynik głosowania. Korekta podziału mandatów pomiędzy okręgi wyborcze jest dokonywana co osiem lat27. Tak przydzielone mandaty są każdorazowo dzielone pomiędzy listy par- tyjne, proporcjonalnie do ilości ważnych głosów, zgodnie ze zmodyfikowaną („skan- dynawską”) wersją metody Sainte-Laguë. Przypisanie mandatu konkretnemu kandydatowi w wyborach municypalnych (do rad gmin) następuje w wyniku aktu municypalnej komisji wyborczej. W przy- padku rady okręgu oraz Stortingu ustalenia w tym zakresie czyni okręgowa komisja wyborcza. W wypadku wyborów do Stortingu komisje okręgowe dokonują alokacji 150 spośród 169 mandatów. Kolejne 19 mandatów to tzw. mandaty wyrównawcze (utjevningsmandater)28, które są rozdzielane – po jednym w odniesieniu do każdego z 19 okręgów – przez Krajową Komisję Wyborczą. Ten mandat przypada w udziale liście, która w trakcie alokacji mandatów w danym okręgu uzyskała największą licz-

27 Zgodnie z przyjętym rozwiązaniem dokonana dystrybucja mandatów zachowuje swą aktualność dla dwóch bezpośrednio po sobie następujących wyborów do parlamentu. 28 Por. A. Fliflet, Grunnloven med kommentarer, Oslo 2005, s. 265. 100 bę głosów nieprzeliczonych na mandaty zgodnie ze zmodyfikowaną wersją metody Sainte-Laguë. Mandaty są przydzielane kandydatom według kolejności zamieszczenia ich kan- dydatur na liście. Zmiana kolejności, wymuszona ustaleniem „własnej” kolejności wyborcy, jest brana pod uwagę tylko w sytuacji, gdy co najmniej połowa wyborców popierających daną listę partyjną dokona zmiany kolejności danej kandydatury. Ważność i poprawność przeprowadzenia wyborów nie podlega obligatoryjnej kontroli sądowej. Ważność wyborów potwierdzają – odpowiednio – wybrane organy przedstawicielskie: rada gminy (miasta), rada okręgu, Storting. W przypadku uzna- nia przez stosowne rady wyborów za nieważne, Ministerstwo ds. Komunalnych29 za- rządza przeprowadzenie wyborów „powtórzonych”. Gdyby natomiast o nieważności swoich wyborów postanowił Storting, w jego gestii pozostałoby zadecydowanie o po- wtórzeniu elekcji30. Obok przepisów ustawy zasadniczej, z natury rzeczy dość ogólnych, tryb wybo- rów do organów przedstawicielskich: Stortingu, rad (zgromadzeń) okręgów oraz rad gmin, reguluje obecnie całościowo ujęta ustawa z 28 czerwca 2002 r., która zastąpiła ustawę wyborczą z 1 marca 1985 r. Cechą nowej ustawy wyborczej, mieszczącej ponad 90 paragrafów, jest objęcie jej zakresem wyborów parlamentarnych i regionalnych oraz lokalnych (samorządo- wych). Założenia postępowania wyborczego uległy daleko zaawansowanemu ujed- noliceniu, aczkolwiek ustawa przewiduje również pewne różnice, przeważnie o cha- rakterze szczegółowym. Zakres konstytucyjnej regulacji wyborów jest dość skromny i cechuje się rozpro- szeniem tematycznym. Pośrednio z konstytucji wynika zasada powszechności czyn- nego prawa wyborczego dla obywateli norweskich, którzy w roku wyborów ukoń- czyli 18 lat31 (z wyłączeniami przewidzianymi w § 53) oraz zasada proporcjonalnego podziału mandatów, których liczbę dla każdego z okręgów wyborczych określa § 58 konstytucji. Również metoda rozdziału mandatów pomiędzy listy okręgowe (zmo- dyfikowana wersja systemu Sainte-Laguë) oraz rozdziału mandatów wyrównawczych (pomiędzy partie, które otrzymały co najmniej 4% ogólnej liczby głosów w skali Kró- lestwa) zostały zdeterminowane w § 59 ustawy zasadniczej. Paragraf 60 konstytucji statuuje wymóg zamieszkiwania w Norwegii przez co najmniej 10 lat przed wybora- mi jako warunek możliwości kandydowania i uzyskania mandatu do Stortingu. Para- graf 62 ustawy zasadniczej wskazuje na funkcje niepołączalne z mandatem deputo- wanego oraz jego zastępcy. Interesujące rozwiązanie zawiera § 63 ustawy zasadniczej. Jako założenie przyjmuje, że kandydujący w wyborach do Stortingu winni przyjąć

29 Tym samym organ władzy wykonawczej rozstrzyga w kwestiach dotyczących gremium o charakterze przedstawicielskim. 30 Nie sposób nie podnieść wątpliwości co do tego rodzaju konstrukcji i to zarówno ze względu na kolizję z zasadą nemo iudex in res sua, jak i ze względu na okoliczność, że decyduje gremium przedstawicielskie, które własny wybór uznaje za nieważny. 31 § 50 zd. 1 ustawy zasadniczej. 101 wybór, aczkolwiek dopuszcza możliwość odmowy w oznaczonych przez konstytucję sytuacjach (wybór poza okręgiem posiadania prawa głosowania, zasiadanie w Stor- tingu poprzedniej kadencji, ukończenie w roku wyborów 60 lat oraz członkostwo partii innej niż formująca listę, z której nastąpił wybór). Ustawa zasadnicza określa okres kadencji (obecnie: cztery lata). Gwarantuje de- putowanym immunitet materialny oraz przywilej nietykalności w czasie podróży na posiedzenie (i ze Stortingu) oraz podczas obecności w parlamencie32. Uzupełniająca unormowania konstytucyjne regulacja ustawowa przebiegu i za- sad odbywania wyborów ulegała w Norwegii wielu zmianom dokonywanym w ciągu 201 lat obowiązywania konstytucji z 1814 r. Sama ustawa wyborcza była stanowiona (do 2015 r.) sześciokrotnie. W szczególności obowiązywały kolejno następujące regu- lacje, z założenia całościowe: a) ustawa z 24 czerwca 1828 r.33, b) ustawa z 14 stycznia 1837 r.34, c) ustawa z 7 kwietnia 1906 r., ustanowiona po zerwaniu unii ze Szwecją35, d) ustawa z 1 marca 1985 r. Ostatnia z tych ustaw ustąpiła miejsca obowiązującej ustawie wyborczej z 28 czerwca 2002 r. Warto podkreślić, że po wprowadzeniu zasady wyborów proporcjonalnych po- czątkowo stosowano metodę d’Hondta, korzystną dla silnie popieranych, dużych partii. Jej zastosowanie petryfikowało rywalizację dwóch partii historycznych – Ven- stre i Høyre. Sięgnięcie po metodę Sainte-Laguë zostało podyktowane koniecznoś- cią uwzględnienia aspiracji partii o średniej, a nawet „słabo-średniej” skali poparcia wyborczego, dowartościowania ich elektoratu oraz zapewnienia mu reprezentacji w Stortingu, radach okręgów (prowincji – fylke) oraz gmin. Określenie w ustawie zasadniczej elementów systemu wyborczego i funkcjonowa- nia organów wybieralnych (Stortingu, rad okręgów, rad gmin) powodowało, że do- tyczące tych elementów zmiany ustrojowe generowały potrzebę nowelizacji ustawy zasadniczej. I tak: w 1936 r. zmianie uległ § 54 tego aktu wobec wydłużenia kadencji Stortingu z trzech do czterech lat. W 1919 r. nowelizacja objęła § 57 konstytucji: licz- bę deputowanych Stortingu zwiększono do 150, w 1973 r. – do 155, w 1884 r. – do 157, w 1989 r. – do 165, a od 2005 r. – do 169. Ewolucję liczby mandatów ukazuje tabela 4.5.

32 § 66 ustawy zasadniczej. 33 Ustawa z 24 VI 1828 r. była nowelizowana: 1 lipca 1884 r., 30 czerwca 1888 r., 23 lipca 1888 r., 23 lipca 1894 r. 34 Zmian w tej ustawie dokonano ustawami z: 27 lipca 1896 r., 11 kwietnia 1900 r., 29 maja 1901 r., 21 kwietnia 1902 r., 17 maja 1904 r. 35 Ta ustawa była zmieniana ustawami z: 7 czerwca 1910 r., 14 czerwca 1912 r., 29 kwietnia, 18 czerwca i 30 lipca 1915 r., 14 maja 1918 r., 11 lipca 1919 r., 9 maja 1922 r. i uzupełniona ustawą wyborczą z 17 grudnia 1922 r. 102

Tabela 4.5. Liczba deputowanych wybieranych do Stortingu w latach 1814–2015

Rok Liczba deputowanych Rok Liczba deputowanych 1814 83 1854 107 1815 87 1857 111 1818 78 1857 117 1821 77 1862 111 1827 79 1878 114 1830 81 1903 117 1833 95 1906 123 1836 96 1918 126 1839 99 1921 150 1842 100 1973 155 1845 102 1985 157 165 1848 105 1989 (157 w okręgach, 8 mandatów wyrównawczych) 169 1851 106 2005 (150 – w okręgach, 19 mandatów wyrównawczych Źródło: opracowanie własne na podstawie: Offentlige valg, Oslo–Bergen–Tromsø 1972, s. 15–38; A. Matan, S. Sagan, Konstytucja Królestwa Norwegii, Wrocław–Warszawa–Kraków 1989, s. 19–20; R. Rønning, Vårt politiske Norge, 3 utg. Bergen 2012, s. 101–105; The Storting’s Information Service, 2015 (February).

Wybory regionalne do rad okręgów (prowincji) oraz lokalne (samorządowe) do rad gmin miejskich i wiejskich odbywają się również co cztery lata36, w połowie ka- dencji Stortingu. Zasady postępowania i podziału mandatów są oparte na założe- niach zbieżnych z obowiązującymi w wyborach parlamentarnych. Jedynie w wybo- rach do rad gmin ustawa wyborcza przewiduje ewentualność zgłoszenia tylko jednej listy kandydatów. W takiej sytuacji zasada proporcjonalności ustępuje miejsca za- sadzie wyborów większościowych. Kandydaci uzyskują mandaty w kolejności licz- by uzyskanych głosów ważnych, do wyczerpania puli mandatów przypadających na dany okręg wyborczy37. Kryterium obywatelstwa norweskiego nie jest wyłącznym warunkiem uzyskania czynnego prawa wyborczego w wyborach lokalnych (samorządowych). Uzupełniają- co może wystarczać co najmniej trzyletnie legalne zamieszkiwanie na obszarze da- nej gminy przez nieobywateli norweskich (cudzoziemców lub apatrydów) bądź też – w przypadku obywateli pozostałych państw nordyckich – stałe zamieszkiwanie na terenie gminy38.

36 Do II wojny światowej (1940–1945) wybory regionalne i lokalne w Norwegii odbywały się co trzy lata (podobnie jak wybory parlamentarne przed 1936 r.). 37 Por. R. Rønning, Vårt politiske Norge. En innføring i stats og kommunal kunnskap, Bergen 2012, s. 277– 278. 38 Na temat traktowania obywateli krajów nordyckich w innych niż państwo przynależności państwo- wej krajach por. D. Arter, Scandinavian Politics Today, New York–Manchester 2008, s. 25–48; por. również: S. Holm­berg, M. Gilljan, Väljäre och val i Sverige, Stockholm 1987, s. 49 i n. 103

Poczynając od wyborów w 2011 r., w wyborach lokalnych został wprowadzo- ny w skali eksperymentalnej (na próbę) elektroniczny sposób oddawania głosów (e-valg). Również w skali eksperymentalnej w 20 gminach dopuszczono do wyborów rad okręgów osoby, które ukończyły 17 lat, a do wyborów rad gmin – osoby, które ukończyły 16 lat. W wyborach komunalnych dopuszczalne jest uzupełnianie listy kandydatów o kandydatury z innych zarejestrowanych list, jak również wyrażanie zindywidua- lizowanego poparcia tylko dla niektórych kandydatów z listy przez zmianę propo- nowanej przez zgłaszających listę kolejności kandydatów. Głosowanie może zostać przeprowadzone w ciągu jednego dnia (w poniedziałek) lub w ciągu dwóch dni (nie- dziela–poniedziałek)39. Pewną specyfiką norweskiego systemu obieralnych organów przedstawicielstw jest istnienie osobnego parlamentu mniejszości etnicznej Samów (mieszkańców po- łożonej na północnych krańcach państwa Laponii). Wybory do Parlamentu Samów (Sametinget, Samediggi) odbywają się co cztery lata, w tym samym dniu, co wybo- ry do Stortingu40. Liczba wybieranych deputowanych sięga 39. Sametinget obraduje w miejscowości Karasjok. Wyborcy ze społeczności Samów są poddawani specjalnej rejestracji (co wymaga dobrowolnego zadeklarowania przynależności do tej grupy etnicznej). Pierwsze wy- bory do Sametingu odbyły się we wrześniu 1989 r. Dnia 9 października 1989 r. król Olaf V dokonał oficjalnego otwarcia pierwszej sesji Parlamentu Samów. Jako wyborcy uprawnieni do głosowania na deputowanych do Sametingu mogą się zarejestrować wszyscy Samowie, którzy w roku wyborów do tego organu kończą 18 lat. Jako wyborcy w okręgach i gminach swego zamieszkania mogą się również rejestrować Samowie będący obywatelami innych państw nordyckich, mieszkający (przebywający) na terytorium Królestwa Norwegii. Samowie niebędący obywatelami żadnego z państw nordyckich mogą się skutecznie ubiegać o rejestrację w charakte- rze wyborców do Sametingu, jeśli zamieszkiwali na terytorium Norwegii przez trzy ostatnie lata poprzedzające datę wyborów do Sametingu41. Rejestracja winna nastą- pić do 30 czerwca w roku przeprowadzania wyborów. Wymaga ona zadeklarowania przynależności do społeczności Samów bądź też faktu (i umiejętności) posługiwania się językiem Samów jako językiem ojczystym. Również komisja wyborcza, odpowie- dzialna za przeprowadzenie wyborów do Sametingu, jest rekrutowana (w składzie co najmniej pięciu członków) spośród osób, które zadeklarowały samską przynależność etniczną. Parlament Samów formułuje swe opinie w sprawach żywotnych dla społeczności. Dotyczy to przede wszystkim Samów zamieszkujących zwarte tereny w północnych

39 Na przykład wybory regionalne i lokalne w 2011 r. odbyły się w ciągu dwóch dni: 11–12 września 2011 r. 40 E. Maagerø, B. Simonsen (eds.), Norway. Society and Culture, Kristiansand 2008, s. 184. 41 Stosunkowo elastyczne unormowania mają zachęcać mieszkańców północnej Norwegii, odczuwają- cych przynależność do społeczności Samów, do aktywizacji w sferze działalności publicznej. 104 okręgach Norwegii, zwłaszcza w okręgu Finnmark, ale także żyjących w innych re- jonach (także w rozproszeniu) oraz Samów wędrujących (tj. przemieszczających się wraz ze stadami reniferów) z prowincji do prowincji, a nawet pomiędzy sąsiadujący- mi państwami Skandynawii: Norwegią, Szwecją oraz Finlandią (Samowie korzystają w tym zakresie ze specjalnych ułatwień). Należy dodać, że podobne do Sametingu organy przedstawicielskie samskiej społeczności etnicznej funkcjonują także w Szwe- cji oraz w Finlandii.

4.2. Formy demokracji bezpośredniej; głosowania ludowe

Ustawa zasadnicza, uchwalona w Eidsvoll w 1814 r., zarówno w brzmieniu pierwot- nym, jak i ukształtowanym w kolejnych nowelizacjach jej tekstu, nie przewidziała określonych konstytucyjnie form demokracji bezpośredniej. Żadna z decyzji pań- stwowych (publicznych) nie została objęta wymogiem jej podjęcia w formach demo- kracji bezpośredniej lub nawet uzyskania opinii lub aprobaty ex post z wykorzysta- niem tych form. Brak konstytucyjnych unormowań zakresu stosowania i form demokracji bezpo- średniej nie stanowi przeszkody w odwołaniu się do nich, zwłaszcza przez parlament (Storting) jako organ, poprzez który „lud” (folket) sprawuje władzę ustawodawczą w Królestwie Norwegii. Jednocześnie należy uznać, że wyrażenie stanowiska przez uczestników zastosowanej formy demokracji bezpośredniej, zwłaszcza głosowania ludowego (folkeavstemning), nie może stanowić finalnego i formalnego rozstrzygnię- cia bądź ustanowienia określonego aktu normatywnego, ale wyrażenie opinii gło- sujących w sprawie. Zakres uwzględnienia takiej opinii jest każdorazowo zdetermi- nowany politycznie i sytuacyjnie. Zależy też od treści aktu, na podstawie którego odbyło się konkretne głosowanie ludowe, a także od przedmiotu tego głosowania, skali poparcia dla preferowanych (w nim) rozwiązań oraz od „układu sił” w Stortingu (proporcji wpływów zwolenników i przeciwników uchwały o sięgnięciu po opinio- dawcze głosowanie ludowe)42. Norweska praktyka ustrojowa nie obfituje w przypadki sięgania po formę ogól- nonarodowego głosowania w celu rozstrzygania istotnych i budzących kontrowersje spraw publicznych. Za regułę można natomiast uznać, że ta forma wyrażania stano- wiska obywateli była wykorzystywana w odniesieniu do kwestii o szerokim rezonan- sie społecznym oraz istotnych konotacjach i konsekwencjach ustrojowych i politycz- nych. Niekiedy, jak w przypadku referendów dotyczących przystąpienia Norwegii do Wspólnot Europejskich (1972, 1994), głosowanie jest powszechne traktowane jako

42 R. Rønning, Vårt politiske Norge…, s. 142. 105 element rozstrzygający spór polityczny w parlamencie w warunkach braku kwalifi- kowanej większości (w Norwegii to dwie trzecie)43. Po raz pierwszy przedmiotem ogólnonarodowego głosowania stała się kwestia unii personalnej królestw Norwegii i Szwecji, w warunkach spiętrzenia aspiracji nie- podległościowych w społeczeństwie norweskim w 1905 r., niedostatecznie elastycz- nego traktowania przez króla i rząd szwedzki żądań i postulatów Norwegów, a także pewnego niezdecydowania w Stortingu44. Dnia 7 czerwca 1905 r. norweski Storting, w odpowiedzi na odmowę (27 maja) Oskara II, wspólnego króla Szwecji i Norwegii, nadania sankcji ustawie Stortingu o powołaniu odrębnej norweskiej służby konsularnej oraz odmowę przyjęcia dymisji norweskiego rządu i powołanie nowego, uznał, że władca złamał swe zobowiązania wynikające z konstytucji z 1814 r.45 Ogłosił też, iż monarcha per facta concludentia zrezygnował z tronu norweskiego, i zaproponował Oskarowi II wytypowanie członka rodziny królewskiej, który mógłby objąć tron norweski, nie łącząc go z panowaniem w Szwecji. 13 sierpnia 1905 r. nowy rząd norweski Christiana Michelsena, przyjmu- jąc sugestie strony szwedzkiej, wymusił akceptację przez Storting przeprowadzenia ogólnonarodowego referendum w sprawie rozwiązania unii. Wbrew oczekiwaniom strony szwedzkiej oraz norweskich zwolenników utrzymania unii przytłaczająca większość uczestników referendum (368 392 osoby przeciw 184) opowiedziała się za rozwiązaniem unii46. W głosowaniu, zgodnie z ówczesnym prawem, brali udział mężczyźni powyżej 25. roku życia. Referendum z 13 sierpnia 1905 r. stanowiło – w sensie prawnym – rodzaj fakulta- tywnego referendum ratyfikacyjnego do wcześniejszej uchwały (z 7 czerwca 1905 r.) Stortingu o rozwiązaniu unii. Nie wywoływało bezpośrednich skutków prawnych w relacjach Norwegia – Szwecja, które stały się niebawem przedmiotem rokowań międzyrządowych. Posłużyło natomiast jako polityczna podstawa do upoważnienia przez Storting delegacji rządowej pod przewodnictwem premiera Ch. Michelsena do prowadzenia rokowań w sprawie rozwiązania unii. Miało też znaczenie dla określenia jednoznaczności stanowiska rządu norweskiego w trakcie negocjacji z reprezentacją rządu szwedzkiego, które odbyły się w okresie 31 sierpnia–23 września w Karslstad. W trakcie prowadzonych negocjacji strona szwedzka zakwestionowała – co zna- mienne – konstytucyjność przeprowadzenia referendum, wskazując na brak odpo- wiedniego umocowania dla tej instytucji w postanowieniach norweskiej ustawy za- sadniczej z 17 maja 1814 r. Uznawała referendum jedynie za przejaw niewiążącego prawnie nastawienia opinii publicznej. Losy unii uzależniała więc – w sensie praw- nym – od porozumienia międzyrządowego i – w razie przyjęcia opcji za rozwiąza-

43 H. Allen, Norway and Europe in the 1970s, Oslo–Bergen–Tromsø 1979, s. 172. 44 B.E. Rasch, Kampen om regjeringsmakten. Norsk parlamentarisme i europeisk perspektiv, Bergen 2004, s. 27–38. 45 Por. uchwałę Stortingu z 5 czerwca 1905 r. oraz proklamację Stortingu z 7 czerwca 1905 r. (w:) T. Andenæs, The Constitution of Norway, Oslo 1960, s. 61–62. 46 Por. T. Cieślak, Zarys historii najnowszej krajów skandynawskich, Warszawa 1978, s. 156–157; A. Bere- za‑Jarociński, Zarys dziejów Norwegii, Warszawa 1991, s. 223–225. 106 niem – od obustronnej akceptacji tego porozumienia przez parlamenty obu państw, Szwecji i Norwegii. Mimo napięć i zwrotów w trakcie negocjacji 23 września 1905 r. udało się wynegocjować kompromisowy układ. W październiku 1905 r. został on zaakceptowany przez szwedzki Riksdag i – nie bez sporów – przez norweski Storting. W wyniku układu z Karlstad zostały uznane wyniki pierwszego norweskiego refe- rendum: rozwiązano unię personalną ze Szwecją, a Oskar II zrzekł się korony norwe- skiej47. W tym zakresie rozstrzygnięcie poparte w referendum okazało się skuteczne i zostało wdrożone. Kolejne referendum odbyło się w niewielkim odstępie czasu. Po rezygnacji króla Szwecji Oskara II z zasiadania na tronie norweskim i odmowie skierowania na ten tron członka szwedzkiego domu panującego przed Norwegami stanął problem wy- boru formy państwa (pomiędzy monarchią bądź republiką), jak również – w przy- padku wyboru monarchii – kwestia obsady tronu. Wobec sporów pomiędzy zwolennikami republiki (takimi jak liberalny polityk czy pisarz Aleksander Kielland) a stronnikami monarchii (premier Christian Michelsen, dramaturg Knut Hamsun czy podróżnik i dyplomata ) koła kierownicze Stortingu zadecydowały o ponownym sięgnięciu po for- mułę referendum ogólnonarodowego. Odbyło się ono 12 listopada 1905 r. Ponad 80% uczestników głosowania opowiedziało się za monarchią. Również i tym razem głosującymi byli tylko obywatele-mężczyźni (którzy ukończyli 25 lat). W rezultacie referendum Norwegia zachowała formę królestwa. Na tron został za- proszony młodszy syn duńskiego następcy tronu, potem króla Fryderyka VIII, książę Karol z panującej w Danii dynastii Sondenburg-Glücksburg, który przybrał histo- ryczne imię średniowiecznych królów norweskich jako Håkon VII48. Również drugie referendum skutkowało rozwiązaniem odgrywającym dużą rolę w życiu publicznym Norwegii. Dwa kolejne referenda ogólnonarodowe odbyły się w 1919 i w 1926 r. Ich przed- miot cechowało podobieństwo; w pierwszym rozstrzygano kwestię wprowadzenia, w drugim podtrzymania systemu scentralizowanej i poddanej restrykcjom sprzeda- ży napojów alkoholowych w trosce o przeciwdziałanie pladze alkoholizmu. Dwa re- ferenda miały przynieść sugestie dla ustawodawcy wobec zróżnicowania stanowisk deputowanych do Stortingu oraz poglądów opinii publicznej. W obu referendach „prohibicyjnych” brały udział również kobiety.

47 A. Bereza-Jarociński, dz. cyt., s. 226. 48 O wyborze księcia Karola (Håkona) zadecydowało kilka okoliczności: a) fakt, że jako młodszy syn króla Danii nie dziedziczył w linii prostej tronu duńskiego (co groziłoby odnowieniem norwesko-duńskiej unii personalnej), b) wyznanie ewangelickie ułatwiające przyjęcie zwierzchnictwa norweskiego Kościoła pań- stwowego, c) bardzo dobre koligacje rodzinne: małżeństwo z córką króla Wielkiej Brytanii (Edwarda VII) oraz spokrewnienie – przez matkę, córkę króla Szwecji (Karola XV) – ze szwedzkim domem panującym; d) fakt posiadania syna urodzonego w 1903 r., co gwarantowało następstwo tronu i przejęcie go przez królewicza wychowanego zgodnie z obyczajami norweskimi i znającego język norweski. Por. T. Cieślak, Zarys historii najnowszej…, s. 199. 107

Dalsze referenda zostały przeprowadzone dopiero po II wojnie światowej, w okre- sie starań o członkostwo kilku państw, w tym Norwegii, we Wspólnotach Europej- skich (Unii Europejskiej). Kwestia przystąpienia Norwegii do Wspólnot Europejskich (w tym do Europej- skiej Wspólnoty Gospodarczej) podzieliła zarówno obywateli Norwegii, jak i nor- weskie partie polityczne. W liberalnej Venstre mniejszość opowiadająca się za przy- stąpieniem do EWG dokonała secesji z partii macierzystej, tworząc w 1972 r. Nową Partię Ludową (Det nye Folkepartiet). W rządzącej Norweskiej Partii Pracy powstał sceptyczny wobec akcesji Robotniczy Komitet Informacyjny; nadto w 1961 r. ze śro- dowiska byłych członków Partii Pracy związanego z pismem „Orientering” powstała Socjalistyczna Partia Lewicy (Sosialistisk Venstreparti). Po stronie przystąpienia do EWG opowiadały się z kolei najważniejsze partie obu „bloków” (socjalistycznego – Partia Pracy, i niesocjalistycznego – konserwatywna Høyre). W tej sytuacji funkcjonalnym rozwiązaniem było odwołanie się przez kruchą większość parlamentarną oraz rząd (zdominowany przez socjaldemokratów) do formuły głosowania powszechnego. Referendum poprzedzone zaciętą kampanią przedreferendalną (prowadzoną z impetem zarówno przez przeciwników, jak i zwo- lenników akcesji) przyniosło niekorzystny rezultat dla optujących za integracją z Wspólnotami Europejskimi. Referendum z 24–25 września 1972 r. dało rezultat negatywny: 53,6% głosujących wybrało opcję nei, tj. sprzeciw wobec rządowych planów i wynegocjowanych warun- ków przystąpienia do EWG. To referendum zadecydowało na wiele lat o stosunku Norwegii do uczestnictwa we Wspólnotach Europejskich. W kategoriach socjopo- litycznych przyczyniło się nadto do utrwalenia przekonania, że sprawa relacji Nor- wegii do Wspólnot i Unii Europejskiej stanowi „kwestię referendalną”, czyli należącą do wąskiej kategorii spraw, w których – mimo braku wymogu konstytucyjnego – po- winno się sięgnąć po formę demokracji bezpośredniej i odwołanie się do wyrażenia stanowiska przez ogół uprawnionych politycznie obywateli Królestwa. Przekonanie to dało o sobie znać w pierwszej połowie lat 90. XX w., kiedy po raz kolejny rząd norweski – idąc tropem Szwecji i Finlandii – rozpoczął negocjacje w sprawie przystąpienia Norwegii do Unii Europejskiej. Po podpisaniu 24 czerwca 1994 r. układu w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej Norwegii, a także Szwe- cji, Finlandii i Austrii, rząd i większość w Stortingu zadecydowały o poddaniu kwestii akceptacji traktatu przez parlament norweski ogólnonarodowemu referendum opi- niodawczemu49. Referendum z 28 listopada 1994 r. przyniosło rezultat stanowiący niemal lustrza- ne odbicie wyników z 25 września 1972 r. – 52,2% uczestników głosowania opowie- działo się przeciw przystąpieniu Norwegii do Unii (47,8% głosowało „za”). Społe- czeństwo norweskie, czerpiące od kilkunastu lat profity z eksploatacji ropy i gazu na

49 Tym razem była to już rutynowa procedura w państwach zgłaszających akcesję do UE. Por. P.A. Pet- tersen, A.T. Jenssen, O. Listhang, The 1994 Referendum in Norway. Continuity and Change, „Scandinavian Political Studies” 1996, vol. 19, no. 3, s. 262 i n. 108 norweskim szelfie kontynentalnym, okazało nieufność wobec perspektywy przenie- sienia strategicznych decyzji gospodarczych na forum organów unijnych. Nie wyga- sły obawy o konkurencję w zakresie produkcji żywności, o wiele tańszej w państwach południa i zachodu Europy, oraz o konieczność udostępnienia państwom unijnym dostępu do zasobów mórz opływających Norwegię. Wśród Norwegów, przywykłych do decentralizacji działań państwa, pozostała obawa przed przeniesieniem działań i decyzji na ponadnarodowy pułap europejski. Te obawy umiejętnie i skutecznie pod- sycili i wykorzystali eurosceptycy przeciwni norweskiemu członkostwu w Unii50.

50 T. Bjørklund, Sentrum mot periferi. Norsk Ell-strid belyst med ulike sentrum periferi modeller (w:) Norge og 1990–arene, eds. N. Avbjornsen, G. Vogt, Research Report nr 2/93; P.A. Pettersen, A.T. Jenssen, O. Lis- thang, dz. cyt., s. 264–265; M. Grzybowski, Norweski eurosceptycyzm (o referendach w sprawie przystąpienia do Wspólnot Europejskich) (w:) Myśl polityczna. Od historii do współczesności. Księga dedykowana Profesorowi Markowi Waldenbergowi, Kraków 2000, s. 141–143. Rozdział 5 Storting – parlament Królestwa Norwegii

5.1. pOZycja ustrojowa Stortingu: wyznaczniki prawne (konstytucyjne)

Uchwalona 17 maja 1814 r. w Eidsvoll ustawa zasadnicza (Grunloven) Królestwa Norwegii w części „A” § 1 stanowi, że „Norwegia jest wolnym, niezależnym, niepo- dzielnym i niezbywalnym Królestwem”. Dodaje przy tym, że „formą jej rządu jest dziedziczna i konstytucyjna monarchia”. Konstytucja eidsvollska nie określa podmiotu suwerenności w Królestwie Norwe- gii. Dokonuje natomiast wyodrębnienia poszczególnych władz: wykonawczej (§ 3), ustawodawczej (§ 49) oraz sądowej (w tytule części „D” tekstu konstytucji). Nie for- mułuje też expressis verbis zasady suwerenności ludu czy suwerenności narodu1. Po- średnio jednak ta zasada została ujawniona w § 49 ustawy zasadniczej, który stanowi, że władzę ustawodawczą wykonuje lud „za pośrednictwem Stortingu”. W świetle przytoczonego unormowania konstytucyjnego Storting uzyskał status ustrojowy organu, któremu z upoważnienia suwerena przypadła w udziale funkcja stanowienia ustaw. W kontekście okoliczności towarzyszących tworzeniu konstytucji eidsvollskiej to postanowienie miało szczególny wydźwięk i uzasadnienie. Skoro bo- wiem konstytucja została ustanowiona przez oddolnie wyłonione (pochodzące z woli i wyboru ludu) Zgromadzenie Konstytucyjne, a stanowione ustawy miały stanowić dopełnienie i rozwinięcie unormowań konstytucyjnych, to naturalnym rozwiąza- niem ustrojowym stawało się powierzenie stanowienia ustaw organowi o tożsamej (a co najmniej zbliżonej) genezie i legitymacji ustrojowej. To uzasadnienie zyskiwało na znaczeniu w warunkach, gdy drugą z „władz” – wła- dzę wykonawczą – ustrojodawca powierzył (w § 3 konstytucji) królowi, którym miał być początkowo duński następca tronu Christian Fryderyk, ale w wyniku traktatu kilońskiego i po rezygnacji wspomnianego kandydata został nim król szwedzki Fry-

1 J. Andenæs, Statsforfatninger i Norge, Oslo 1984, s. 46–47; J. Osiński, Parlament i rząd w Królestwie Norwegii, Warszawa 1994, s. 12. 110 deryk Jan (Bernadotte). W obu sytuacjach monarcha – jako osoba – pochodził spoza grona Norwegów jako społeczności narodowej. Tym bardziej w interesie Norwegów leżało silne legitymowanie parlamentu jako organu, który poprzez stanowione przez siebie ustawy miał wyznaczać ramy i zasady funkcjonowania monarchy „z zewnątrz” w jego relacjach z czynnikiem rodzimym – społecznością Norwegów (ludem Norwe- gii, norsk folket)2. Konstytucja z 1814 r. przyjmuje konstrukcję prawną, w ramach której podmio- tem władzy ustawodawczej jest lud (folket) uosabiany przez Storting. Tym samym § 49 ustawy zasadniczej akcentuje zbiorowościowy aspekt realizacji władzy ustawo- dawczej, formułując jednocześnie zasadę pośredniej formy jej realizacji, tj. poprzez Storting. Etymologicznie określenie „Storting” jest zbitką dwóch pojęć: stor ‘wielki’ i ting ‘zgromadzenie’. Historycznie określenie to wskazuje na miejsce Stortingu jako „wiel- kiego zgromadzenia”, tj. zgromadzenia w skali ogólnopaństwowej, w odróżnieniu od zgromadzeń właściwych dla części terytorium państwowego (okręgów/prowincji) oraz zgromadzeń na poziomie poszczególnych jednostek osiedleńczych3. Pozycja ustrojowa Stortingu została zdeterminowana zarówno przez postano- wienie § 49 konstytucji, upoważniające go do sprawowania władzy ustawodawczej (w imieniu „ludu”), jak i przez okoliczność konstytucyjnego unormowania jego uprawnień. Z tego też powodu zakres upoważnień władczych Stortingu (w sferze władzy ustawodawczej) uległ prawnemu utrwaleniu, a ich zakres i metody wykony- wania zostały poddane tyczeniu w akcie o nadrzędnej mocy, „promieniującym” na uregulowania w postaci ustaw zwykłych (a także aktów podustawowych). Istotną cechą norweskiego systemu ustrojowego jest ustanowiony konstytucyjnie i przestrzegany w ciągu ponad 200 lat stanowienia konstytucji (a zatem wysoce sta- bilny) monopol Stortingu w zakresie stanowienia ustaw. Wspomniany monopol jest zarówno konsekwencją braku konstytucyjnych upoważnień do stanowienia aktów równorzędnych ustawie (lub o zbieżnej pozycji w hierarchii aktów prawnych) przez inny (inne) niż parlament organ (organy) państwa, jak też – co podkreślono – brak konstytucyjnie przewidzianej możliwości stanowienia aktów normatywnych w for- mach demokracji bezpośredniej. Cechą specyficzną norweskiego Stortingu od początków konstytucjonalizacji jego pozycji i zasad działania w ustawie zasadniczej z 1814 r. była dbałość ustrojodawcy o właściwą reprezentację zarówno poszczególnych obszarów Norwegii (co wyrażało się określeniem liczby mandatów dla poszczególnych okręgów wyborczych będą- cych zarazem jednostkami podziału administracyjnego Królestwa), jak i konkret- nych grup społecznych (co wyraziło się nawet pewnym uprzywilejowaniem okręgów wiejskich przez zagwarantowanie im w tzw. bondeparagrafen określonej puli miejsc w Stortingu). W sensie socjopolitycznym specyfika Norwegii polegała zwłaszcza na

2 M.A. Mogunowa, dz. cyt., s. 66 i n. 3 P. Karstensen, Le parlament norwegién – Le Storging, „Bulletin Interparlamentaire” 1980, nr 1, s. 4–5; R. Rønning, Vårt politiske Norge. dz. cyt., s. 121–122. 111 otwarciu parlamentu już w pierwszej połowie XIX w. na szeroką reprezentację rolni- ków (chłopów) i niższych (uboższych) warstw mieszczaństwa. Dla funkcjonowania Stortingu jako organu władzy ustawodawczej istotne zna- czenie ma kwestia częstotliwości i czasu trwania jego prac, zakresu przedmiotowego stanowionych ustaw oraz prawa ich inicjowania i projektowania (czyli uprawnień w zakresie inicjatywy ustawodawczej). Norweska ustawa zasadnicza z 1814 r. przyjęła zasadę sesyjności prac Stortingu. Rozróżniła przy tym kategorie sesji zwyczajnych, odbywanych regularnie w termi- nach określonych postanowieniem § 68 konstytucji, oraz sesji nadzwyczajnych4, odbywanych z inicjatywy monarchy „w czasie innym niż normalnie” (§ 69). Trzeba dodać, że częstotliwość odbywania sesji zwyczajnych uległa daleko idącej zmianie. Przez wiele dekad pozostawania Norwegii w związku ze Szwecją Storting zbierał się na obrady co trzy lata, co znacznie ograniczało skalę i efektywność działań ustawo- dawczych. Dopiero zastąpienie tej praktyki konstytucyjnym wymogiem odbywania sesji corocznie (poczynając od pierwszego powszedniego dnia października) posłu- żyło zwielokrotnieniu wpływu Stortingu, nie bez oporu szwedzko-norweskiego mo- narchy i jego szwedzkiego otoczenia. Element hamującego oddziaływania kół kie- rowniczych Szwecji przestał być aktualny w momencie zerwania unii personalnej w 1905 r. Relacje pomiędzy Stortingiem a królem zostały oparte na trzech równolegle sto- sowanych założeniach: podziału właściwości (gestii), wzajemnego powściągania się i hamowania oraz współdziałania w zakresie „niezbędnym dla powszechnego do- bra”. Zostały one ukształtowane zgodnie z wzorcami typowymi dla XIX-wiecznych monarchii konstytucyjnych, aczkolwiek w wersji uznawanej za korzystną dla par- lamentu. Składnikiem tego modelu było opatrzenie trybu stanowienia ustaw przez wybieralny parlament wymogiem sankcji królewskiej wraz z przypisanym monarsze prawem weta. Każda zatem ustawa uchwalona przez Storting wchodziła w życie pod warunkiem zaakceptowania jej tekstu przez króla i opatrzenia jej pieczęcią królew- ską, co upoważniało do ogłoszenia ustawy (ustawy były bowiem – formalnie rzecz biorąc – wydawane w imieniu króla)5. Król mógł odmówić udzielenia sankcji ustawie uchwalonej przez Storting, zwra- cając ustawę parlamentowi (do czasu istnienia wewnętrznego podziału w parlamen- cie – Odelstingowi) z oświadczeniem o nieudzieleniu aprobaty. Storting mógł z kolei ze swej strony podjąć próbę przełamania weta królewskiego. W tym celu miał możli- wość ponownego uchwalenia tego samego projektu ustawy na kolejnej sesji po wybo-

4 Należy podkreślić, że król miał wpływ nie tylko na zwołanie sesji nadzwyczajnej Stortingu, ale także na czas jej trwania i moment zamknięcia. Zgodnie bowiem z § 70 ustawy zasadniczej sesja nadzwyczajna Stortin- gu mogła być zamknięta przez króla, „kiedy uzna on to za stosowne”. Por. T. Osiński, Parlament i rząd…, s. 25. Autor wyraża pogląd, że twórcy konstytucji eidsvollskiej mieli na względzie harmonijne współdziałanie króla i Stortingu (co nie było regułą w czasie trwania unii). 5 Z wymogu sankcji królewskiej były zwolnione akty Stortingu dotyczące ważności wyborów deputowa- nych, naturalizacji cudzoziemców, a także uchwały o postawieniu w stan oskarżenia członków Rady Państwa (rządu) Królestwa Norwegii (§ 83 ustawy zasadniczej z 17 maja 1814 r.). 112 rach (częstotliwość sesji miała przeto istotne znaczenie dla relacji Storting–król). Po- nownie uchwalony projekt mógł być po raz wtóry zawetowany przez monarchę. Jeśli jednak Storting po raz trzeci uchwalił projekt na kolejnej sesji (przy braku projektu alternatywnego), król nie mógł już po raz kolejny skutecznie go zawetować. Ustawa w wersji przyjętej przez Storting wchodziła w życie mimo braku sankcji (podpisu) monarchy. Tym samym królewskie weto zawieszające mogło zostać przełamane. Porównanie relacji Storting–król w zakresie stanowienia ustaw przez parlament i możliwości ich wetowania przez władcę, w zestawieniu konstytucji norweskiej z 1814 r. z unormowaniami analogicznych relacji w Szwecji (w Akcie o Formie Rządu z 1809 r.) oraz w Danii (w pierwszej duńskiej ustawie zasadniczej z 1849 r.), prowadzi do wniosku, że pozycja parlamentu Norwegii jest korzystniejsza niż jego odpowied- ników – szwedzkiego oraz duńskiego. W Szwecji bowiem monarcha został wypo- sażony w prawo bezwzględnego zawetowania ustaw uchwalonych przez parlament. Również monarcha duński mógł sięgnąć po analogiczny instrument hamowania le- gislatywy. Twórcy rozwiązań przyjętych w konstytucji eidsvollskiej zapewne nie przewi- dywali, że kwestia stosowania królewskiego weta wobec ustaw uchwalonych przez Storting stanie się jedną z newralgicznych kwestii spornych w stosunkach między norweskim Stortingiem (a zwłaszcza jego większością zdominowaną przez libera- łów z Venstre) a królem Szwecji i Norwegii Oskarem II i legnie u podstaw rozwią- zania szwedzko-norweskiej unii personalnej (narzuconej postanowieniami traktatu z Kilonii)6. Przedmiotem sporu stała się interpretacja konstytucyjnych unormowań trybu zmiany konstytucji w kontekście uprawnień monarchy do stosowania weta zawieszającego. Storting przyjął stanowisko, że szczególny tryb dokonywania częś- ciowych zmian w konstytucji (obecnie § 112) wyłącza możliwość stosowania królew- skiego weta zawieszającego w trybie znajdującym odniesienie do ustaw (zwykłych). Podstawą takiej wykładni były sformułowania § 112 (uprzednio § 110), że poprawka do konstytucji uchwalona w trybie szczególnym ma być, po podpisaniu przez prze- wodniczącego i sekretarza Stortingu, przesłana królowi „w celu publicznego ogłosze- nia drukiem jako integralna część konstytucji”. Król natomiast, wbrew stanowisku Stortingu, utrzymywał, że również w odniesieniu do zmian w konstytucji przysługuje mu prawo odmowy sankcji oraz zastosowania (i to dwukrotnie) weta zawieszającego, a tym samym – skutecznego przez pewien czas blokowania zmian konstytucyjnych. Warto podkreślić, że spór o zakres stosowania królewskiego weta zawieszające- go odnosił się do dwu poziomów postrzegania relacji między parlamentem (legisla- tywą) a monarchą (egzekutywą). Na pierwszym poziomie odnosił się do następstw uczestnictwa króla w procesie stanowienia prawa, a w szczególności do zakresu i stanowczości, z jaką władca mógł hamować i opóźniać (a tym samym blokować) wprowadzanie (lub zmiany) regulacji ustawowych preferowanych przez większość parlamentarną. W przypadku stosowania królewskiego weta wobec poprawek kon-

6 E. Jansen, Det suspensive lovvetos anvendelse i norsk konstitutionel praxis, Kristiania 1921, s. 9 i n. 113 stytucyjnych chodziło – na drugim z „poziomów” relacji – o coś więcej: o to, czy stanowienie nowych reguł konstytucyjnych miało pozostawać „na wyłączność” w ge- stii wybranego przez (uprawnionych) obywateli przedstawicielstwa narodu (ludu), czy też miało być obszarem poszukiwań kompromisu między wybieralnym przed- stawicielstwem obywateli a dziedzicznym (nie obieralnym) i suwerennym w zakresie swych kompetencji monarchą7. W Zgromadzeniu Konstytucyjnym z Eidsvoll dominowało przekonanie, że Nor- wegia jako państwo winno posiadać organ będący reprezentacją ludu (folket), niepo- dzieloną na zgromadzenia (izby) odpowiadające poszczególnym stanom i będące ich przedstawicielstwem. Uczestnicy Zgromadzenia – w ślad za propozycją zgłoszoną przez J.G. Adlera i Ch.M. Falsena – uznali natomiast za wskazane podzielenie wy- branego składu Stortingu na dwie części (to avdelinger) – lagmannstinget i odelstin- get. Podziału deputowanych miał dokonywać sam Storting (Adler i Falsen używali określenia: zgromadzenie Królestwa, Riksforsamling), wybierając do Lagtingu jedną trzecią swego składu (spośród osób wyróżniających się pochodzeniem, majątkiem lub doświadczeniem). Pozostali deputowani mieli wchodzić w skład Odelstingu. W myśl intencji części członków Zgromadzenia Konstytucyjnego Lagting miał stanowić „izbę pierwszą”, wyselekcjonowaną według dodatkowych, „wyróżniających” kryteriów osobowych. Inni podchodzili do tej koncepcji sceptycznie; krytycznej ocenie poddawano zwłaszcza próby oparcia wyróżnień na pochodzeniu lub mająt- ku (w czym widziano wpływ koncepcji brytyjskiej oraz kontynentalnych monarchii o silnych pozostałościach struktur feudalnych). Ostatecznie odrzucono pomysł se- lekcji Lagtingu na podstawie kryterium pochodzenia lub majątkowego. Zmianie ule- gły też proporcje liczby deputowanych tworzących skład Lagtingu i – odpowiednio – Odelstingu. Proporcję 1 : 2 zastąpiono stosunkiem 1 : 3. Oznaczało to, że z całego składu deputowanych Storting wybierze jedną czwartą tworzącą korpus Lagtingu, a pozostałe trzy czwarte wejdą w skład Odelstingu8. Zarówno członkowie Lagtingu, jak i Odelstingu uzyskiwali jednolity status depu- towanego w toku wyborów. Oni sami – bez udziału czynnika zewnętrznego – decy- dowali też o wewnętrznym podziale na dwie części składu, o różniącym się udziale i funkcjach, przede wszystkim w procesie ustawodawczym. Tym samym w tej oraz w innych sferach dotyczących kształtowania struktury Stortingu oraz składu jego gremiów (i organów) została zachowana zasada wewnętrznej autonomii legislatury norweskiej. Ustawa zasadnicza z 1814 r., przekazując Stortingowi funkcję sprawowania władzy ustawodawczej (a tym samym kompetencję stanowienia ustaw), nie określiła zakresu przedmiotowego ustawy jako aktu normatywnego. Nie sprecyzowała także miejsca ustawy (lov) w systemie norweskich aktów normatywnych. Określiła natomiast kwe-

7 Warto przypomnieć, że w państwach europejskich pierwszej połowy XIX w. nadanie (oktrojowanie) konstytucji przez monarchę-suwerena było przeważającą praktyką ustrojową. 8 A. Kaartvedt, Det norske Storting gjenom 150år, Bd. 1: Fra Riksforsamlingen til 1869, Oslo 1964, s. 155. 114 stie proceduralne związane z przedkładaniem projektów ustaw oraz wzajemnymi re- lacjami władzy wykonawczej i władzy ustawodawczej w procesie stanowienia ustaw. Prawo wnoszenia projektów ustaw (tj. inicjatywę ustawodawczą) konstytucja gwarantowała „królowi w Radzie” (tj. królowi działającemu z udziałem i za pośred- nictwem członków Rady Państwa zwanych też „radcami stanu” oraz członkom licz- niejszej części Stortingu – Odelstingu). Nie mieli natomiast prawa przedkładania projektów deputowani wybrani w skład Lagtingu, gdzie projekt trafiał po uchwaleniu przez Odelsting9. Los projektu ustawy zależał od stanowiska członków Odelstingu. Mógł on bowiem – większością głosów – zatwierdzić bądź odrzucić przedłożony projekt. Lagting, po otrzymaniu projektu zaaprobowanego przez Odelsting, miał możliwość aprobaty lub odrzucenia projektu ustawy. W przypadku odrzucenia projekt wraz z załączonymi przez Lagting uwagami odsyłano do Odelstingu. Uwagi Lagtingu podlegały rozważe- niu przez Odelsting. Reakcja Odelstingu mogła przybrać trojaką postać: a) rezygnacji z uchwalonego już projektu, b) dokonania jego korekty z uwzględnieniem poprawek Lagtingu, c) ponownego uchwalenia projektu bez uwzględnienia poprawek propono- wanych przez Lagting10. Zgodnie z unormowaniem § 76 zd. 4 ustawy zasadniczej, je- śli projekt ustawy jest kierowany z Odelstingu do Lagtingu po raz drugi i po raz drugi wraca z odmową przyjęcia go, wówczas o losach projektu rozstrzyga Storting na sesji plenarnej (bez podziału na Lagting i Odelsting) większością dwóch trzecich głosów. Między obradami obu części Stortingu oraz obradami Lagtingu i sesją plenarną musi upłynąć co najmniej trzy dni przerwy w obradach. Przyjęte rozwiązania stosowano, niezależnie od uwarunkowań zewnętrznych, do momentu poniechania podziału składu Stortingu na Lagting i Odelsting11. Przyjęte rozwiązania: zarówno organizacyjne (podział składu Stortingu na Lagting i Odelsting), jak i proceduralne (przyjęcie zasady podwójnych rozważań nad projek- tem ustawy i przedstawiania, z możliwością ponowienia uwag Lagtingu do projektu pod rozwagę Odelstingu), dowodzą wyraźnej preferencji Zgromadzenia Konstytu- cyjnego na rzecz deliberatywnego modelu prac ustawodawczych, także w relacjach między Lagtingiem i Odelstingiem. Warto zaakcentować, że ustrojodawca norweski nie dopuścił ingerencji czynnika zewnętrznego (pozaparlamentarnego) w sferę dia- logu między wyodrębnionymi częściami składu Stortingu oraz, że pozostawił pra- wo podjęcia końcowej decyzji o losach rozpatrywanego projektu w gestii większości kwalifikowanej (dwie trzecie) Stortingu. Należy to postrzegać jako przejaw przeko- nania ustrojodawcy, że od momentu wniesienia projektu ustawy przez uprawniony podmiot do czasu podjęcia finalnej decyzji (uchwały) o jego losach „gospodarzem”

9 Por. § 76 ustawy zasadniczej z 1814 r. 10 Por. § 10 zd. 3 ustawy zasadniczej z 1814 r. 11 Nastąpiło to w wyniku nowelizacji konstytucji Norwegii, dokonanej 20 lutego 2007 r. Szerzej por. moje opracowanie: Dwieście lat konstytucji norweskiej (1814–2014), „Państwo i Prawo” 2014, z. 5, s. 11 i n. 115 postępowania nad projektem pozostaje bez reszty Storting (i – do momentu zniesie- nia podziału – jego „części”: Odelsting oraz Lagting)12. W odniesieniu do zmian (nowelizacji) ustawy zasadniczej twórcy tego aktu rów- nież zasadniczą rolę przypisali wybieralnemu Stortingowi. Przyjęli przy tym zało- żenie, które stało się z czasem swoistym standardem w skandynawskim konstytu- cjonalizmie, że zmiany porządku konstytucyjnego winny być akceptowane przez kwalifikowaną większość dwóch po sobie następujących kadencji parlamentu, prze- dzielonych wyborami tego gremium. U podstaw tak ujętego założenia tkwiło nie tylko przekonanie o potrzebie spowolnienia zmian konstytucyjnych, sprzyjającego pogłębieniu refleksji nad ich celowością, kierunkiem i treścią. Konieczność odbycia wyborów parlamentarnych między pierwszą i drugą w kolejności aprobatą Stortingu dla dokonywanych zmian konstytucyjnych stanowiła również sposób na zweryfiko- wanie trafności uchwały o zmianach konstytucyjnych nie tylko przez kwalifikowaną (dwie trzecie) większość składu parlamentu, ale również przez świadomie głosują- cych obywateli-wyborców. Zmiany konstytucyjne bowiem, z wysokim prawdopo- dobieństwem, stają się przedmiotem zainteresowania wyborców w trakcie kampanii poprzedzającej wybór Stortingu na kolejną kadencję, w trakcie której sprawa zmiany konstytucji musi – w celu jej wdrożenia do systemu prawnego – stać się obiektem zainteresowania wyborców. Ich głosowanie na zwolenników zapoczątkowanej zmia- ny może być postrzegane jako symptom aprobaty zmian; brak poparcia dla zwolen- ników zmian jest natomiast rozumiany jako dezaprobata wyborców dla inicjatywy zmian lub obranego ich kierunku. Utrzymanie wymogu większości kwalifikowanej w obu kadencjach przy głosowaniu nad nowelizacją stanowi dodatkowe zabezpiecze- nie przed zmianami pochopnymi i nieznajdującymi aprobaty u wyborców. Brak uregulowania wielu elementów trybu nowelizowania konstytucji (inicjatywy prawodawczej w tym zakresie, uprawnień do modyfikacji projektu zmian konstytu- cyjnych, uwarunkowań nadawania sankcji królewskiej lub jej odmowy czy też weto- wania zmian uchwalonych przez kwalifikowaną większość dwóch trzecich Stortingu) stanowił swoistą pułapkę ustrojową, w której rozbieżne interpretacje i praktyka po- stępowania mogły się stać – i stały się – zarzewiem konfliktów między norweskim parlamentem a wspólnym szwedzko-norweskim monarchą. Trzeba jednak podkre- ślić, że zasadniczą pożywką sporów była rosnąca rozbieżność interesów Norwegii i większości Norwegów, optujących za maksymalnym usamodzielnieniem gospodar- czym i politycznym, oraz Szwecji i Szwedów (a zwłaszcza króla i jego szwedzkiego otoczenia, zainteresowanych utrzymaniem swoistej kurateli politycznej nad Norwe- gią). Pośrednim dowodem na przewagę politycznych aspektów różnic interpretacyj- nych jest okoliczność, że z chwilą rozwiązania unii szwedzko-norweskiej przyjęto dość jednoznaczną wykładnię trybu zmiany konstytucji, pozostawiającą tę kwestię w gestii Stortingu przy jednoczesnym przyjęciu tezy, że zmiany (uzupełnienia) kon-

12 A. Kaartvedt, Det norske Storting…, s. 152. 116 stytucji nie wymagają sankcji królewskiej i nie mogą być objęte wetem zawieszającym monarchy13. Pozycję i znaczenie Stortingu w systemie prawno-instytucjonalnym Norwegii wy- znaczały nie tylko jego kompetencje ustawodawcze, tj. prawo regulowania w formie ustaw zasad funkcjonowania państwa, jego relacji z obywatelami (mieszkańcami) oraz stosunki między obywatelami (mieszkańcami) i ich zbiorowościami. Równolegle z władzą stanowienia ustaw konstytucja z 1814 r. powierzyła Stortin- gowi wyłączne prawo nakładania podatków, opłat, ceł oraz innych świadczeń pub- licznych (§ 75 konstytucji). Prawo to (a zarazem powinność) przyznawał Stortingowi § 75 ustawy zasadniczej. Zgodnie z tym unormowaniem do obowiązków, a zarazem uprawnień Stortingu ustrojodawca zaliczył ustanawianie podatków, opłat, ceł i in- nych ciężarów publicznych. Początkowo akty Stortingu, we wskazanym tu zakresie, cechował ograniczony zasięg temporalny. Zgodnie z § 75 lit. „a” ustawy zasadniczej te świadczenia i ciężary nie mogły obowiązywać dłużej niż do 31 grudnia następnego roku, w którym Storting zbiera się na nową sesję zwyczajną (chyba że zostaną przez Storting wyraźnie potwierdzone dłuższy na czas)14. Kwestia formy aktu normatywne- go nakładającego podatki, opłaty i inne ciężary publiczne nie została expressis verbis zdeterminowana. Z kontekstu regulacji wynika wszakże preferencja dla formy usta- wy, co z uwagi na czasowe ograniczniki obowiązywania ustaleń Stortingu nie było rozwiązaniem bezdyskusyjnym (burzyło bowiem wizję ustawy jako aktu trwałego, obowiązującego do momentu jej wyraźnej derogacji). W okresie do 1869 r., kiedy sesje Stortingu odbywały się raz na trzy lata, akty usta- nawiające podatki i inne ciężary publiczne obowiązywały przez 3 lata, do 1 lipca roku kolejnej sesji Stortingu (chyba że ich obowiązywanie zostało – każdorazowo – prze- dłużone). Od 1869 r. wspomniane akty obowiązywały przez rok (do 1 lipca w roku zwołania kolejnej, corocznej sesji Stortingu)15. Paralelnie z ustanawianiem podatków, opłat i innych ciężarów publicznych Stor- ting określa wysokość funduszy na pokrycie planowanych wydatków państwa (bevil- gningsmyndighet). Znaczenie tego uprawnienia wykracza przy tym poza płaszczyznę finansowo-księgową. Chodzi bowiem o dyspozycje, przez które Storting ukierunko- wuje aktywność administracji i służb państwowych, zależną od przeznaczenia oraz wysokości funduszy wyasygnowanych przez Storting (a limitowanych zasobami fi- nansowymi państwa, które także zależą od źródeł dochodów i ich parametrów, okre- ślanych przez Storting). Również i w tym zakresie twórcy konstytucji eidsvollskiej, działający w warun- kach braku doświadczeń funkcjonowania odrębnego państwa norweskiego, pozosta- wili wiele spraw poza regulacją konstytucyjną. Nie została określona kwestia trybu przedkładania Stortingowi preliminarzy finansowych, uprawnienia Lagtingu do do- konywania poprawek w akcie uchwalonym przez Odelsting, nadto zaś – co istotne dla

13 J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 34. 14 A. Kaartvedt, Det norske Storting…, s. 152; tenże, Kampen mot parlamentarisme…, s. 25. 15 Por. J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 35. 117 pozycji ustrojowej Stortingu – nie doprecyzowano kompetencji króla do stosowania weta bądź odmowy udzielenia sankcji. Oprócz tego monarcha, korzystając z niskiej częstotliwości odbywania sesji Stortingu (do 1869 r.), zwykł regulować bieżące kwe- stie finansowe w drodze wydawanych przez siebie samoistnych rozporządzeń prowi- zorycznych. Na tle wdrażania aktów finansowych Stortingu, dotyczących zarówno źródeł dochodów, jak i wydatków państwowych, dochodziło – zwłaszcza w okresie trwania unii szwedzko-norweskiej – do zadrażnień między norweskim Stortingiem a królem i jego ministrami rezydującymi w Sztokholmie. Uprawnienia finansowe Stortingu były znacznie szersze. Obejmowały one podej- mowanie decyzji w sprawie zaciągania pożyczek Królestwa (§ 75 lit. b), nadzoru nad systemem monetarnym (§ 75 lit. c), określania apanaży króla i jego dworu (§ 75 lit. e). Storting mógł też kontrolować ustalane przez króla listy płac i świadczeń oraz doko- nywać w nich zmian wedle własnego uznania (§ 75 lit. i). W wykonywaniu funkcji kontrolno-nadzorczych w sferze finansów króla wspomagali rewidenci finansowi. Ustanawiał ich, w liczbie pięciu, Storting. Rewidenci mieli kompetencję dokonywa- nia weryfikacji rachunków publicznych i publikowania wniosków z tej weryfikacji. Organy i instytucje finansowane z funduszy publicznych zostały zobowiązane do udostępniania rewidentom całej dokumentacji finansowej. Kontrola finansowa była prowadzona na bieżąco, niezależnie od częstotliwości obrad Stortingu. W celu częściowego „zneutralizowania” parlamentarnej kontroli nad finansami administracji norweski rząd (grupa „radców stanu” funkcjonująca jako pomocnicy króla) powołał w 1822 r. specjalny departament (revisjondeparta- mentet) działający w obrębie władzy wykonawczej, aby „wyręczyć” Storting i jego rewidentów w kontroli finansów administracji rządowej. Wyróżniającą cechą systemu rządów, ustanowionego w ustawie zasadniczej z Eid- svoll, było wyposażenie Stortingu (de nomine organu władzy ustawodawczej) w roz- ległe uprawnienia kontrolne. Zaważyły na tym, jak się wydaje, odczucia członków Zgromadzenia Konstytucyjnego, pełne nieufności wobec duńskich monarchów pa- nujących do 1814 r. również w Norwegii. Istotnym uprawnieniem kontrolnym Stortingu było prawo domagania się przed- łożenia do wglądu parlamentu protokołów z posiedzeń Rady Państwa (ministrów królewskich obradujących w obecności i pod przewodnictwem monarchy) oraz wszelkich publicznych sprawozdań i dokumentów16. Uprawnienie to – należące do kategorii „prawa do bycia informowanym” – pozwalało na wniknięcie Stortingu w interna funkcjonowania egzekutywy oraz uczynienie jej rozpoznanego funkcjono- wania przedmiotem uwagi i debaty parlamentarnej. Uzyskane informacje pozwalały na merytoryczne traktowanie decyzji dotyczą- cych wydatków państwa i poszczególnych ogniw władzy wykonawczej. Uprawnienia kontrolne rozciągały się również na sferę polityki zagranicznej. Stor- ting mógł bowiem żądać od króla przedstawienia informacji o umowach i trakta-

16 § 75 lit. f ustawy zasadniczej z 1814 r. (w brzmieniu pierwotnym). 118 tach, które monarcha zawarł z obcymi państwami (z wyjątkiem traktatów lub klauzul tajnych)17. Realizacji funkcji kontrolnej miały służyć uprawnienia instrumentalne, wśród nich prawo wezwania do osobistego stawiennictwa przed Stortingiem (i jego ko- misjami) każdego funkcjonariusza władzy wykonawczej (z wyjątkiem króla i tych członków rodziny królewskiej, którzy nie pełnili urzędu publicznego)18. W praktyce pierwszych dekad wdrażania ustawy zasadniczej ukształtowała się za- sada przekazywania Stortingowi protokołów posiedzeń Rady Państwa w odstępach rocznych. W celu zapoznawania się z protokołami Storting, a następnie Odelsting powołały (już w latach 1815–1816) specjalne komisje parlamentarne. Od 1818 r. ukształtowała się praktyka powoływania jednej komisji ds. protokołów, traktowanej jako stała komisja parlamentarna. Rezultatem prac komisji ds. protokołów stawały się jej uwagi oraz wnioski przejmowane przez Odelsting i wykorzystywane w jego pracach19. Praktyka wzywania na posiedzenia Stortingu (lub Odelstingu) członków rządu (radców stanu) nie rozwinęła się szerzej, m.in. ze względu na znaczny opór kolejnych królów szwedzko-norweskich20. Na relacje Stortingu z monarchą rzutowała też konstytucyjna kompetencja parla- mentu uchwalania adresów skierowanych do władcy21. Parlament wykorzystywał tę formę oddziaływania, należącą do kategorii inspiracyjno-postulatywnych, do wska- zywania dostrzeżonych zaniedbań i nieprawidłowości w działaniach egzekutywy, a także do komunikowania swych preferencji i oczekiwań adresowanych do króla i podległej mu administracji. Najdalej idącym uprawnieniem parlamentu była możliwość formułowania przez Odelsting oskarżeń pod adresem Rady Państwa (radców stanu), członków Sądu Naj- wyższego oraz deputowanych do Stortingu o popełnienie przestępstw (złamanie pra- wa) podczas pełnienia przez nich obowiązków. Oskarżenia te, zgodnie z dyspozycją § 86 ustawy zasadniczej, miały być rozpatrywane przez Trybunał Królestwa (Riksret- ten) złożony z członków Lagtingu oraz sędziów Sądu Najwyższego, działający pod przewodnictwem przewodniczącego Lagtingu22.

17 Por. § 75 lit. g ustawy zasadniczej z 1814 r. 18 Por. § 75 lit. h ustawy zasadniczej z 1814 r. Uchwałą Stortingu z 11 maja 1814 r. parlament postano- wił, że wspomniane uprawnienia kontrolne mogą być realizowane zarówno przez Lagting, jak i Odelsting. A. Kaartvedt, Kampen mot parlamentarisme…, s. 63–64. 19 P. Selle, Stortingskomiteane 1814–1881, Bergen 1982, s. 17 i n. 20 W okresie 1814–1869 tylko raz przed oblicze Stortingu zostali wezwani radcy stanu (P. Anker, Ch. Krohg oraz P. Motzfeldt). 21 A. Kaartvedt, Det norske Storting, Bd. 1, s. 324. 22 Tym samym w organie rozstrzygającym kwestie odpowiedzialności prawnej najwyższych funkcjona- riuszy państwa (z wszystkich trzech „władz”) skojarzony został czynnik parlamentarny z czynnikiem sądo- wym. 119

5.2. Ewolucja pozycji Stortingu: wyznaczniki polityczno-ustrojowe

Twórcy norweskiej ustawy zasadniczej z 17 maja 1814 r. kształtowali jej unormo- wania z myślą o powstaniu i funkcjonowaniu niepodległego i odrębnego Królestwa Norwegii, któremu nadali formę zrównoważonej monarchii konstytucyjnej. Wkrótce jednak po ustanowieniu konstytucji istnienie odrębnego państwa norweskiego do- znało ograniczeń na skutek postanowień traktatu kilońskiego. Traktat ten wymusił na Norwegach akceptację unii personalnej ich państwa z Królestwem Szwecji i uzna- nie króla szwedzkiego Karola XIII oraz jego następców za wspólnych władców po- łączonych unią personalną Norwegii i Szwecji. Zawarcie unii (4 listopada 1814 r., a więc kilka miesięcy po ustanowieniu konstytucji) oraz podpisanie traktatu Szwecji z Norwegią (regulującego wzajemne stosunki) nie zmodyfikowały istotnie, mimo zmian w konstytucji, przyjętego przez norweskie Zgromadzenie Konstytucyjne sy- stemu rządów. Niemniej wspomniane okoliczności ukształtowały nowy kontekst polityczny i międzynarodowy wdrożenia konstytucyjnego systemu rządów. Pozycja i kompetencje Stortingu oraz warunki ich urzeczywistniania stanowiły ważny kom- ponent tego kontekstu23. Warto podkreślić, że ani szwedzki monarcha, ani jego najbliższe otoczenie nie uczestniczyli w procesie kształtowania postanowień konstytucji eidsvollskiej. Mo- narcha został postawiony przed perspektywą akceptacji już ustanowionej, cało- ściowej regulacji konstytucyjnej. Środowiska polityczne Norwegii przeciwstawiły się zakusom istotnego znowelizowania przyjętego w maju 1814 r., akceptowanego przez Zgromadzenie Konstytucyjne tekstu, dopuszczając jedynie niewielkie zmiany adaptacyjne, uwarunkowane zawiązaniem unii personalnej. Ta okoliczność tłuma- czy, przynajmniej po części, znaczniejsze ograniczenia władzy monarchy, wynika- jące z konstytucji eidsvollskiej w porównaniu ze szwedzkim Aktem o Formie Rządu z 1809 r.24 Uwarunkowania wynikające z unii szwedzko-norweskiej rzutowały na pozycję, zakres działania oraz sposób realizacji uprawnień Stortingu przez cały okres trwa- nia unii szwedzko-norweskiej, tj. lata 1814–1905. Niemniej pozycja i znaczenie Stor- tingu ewoluowały stosownie do wpływu Szwecji, osobowości kolejnych monarchów oraz sytuacji politycznej w samym Stortingu. Pierwszy okres ewolucji objął lata 1814–1869, tj. czas pomiędzy ustanowieniem konstytucji i unii szwedzko-norweskiej a początkiem okresu corocznych sesji Stor- tingu.

23 J. Andenæs, Statsforfatningen i Norge, Oslo 1984, s. 44 i n. 24 F. Castberg, Juridislee stridsspørsmål i Norges politiske historie, Oslo 1961, s. 21; M. Grzybowski, Współ- czesny parlamentaryzm skandynawski, Warszawa–Kraków 1988, s. 15–17. 120

Ustanowienie unii skutkowało ukształtowaniem dwuośrodkowej struktury Rady Państwa. Część członków Rady: jej przewodniczący (statsminister) oraz dwóch członków-radców stanu, rezydowało przy królu w Sztokholmie i znajdowało się pod jego przemożnym wpływem. Druga część, złożona najpierw z sześciu, a od 1815 r. z siedmiu radców stanu, miała siedzibę w stolicy Norwegii – Christnianii (Oslo); przewodniczył jej królewski namiestnik (stattholder) mianowany przez króla i peł- niący funkcje w jego zastępstwie. Ta część Rady Państwa, zarówno z racji usytuo- wania, jak i składu narodowego, była silniej eksponowana na wpływ obradującego w Christianii Stortingu25. Wspomniana dwuośrodkowość egzekutywy utrudniała Stortingowi oddziaływa- nie na króla i jego najbliższe (przeważnie szwedzkie) otoczenie. Wynikało to zarówno z geograficznego oddalenia monarchy, jak i – zwłaszcza po objęciu w 1818 r. tronu przez Karola XIV Jana (po Karolu XIII) – z aspiracji absolutystycznych władcy (mimo jego francuskiej, postrewolucyjnej i napoleońskiej proweniencji). Karol XIV Jan aspirował do ścisłego powiązania Norwegii ze Szwecją (a nawet do inkorporacji Nor- wegii). Szwedzki Akt o Formie Rządu z 1809 r. gwarantował królowi Szwecji szersze niż w Norwegii uprawnienia oraz większą swobodę w wykonywaniu funkcji rzą- dzenia Królestwem. Ograniczenia, nałożone na monarchę postanowieniami ustawy zasadniczej z Eidsvoll, wyraźnie uwierały ambitnego władcę dwóch powiązanych państw. Nie znajdował on w społeczeństwie Norwegii (o przewadze elementu chłop- skiego i silnej pozycji mieszczaństwa) oparcia dla dążeń do wzmocnienia władzy królewskiej, tym bardziej że wydawały się one niekorzystne z punktu widzenia na- rodowych interesów i poczucia odrębności (państwowej i narodowej) mieszkańców Norwegii. Bezpośrednio po objęciu tronu Karol XIV Jan podjął inicjatywę nowelizacji nor- weskiej ustawy zasadniczej, zmierzającą do poszerzenia uprawnień osobistych mo- narchy (prerogatyw). Inicjatywa ta skutkowała ograniczeniem uprawnień kontrol- nych Stortingu, które koncentrowały się na uprawnieniach „króla w Radzie”. Inny kierunek inicjatyw monarchy dotyczył rozszerzenia zakresu przedmiotowego kró- lewskich rozporządzeń prowizorycznych, stanowiących substytut ustaw (ich uchwa- lanie na czas było realnie utrudnione z powodu zbierania się Stortingu na sesje co trzy lata)26. Stałym dążeniem monarchy było także poszerzanie pola decyzyjnego sztokholm- skiego ośrodka władzy kosztem części Rady Państwa rezydującej w Christianii. Te dążenia napotykały na zdecydowany opór Stortingu; przejawem tego oporu było od- rzucenie królewskich propozycji nowelizacji konstytucji (dokonane w 1821 r.). Zgłaszane przez Karola XIV Jana projekty zmian w konstytucji przyniosły – w pewnym zakresie – rezultat przeciwny do zamierzonego. Zahamowane w trakcie drugiego etapu prac parlamentarnych spowodowały konsolidację norweskiej opo-

25 T. Eckhoff, Utviklingslinjer i norsk statsstyre og forfatningsrett 1814–1964, „Tidskrift for Rettvitenskop” 1964, s. 176–177. 26 J. Steen, Det frie Norge, Oslo 1954, s. 290–291. 121 zycji parlamentarnej wobec monarchy. Postanowienia ustawy zasadniczej z Eidsvoll zyskały status gwarancji samodzielności Stortingu, sam organ natomiast zaczął być postrzegany jako swoiste „depozytorium” odrębności państwowej Norwegii i naro- dowej Norwegów; uzyskał status symbolu niezależności kraju27. W tej atmosferze Storting zmierzył się z próbą kompleksowej przebudowy relacji parlament–monarcha, zawartą w pakiecie zmian konstytucyjnych, wniesionym przez Karola XIV Jana w 1821 r. Zmierzały one do wprowadzenia bezwzględnego weta ustawodawczego przysługującego monarsze oraz przyznania królowi prawa rozwią- zywania Stortingu przed upływem kadencji i zarządzania przedterminowych wybo- rów. W obu przypadkach Komisja Konstytucyjna Stortingu odmówiła pozytywnej rekomendacji propozycjom króla, podkreślając, że weto absolutne ograniczyłoby konstytucyjny status Stortingu jako organu władzy ustawodawczej28, a rozwiązywa- nie parlamentu przed upływem jego pełnomocnictw pochodzących od ludu podwa- żyłoby wartość tego typu pełnomocnictw29. Szczególnie niebezpieczna dla znaczenia Stortingu była propozycja zwoływania jego sesji z częstotliwością co pięć lat (analogicznie jak w przypadku szwedzkiego Riksdagu), nie zaś – jak założono w pierwotnym ujęciu ustawy zasadniczej z Eidsvoll – co trzy lata. Ta propozycja istotnie ograniczyłaby aktywność Stortingu i poszerzyła przestrzeń dla wprowadzania w życie stanowionych przez króla rozporządzeń tym- czasowych. Pewne zagrożenie mogło także stanowić przesunięcie terminu rozpoczy- nania sesji Stortingu z 1 lutego na 1 czerwca, co ograniczało możliwość przedłużania sesji (do 1 lipca parlament winien był prolongować dotychczasowy system podatków i danin publicznych lub ustanowić nowe obciążenia z tego tytułu). Bezpośrednio ograniczające autonomię parlamentu były pochodzące od kró- la propozycje, by przyznać mu prawo wyznaczania przewodniczących Lagtingu i Odelstingu. Przedmiotem sporu między parlamentem a królem okazała się też ob- sada urzędu namiestnika monarchy, rezydującego w Christianii, i przewodniczącego norweskiej części Rady Państwa. Po okresie sprawowania tej funkcji przez szwedz- kiego następcę tronu, późniejszego króla Oskara I (1814–1828), namiestnikami byli początkowo Szwedzi (H.H. Essen, A.G. Mörner, J.A. Sandels oraz B.B. von Platen), co wywoływało niechęć nastawionych proniepodległościowo środowisk norweskich30. Zastrzeżenia nieco osłabły z chwilą powołania na stanowisko namiestnika obywateli

27 T. Eckhoff, Utviklinglinjer i norsk statstyre…, s. 194. 28 Komisja Konstytucyjna zwróciła uwagę, że przewidziane w § 17 ustawy zasadniczej prawo monarchy wydawania rozporządzeń prowizorycznych daje królowi znaczne możliwości kształtowania regulacji praw- nych; w tych warunkach możliwość zahamowania wejścia w życie ustaw – przez zastosowanie wobec nich weta absolutnego – byłoby w ocenie komisji zbyt daleko posuniętym ograniczeniem władzy ustawodawczej Stortingu. Zburzyłoby też swoistą równowagę w układzie parlament–król. 29 Komisja Konstytucyjna sformułowała pogląd, że król nie może określać pełnomocnictw deputowa- nych, pochodzących z woli ludu. W celu złagodzenia wydźwięku odmowy komisja wyraziła też stanowisko, że król nie musi uzyskać takiego instrumentu wobec lojalności, na jaką może liczyć po stronie Norwegów. 30 Objawy tej niechęci towarzyszyły działaniom wszystkich namiestników pochodzenia szwedzkiego (ich mianowanie Norwegowie postrzegali jako poniżające obywateli norweskich), mimo że namiestnicy starali się o ułożenie sobie współpracy z norweskimi członkami Rady Państwa. 122 norweskich (H. Wedela-Jarlsberga i S. Løvenskiolda). W latach 1856–1859 urząd na- miestnika był nieobsadzony, po czym Storting (uchwałą z 9 grudnia 1959 r.) posta- nowił o jego likwidacji31. Zastrzeżenia króla wywołało natomiast zastąpienie urzędu namiestnika stanowiskiem ministra stanu (statsminister), przewodniczącego norwe- skiej części Rady Państwa z siedzibą w Christianii. Instytucja namiestnika królew- skiego została ostatecznie zniesiona w 1873 r. decyzją Oskara II na posiedzeniu Rady Państwa w Sztokholmie32. W okresach nieobecności namiestnika monarchy (statsholdera), a także po likwi- dacji tego stanowiska obradom norweskiej części Rady Państwa do 1873 r. zwykł przewodniczyć najstarszy jej członek, nazywany zwyczajowo „pierwszym radcą sta- nu” (førstestatsråd). 5 czerwca 1873 r. Storting zadecydował o formalnym nadaniu przewodniczącemu części norweskiej Rady tytułu statsministra (porównywalnego – w zestawieniu z państwami romańskiej kultury prawnej – ze stanowiskiem „pierw- szego ministra”, premiera). Nieco paradoksalnie doprowadziło to do stanu, w którym Norwegia – w unii ze Szwecją – miała dwóch funkcjonariuszy noszących ten sam tytuł. Jeden rezydował (z woli Stortingu) w Christianii i przewodniczył norweskiej części (norsk statsrådavdelinger) Rady Państwa, drugi natomiast przebywał u boku króla w Sztokholmie i przewodniczył części szwedzkiej33. Proces podejmowania de- cyzji w sprawach Norwegii i – odpowiednio – Szwecji oraz w sprawach wspólnych dla połączonych unią królestw był dość skomplikowany i wymagał odpowiednich aranżacji organizacyjnych (instytucjonalnych) i osobowych34. W okresie swego panowania szwedzko-norweski król Karol XIV Jan starał się minimalizować znaczenie norweskiej części Rady Państwa, działającej w obszarze politycznego oddziaływania Stortingu, tj. w Christianii. Wyraźnym przejawem takie- go nastawienia było pomijanie norweskich radców stanu przy konsultowaniu treści mowy tronowej, jaką król wygłaszał przy okazji otwarcia kolejnych sesji Stortingu, a która stanowiła zespół oczekiwań monarchy (i całej egzekutywy), adresowanych do parlamentu. Praktyce tej sprzyjało ugodowe nastawienie wielu norweskich członków Rady Państwa35. Działania Karola XIV Jana spotykały się z dość zdecydowanym oporem, a na- wet przeciwdziałaniem ze strony Stortingu. Wysiłki parlamentu w tym zakresie szły w różnych kierunkach, przy czym zasadą było korzystanie z instrumentarium gwa- rantowanego konstytucyjnie. Przede wszystkim, rozpatrując rozporządzenia tym- czasowe, wydawane przez króla w okresie między sesjami parlamentu, sięgano po zagwarantowaną konstytucyjnie kompetencję oceny ich zgodności – zarówno co do

31 E. Stang, Statholdersaken og Unionstrid 1856–1862, Oslo 1943, s. 79–81. 32 J. Sverdrup, Taler holdt i Stortinget, København 1886, s. 78–79. 33 Por. uwagi zawarte w mojej pracy: Prawnoustrojowe przesłanki formowania rządów w Szwecji i Norwe- gii, Kraków 1981, s. 65. 34 Te kwestie, z wykorzystaniem materiałów źródłowych, omawia szeroko i kompetentnie J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 53–59. 35 T. Eckhoff, Utviklingslinjer i norsk statsstyre…, s. 180–181. 123 zakresu, jak i treści – z wcześniej uchwalonymi ustawami36. W przypadkach stwier- dzenia rażącego naruszenia ustaw Odelsting formułował oskarżenia pod adresem członków Rady Państwa, którzy kontrasygnowali niezgodne z prawem akty monar- chy37. Relatywnie często zarzuty Stortingu dotyczyły naruszenia przez króla § 92 ustawy zasadniczej, tj. wymogu obsadzania urzędów norweskich obywatelami Norwegii38. Ponadto parlament sięgał po możliwość wzywania wysokich funkcjonariuszy egze- kutywy „w celu złożenia wyjaśnień”. W najbardziej drastycznych przypadkach na- ruszenia prawa przez funkcjonariuszy Odelsting uruchamiał mechanizm odpowie- dzialności konstytucyjnej (w latach 1814–1845 sześciokrotnie doszło do postawienia urzędników królewskich przed obliczem Sądu Królestwa, Riksretten). Król, dążąc do ograniczenia wpływów „krnąbrnego” Stortingu, starał się z kolei utrudniać wykonywanie uprawnień kontrolnych norweskiego parlamentu. Rutyno- wym sposobem było przeciwstawianie się przedłużaniu obrad (po zebraniu się – co trzy lata – 1 lutego Storting mógł obradować przez trzy miesiące; wydłużenie obrad wymagało każdorazowej zgody króla). Innym typowym zabiegiem stało się wydłu- żanie czasu pomiędzy zwołaniem Stortingu na sesję a wygłoszeniem przez króla mowy tronowej; dopiero bowiem po jej wysłuchaniu deputowani rozpoczynali me- rytoryczne obrady. Król mógł ponadto zadecydować o wcześniejszym zamknięciu sesji, pod warunkiem wszakże uprzedniego uchwalenia przez parlament planu wy- datków państwa. Ważnym instrumentem w ręku monarchy, wpływającym na ograniczenie roli Stortingu jako organu władzy ustawodawczej, było korzystanie przez króla z konsty- tucyjnego weta zawieszającego. W latach 1815–1837 weto takie zostało użyte w od- niesieniu do 262 projektów ustaw uchwalonych przez Storting39. W latach 1839–1884 średnio jedna dziesiąta projektów zaaprobowanych przez parlament nie uzyskała sankcji królewskiej po ich pierwszym przedstawieniu władcy. W dalszych kontaktach monarcha–Storting na ogół dochodziło do ustanowienia wersji kompromisowej lub do ustępstw ze strony monarchy. Tylko czterokrotnie (do 1884 r.) parlament skorzy- stał z uprawnienia do ustanowienia ustawy, mimo dwukrotnej odmowy udzielenia sankcji40. Podłoże konfliktów pomiędzy norweskim Stortingiem a wspólnym szwedzko- ‑norweskim monarchą nie ograniczało się do rywalizacji o wpływy w państwie. U podłoża konfliktów tkwiły odmienne aspiracje społeczeństwa norweskiego, eks- ponującego własne interesy narodowe i poczucie odrębności państwowej, oraz króla

36 Takie uprawnienie gwarantował Stortingowi § 17 ustawy zasadniczej z 1814 r. 37 A. Kaartvedt, Det norske Storting, Bd. 1, s. 287–289. 38 Praktyce tej sprzeciwiał się król Karol XIV Jan. W 1827 i 1836 r. uznał on wszczęcie postępowania wobec swych ministrów (radców stanu) za niezgodne z prawem i zabronił im stawienia się przed obliczem Sądu Królestwa. Nie zahamowało to postępowania, prowadzonego pod nieobecność obwinionych, wydania werdyktu ani podania go do wiadomości opinii publicznej. 39 E. Jansen, Det suspensive lovvetos anvendelse…, s. 270–272. 40 T. Eckhoff, Utviklingslinjer i norsk statsstyre…, s. 200. 124 i jego szwedzkiego otoczenia, zmierzających do podporządkowania Norwegii priory- tetom polityki Szwecji i aspiracjom jej monarchów. Inspiracje samodzielnościowe narastały w miarę rozwoju gospodarczego Norwe- gii i przeobrażeń profilu społecznego deputowanych (a zwłaszcza liczbowego wzro- stu reprezentantów młodej i prężnej burżuazji norweskiej, zainteresowanej mak- symalizacją swobód gospodarczych i otwarciem Norwegii na kontakty handlowe z państwami obcymi, niezależnie od interesów szwedzkich). Deputowani spośród warstwy urzędniczej, na ogół lojalnej wobec króla i monarchii, a przy tym raczej kon- serwatywnej, stopniowo ustępowali miejsca reprezentantom warstwy przedsiębior- ców, ludziom wolnych zawodów, a z czasem także chłopów (farmerów). Deputowani wywodzący się z tych środowisk, niezależnie od zróżnicowania interesów środowi- skowych, optowali za samodzielnością gospodarczą Norwegii i szerszym uwzględ- nieniem przez egzekutywę norweskich interesów narodowych. W 1857 r. z inicjatywy ugrupowania Venstre oraz deputowanych chłopskich Storting podjął inicjatywę przesunięcia terminu rozpoczynania sesji z 1 lutego na 1 października. Zmianę uzasadniano względami praktycznymi: trudnościami dotar- cia posłów z okręgów dalekiej północy na 1 lutego (z powodu zimowych trudności komunikacyjnych) oraz – w przypadku deputowanych-rolników – lepszą korelacją obrad z harmonogramem prac polowych. Jednocześnie przesunięto, z 1 lipca na 1 kwietnia, początek roku programowania finansowego41. Ta operacja wydłużyła czas na obrady poprzedzające określenie wydatków oraz ustanowienie podatków i cięża- rów publicznych. Obiektywnie zatem – w znaczeniu funkcjonalnym – była korzystna dla Stortingu. Od 1857 r. trwały prace projektowo-przygotowawcze nad bardziej zasadniczą zmianą trybu prac parlamentarnych: zastąpieniem obrad odbywanych co trzy lata coroczną sesją Stortingu. Projekt przedłożony przez deputowanego Hartviga Nissena uzyskał – co do zasady – aprobatę Komisji Konstytucyjnej Stortingu, jakkolwiek zo- stał skierowany do dalszego dopracowania. W 1863 r. projekt otrzymał – po raz pierwszy – poparcie wymaganej większości kwalifikowanej (co najmniej dwóch trzecich deputowanych); król jednak odmówił nadania mu sankcji. Przy ponownym rozpatrzeniu, w 1866 r. (w Stortingu kolejnej kadencji) zabrakło wymaganej większości kwalifikowanej. Dopiero trzy lata później, w 1869 r., parlament postanowił o wprowadzeniu corocznych sesji; tym razem pro- jekt nowelizacji uzyskał sankcję królewską42. Nowelizacja § 80 przez zastąpienie zasady odbywania sesji co trzy lata (przy osob- nym wyborze deputowanych przed każdą z sesji) regułą corocznych sesji, odbywa- nych z udziałem deputowanych wybieranych raz na trzy lata, zasadniczo zwiększyła

41 A. Kaartvedt, Det norske Storting…, Bd. 1, s. 152. 42 Król Karol XV usiłował przeforsować zasadę, że coroczne sesje nie będą trwać dłużej niż 2 miesiące. Storting nie zaaprobował tych projektów (propozycja H. Nissena zakładała coroczne sesje trwające do trzech miesięcy). Król podjął dodatkową próbę zakłócenia rytmu obrad przez zwołanie (w 1858 i 1864 r.) sesji nad- zwyczajnych (o których zwołaniu i zamknięciu sam decydował), niemniej nie zdołał zapobiec wprowadzeniu corocznego obradowania ani praktyce wydłużenia obrad uchwałami Stortingu. 125 efektywność prac Stortingu. Pozwoliła na wykorzystywanie doświadczenia parla- mentarzystów nagromadzonego w ciągu trzech kolejnych sesji, zapewniała ciągłość składu i możliwość kontynuowania wątków podjętych w ramach wcześniejszych sesji. Ustabilizowała (co najmniej na trzy lata) konstelację sił politycznych w Stortingu oraz poszerzyła szanse na utrzymanie ciągłości zarówno w działaniach legislacyjnych, jak i kontrolnych. Uściśleniu uległy relacje między Stortingiem a norweską częścią Rady Państwa, sprzyjając ich emancypacji spod wpływów monarchy i ministrów (radców stanu) w ośrodku sztokholmskim. Zwiększenie częstotliwości obrad Stortingu w wyniku nowelizacji § 80 ustawy zasadniczej było jednym z kilku przejawów zademonstrowania samodzielności nor- weskiego parlamentu w relacjach z szwedzko-norweskim królem oraz jego (prze- ważnie szwedzkim) otoczeniem. Innym krokiem parlamentu, przedsięwziętym z tym samym nastawieniem, była jednostronna uchwała o likwidacji urzędu królewskiego statsholdera, tj. namiestnika monarchy, przewodniczącego pracom norweskiej części Rady Państwa, podjęta 10 lat wcześniej, tj. w 1859 r. Ta decyzja otwarła kolejną płaszczyznę sporu pomiędzy Stortingiem a królem, dotyczącą doboru i mianowania członków Rady Państwa. Karol XV jako król Nor- wegii (i Szwecji), przebywając w Christianii, w odpowiedzi na zniesienie urzędu na- miestnika postanowił zamanifestować swą nadrzędność nad norweską częścią Rady Państwa, dymisjonując w grudniu 1861 r. połowę jej składu43 oraz powołując nowych radców stanu. Dość paradoksalnie jednak mianowany na funkcję pierwszego rad- cy stanu (od 1873 r. – statsministra44) Frederik Stang okazał się silną osobowością, a ponadto politykiem jednoznacznie zorientowanym na wywalczenie maksymalnej samodzielności organów norweskich w ramach unii ze Szwecją. W tym celu wymusił respektowanie przez króla konstytucyjnych zasad mianowania funkcjonariuszy na stanowiska w Norwegii (po wysłuchaniu Rady Państwa i z grona obywateli Norwe- gii). Doprowadził też do sytuacji, w której król nie dokonywał nominacji na stanowi- ska w norweskiej Radzie Państwa bez wysłuchania lub wbrew opinii jej dotychczaso- wych członków45. Wzmocnienie pozycji norweskiej części Rady Państwa oraz znaczna stabilizacja składu osobowego tego gremium (przy średniej długości pełnienia funkcji bliskiej dwu dziesięcioleciom) miały również skutek niezbyt korzystny z punktu widzenia skali oddziaływania Stortingu. Doświadczeni merytorycznie długoletni członko- wie Rady Państwa z oporem poddawali się działaniom Stortingu (przewidzianym w ustawie zasadniczej z 1814 r.). Skład norweskiego kolegium rządowego, obejmują- cy – w przeważającym zakresie – długoletnich funkcjonariuszy państwa o urzędni- czym typie kariery, był stosunkowo słabo powiązany z ugrupowaniami politycznymi

43 A. Kaartvedt, Det norske Storting…, Bd. 1, s. 424 i n. 44 Była to funkcja stałego przewodniczącego norweskiego kolegium Rady Państwa, porównywalna ze stanowiskiem premiera. 45 Z tego względu utarła się nawet opinia, że norweska część Rady Państwa przypomina „samouzupełnia- jącą się korporację”. Por. A. Kaartvedt, Kampen mot parlamentarisme…, s. 25. 126 w Stortingu i starał się pielęgnować swą urzędniczą niezależność oraz dystans od doraźnych inicjatyw politycznych. Kolejny monarcha szwedzko-norweski Oskar II w dążeniu do wzmocnienia swej pozycji ustrojowej podjął starania o zahamowanie postępującej autonomizacji nor- weskiego kolegium Rady Państwa. W 1880 r. zdymisjonował energicznego i samo- dzielnego F. Stanga, zastępując go uległym wobec siebie Christianem Augustem Sel- merem. Norweski Storting znalazł się pod koniec lat 60. i w latach 70. XIX w. w nowej i niezbyt komfortowej sytuacji politycznej. Z jednej strony był obiektem nacisków ze strony króla i jego szwedzkiego otoczenia, nakierowanych na ograniczanie odrębne- go norweskiego ustawodawstwa, a także oddziaływań kontrolnych Stortingu wobec administracji podporządkowanej Królowi oraz Radzie Państwa. Z drugiej strony de- putowani do Stortingu z niepokojem obserwowali, że uwalniający się powoli spod kurateli króla i centrum administracyjnego w Sztokholmie norweski ośrodek rzą- dowy (radcy stanu rezydujący w Christianii) usiłuje zachować niezależność wobec Stortingu i niechętnie poddaje się kontrolnym i ukierunkowującym oddziaływaniom parlamentu norweskiego. W obu relacjach Storting był obiektem oddziaływań de fac- to ograniczających jego wpływy. W relacjach Stortingu z królem oraz z Radą Państwa (w obu jej częściach: rezy- dującej w Sztokholmie i przebywającej w Christianii) nadal występowały napięcia w zakresie interpretacji postanowień ustawy zasadniczej oraz kierunków jej noweli- zowania. Dotyczyły one zakresu i charakteru weta wobec aktów parlamentu (zwłasz- cza uchwalanych w szczególnym trybie nowelizacji postanowień konstytucji), zwoły- wania i przedłużania sesji parlamentu oraz kontroli parlamentarnej w odniesieniu do działań Rady Państwa i jej członków. Intensywne spory towarzyszyły zwłaszcza interpretacji § 110 ustawy zasadniczej, w tym wymogu uzyskiwania sankcji króla dla zmian w konstytucji oraz dopusz- czalności stosowania weta królewskiego i jego charakteru prawnego. Przedstawiane interpretacje, pochodzące zarówno z kręgów politycznych, jak i prawniczych, były rozbieżne: od motywowanej równowagą władz opinii przyznającej królowi prawa bezwzględnego wetowania zmian burzących równowagę po stanowisko, że parlament wyrażający wolę ludu-suwerena nie może doznawać ograniczeń ze strony organów niemających mandatu pochodzącego z wyborów obywateli. Charakterystyczne, że rząd F. Stanga (ściślej: norweskie kolegium Rady Państwa) poparł pogląd przypisują- cy monarsze prawo bezwzględnego wetowania zmian konstytucyjnych; zaważyła tu zapewne obawa przed omnipotencją Stortingu46. W kręgach prawniczych była akcen- towana zwłaszcza treść § 82 konstytucji eidsvollskiej; zawarte tam wyliczenie aktów parlamentu zwolnionych od sankcji królewskiej nie obejmuje zmian w konstytucji. W praktyce lat 1815–1880 na 15 nowelizacji konstytucji król zastosował weto w od-

46 Wcześniej, jako profesor prawa, F. Stang optował jedynie za przyznaniem królowi weta zawieszającego, które mogło być obalone ponownym uchwaleniem nowelizacji przez Storting. Por. A. Kaartvedt, Det norske Storting…, Bd. 1, Oslo 1964, s. 250–251. 127 niesieniu do większości z nich; aż 9 nowelizacji spotkało się z odmową ich usankcjo- nowania przez władcę (mimo to Storting, kwestionujący prawo królewskiego weta, uznawał je za prawnie skuteczne). Za znamienne należy przy tym uznać, że dwie najistotniejsze dla konsolidacji pozycji Stortingu zmiany konstytucji: wprowadzenie zasady odbywania corocznych sesji zwyczajnych (1869 r.) oraz zniesienie urzędu kró- lewskiego namiestnika w Norwegii (1873 r.), nie spotkały się z odmową udzielenia im sankcji królewskiej47. Początkowe interpretacje § 28 w związku z § 62 ustawy zasadniczej zakładały – z powołaniem się na zasadę rozdzielenia władz – nieuczestniczenie członków Rady Państwa w pracach Stortingu i jego organów. Wkrótce jednak interpretatorzy (w tym uczestnicy Zgromadzenia Konstytucyjnego w Eidsvoll, jak Ch.M. Falsen) zmienili wcześniejszą wykładnię, wskazując na potrzebę wiarygodnej prezentacji i ochrony rządowych (formalnie: królewskich) projektów ustaw na forum Stortingu. Pewną rolę odegrała także instytucja wzywania członków Rady Państwa do składania wyjaś- nień na posiedzeniach Stortingu (przewidziana w § 75 lit. h). Sam Storting zajmował przez wiele lat stanowisko nacechowane ambiwalencją. Z jednej strony bowiem ko- rzystał z uprawnień do wzywania w celu złożenia wyjaśnień, z drugiej – przy okazji ustanawiania regulaminu obrad – odrzucił ideę stałego uczestnictwa „radców Króle- stwa” w pracach parlamentarnych48. Argumentem, który mógł przemawiać na rzecz uczestnictwa członków Rady Państwa (ministrów) w pracach parlamentu, było zwłaszcza tworzenie warunków do pozyskiwania od nich informacji i wyjaśnień. W pierwszym okresie te dążenia odnosiły się głównie do zagranicznej aktywności służb państwowych, ze względu na jej znaczenie dla Norwegii, silnie uzależnionej od importu żywności i eksportu swych produktów (ryb i przetworów rybnych, statków) oraz usług floty handlowej. Szwedzko-norwescy monarchowie rezydujący w Sztokholmie traktowali natomiast uczestnictwo mianowanych przez siebie radców stanu w obradach parlamentu jako okazję do uzyskiwania informacji o przebiegu obrad oraz wpływania na ich przebieg. Kwestia ustanowienia odpowiedzialności politycznej członków Rady Państwa (ministrów królewskich) przed Stortingiem (realnie: jego polityczną większością) nie miała zakotwiczenia w traktowanych literalnie unormowaniach konstytucji eidsvoll- skiej. Stanęła ona na porządku dziennym dopiero w momencie przełamania domina- cji króla nad formowaniem Rady Państwa, co nastąpiło w 1884 r. Do tego momentu aspiracje Stortingu były skromniejsze: sprowadzały się do pozyskiwania informacji i wyjaśnień, a nadto – do niewładczego ukierunkowywania działań egzekutywy z wy- korzystaniem instytucji adresów do monarchy oraz pośredniego oddziaływania po- przez ustalanie limitu wydatków na cele realizowane przez egzekutywę i podległe jej organy, instytucje i służby państwowe.

47 Por. J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 63. 48 F. Castberg, Norges statsforfatning, Bd. 1, Oslo 1964, s. 416 i n. 128

Nieco paradoksalnie ustanowienie w Norwegii zasady rządów parlamentarnych, tj. formowania organu spełniającego funkcję rządu mogącego liczyć na wsparcie (zaufanie) aktualnej większości parlamentarnej (a co najmniej dostosowanie profi- lu tego organu do wspomnianej większości), zostało poprzedzone okresem pogor- szenia relacji między Stortingiem a norweskim kolegium Rady Państwa. Przesłanką tej przejściowej sytuacji był spór o uczestnictwo członków wspomnianego gremium w pracach Stortingu (parlament dopuścił je w kolejnych poprawkach konstytucyj- nych z lat 1874 i 1877, uchwalanych po raz drugi i trzeci, co spotkało się z odmową udzielenia królewskiej sankcji). Na tym tle rozgorzał spór proceduralny, gdyż egzekutywa – wobec drobnej róż- nicy sformułowań nowelizacji – obstawała przy prawie jej wetowania, Storting zaś powoływał się na zasadę, że trzecia taka sama (merytorycznie) ustawa nowelizacyjna nie może być skutecznie wetowana przez monarchę49. Po kolejnych wyborach w 1879 r. Storting po raz trzeci w brzmieniu identycznym (a po raz czwarty, gdy chodzi o kierunek zmian) dokonał nowelizacji konstytucji zezwalającej członkom Rady Państwa na udział w pracach Stortingu. Król, za radą posłusznego mu premiera Ch.A. Selmera, i tym razem odmówił udzielenia sankcji, powołując się na okoliczność, że przysługuje mu bezwzględne prawo weta. W odpowiedzi na obstrukcję ze strony monarchy (stanowiącą przejaw przeko- nania, że królowi przysługuje bezwzględne prawo blokowania zmian konstytucyj- no-ustrojowych), Storting przyjął kompromisową uchwałę50, iż parlament dokonał zmiany konstytucji, działając jako reprezentacja narodu norweskiego, co wyłącza możliwość sprzeciwu monarchy. Również i ta uchwała, podjęta 9 czerwca 1880 r., została odrzucona przez króla za aprobatą Rady Państwa. W warunkach swoistego klinczu politycznego i proceduralnego większość parlamentarna postanowiła sięgnąć po konstytucyjny instrument w postaci sformułowania wobec członków norweskie- go kolegium Rady Państwa na czele ze wspierającym stanowisko króla pierwszym ministrem Ch.A. Selmerem zarzutu naruszenia konstytucji. Sformułowanie oskarżenia skierowanego przeciw członkom Rady Państwa (co przewidywał § 86 konstytucji), nie zaś przeciw monarsze (nieodpowiadającego – zgodnie z § 4 konstytucji – politycznie), wzbudziło wiele wątpliwości natury prawnej w warunkach, w których zastosowanie lub odmowa sankcji należały do kompetencji samego monarchy. Z tego też względu oskarżonego Ch.A. Selmera i kilku radców stanu Sąd Królestwa obarczył winą za to, że nie protestowali oni przeciw decyzjom

49 J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 65–66. 50 Uchwała była kompromisem między stanowiskiem radykalnym, popieranym zwłaszcza przez posłów chłopskich, odmawiających królowi prawa weta w odniesieniu do zmian ustawy zasadniczej, ustanowionej przez reprezentujące obywateli norweskich Zgromadzenie Konstytucyjne, a stanowiskiem bardziej stonowa- nym, poprzestającym na przypisaniu monarsze prawa zastosowania weta zawieszającego (i podlegającego od- rzuceniu przez Storting w trzecim głosowaniu). 129 króla, uznanym za „jawnie szkodliwe dla Królestwa”. Obwinieni musieli złożyć pia- stowane funkcje oraz – rzecz charakterystyczna – pokryć koszty postępowania51. Postępowanie przed Sądem Królestwa przyśpieszyło przekształcenie Norwegii z monarchii konstytucyjnej (z rządem uzależnionym od zaufania monarchy) w kon- stytucyjną monarchię parlamentarną (z rządem uzależnionym od zaufania aktualnej większości parlamentarnej). Po wymuszonym ustąpieniu Ch.A. Selmera i jego ekipy (z funkcji w norweskiej części Rady Państwowej) król Oskar II usiłował przez kilka miesięcy podtrzymywać rządy oparte na jego osobistym wyborze. Tak było w przy- padku zarówno nowego składu Rady Państwa pod przewodnictwem Ch.H. Schwei- gaarda (wspieranym przez mniejszość parlamentarną z konserwatywnej Høyre), jak i – po ustąpieniu ekipy Schweigaarda – przejściowego, urzędniczego rządu O.J. Bro- cha (1–22 czerwca 1884 r.). Obie wspomniane tu próby utrzymania systemu, w ramach którego parlament miał pozostać przy władzy ustawodawczej i finansowej oraz nielicznych uprawnie- niach kontrolnych wobec egzekutywy (ta zaś pozostawała w gestii króla i wspomaga- jących go ministrów, czyli radców stanu tworzących organ zaufania monarchy: Radę Państwa), przyniosły tylko połowiczne i krótkotrwałe rezultaty. W sensie dosłownym tylko o jeden kwartał opóźniły wprowadzenie formuły, że miarodajne dla określenia profilu i składu rządu stało się zaufanie aktualnej większości w Stortingu, a zaufanie monarchy zeszło na dalszy plan. W Norwegii zmiana ta – zasadnicza dla zdefiniowania pozycji politycznej parla- mentu – nastąpiła formalnie 26 czerwca 1884 r. W dniu tym król Oskar II, po nieuda- nych próbach „zainstalowania” w Norwegii lojalnej wobec siebie ekipy rządowej, był zmuszony uznać swą porażkę, czego przejawem stało się powierzenie funkcji pierw- szego ministra stanu (statsministra) przywódcy liberalnej większości w Stortingu Jo- hanowi Sverdrupowi52. W kategoriach politycznych wprowadzenie systemu rządów parlamentarnych wiązało się z przywróceniem harmonii pomiędzy preferencjami większości parla- mentarnej a priorytetami działań rządu. Z punktu widzenia wspólnego, szwedzko- ‑norweskiego monarchy oznaczało to, że nastąpiło swoiste „oddzielenie” norweskiej części Rady Państwa od ośrodka dyspozycji politycznych ulokowanego w Sztokhol- mie (i poddanego silnej presji czynników szwedzkich). Owo centrum uległo prze- mieszczeniu do Christianii (Oslo) i zostało ulokowane w norweskim, pochodzącym z wyboru obywateli norweskich, parlamencie. Zaistniała zmiana wystąpiła przeto niejako w dwóch płaszczyznach: ustrojowo-instytucjonalnej i – jednocześnie – na- rodowej.

51 J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 67–68. Autor trafnie zauważa, że król Oskar II nie potraktował orze- czenia Riksretten jako odwołującego obwinionych z funkcji w Radzie Państwa. Dowodem tego było wydanie osobnego aktu królewskiego o odwołaniu obwinionych, a także odrębne powołanie nowych członków Rady Państwa. W sensie politycznym orzeczenie Sądu Królestwa postrzegano jednak jako prestiżową porażkę mo- narchy i – pośrednio – sukces większości parlamentarnej Stortingu. 52 J. Debes, Det norske Statsråd 1814–1949, Oslo 1950, s. 18–19. 130

5.3. pOZycja ustrojowa Stortingu w latach 1884–1905 (od wprowadzenia rządów parlamentarnych do zerwania unii)

Przyjęcie zasady dostosowania składu norweskiej Rady Państwa do profilu i zaufania aktualnej większości parlamentarnej nie przekreśliło konstytucyjnego zakazu łącze- nia członkostwa w Radzie Państwa z mandatem parlamentarnym. Nadal obowiązy- wał § 62 ustawy zasadniczej, ustanawiający regułę incompatibilitas pomiędzy tymi funkcjami. Przełamana została natomiast praktyka regularnej nieobecności człon- ków Rady Państwa (rządu) w pracach Stortingu. Postanowieniu § 74 konstytucji parlament nadał nowe brzmienie. Zgodnie z nim „premier i członkowie Rady Pań- stwa mają prawo uczestniczyć w posiedzeniach (…) na równi z deputowanymi”. Nie mają zaś, co zrozumiałe, prawa głosowania53. W dalszym ciągu jednak obowiązywał (i obowiązuje) przepis § 62 in fine ustawy zasadniczej z 1814 r., że członkowie Rady Państwa oraz sekretarze stanu pełniący obowiązki rządowe nie mogą jednocześnie sprawować mandatu deputowanego54. Uzależnienie profilu politycznego i składu rządu (Rady Państwa) od aktualnej większości w Stortingu przyspieszyło konsolidację parlamentarnych ugrupowań po- litycznych. W celu uzyskania możliwości uformowania rządu nieodzowne było bo- wiem uzyskanie większości w ławach Stortingu, to zaś mobilizowało do scalenia grup deputowanych o zbieżnych zapatrywaniach oraz aspiracjach do uczestniczenia w po- litycznym formowaniu ekipy rządowej. Pierwszym tego typu ugrupowaniem było stronnictwo liberałów (Venstre) współdziałające z grupą deputowanych reprezentu- jących środowiska rolników. Przywódca Venstre Johan Sverdrup został pierwszym szefem norweskiego kolegium Rady Państwa, który objął to stanowisko zgodnie z zasadą uwzględnienia aktualnej większości w Stortingu. Liberałowie z Venstre, do- minujący w parlamencie do 1888 r., mieli jednak przeciwstawny obóz. Stanowili go konserwatyści, występujący pod nazwą Partii Prawicy, Høyrepartiet (ich przywódcą na przełomie lat 80. i 90. XIX w. był późniejszy premier ). Warto podkreślić, że zasada uzależnienia doboru członków Rady Państwa od większości w Stortingu, wprowadzona w 1884 r., nie rozciągała się zrazu na sztok- holmską część składu tego organu. Członkowie Rady, działający w Sztokholmie, nadal byli mianowani przez króla według jego osobistego wyboru. Poszukiwali oni oparcia dla swych działań i preferencji nie w programie norweskiej większości parla- mentarnej, ale w prerogatywach szwedzko-norweskiego monarchy55.

53 Sesja Stortingu odbywa się przy drzwiach zamkniętych, a członkowie Rady Państwa (rządu) mogli w niej uczestniczyć „po uzyskaniu zgody”. Por. § 74 zd. 4 ustawy zasadniczej z 1814 r. (po nowelizacji z 1884 r.). 54 Por. A. Matan, S. Sagan, Wstęp (w:) Konstytucja Królestwa Norwegii, s. 34. 55 J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 70. 131

Jakkolwiek w dążeniach do uzależnienia profilu i składu norweskiego kolegium Rady Państwa istotną rolę odegrała szeroko nagłośniona batalia o dopuszczenie członków tego gremium do udziału w pracach Stortingu, nie jest do końca jasny mo- tyw, dla którego deputowani łączyli to uczestnictwo z kwestią politycznej (parlamen- tarnej) odpowiedzialności członków Rady przed Stortingiem. Równie dobrze można bowiem uzależniać egzekwowanie przez parlament odpowiedzialności za prowadzo- ną działalność w roli członka Rady, a nawet – jej przewodniczącego od możliwo- ści przedstawienia uzasadnień tej działalności oraz od podjęcia jej obrony na forum parlamentu, jak też poprzestać na ocenie „przedmiotowej” (merytorycznej), bez ko- nieczności osobistego uczestnictwa w obradach Stortingu. Zapewne pierwsza z moż- liwości pełniej realizowała postulat „wysłuchania” przed dokonaniem oceny i ewen- tualnym obwinieniem (podjęciem sankcji politycznych), ale – z logicznego punktu widzenia – nie można a limine wykluczyć drugiej możliwości. Co więcej, unormo- wania § 75 lit. f–h ustawy zasadniczej stwarzały szanse pozyskiwania informacji o działaniach członków Rady Państwa, a nawet wezwania ich do złożenia wyjaśnień „w sprawach dotyczących państwa”, niezależnie od uzupełnienia ustawy zasadniczej o przepis zezwalający na udział członków Rady Państwa w obradach Stortingu56. Warto też przypomnieć, że niemal od początku respektowania politycznej (i nie- recypowanej do tekstu ustawy zasadniczej) reguły uzależnienia składu rządu (norwe- skiej części Rady Państwa) od układu sił w Stortingu norweska praktyka ustrojowa, a wraz z nią doktryna konstytucyjna, dość elastycznie traktowała wymóg większoś- ciowego zaufania w parlamencie w relacjach z rządem (Radą Państwa). Po trzyletnim okresie wspieranego przez większość rządu Johana Sverdrupa (1885–1888) konser- watywny rząd Emila Stanga (1889–1891) działał jako rząd mniejszościowy. Formu- ła „rządu parlamentarnego” była zatem rozumiana niezbyt restryktywnie, w sposób otwarty. W warunkach istnienia skonsolidowanej większości parlamentarnej ocze- kiwano na rząd tej większości. Przy braku większości akceptowano rząd mniejszoś- ciowy, pragmatycznie „tolerowany” przez większość parlamentarną. Do formuły rzą- du mniejszościowego (konserwatywnej Høyrepartiet) Norwegia powróciła w latach 1893–1895. Pod koniec okresu 1884–1905 praktyka ustrojowa Norwegii wzbogaciła się dodat- kowo o jeszcze inne doświadczenia w relacjach parlament–rząd. Powołany w 1905 r. „rząd jedności” Christiana Michelsena uzyskał – w warunkach konfliktu ze Szwecją – poparcie wszystkich partii reprezentowanych w Stortingu. Tym samym praktyka dopisała – obok formuły rządu większości i rządu mniejszości parlamentarnej – for- mułę nietypową, ale bardzo pomocną w czasie kryzysu: rządu jedności narodowej57.

56 W tym kontekście związek między wprowadzeniem do tekstu norweskiej ustawy zasadniczej zdań 3 i 4 w § 74, przewidujących uczestnictwo premiera i ministrów (członków Rady Państwa) w pracach Stortingu a zasadą politycznej odpowiedzialności tych funkcjonariuszy egzekutywy przed Stortingiem nie jest bynaj- mniej tak jednoznaczny, jak zdaje się sądzić J. Osiński (Parlament i rząd…, s. 69), skądinąd trafnie wskazujący na sankcjonowanie zasady politycznej odpowiedzialności tylko przez norweski zwyczaj konstytucyjny. 57 A. Kaartvedt, Det norske Storting…, Bd. 2, s. 258–259. 132

Już w 1888 r. ujawniła się prawidłowość, że stabilność rządu – w warunkach za- początkowanych doświadczeniami roku 1884 – zależy od spójności ugrupowania tworzącego większość parlamentarną. Konsolidacja liberalnej Venstre wokół Johana Sverdrupa w wyborach w 1885 r. zapewniła rządowi zdecydowane oparcie w Stor- tingu (84 na 114 mandatów). Rozbicie partii na dwa konkurencyjne stronnictwa: Moderate Venstre i Rene Venstre, przyniosło zaś liberałom klęskę w wyborach do Stortingu w 1888 r. i utratę większości parlamentarnej oraz zmusiło ich do przejścia do opozycji. Mimo utrwalenia się w praktyce zasady uzależnienia profilu politycznego Rady Państwa (jej części norweskiej) od układu sił w Stortingu do rozwiązania unii szwedz- ko-norweskiej w 1905 r. królowie szwedzcy chcieli zachować pewien zakres decyzji jako wolny od wpływu Stortingu. W szczególności starali się ekstensywnie korzystać z konstytucyjnego upoważnienia do podejmowania decyzji „po zasięgnięciu opinii Rady” (np. w sprawie nominacji wyższych funkcjonariuszy cywilnych, wojskowych oraz kościelnych), traktując je jako objęte sferą uprawnień osobistych (prerogatyw) monarchy58. Miało to zwalniać tego typu działania z wymogu ministerialnego po- twierdzenia (kontrasygnaty), a przez to sytuować je poza sferą politycznej odpowie- dzialności członków Rady Państwa (rządu) przed parlamentem. Utrwalenie się zasady rządów parlamentarnych doprowadziło do przewartościo- wań rangi instytucji prawnych (konstytucyjnych), kształtujących relacje w układzie: Storting – król – Rada Państwa – członkowie Rady Państwa. Niektóre formy oddzia- ływania Stortingu straciły na znaczeniu. Dotyczyło to adresów uchwalanych przez Storting, kierowanych do monarchy, a także możliwości zapoznawania się przez par- lament z protokołami posiedzeń Rady Państwa. Wzrosło natomiast znaczenie podziału kompetencji monarchy na uprawnienia osobiste (prerogatywy w znaczeniu ścisłym), kompetencje realizowane po wysłucha- niu Rady Państwa (prerogatywy „z ograniczeniem” – w postaci wymogu konsultacji) oraz uprawnienia realizowane przez „króla w Radzie”, za które parlamentarną odpo- wiedzialność ponosili członkowie Rady. W tym kontekście kwestią nader istotną stał się zakres i charakter kontrasygnaty aktów monarchy. Kwestią sporną okazało się jej stosowanie w odniesieniu do aktów, które król podejmował „po wysłuchaniu Rady”. W opinii monarchy były to nadal jego uprawnienia osobiste, zwolnione z wymogu kontrasygnaty, a tym samym nieob- jęte egzekwowaniem odpowiedzialności politycznej. Ewentualną odpowiedzialność prawną uzasadniał jedynie zarzut świadomego działania wbrew prawu i na szkodę Królestwa; przed postawieniem tego zarzutu chronił protest wobec aktu monarchy, odnotowany w protokole obrad Rady. W odniesieniu do kontrasygnaty kierownictwo liberalnej Venstre usiłowało z ko- lei przeforsować nadanie jej charakteru fakultatywnego. W opinii liberałów członko- wie Rady Państwa mogli – w obawie przed negatywną oceną większości w Stortingu

58 T. Eckhoff, Utvicklingslinjer i norsk statstyre…, s. 209–210. 133

– odmówić udzielenia kontrasygnaty aktom króla. Taka odmowa czyniła wydanie aktu monarchy bezskutecznym, o ile dotyczyła kwestii, o których miał rozstrzygnąć – zgodnie z prawem – „król w Radzie”. Możliwość pociągania członków Rady Państwa (i jej przewodniczącego) do od- powiedzialności parlamentarnej ewokowała potrzebę pozyskiwania wielostronnej informacji o działaniach członków Rady. Instrumenty przewidziane w ustawie zasad- niczej (zapoznawanie się z protokołami Rady Państwa, żądanie wiadomości o przy- mierzach i traktatach, wzywanie funkcjonariuszy państwa do złożenia wyjaśnień) mogły być nadal wykorzystywane. Niemniej praktyka sięgnęła po dalsze procedury, nieznajdujące bezpośredniego oparcia w postanowieniach konstytucji z Eidsvoll. Jedną z tego typu instytucji było kierowanie pod adresem członków Rady inter- pelacji deputowanych. Ta praktyka, zapoczątkowana w marcu 1885 r., rozwinęła się szerzej w latach 90. XIX w.59 W związku z niebezpieczeństwem zdominowania ob- rad przez interpelacje i udzielanie na nie odpowiedzi już w 1888 r. zgłoszono po- stulat (Th.G. Münstera), by obok interpelacji statuować instytucję krótkich zapytań (spørsmåll; odpowiedzi na nie byłyby udzielane w wydzielonej części początkowej każdego posiedzenia)60. Została ona wyszczególniona w regulaminie Stortingu ze wskazaniem, że jest „ważnym dokumentem” i „wymaga oficjalnego przedyskutowa- nia przez Storting”61. Tradycyjną kompetencją parlamentu, określoną konstytucyjnie (§ 75 lit. d i e), było decydowanie o wydatkach państwa. Już w 1897 r. pojawił się w nim postulat, by rząd (Rada Państwa) przedstawiał szersze uzasadnienia do przedkładanych rachun- ków za rok miniony i propozycji na rok przyszły62. Regularne debaty finansowe nad rządowymi przedłożeniami finansowymi zostały zapoczątkowane w 1901 r. Z czasem debata finansowa przekształciła się w najistotniejszą regularną debatę parlamentar- ną, stając się pierwszoplanową formą wykonywania przez Storting jego funkcji kon- trolnej63. Merytoryczny wymiar debaty finansowej wymusił przekształcenie w systemie or- ganów pomocniczych Stortingu – jego komisji stałych. W szczególności nie mogły sprostać nowym wyzwaniom tradycyjne komisje: wyborcza, pełnomocnictw oraz komisja badania protokołów64, koncentrujące swą uwagę na odmiennych aspektach działalności parlamentu. Wzrost znaczenia funkcji kontrolnej Stortingu (nieodzownej w systemie rządów parlamentarnych) doprowadził do rozbudowy systemu komisji stałych. Z punktu wi- dzenia decydowania o podatkach i ciężarach publicznych oraz wydatkach państwa najistotniejsze znaczenie trzeba przypisać utworzeniu komisji ds. budżetu oraz (do

59 W latach 1885–1889 deputowani zgłosili 15 interpelacji, w latach 1890–1894 – 31, a w latach 1904– 1909 – 78. Por J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 75. 60 Tenże, Interpelacje i zapytania w norweskim Stortingu, „Państwo i Prawo” 1988, z. 4, s. 89–91. 61 Forhandlinger i Stortinget 1904/1905, s. 7. 62 J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 76. 63 F. Castberg, Juridiske stridsspørsmål i Norges politiske historie, Oslo 1961, s. 44 i n. 64 P. Selle, Stortingskomiteane 1814–1981, Bergen 1982, s. 8–10. 134

1930 r.) dwóch komisji ds. gospodarki. Również inne komisje stałe: ds. rolnictwa, ds. uposażeń i emerytur, ds. ceł czy ds. socjalnych, były ważnymi gremiami kształtowa- nia propozycji i opiniowania rządowych przedłożeń finansowych. Narastający konflikt na tle dążeń Norwegów do uzyskania, jeszcze w ramach unii, odrębnej reprezentacji dyplomatycznej, a zwłaszcza konsularnej, unaocznił rozbież- ność aspiracji dwóch narodów połączonych w unii. Po uchwaleniu przez Storting, wbrew stanowisku króla, ustawy o odrębnej (norweskiej) służbie konsularnej i od- mowie nadania jej sankcji rząd norweski Ch. Michelsena zareagował złożeniem dy- misji. Wobec odmowy jej przyjęcia przez króla i niepowołania nowego rządu Stor- ting sięgnął – w sposób precedensowy – po swe pełnomocnictwa kreatora organów państwa. Uznał najpierw, że monarcha zaniechał wykonania konstytucyjnej powin- ności utworzenia rządu, tym samym rezygnując ze swej roli czynnika zespalającego Norwegię ze Szwecją. W tych warunkach Storting, działając jako przedstawicielstwo narodu norweskiego, zwrócił się o wyznaczenie innego członka rodziny królewskiej, który mógłby efektywnie wykonywać konstytucyjne powinności (należało do nich – pierwszoplanowo – powołanie rządu). Odmowa Oskara II, uwikłana w motywacje prestiżowo-ambicjonalne, oznaczała rezygnację z dalszych relacji ze szwedzkim do- mem panującym i definitywne „rozstanie” Norwegii ze Szwecją65.

5.4. Ewolucja pozycji polityczno-ustrojowej Stortingu w Norwegii niepodległej – od 1905 r. do II wojny światowej

Rozwiązanie unii ze Szwecją sprawiło, że kwestia oddziaływania na parlament Nor- wegii i jego relacje z ośrodkiem rządowym (norweską częścią Rady Państwa) szwedz- ko-norweskiego monarchy i jego szwedzkiego otoczenia politycznego (dającego pierwszeństwo szwedzkim interesom państwowym oraz dynastycznym) przestała ważyć w relacjach Stortingu z innymi organami państwa oraz w wypełnianiu funkcji ustrojowych parlamentu Norwegii. Ponadto do przeszłości odszedł dwusegmentowy system norweskiej egzekutywy, ze zróżnicowaniem na ośrodek w Christianii oraz ośrodek działający „u boku” króla, w Sztokholmie. Pozycja norweskiego parlamentu oraz środowisko ustrojowe, w którym przyszło mu funkcjonować, stały się tym samym w pełni porównywalne z państwami o samo- dzielnej egzystencji państwowej, bez zewnętrznych powiązań typu związkowego czy konfederacyjnego. Okoliczność, że Norwegia wkroczyła w ten okres przy ukształto- wanej (od 1884 r.) zasadzie rządów parlamentarnych, sprawiła, że dla pozycji parla-

65 Szerzej por. B. Piotrowski, Walka Norwegów o rozwiązanie unii politycznej ze Szwecją, 1884–1907, Poznań 1974. 135 mentu istotne stały się uwarunkowania wewnętrzne, takie jak jego funkcje i kompe- tencje, polityczna reprezentatywność i oparcie w mandacie wyborczym, wewnętrzna funkcjonalność oraz układ relacji z innymi organami państwa norweskiego. Obowiązywanie od 1814 r. tej samej (jakkolwiek podlegającej fragmentarycznym nowelizacjom) ustawy zasadniczej z Eidsvoll stabilizowało konstytucyjne wyznacz- niki funkcji Stortingu: ustawodawczej, programowania finansowego i kontrolnej. Względnie stałe pozostawały więc jego funkcje: uchwalanie ustaw, decydowanie o podatkach i ciężarach publicznych oraz o wydatkach państwa, kontrola przestrze- gania praw, a od 1884 r. także kierunków polityki rządu (pod kątem jej zgodności z priorytetami aktualnej większości parlamentarnej). Z punktu widzenia wspomnianych tu funkcji newralgiczne znaczenie uzyskała, zwłaszcza od 1884 r., kwestia politycznej (partyjnej) kompozycji składu Stortingu oraz – w szczególności – kwestia większości parlamentarnej. W okresie formowania się zasady rządów parlamentarnych najsilniejszym ugru- powaniem reprezentowanym w Stortingu byli liberałowie. Liberalna Venstre uzy- skała w 1882 r. w wyborach do 114-osobowego (wówczas) Stortingu 83 mandaty. Prawicowa i konserwatywna Høyre zdobyła tylko 31 miejsc poselskich. Już rok po wspomnianych wyborach Venstre z ugrupowania parlamentarnego przekształciła się w ogólnokrajowe ugrupowanie polityczne. Rok później kroki w tym samym kierunku poczynili konserwatyści. Po trzech latach na zjeździe w Arendal została utworzona partia socjaldemokratyczna – Norweska Partia Pracy (Det norske Arbeiderparti)66. Rywalizacja o mandaty w Stortingu, a po wyborach konstelacja reprezentacji partii w parlamencie i relacje między ich reprezentacjami określały nie tylko profil polityczno-partyjny i program rządu, ale też realne możliwości realizacji tego pro- gramu. W okresie bezpośrednio poprzedzającym uzyskanie samodzielności i odręb- ności państwowej rywalizacja międzypartyjna uległa ograniczeniu; partie bowiem solidarnie koncentrowały się na obronie norweskich interesów w ramach unii (przed dominacją szwedzką)67. Uzyskanie odrębności państwowej oznaczało, że ten wspólny cel został osiągnięty; ugrupowania parlamentarne mogły więc powrócić do „normal- nej” formuły konkurowania. W 1906 r. istotnej zmianie uległy prawne zasady rywalizowania o mandaty par- lamentarne. Reforma systemu wyborczego spowodowała, że dotychczasowe wybo- ry pośrednie (dokonywane przy wykorzystaniu okręgowych kolegiów wyborczych) zostały zastąpione wyborami bezpośrednimi w jednomandatowych okręgach wy- borczych (przy czym w pierwszej turze głosowania obowiązywał system większości bezwzględnej, w drugiej wystarczyła większość względna). Ten system służył intere- som ugrupowań (i kandydatów) najbardziej popularnych w okręgach kandydowa- nia. W szerszym wymiarze sprzyjał dwom dużym partiom tradycyjnym: liberalnej

66 Por. L. Svåsand, Politiske partier, Oslo 1985, s. 10–12. Na czele partii Venstre stanął Johan Sverdrup, a na czele Høyrepartiet – Emil Stang. 67 Szerzej piszę o tym w pracy Prawnoustrojowe przesłanki formowania rządów w Szwecji i Norwegii, dz. cyt., s. 83–84. 136

Venstre i konserwatywnej Høyre; tylko w nielicznych okręgach dawał szanse również kandydatom Norweskiej Partii Pracy. Dwie partie „historyczne” (Venstre i Høyre) na przemian uzyskiwały przewagę w Stortingu, co owocowało tworzeniem alterna- tywnych rządów liberalnych i konserwatywnych (w 1912 r. Norweska Partia Pracy uzyskała jednak drugi po zwycięzcach wynik wyborczy). Istotniejsze zmiany w układzie relacji międzypartyjnych oraz w funkcjonowa- niu Stortingu nastąpiły dopiero w końcowej części drugiej dekady XX stulecia. Do 1918 r. w parlamencie dominowały dwie partie „historyczne”, Venstre i Høyre, jak- kolwiek zdarzały się w tym okresie koalicje parlamentarno-rządowe dwóch partii68. Dość nietypowym zjawiskiem, jakie wystąpiło w Norwegii w latach 1905–1918, było tworzenie koalicji dwóch partii, co nie zawsze gwarantowało większość w Stortingu (a jedynie powiększało względną przewagę nad reprezentacją głównej partii konku- rencyjnej). Trzeba dodać, że koalicyjność rządu nie służyła też wydatnie zwiększe- niu trwałości rządów; średnio oscylowała ona bowiem w okresie 1905–1918 wokół dwóch lat (z wyjątkiem koalicyjnego rządu gabinetu G. Knudsena z lat 1913–1920). Z czasem rosła także reprezentatywność Stortingu w stosunku do ogółu obywateli Norwegii. Było to przede wszystkim następstwem kilkuetapowego upowszechnienia czynnego prawa wyborczego. Po rozciągnięciu go (w 1898 r.) na wszystkich męż- czyzn, w 1902 r. częściowo, a w 1913 w pełnym wymiarze prawo wybierania uzy- skały kobiety-obywatelki Norwegii. Rozbicie w ugrupowaniu liberałów i powstanie w 1909 r. partii liberałów „narodowych” (Frisindede Venstre69) osłabiło względną przewagę liberalnej Venstre; w 1910 r. doszło do utworzenia koalicji konserwatywnej Høyre i Fresindede Venstre (co dało początek wspólnemu tworzeniu kilku wspól- nych rządów: W. Konowa, J. Bratlie, O.B. Halvorsena i I. Lykke). W następstwie wska- zanego tu rozłamu oraz konsolidacji elektoratu Arbeiderpartiet (Partii Pracy) system dominacji dwóch ugrupowań ustąpił miejsca (po wyborach 1918 r.) rozbiciu wielo- partyjnemu70. Istotną konsekwencją tego rozbicia było zwiększenie stopnia trudności formowa- nia rządu, a w działaniach parlamentu – spowolnienie prac ustawodawczych spowo- dowane zróżnicowaniem stanowisk poszczególnych ugrupowań oraz koniecznością zawierania kompromisów w celu uzyskania numerycznej większości71. Rozbicie wielopartyjne nastąpiło w okresie nasilenia napięć społecznych i no- wej sytuacji międzynarodowej, stanowiących pokłosie I wojny światowej (aczkol-

68 W latach 1908–1910 koalicję parlamentarno-rządową zawarła większość partii Venstre (tzw. Det konsoliderte Venstre) z Robotniczą Partią Demokratyczną (Arbeiderdemokratene). Premierem rządu mniej- szościowego został przywódca Venstre Gunnar Knudsen. W latach 1910–1912 i 1912–1913 działały koalicje Høyrepartiet i odłamu partii liberalnej – Det frisindede Venstre. Zasadą pozostały wszakże rządy monopar- tyjne. Por. J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 96. 69 Partia ta istniała do 1940 r. (od 1932 r. jako Det Frisindede Folkeparti). Por. K. Heidar, Norske politiska fakta, 1884–1982, Oslo–Bergen–Stavanger–Tromsø 1983, s. 99. 70 Jak podaje J. Osiński (Parlament i rząd…, s. 99), w wyniku wyborów w 1919 r. Venstre uzyskała 51 mandatów, Høyre – 40, Partia Pracy – 18, a Frisindede Venstre – 10 w 126-osobowym Stortingu. 71 S. Rokkan, Norway. Numerical Democracy and Corporate Pluralism (w:) R.A. Dahl (ed.), Political Op- positions in Western Democracies, London–New Haven 1967, s. 78–79. 137 wiek sama Norwegia zdołała zachować korzystną dla niej neutralność wobec wal- czących stron). System wyborów większościowych w jednomandatowych okręgach wyborczych przestał odpowiadać zwłaszcza średnim i mniej popularnym partiom. Doprowadziły one w 1920 r. do kolejnej zmiany systemu wyborczego. Nowe zasady zastosowano po raz pierwszy w wyborach z 1921 r. Istotą reformy było odejście od formuły wyborów większościowych w jednomandatowych okręgach („współgrają- cej” z systemem dwóch partii dominujących) i zastąpienie jej wyborami opartymi na zasadzie proporcjonalności. Do przeliczenia głosów na mandaty zastosowano me- todę d’Hondta, preferującą najbardziej popularne wyborczo ugrupowania72. Zamie- rzonym rezultatem dokonanej zmiany okazała się konsolidacja rozproszonej repre- zentacji poszczególnych okręgów (formalnie kandydatami były poszczególne osoby, nie zaś eksponenci partii politycznych; przynależność do partii pojawiała się „w tle” zgłaszanych kandydatur) oraz wyeksponowanie – jako spoiwa grup deputowanych – elementów programu partyjnego i przynależności partyjno-politycznej. Element związku z partią stał się podstawowym kryterium doboru kandydatów na deputo- wanych i ich uplasowania na wieloosobowej liście kandydatów w wielomandatowym okręgu wyborczym. Również lojalność wobec partii i element dyscypliny partyjnej, a także przynależność do parlamentarnej frakcji konkretnego ugrupowania stały się – już na trwale – determinantami zachowań deputowanych do Stortingu. Innym ważnym następstwem rozbicia wielopartyjnego (do 1935 r.) okazały się trudności w ukształtowaniu większości parlamentarnych stanowiących oparcie dla formowanych składów rządu (formalnie: Rady Państwa). W ciągu 17 lat wskazanego tu okresu (1918–1935) w Norwegii działało łącznie 10 ekip rządowych, co sytuuje średnią trwałość rządu na pułapie nieco ponad półtora roku73. Wobec zasadniczych trudności z formowaniem spójnych koalicji rządowych właśnie w latach 1918–1935 upowszechniła się w Norwegii praktyka tworzenia jednopartyjnych gabinetów mniejszości parlamentarnych. Warto zaakcentować, że żaden z 10 rządów w latach 1918–1935 nie był rządem koalicyjnym; żaden też nie miał aktywnego poparcia ak- tualnej większości parlamentarnej. Praktyka powoływania tego typu ekip rządowych wymusiła reinterpretację for- muły rządu parlamentarnego. Przyjęto, że w warunkach braku spójnej większości parlamentarnej, należącej do konkretnego ugrupowania, a nawet koalicyjnej, zaufa- nie parlamentu należy mierzyć gotowością do wsparcia alternatywnej ekipy rządo- wej. Jeśli zatem, z braku pewności sukcesu (lub wobec małych szans powodzenia), żadne z ugrupowań nie inicjuje akcji cofnięcia zaufania Stortingu względem rządu, pierwszeństwo do inicjowania tworzenia rządu powinno przysługiwać ugrupowa- niu o najsilniejszej reprezentacji parlamentarnej. W przypadku gdy ta inicjatywa nie uzyska wsparcia większości bezwzględnej, w której żadna z pozostałych formacji reprezentowanych w Stortingu nie występuje z akcją alternatywną lub gdy taka ak-

72 J. Andenæs, Statsforfatningen i Norge…, s. 123–125. 73 Por. bardziej szczegółowe dane w: K. Heidar, Norske politiske fakta…, s. 23–31; J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 99–100. 138 cja nie uzyska silniejszego wsparcia deputowanych, praktyka poprzestaje na rządzie mniejszościowym partii posiadającej najwięcej deputowanych. Tak utworzony rząd mniejszościowy pozostaje u steru władzy dopóty, dopóki alternatywna formuła nie uzyska silniejszego wsparcia niż to, które uzyskał dotychczasowy rząd w głosowaniu parlamentarnym. Dopełnieniem praktyki tworzenia rządów mniejszości parlamentarnej było – częstokroć zapoznane lub przemilczane – poszukiwanie większości „merytorycznej” dla poszczególnych przedłożeń (projektów) rządowych przedkładanych do uchwa- lenia w parlamencie. Propozycje (projekty), zarówno ustawodawcze, jak i finanso- we, poddawano wydłużonej procedurze parlamentarnej, w trakcie której – stosując metodę negocjacji i kompromisu – uzyskiwano poparcie większości dla konkret- nych, poddanych uzgodnieniom przedłożeń. Niepowodzenie w uzyskaniu większo- ści z reguły skutkowało zastąpieniem dotychczasowego przedłożenia nową, bardziej kompromisową propozycją lub odłożeniem w czasie rozstrzygania kwestii objętej przedłożeniem. Należy dodać, że praktyka tworzenia monopartyjnych rządów mniejszościo- wych nie była tylko specyfiką Norwegów. Podobne zjawiska występowały równolegle w dwóch sąsiednich monarchiach skandynawskich: w Szwecji i w Danii74. Pod koniec drugiej dekady XX stulecia wystąpiły dodatkowe czynniki wzmac- niające fragmentyzację norweskiej sceny polityczno-partyjnej i przyczyniające się do utrwalenia rozbicia partyjnego – zarówno w parlamencie, jak i poza nim. Dotych- czas silna (a nawet dominująca) liberalna Venstrepartiet nie radziła sobie z narosły- mi sprzecznościami pomiędzy interesami pracodawców i pracowników, kłopotami zaopatrzeniowymi ani z objawami czasowej stagnacji gospodarczej. W szeregach norweskiej socjaldemokracji (Norweskiej Partii Pracy) doszło zaś do rozłamu. Po zmianie kierownictwa partii i jej lidera (nowym przywódcą został Martin Tranmæl), a następnie po przystąpieniu partii do II Międzynarodówki (w 1919 r.) część umiar- kowanych działaczy wystąpiła z szeregów Partii Pracy, tworząc Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Norwegii (Norges Sosialdemokratiske Arbeiderpartii). Spowodo- wało to – w wyborach do Stortingu w 1921 i 1924 r. – rozbicie elektoratu i reprezen- tacji75. W 1927 r. sytuacja powróciła do normy w następstwie ponownego zespolenia Norweskiej Partii Pracy i Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej. Niemniej tempo parlamentarnego awansu reprezentacji środowiska pracowniczego zostało przejścio- wo spowolnione. Połączenie obu wspomnianych partii w 1927 r. pozwoliło zapobiec fragmentacji poparcia dla kandydatów socjaldemokracji i służyło umocnieniu jej po- zycji w rywalizacji z pozostałymi partiami.

74 Por. szerzej: M. Grzybowski, Rząd i administracja rządowa w monarchiach skandynawskich (Dania – Norwegia – Szwecja), Kraków 2001, s. 60–61, 68–80. 75 Powrót do wizerunku umiarkowanej partii socjalistycznej ułatwiło powstanie w 1923 r. Komunistycz- nej Partii Norwegii, kontynuującej idee rewolucyjne, a nadto – zmiana kierownictwa partii na mniej radykalne (, Johan Nygaarsvold). 139

Dalsza fragmentacja elektoratu i – w rezultacie – reprezentacji parlamentarnej na- stąpiła w odniesieniu do środowiska norweskich rolników. Do końca drugiej dekady XX stulecia interesy tej grupy wyborców starała się reprezentować liberalna Venstre. Dążąc do pozyskania liczebnego elektoratu wiejskiego, zwróciła się w kierunku li- czebnej warstwy drobnych i średnich rolników, co wywołało niezadowolenie w krę- gach zamożnych farmerów norweskich. To środowisko podjęło inicjatywę uformo- wania Ogólnokrajowego Związku Rolników (Norges Landmannsforbund); opierając się na strukturach tej organizacji, w 1920 r. utworzono (w Kristiansand) Bondepartiet – samodzielną Partię Chłopską. W 1921 r. zdobyła ona 21 mandatów, przyczyniając się do pomniejszenia elektoratu i reprezentacji parlamentarnej liberalnej Venstre. W tej sytuacji, po wyborach w 1927 r., najsilniejszą reprezentację w Stortingu uzy- skała socjaldemokratyczna Norweska Partia Pracy. Ona też, zgodnie z ustrojowym zwyczajem parlamentarnym, podjęła inicjatywę utworzenia mniejszościowego rządu (na czele z Christoferem Hornsrudem). Oznaczało to swoistą „detronizację” partii historycznych – Venstre i Høyre. Chcąc nie dopuścić do utrwalenia precedensu two- rzenia gabinetu przez partię trzecią, wspomniane ugrupowania połączyły swe wysił- ki, blokując przedłożenia finansowe nowo powstałego rządu i politycznie wymusza- jąc jego ustąpienie po 18 dniach urzędowania76. Po wyborach w 1931 r. po raz pierwszy inicjatywę utworzenia rządu podjęła z kolei Partia Chłopska (rząd Petera L. Kolstada)77. Nadal postępowała rozbudowa norweskiego spectrum partyjnego: w 1933 r. powstały dwie kolejne partie. W wyni- ku różnic światopoglądowych część członków partii liberalnej (głównie z prowincji Hordaland), pozostających pod wpływem Kościoła luterańskiego, powołała do ży- cia Chrześcijańską Partię Ludową (Kristelig Folkeparti78) łączącą doktrynę Kościoła luterańskiego z uszanowaniem tradycji narodowych i kultywowaniem tradycji ro- dzinnych małych miasteczek i wsi norweskiej. W tym samym okresie pojawiła się też Narodowa Jedność (Nasjonal Samling) nawiązująca do tradycji pangermańskich, a w kwestiach społecznych – do ideologii faszyzmu europejskiego79. Lata 1932–1935 były okresem funkcjonowania kolejnych jednopartyjnych gabi- netów mniejszościowych, opartych na nader wątłej podstawie parlamentarnej80. W 1935 r., po wyborach do Stortingu, najsilniejszą reprezentację uzyskała Norwe- ska Partia Pracy. Zgodnie z utartym zwyczajem przywódcy tej partii J. Nygaardsvol- dowi norweski monarcha Håkon VII powierzył misję utworzenia rządu. Ten fakt zapoczątkował – jakkolwiek w formule gabinetu mniejszościowego – okres rządów

76 J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 101. 77 T. Aasland, Fra Landmannsorganisasjon til Bondeparti, Oslo 1974, s. 45 i n. 78 A. Lomeland, Kristelig Folkeparti blir til, Oslo 1971, s. 97 i n. 79 J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 101. 80 Krótkotrwały gabinet socjaldemokraty Ch. Hornsruda dysponował wsparciem 59 deputowanych. Drugi rząd J.L. Marinckela (Venstre) miał poparcie zaledwie 30 deputowanych, dwa kolejne rządy Bonde- partiet: P.L. Kolstada (1931–1932) i J. Hundseida (1932–1933) – 25 deputowanych własnej partii, a trzeci rząd liberalny (Venstre) Johana L. Mowinckela – najpierw (do 1933 r.) 33, a w latach 1934–1935 zaledwie 24 deputowanych. 140 socjaldemokratycznych. W 150-osobowym Stortingu socjaldemokraci dysponowali 69 mandatami, w 1937 r. ich reprezentacja wzrosła do 70. Do 1940 r. utrzymał się mniejszościowy rząd J. Nygaardsvolda; w momencie zajęcia Norwegii przez III Rze- szę premier i ministrowie udali się na emigrację w ślad za królem.

5.5. pOZycja ustrojowa i aktywność Stortingu po II wojnie światowej

Pierwsze po zakończeniu II wojny światowej i ustaniu niemieckiej okupacji Norwegii wybory do Stortingu, przeprowadzone w 1945 r., przyniosły bezwzględną większość Norweskiej Partii Pracy. Jej kandydaci uzyskali 76 mandatów w 150-osobowym par- lamencie. Oznaczało to zdobycie zdecydowanej przewagi nad przedstawicielstwem głównych partii niesocjalistycznych. Konserwatywna Høyrepartiet wprowadziła do Stortingu tylko 25 deputowanych (ponad trzykrotnie mniej niż socjaldemokraci), a liberalna Venstre – zaledwie 2081. Specyfikę roku 1945 wyznaczyło funkcjonowanie najpierw „rządu zgody narodowej” wszystkich partii (pod przewodnictwem lidera socjaldemokratów Einara Gerhardsena), następnie zaś – po wyborach – utworze- nie większościowego gabinetu Norweskiej Partii Pracy, również pod kierownictwem Gerhardsena82. Układ sił politycznych w parlamencie po wyborach z 1945 r. oraz relacje Stortin- gu z rządem zapoczątkowały w powojennych dziejach parlamentaryzmu norweskie- go okres dominacji Norweskiej Partii Pracy. Uległa ona zachwianiu w 1963 r. i po- nownie od 1965 r. W kolejnych wyborach do Stortingu ta partia uzyskiwała ponad połowę mandatów w 150-osobowym parlamencie: w 1949 r. – 85, w 1953 r. – 77, a w 1957 r. – 78. W 1961 r. socjaldemokraci uzyskali 74 mandaty (co otwarło drogę do utworzenia w 1963 r. krótkotrwałego gabinetu mniejszościowego konserwatysty J. Lynga), a w 1965 r. – tylko 68 mandatów (co owocowało przejęciem władzy przez koalicyjny rząd czterech partii niesocjalistycznych pod przewodnictwem Pera Borte- na, funkcjonujący w latach 1965–1971)83. Tym samym lata 1945–1963 były okresem sprzyjającym wdrożeniu socjaldemo- kratycznej koncepcji „państwa dobrobytu” do ustawodawstwa i praktyki zarządza- nia w Królestwie Norwegii. S. Kuhnle i W. Kildal trafnie podkreślają, że sama idea państwa dbającego o bezpieczeństwo socjalne obywateli nie była nowa (i swymi po-

81 Por. K. Heidar, Norske politiske fakta…, s. 73. Również reprezentacja pozostałych (centrowych) ugru- powań niesocjalistycznych była znacznie słabsza. Związek Chłopski (Bondeforbundet) otrzymał 10 manda- tów, a Chrześcijańska Partia Ludowa – 8. Najsilniejsza w historii reprezentacja Norweskiej Partii Komuni- stycznej (NKP) – 11 mandatów – stanowiła „premię” za udział komunistów w antynazistowskim ruchu oporu oraz udział ZSRR w koalicji antyhitlerowskiej. 82 J. Debes, dz. cyt., s. 49 i n. 83 K. Heidar, Norske politiske fakta…, s. 73, 75. 141 czątkami sięgała lat 80. XIX w. oraz Niemiec z czasów rządu O. Bismarcka)84. Ce- chą skandynawskich wersji państwa dobrobytu (velferdsstaten) stało się dążenie do zapewnienia nie tylko bezpieczeństwa socjalnego obywateli (i wynikającej stąd sta- bilności systemu społecznego), ale także równości społecznej oraz otwartego rynku pracy. Pierwsze akty prosocjalnego ustawodawstwa były przyjęte w Norwegii w drugiej połowie lat 30. XX w. i pomyślane jako narzędzie zwalczania następstw wielkiego kryzysu ekonomicznego oraz bezrobocia z pierwszej połowy lat 30. Niemniej dopie- ro po 1945 r. zainicjowano – w okresie dominacji socjaldemokratów – podstawowe reformy statuujące rdzeń koncepcji velferdsstaten. W uzyskaniu społecznej akceptacji dla tych reform pomogły traumatyczne doświadczenia II wojny światowej85. U podstaw przyjętego przez norweski Storting ustawodawstwa, wdrażającego koncepcję „państwa dobrobytu”, znalazły się cztery podstawowe założenia obję- te swoistym konsensem różnych środowisk społecznych: a) współpraca pomiędzy przedsiębiorcami (pracodawcami) a zorganizowanymi w związki pracownikami; b) bezpieczeństwo socjalne oparte na gwarancjach płacowych i stabilności (ochrony) zatrudnienia; c) solidarność międzygeneracyjna przy państwowej aktywnej gwaran- cji opieki socjalnej nad osobami chorymi, inwalidami oraz znajdującymi się w wieku poprodukcyjnym; d) przejęcie przez sektor publiczny wielu zajęć uprzednio wykony- wanych przez kobiety (głównie w zakresie opiekuńczo-wychowawczym)86. Realizacji wspomnianych tu założeń w płaszczyźnie polityczno-ustrojowej sprzyjała stabilna przewaga Norweskiej Partii Pracy w sferze władzy ustawodawczej (w Stortingu) i wy- konawczej (w norweskim rządzie – Radzie Państwa), a w płaszczyźnie społecznej – wysoki stopień zaufania obywateli do państwa i jego instytucji87. W sferze eko- nomiczno-finansowej wdrażaniu założeń państwa dobrobytu pośrednio sprzyjała pomoc uzyskana w ramach planu Marshalla (1948–1952); stabilność geopolityczną gwarantowało od 1949 r. członkostwo Paktu Północnoatlantyckiego. W ramach ustawodawstwa „pracowniczego” i socjalnego Storting uchwalił w 1946 r. ustawę przewidującą tworzenie w zakładach pracy rad zakładowych z udzia- łem przedstawicieli załogi (tę regulację doprecyzowała ustawa z 1972 r. o demokra- cji zakładowej), a w 1947 r. – gwarantowane coroczne płatne urlopy. Podwyższeniu (głównie z przeznaczeniem na cele socjalne) uległy podatki od dochodów (do 36%)88. Storting rozszerzył ustawowe dodatki rodzinne (zwłaszcza na drugie i dalsze dzie- ci); zagwarantował też powszechne renty starcze (od ukończenia 70. roku życia).

84 S. Kuhnle, N. Kildal, Velfordsstatens idégrunnlag i perspektiv (w:) A. Hatland, S. Kuhnle, T.I. Romøren (eds.), Den norske velferdsstaten, Oslo–Bergen 2011, s. 15–18. 85 K. Heidar, Norway. Elites on Trial, Boulder, Co. 2001, s. 119; A. Steem, The Welfare State – Still Viable? (w:) K. Heidar (ed.), Nordic Politics. Comparative Perspectives, Oslo 2004, s. 209–211. 86 D. Arter, Scandinavian Politics Today, Manchester–New York 2008, s. 177. 87 S. Kuhnle, Reflections on the Nordic Welfare State (w:) L. Karvonen, K. Ståhlberg (eds.), Festschrift for Dag Anckar on his 60th Birthday on February 12, 2000, Åbo 2000, s. 225 i n. 88 Ta podwyżka została krytycznie oceniona zwłaszcza przez główne partie prawicowe, Høyre i Venstre. W 1948 r. prawicowo nastawione środowiska utworzyły organizację Libertas, propagującą liberalny model gospodarki i redukcję obciążeń na cele socjalne. 142

Rycina 5.1. Baza parlamentarna rządów Królestwa Norwegii w latach 1945–2001 (według nazwisk premierów rządu) Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Maagero, B. Simonsen (eds.), Norway. Society and Culture, Kris- tiansand 2012. 143

W polityce zagranicznej prorządowa większość socjaldemokratyczna uzna- ła szwedzką propozycję bloku obronnego państw neutralnych za niewystarczającą gwarancję bezpieczeństwa. Akceptowała (w okresie rządów premiera E. Gerardsena) członkostwo w NATO oraz kolejne porozumienia (1950, 1952) uściślające atlanty- cką współpracę militarną. Parlament wspierał też kontakty gospodarcze z głównymi państwami Zachodu: z tradycyjnym partnerem Norwegii – Wielką Brytanią – oraz ze Stanami Zjednoczonymi (zakupy maszyn i broni)89. W 1951 r. parlament norweski aktywnie włączył się w tworzenie Rady Nordyckiej (interparlamentarnego gremium wspomagającego na niwie politycznej i prawodawczej integrację regionalną państw Europy Północnej)90. Z oporem spotkała się natomiast inicjatywa przystąpienia do EWG (rząd norweski podjął starania o uzyskanie – na początek – statusu państwa stowarzyszonego, co umożliwiło stopniowe obniżki ceł i uzyskanie korzystniejszych warunków wymiany handlowej). Z ustrojowego punktu widzenia istotne było to, że (w wyższym stopniu niż w Szwecji oraz Danii) parlament w Norwegii pozostał zasadniczym ośrodkiem in- stytucjonalnym, w obrębie którego koncentrowały się decyzje w zakresie głównych kierunków polityki Królestwa (jak też ich krytyka ze strony opozycji). Decydowały o tym zarówno względy historyczne (skupienie aspiracji narodowych i niepodle- głościowych wokół Stortingu, jeszcze w okresie unii ze Szwecją), jak i funkcjonalna wydolność parlamentarnych procedur: ustawodawczej, programowania finansowego i kontrolnej91. Również stosunkowo długi (bo 18-letni) okres dominacji Partii Pra- cy służył w okresie po II wojnie światowej wspomnianej tu funkcjonalności, zapew- niając względną stabilność relacji: większość prorządowa – stronnictwa opozycji, i sprzyjając optymalizacji zasad kontaktowania się w układzie: większość parlamen- tarna – rząd – opozycja92.

5.6. pOlityczne i prawne wyznaczniki współczesnej aktywności Stortingu

Do 1965 r. (z niewielką przerwą w 1963 r. w okresie rządów gabinetu J. Lynga) ustrojo- wą pozycję i aktywność Stortingu (zwłaszcza w relacjach z egzekutywą) współkształ-

89 Jednocześnie nie uzyskały aprobaty większości parlamentarnej propozycje rozmieszczenia w czasach pokoju na terytorium Norwegii wojsk innych państw NATO (1949), stacjonowania broni jądrowej (1957) czy też oddziałów obsługujących tę broń. Przeciw aktywizacji Norwegii w Sojuszu Północnoatlantyckim występo- wało środowisko pisma „Orientering”, które następnie wystąpiło z Norweskiej Partii Pracy. 90 T. Cieślak, Zarys historii najnowszej krajów skandynawskich, Warszawa 1978, s. 429. 91 E. Smith, Det konstitutionelle demokratiet: Grunnlovens beydring for politis praksis (w:) H. Balderhen, Ø. Østerud (eds.), Det norske demokratiet i det 21 år hundre, Bergen 2014, s. 122–128. Autor podkreśla nadto znaczenie stabilnych ram konstytucyjnych norweskiego systemu parlamentarnego. 92 Szeroko pisze o tym B.E. Rasch, Kampen om regjeringsmakten. Norsk parlamentarisme i europeisk per- spektiv, Bergen 2004, s. 87–161. 144 towała jego wewnętrzna kompozycja partyjno-polityczna cechująca się relatywnie nieznaczną, ale stabilną przewagą reprezentacji Norweskiej Partii Pracy. Poczynając od 1965 r. (a zatem w ciągu ostatniego półwiecza), sytuacja uległa poważnemu zróż- nicowaniu, a relacje pomiędzy parlamentarnym zapleczem rządu, opozycją parla- mentarną i samym rządem są dalekie od jednorodności i stabilności. Tabela 5.1 obrazuje skalę partyjnego poparcia rządu na forum Stortingu, a zara- zem ilustruje zróżnicowanie sytuacji poszczególnych ekip rządowych w ich relacjach z zapleczem rządowym oraz opozycją parlamentarną. W skali regionalnej – czterech państw nordyckich – występuje znaczące zróżni- cowanie, gdy chodzi o parlamentarną bazę poszczególnych ekip rządowych oraz cha- rakter parlamentarnego zaplecza rządu (obrazuje to załączona tabela).

Tabela 5.1. Baza parlamentarna rządów Norwegii na tle innych państw nordyckich od ustanowienia formuły rządów parlamentarnych

Rodzaj bazy parlamentarnej Norwegia Szwecja Dania Finlandia rządu 1884–2003 1917–2003 1901–2003 1917–2003 Większość jednej partii 21% (14) 37% (39) 0% (0) 0% (0) Większość koalicyjna 15% (10) 27% (28) 29% (36) 65% (41) Mniejszość jednopartyjna 49% (32) 30% (31) 48% (61) 13% (8) Mniejszość koalicyjna 15% (10) 6% (6) 23% (29) 22% (14) Liczba rządów ogółem 66 104 126 63 Źródło: B.E. Rasch, Kampen om regjeringsmakten. Norsk parlamentarisme i europeist perspektiv, Bergen 2004, s. 45.

Przytoczone dane liczbowe świadczą o relatywnie znacznej stabilności rządów i ich bazy partyjno-parlamentarnej w norweskim Stortingu. Biorąc pod uwagę znacz- nie dłuższy okres funkcjonowania państwa wraz z utrwaloną formułą rządów parla- mentarnych (najwcześniej w Norwegii), można wysunąć tezę o ponaddwukrotnie większej stabilności parlamentarnej bazy prorządowej w Norwegii w zestawieniu z Danią oraz co najmniej dwukrotnie większej, w porównaniu ze Szwecją93. Poza czynnikiem formalno-prawnym (choć istotnym w kalkulacjach partii politycznych): niedopuszczalnością rozwiązania norweskiego parlamentu przed upływem kadencji, na większej stabilności norweskiego systemu parlamentarnego (w układzie parla- ment ←→ rząd) zaważyła niższa niż w Danii liczba partii politycznych oraz silniejsza – niż w Danii i w Finlandii – pozycja partii socjaldemokratycznej. Cechą charakterystyczną parlamentaryzmu norweskiego jest też dominan- ta (w postaci ilościowej) przewagi typowo norweskiej postaci zaplecza rządowego w formie jednopartyjnej mniejszości prorządowej. Aż 49% norweskich ekip rządo- wych (32 z ogólnej liczby 66 w latach 1884–2003) miało postać mniejszościowego ga- binetu jednej partii. Dalszych 21% (14 rządów) stanowiły jednopartyjne rządy więk-

93 Także porównanie z Finlandią wypada na korzyść Norwegii, zważywszy że przytoczone dane dotyczą- ce tego państwa odnoszą się do okresu o 33 lata krótszego niż w przypadku Norwegii, a liczba ekip rządowych była w Finlandii – w porównywanym okresie – tylko o trzy mniejsza niż w Norwegii. 145 szościowe. Od ustanowienia formuły rządu parlamentarnego aż 70% ekip rządowych stanowiły zatem rządy monopartyjne, a 30% – rządy koalicyjne (po ok. 15% – więk- szościowe lub mniejszościowe). Pozwala to na stwierdzenie, że zasadą w systemie norweskim pozostaje tworzenie rządu jednopartyjnego o jednorodnej programowo bazie parlamentarnej. Rządy koalicyjne występują ponad połowę rzadziej; w zależno- ści od stanu poparcia wyborczego lub formuły koalicji (liczby partii w koalicji) są to gabinety o formule większościowej lub – równie często – mniejszościowej94. Z porównawczego (regionalnego) punktu widzenia wynikają konkluzje korzystne dla Stortingu, gdy chodzi o stabilność jego pełnomocnictw (zarówno w sensie kom- petencyjnym, wskutek stabilnej konstytucji, jak i czasowym – wobec nieskracania kadencji), a także – dotyczące mniejszej fragmentacji deputowanych w układzie par- tyjnym, w następstwie mniejszej porównawczo liczby partii i stosunkowo stabilnych – do 2013 r. – skłonnościach koalicyjnych. W tym zakresie norweskie środowisko parlamentarne może być postrzegane w skali skandynawskiej (i szerzej) jako przyja- zne realizacji formuły rządu parlamentarnego, mało „chybotliwe”. Półwiecze następujące po zakończeniu II wojny światowej nie było w dziejach parlamentu (i parlamentaryzmu) norweskiego okresem jednolitym. Z punktu widze- nia układu sił politycznych (partyjnych) w Norwegii można go podzielić na sześć podokresów: a) lata dominacji Norweskiej Partii Pracy (1945–1963/1965); b) okres koalicji rządowej partii niesocjalistycznych (1965–1971 i 1972–1973); c) lata powro- tu do władzy partii socjaldemokratycznej i jej gabinetów mniejszościowych (1973– 1981); d) lata koalicji partii niesocjalistycznych pod przywództwem konserwatystów (1981–2001); e) lata przemiennych większości socjalistycznych i niesocjalistycznych (2001–2013); f) lata koalicji konserwatystów i Partii Postępu (od wyborów w 2013 r.). Powojenna przewaga Partii Pracy, owocująca tworzeniem jednopartyjnych rzą- dów tej partii (trzy rządy E. Gerhardsena oraz gabinet O. Torpa w latach 1951–1955), została na krótko zachwiana epizodem katastrofy górniczej w państwowej kopalni King’s Bay na Spitzbergenie, ustąpieniem rządu E. Gerhardsena po burzliwej debacie w Stortingu i powstaniem koalicyjnego gabinetu czterech partii niesocjalistycznych konserwatysty Johna Lynga. Rząd ten utrzymał się jedynie przez trzy tygodnie95. Ten epizod był jednak zapowiedzią zmierzchu przewagi socjaldemokracji oraz sta- bilnej większości parlamentarnej jednej partii stanowiącej bazę monopartyjnego rządu. Wyraźniejszym przejawem ustania dominacji Partii Pracy był wynik wybo-

94 W Szwecji najczęstszymi po 1917 r. (tj. od utrwalenia formuły rządu parlamentarnego) były z kolei rzą- dy większościowe jednej partii (w praktyce wszystkie o profilu socjaldemokratycznym). Nieco rzadziej (30%) funkcjonowały jednopartyjne rządy mniejszościowe (także socjaldemokratycznej SAP). W sumie (w 67%) przeważała formuła gabinetu jednopartyjnego. Znacznie częściej niż w Norwegii (przy stosunku 64:36 na korzyść Szwecji) rząd Szwecji korzystał z poparcia większości parlamentarnej, co stanowiło czynnik stabilizu- jący. Dania z kolei nie doświadczyła stabilnej formuły jednopartyjnego rządu monopartyjnego, a koalicyjne gabinety większościowe utworzono 36 razy (na 126 ekip rządowych), tj. mniej niż w połowie sytuacji (przewa- żały mniejszościowe rządy jednopartyjne w liczbie 61 lub koalicyjne w liczbie 29). 95 Rząd J. Lynga upadł na skutek rozbieżności w zawiązanej koalicji. W literaturze norweskiej jest wymie- niany jako przejaw zjawiska „negatywnej większości”. Por. P. Stavang, Negativt flertal i norsk parlamentarisme (w:) T. Eckhoff (ed.), Noen statsrettslige emmer, Oslo–Bergen–Tromsø 1972, s. 159–160. 146 rów w 1965 r. i powstanie koalicyjnego gabinetu czterech partii niesocjalistycznych P. Bortena (1965–1969), dysponującego w Stortingu poparciem 53% deputowanych96. Socjaldemokraci powrócili do władzy na dekadę 1971–1981 (z prawie roczną przerwą po przegranym pierwszym referendum z 1972 r. w sprawie norweskiej ak- cesji do EWG97). Rządy Partii Pracy po jej powrocie do władzy były jednakowoż – w odróżnieniu od okresu sprzed 1963 r. – rządami mniejszościowymi98. Nastąpił zanik wyraźnej przewagi jednego ugrupowania na norweskiej arenie parlamentarnej, a także swoiste „dryfowanie” systemu parlamentarnego Norwegii w kierunku modelu „rządów” alternatywnych (koalicja partii niesocjalistycznych ←→ partie bloku socjalistycznego). W latach 1961–1985 w Norwegii funkcjonowało 14 rządów, z których tylko 3 opierały się na większościowej bazie parlamentarnej99. W ciągu kolejnych dwóch dekad (1985–2005) funkcjonowały rządy wyłącznie mniejszościowe. Dotyczyło to zarówno koalicyjnych rządów partii niesocjalistycz- nych, jak i Norweskiej Partii Pracy. Ta ostatnia tworzyła gabinety wyłącznie mono- partyjne (korzystając w wielu sytuacjach z zewnętrznego wsparcia na forum Stortingu deputowanych Socjalistycznej Partii Ludowej)100; dopiero w 2005 r. socjaldemokraci weszli w koalicję z Partią Centrum101. Partie niesocjalistyczne nie zawsze potrafiły – na wzór koalicji z lat 1965–1971 – stworzyć porozumienie parlamentarne (powyborcze), obejmujące wszystkie czte- ry ugrupowania (Høyre, Venstre, Kristelig Folkeparti i Senterpartiet). Formuły ich współdziałania w poszczególnych kadencjach Stortingu i w okresach współrządzenia były zróżnicowane. W latach 1981–1983 konserwatywny rząd Kåre Willocha korzy- stał jedynie z zewnętrznego (choć stabilnego) poparcia deputowanych Partii Cen- trum i Chrześcijańskiej Partii Ludowej w głosowaniach i pracach parlamentarnych. W wyborach do Stortingu w 1985 r. względna równowaga „wyborcza” występu- jąca między partiami bloku socjalistycznego (Norweską Partią Pracy i Socjalistyczną Partią Ludową) a partiami niesocjalistycznymi uległa zakłóceniu. Było to następ- stwem sukcesu wyborczego populistycznej Partii Postępu (Frp). Początkowa reakcja obu bloków ugrupowań tradycyjnych na jej sukces była jednorodna; oba bloki nie

96 Por. B.E. Rasch, Kampen om regjerigsmakten…, s. 46. 97 Ster rządów przejął Lars Korvald, lider Chrześcijańskiej Partii Ludowej działającej w wyraźnie mniej- szościowej koalicji z Partią Centrum. Bazę parlamentarną dla rządu Korvalda stanowiło zaledwie 34 deputo- wanych (23% składu Stortingu). 98 Pierwszy rząd Trygve Brattelego (1971–1972) dysponował 74 mandatami (z 165), drugi gabinet Brat- telego – tylko 62 mandatami (podobnie rząd O. Nordliego do 1977 r.). Od 1977 r. rządy O. Nordliego i Gro Harlem Brundtland miały poparcie 76 posłów w 165-osobowym Stortingu. 99 A. Kubka, Partie polityczne i systemy partyjne Szwecji, Norwegii i Danii na przełomie XX i XXI wieku, Gdańsk 2009, s. 147. 100 A. Kubka trafnie podnosi (tamże, s. 147), że w skali europejskiej Norweska Partia Pracy była na prze- łomie XX i XXI w. jedyną większą partią, która nie zawierała koalicji rządowych z partiami niesocjalistycz- nymi. 101 Warto podkreślić, że część przywódców Norweskiej Partii Pracy podnosiła zasadę niewiązania się z partiami niesocjalistycznymi jako cechę wierności tradycjom tej partii i wyraz troski o czystość i konse- kwencję programową. Por. K. Strøm, T. Bergman, Partierna och regeringsmakten (w:) M. Denker, L. Svåsand, Partiernas århundrade, Bergen 2001, s. 283. 147 były zainteresowane możliwością współdziałania z Fremskrittspartiet. Nie wyklucza- ło to jednak wykorzystywania przez należących do niej deputowanych wszystkich opcji działania na niwie parlamentarnej (do 2013 r. pozostała ona głównym forum aktywności politycznej Partii Postępu). Sukces wyborczy Partii Postępu w 1985 r. nie oznaczał natomiast zasadniczego odwrotu elektoratu norweskiego od tradycyjnych partii parlamentarnych. Co więcej, w pierwszej połowie lat 90. nastąpił nawet pewien renesans poparcia wyborczego pięciu partii „tradycyjnych” (w 1989 r. w wyborach do Stortingu głosowało na nie tylko 67% obywateli norweskich, a w 1993 r. – już 75,3%). Wydawało się, że Norwe- gia wkracza na tory systemu dwublokowego i związanej z takim systemem formuły rządów alternatywnych. Ze zmiennym powodzeniem układała się natomiast współpraca między partiami dwu tradycyjnych bloków, niesocjalistycznego i socjalistycznego. W 1986 r., także wskutek wewnętrznych napięć w obrębie parlamentarnej bazy kolejnego gabinetu K. Willocha, rząd ustąpił, a ster władzy przeszedł na powrót w ręce socjaldemokratów (na czele mniejszościowego rządu, po raz drugi, stanęła Gro Harlem Brundtland)102. W kontekście utraty stabilnej przewagi przez Norweską Partię Pracy i upowszech- nienia się (od połowy lat 60. XX w.) formuły rządu wspieranego przez mniejszość parlamentarną można postawić uzasadnione pytanie: jak wspomniane tu tendencje rzutują na pozycję i sposób funkcjonowania norweskiego Stortingu? Udzielenie odpowiedzi wymaga uwzględnienia kilku okoliczności. Niewątpliwie, po pierwsze, brak numerycznej i zdyscyplinowanej dominacji w parlamencie zmusza rząd i wspierającą go mniejszość do dialogu z reprezentacjami partii opozycyjnych i do poszukiwania kompromisu w kwestiach wymagających poparcia (akceptacji) przez większość parlamentarną103. Po drugie, utrudnione staje się podjęcie długofa- lowych i rozłożonych na lata przedsięwzięć gospodarczych, reform społecznych bądź ustrojowych, jeśli stanowią one przedmiot sporu politycznego między głównymi si- łami politycznymi (partiami i ich zapleczem społecznym). Po trzecie, taka sytuacja stanowi pożywkę dla koncentracji na zadaniach kojarzonych z krótkoterminowymi korzyściami, doraźnie poszerzającymi elektorat (w wyborach parlamentarnych) i dla odsuwania na dalszy plan programów wymuszających ograniczenia i oszczędności. Na przełomie XX i XXI stulecia poparcie dla partii bloku socjalistycznego: DNA i Socjalistycznej Partii Ludowej, ukształtowało się poniżej pułapu większościowego (oscylując wokół 45%). W grupie partii niesocjalistycznych zwyżkę popularności wyborczej odnotowały ugrupowania centrowe: Senterpartiet, Chrześcijańska Partia Ludowa oraz Venstre. Przejściowo spadła popularność konserwatywnej Høyre oraz prawicowej populistycznej Partii Postępu104. Po niekorzystnych dla socjaldemokra- tów wyborach do Stortingu w 1997 r. i ustąpieniu rządu Thorbjørna Jaglanda ufor-

102 D. Arter, Scandinavian Politics Today…, s. 249. 103 Por. A. Sannrstedt, Negotiations in the Riksdag (w:) L.G. Stonelo, M. Jerzeck (eds.), The Bargaing De- mocracy, Lund 1996, s. 54. 104 A. Kubka, Partie polityczne i systemy partyjne…, s. 92–93. 148 mowała się mniejszościowa koalicja centrowa, obejmująca Chrześcijańską Partię Ludową, Senterpartiet oraz Venstre (premierem został przywódca KFp, Kjell Magne Bondevik). Formuła rządu mniejszościowego, tym razem w wersji koalicyjnej, była kontynuowana. Koalicja przetrwała do 2000 r., ustępując miejsca socjaldemokratom i pierwszemu (mniejszościwemu) rządowi Jensa Stoltenberga. Po wyborach w 2001 r. nastąpił powrót do władzy koalicji partii niesocjalistycz- nych. Tym razem główną partią koalicji była konserwatywna Høyre, mająca za swych partnerów Chrześcijańską Partię Ludową oraz liberalną Venstre (K.M. Bondevik po- został jednak – po raz drugi – premierem). Koalicja przetrwała całą kadencję Stor- tingu; po wyborach w 2005 r. nie została odtworzona, ustępując miejsca „czerwono- ‑zielonej” koalicji Partii Pracy, Senterpartiet oraz Socjalistycznej Partii Ludowej105. Ta koalicja pozostała u władzy również po kolejnych wyborach w 2009 r. (zaś J. Stol- tenberg – od 2002 r. przewodniczący Partii Pracy – zachował funkcję premiera). Po kolejnych wyborach w 2013 r., niekorzystnych dla Partii Centrum, Partia Pracy nie zdołała utrzymać steru rządów. Po miesięcznych trudnych negocjacjach powstała precedensowa prawicowa koalicja Høyre i Partii Postępu (korzystająca z „zewnętrz- nego” wsparcia Chrześcijańskiej Partii Ludowej oraz Venstre)106.

5.7. Struktura wewnętrzna i zasady funkcjonowania norweskiego Stortingu

Uchwalona w Eidsvoll ustawa zasadnicza z 1814 r. przewidywała w swej pierwotnej postaci jednorodny wybór całej liczby deputowanych do parlamentu Królestwa Nor- wegii, a następnie podzielenie ich na dwie nierówne liczbowo części: Lagting i Odelst- ing, o zróżnicowanych funkcjach w ramach stanowienia ustaw oraz w odniesieniu do niektórych czynności kontrolnych, wykonywanych z udziałem parlamentu107. Lagting, złożony z jednej czwartej aktualnej liczby deputowanych, miał za zadanie – w ramach funkcji ustawodawczej – dokonać głównie prawniczej weryfikacji pro- jektów ustaw zaaprobowanych przez Odelsting obejmujący większość (trzy czwarte)

105 W 2011 r. Norweska Partia Pracy (Det norske Arbeiderparti) zmieniła nazwę na Partia Pracy (Arbe- iderpartiet). 106 L. Puka, Nowy rząd, ten sam kurs: norweska polityka europejska i energetyczna, „Biuletyn PISM” 2013 (październik), nr 110 (1086). 107 Kwestia struktury norweskiego parlamentu podzieliła uczestników Zgromadzenia Konstytucyjnego (Riksforsmlingen) w Eidsvoll. Większość członków tego gremium opowiedziała się za legislaturą jednoiz- bową; mniejszość (np. Christian Magnus Falsen) optowała za dwiema izbami i równowagą ich uprawnień. O przyjęciu – w pewnym zakresie kompromisowego – rozwiązania zadecydowała obawa przed zdominowa- niem Stortingu przez reprezentantów środowisk właścicieli ziemi – farmerów. Lagting był postrzegany jako swoista zapora (o charakterze elitarnym) przed populistycznymi skłonnościami posłów środowiska farmer- skiego, dominujących w składzie Odelstingu. Por. A. Kaartvedt, Fra Riksforsamlingen til 1869 (w:) Det norske Storting gjennom 150 år, jw., s. 49 i n. 149 aktualnego składu Stortingu. Nieco wbrew intencjom zwolenników konstytucyjnej wizji Lagtingu, która nigdy nie została stuprocentowo zrealizowana, Lagting nie ukształtował w praktyce swego statusu jako wyłącznie merytorycznego gremium do- świadczonych parlamentarzystów, dokonujących oceny jedynie jurydycznych cech przyjętych przez Odelsting regulacji prawnych. Jednolity (oparty na tych samych za- sadach) wybór deputowanych (brak zróżnicowania – znanego wyborcom i otwartego na ich decyzje – na osobno wybieranych członków Lagtingu i Odelstingu) oraz zdo- minowanie motywacji wyborczych przez czynnik poparcia dla partii politycznych sprawiły, że podział na Lagting i Odelsting nie miał, w miarę upływu lat, istotnego znaczenia w płaszczyźnie składu polityczno-partyjnego. Nie ważył zatem zasadni- czo, w sensie politycznym, na losach projektów ustawodawczych, zaaprobowanych przez Odelsting. Niewątpliwie natomiast konstytucyjna i regulaminowa koniecz- ność odrębnego rozpatrywania każdego projektu najpierw w Odelstingu, a następ- nie w Lagtingu przyczyniała się do spowolnienia tempa uchwalania aktów Stortingu (ustaw). Na początku XXI stulecia XIX-wieczny podział został uznany za swoisty anachronizm ustrojowy, hamujący – bez wyraźnego rezultatu pozytywnego – tempo prac ustawodawczych prowadzonych w Stortingu. Z tego powodu Storting dokonał w 2007 r. zasadniczej zmiany swej struktury. Przyjął poprawkę konstytucyjną znoszą- cą od wyborów w 2009 r. podział na Lagting i Odelsting108. Rosnąca kompleksowość regulacji życia gospodarczego i społecznego, duża ak- tywność rządu i administracji rządowej, działającej pod kontrolą Stortingu, zaowo- cowały znacznym wzrostem projektów ustaw i innych przedłożeń adresowanych do Stortingu. Powoduje to przeciążenie parlamentu zadaniami w sferze ustawodawstwa, programowania finansowego (budżetowego) oraz kontroli. Jednym z następstw tego zjawiska jest przesuwanie ciężaru prac parlamentarnych z obrad plenarnych na fo- rum komisji (głównie stałych) i podkomisji Stortingu. Zainteresowanie parlamenta- rzystów oraz opinii publicznej wzbudzają debata główna, tzw. grondale debaten, oraz okazjonalne debaty nad istotnymi (ale atypowymi) wydarzeniami życia publicznego. „Rutynowe” debaty plenarne nie cieszą się szczególnym zainteresowaniem. Podsta- wowe stanowiska partii reprezentowanych w Stortingu są częściej odczytywane niż wypowiadane a’vista, w ustalonym porządku i kolejności, bez spontanicznych reak- cji na wystąpienia przedmówców109. Uczestnikami debat plenarnych są przeważnie uprzednio wyznaczeni deputowani-referenci, reprezentujący poszczególne frakcje (grupy) partyjne oraz odpowiedni – zależnie od przedmiotu debaty – członkowie rządu. Z punktu widzenia efektywności prac parlamentarnych istotne są również prze- kształcenia składu Stortingu w zakresie struktury i pochodzenia społecznego. Rosną- cej złożoności ustawodawstwa i spraw publicznych, rozpatrywanych przez norweski parlament, towarzyszy odchodzenie od historycznego już modelu „odwzorowania”

108 R. Rønning, Vårt politiske Norge. En innføring…, 4 opplag, s. 123. 109 D. Arter, Scandinavian Politics Today…, s. 198–199. 150 w jego składzie społecznego uwarstwienia elektoratu. Maleje zatem liczba deputo- wanych będących czynnymi farmerami, rybakami, robotnikami czy nauczycielami na rzecz młodszych, dobrze wykształconych przedstawicieli poszczególnych partii, traktujących działalność publiczną (w organach samorządu lokalnego lub państwa) jako realizację aspiracji życiowo-zawodowych110. Storting wyróżnia się też wysoką feminizacją swojego składu (na poziomie 36–40%, przy średniej światowej: 13%)111. Zwraca uwagę poszerzająca się aktywność posłanek w komisjach parlamentarnych poza klasycznymi sferami zainteresowania elektoratu kobiecego (służbą zdrowia, po- lityką socjalną, oświatą i wychowaniem). Tradycją Stortingu, sięgającą ostatniego ćwierćwiecza XIX w., jest formowanie, bezpośrednio po wyborach, partyjnych grup parlamentarnych. Odgrywają one głów- ną rolę w zapewnieniu spójności działań deputowanych poszczególnych partii na fo- rum Stortingu i w komisjach parlamentarnych. Zadaniem ugrupowań opozycji jest formułowanie odcinkowych alternatyw dla polityki rządu, przedstawianie ich w toku debat in pleno oraz na posiedzeniach komisji112. Przesunięcie ciężaru merytorycznych prac parlamentarnych na komisje Stortingu zwiększa znaczenie tych organów oraz zasad ich funkcjonowania. Do 1993 r. struk- tura komisji stałych Stortingu odpowiadała – co do zasady – strukturze resortowej centralnej administracji rządowej. W 1993 r. Storting przeprowadził dość gruntowną reformę systemu komisji stałych. Odszedł od dominującego kryterium resortowo- ści. Zlikwidował niektóre tradycyjnie funkcjonujące komisje (np. komisję rolnictwa) i powołał nowe o charakterze problemowym, istotne dla spraw współczesnej Norwe- gii (np. komisję ds. energetyki oraz ds. środowiska). Utrwalona została – w odróżnie- niu od Szwecji – zasada, że każdy z deputowanych pracuje w jednej z komisji stałych. Aktualny system komisji stałych norweskiego Stortingu obrazuje tabela 5.2. Obok wskazanych w zestawieniu komisji stałych w norweskim Stortingu funkcjo- nują cztery komisje specjalne o zindywidualizowanych dla każdej z nich zadaniach. Pierwszą jest Rozszerzona (Wielka) Komisja Spraw Zagranicznych. W jej skład wchodzą członkowie stałej Komisji Spraw Zagranicznych i Obrony, a nadto – człon- kowie prezydium Stortingu (przewodniczący i pięciu wiceprzewodniczących) oraz liderzy poszczególnych (partyjnych) grup parlamentarnych. Ta komisja omawia – przy drzwiach zamkniętych – strategiczne problemy bezpieczeństwa państwa i poli- tyki zagranicznej oraz ekonomicznej Królestwa Norwegii.

110 Kwestię profesjonalizacji składu Stortingu (na przykładzie pięciu kadencji ostatniego ćwierćwiecza XX stulecia) omawiają – opierając się na badaniach empirycznych – D. Matthews i H. Valen, Parliamentary Representation. The Case of the Norwegian Storting, Columbus, OH 1999, s. 100 i n. 111 D. Arter, Scandinavian Politics Today…, s. 200. 112 Tenże, The Nordic Parliaments, London 1984, s. 276 i n.; K. Heidar, R. Koole, Learning from the Nordic Experience (w:) K. Heidar, R. Koole (eds.), Parliamentary Party Groups in European Democracies, London 2000, s. 1–22. 151

Tabela 5.2. Struktura stałych komisji norweskiego Stortingu (2013–2017)

Lp. Komisja stała Przewodnictwo według partii 1. Komisja Przedsiębiorczości i Przemysłu Partia Centrum 2. Komisja Edukacji, Badań i Spraw Kościoła Norweska Partia Pracy 3. Komisja Energetyki i Środowiska Venstre 4. Komisja Spraw Rodziny i Kultury Høyre 5. Komisja Finansów i Gospodarki Chrześcijańska Partia Ludowa 6. Komisja Spraw Zagranicznych i Obrony Norweska Partia Pracy 7. Komisja Zdrowia i Opieki Społecznej Partia Postępu 8. Komisja Sprawiedliwości Norweska Partia Pracy 9. Komisja Pracy i Spraw Socjalnych Høyre 10. Komisja Samorządu Lokalnego i Administracji Publicznej Partia Postępu 11. Komisja Kontroli i Spraw Konstytucyjnych Norweska Partia Pracy 12. Komisja Transportu i Łączności Høyre Źródło: opracowanie własne na podstawie: Storting. The Norwegian Parliament Rules of Procedure, The Storting’s Office, Oslo 2014, s. 12.

Kolejną komisją specjalną jest Komisja Europejska Stortingu, składająca się z członków stałej Komisji Stortingu Spraw Zagranicznych i Obrony oraz członków stałych delegacji Królestwa Norwegii w Radzie Europejskiej Przestrzeni Gospodar- czej (EEA). Ta komisja zajmuje się całością spraw związanych z regulacjami i polityką rządu w obrębie EEA i EFTA. Dwie pozostałe komisje specjalne Stortingu mają nieco odmienny zakres za- dań. Pierwsza z nich to Komisja ds. Wyborów składająca się z 37 deputowanych, wybranych do komisji zgodnie z desygnacjami partyjnych grup parlamentarnych, z uwzględnieniem proporcji mandatów uzyskanych przez poszczególne partie. Pod- stawowym zadaniem Komisji ds. Wyborów jest uzgadnianie proporcji i kandyda- tur poszczególnych ugrupowań do prezydium Stortingu, stałych komisji parlamen- tarnych, komisji specjalnych oraz innych organów (stałych i czasowych) Stortingu, a także jego przedstawicielstw (delegacji), np. w Radzie Nordyckiej i innych organach regionalnych i międzynarodowych (międzyparlamentarnych). Czwarta komisja specjalna Stortingu to Komisja ds. Pełnomocnictw sprawdzająca poprawność wyboru parlamentarzystów i weryfikująca uzyskane w ten sposób peł- nomocnictwa113. Pracami Stortingu kieruje jego przewodniczący. Utrwalonym zwyczajem par- lamentarnym jest wybór na to stanowisko osoby, którą wskaże partia tworząca lub współtworząca rząd (w przypadku rządu koalicyjnego – najsilniej reprezentowa- na partia koalicji prorządowej). Przewodniczący Stortingu reprezentuje parlament w stosunkach z monarchą, innymi organami państwa i organizacjami oraz w rela- cjach między parlamentami. Przewodniczący Stortingu stoi na czele Prezydium Stor- tingu (obecnie sześcioosobowego), w którym są reprezentowane główne ugrupowa- nia, których przedstawiciele zasiadają w parlamencie. Partie dysponujące małą (lub

113 Por. Stortinget. The Norwegian Parliament Rules of Procedure, The Storting’s Office, Oslo 2014, s. 15–19. 152 wręcz śladową) liczbą mandatów z reguły nie uzyskują miejsca w prezydium114. Nie są też reprezentowane w gronie przewodniczących stałych komisji parlamentarnych115. Liczebność Stortingu od momentu wdrożenia ustawy zasadniczej ulegała ewo- lucji w miarę wzrostu liczby obywateli (i mieszkańców) Norwegii. Ewolucję liczby deputowanych obrazuje tabela 5.3.

Tabela 5.3. Ewolucja składu (liczby mandatów) w norweskim Stortingu, 1814–2015

Od roku 1814–1882 1882 1903 1906 1918 1921 1973 1985 1989 2005

Liczba mandatów zmienna 114 117 123 126 150 155 157 165 169

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Ryssevik, I samfunnet. Norsk politikk, Oslo 2002; The Norwegian Consti- tution, The Storting Information Office, Oslo 2014.

Na początku swego funkcjonowania Storting nie miał gwarantowanej konstytu- cyjnie kadencji. Zbierał się na sesje zwyczajne nie rzadziej niż raz w ciągu trzech lat. Jego członkowie byli wybierani każdorazowo, najpierw pośrednio (przez zgromadze- nia okręgowe), a od 1869 r. bezpośrednio. Do 1936 r., po wprowadzeniu kadencyjno- ści, deputowanych wybierano na trzy lata. W 1936 r. kadencja została wydłużona do czterech lat; w odróżnieniu od innych państw (także skandynawskich) konstytucja nie przewiduje możliwości przedterminowego rozwiązania Stortingu bądź też skró- cenia (samoskrócenia) kadencji116. Ustawa zasadnicza z 1814 r. zdeterminowała niektóre, najbardziej fundamentalne zasady funkcjonowania Stortingu. Zgodnie z § 68 tego aktu: „Storting zbiera się w za- sadzie w pierwszy dzień powszedni października każdego roku w stolicy Królestwa, o ile Król z powodu nadzwyczajnych okoliczności, takich jak inwazja wroga lub epi- demia chorób zakaźnych, nie wyznaczy innego miasta w Królestwie. Powzięta w ta- kim przypadku decyzja powinna być w stosownym czasie opublikowana”117. Paragraf 69 dopuszcza zwołanie sesji w innym terminie „w wypadkach nadzwyczajnych”. Przytoczone unormowania, niewolne od uwarunkowań historycznych (widocz- nych także w werbalizacji dotyczącej miejsca odbywania obrad), przesądzają kilka kwestii natury prawno-kompetencyjnej. Przede wszystkim gwarantują prawo zwo- ływania Stortingu na sesje – zarówno zwyczajne, jak i nadzwyczajne – aktualnie pa- nującemu monarsze. Nie przesądzają przy tym jednoznacznie, czy decyzję o zwo- łaniu sesji król winien podjąć osobiście, czy też może zasięgnąć opinii członków Rady Państwa (rządu) bądź podjąć decyzję „po wysłuchaniu Rady Państwa”. Z bra-

114 W obecnym składzie Stortingu (kadencja 2013–2017) ta sytuacja dotyczy czterech ugrupowań w od- niesieniu do Prezydium Stortingu: Partii Centrum (dysponującej 10 mandatami), Partii Liberalnej – Venstre (9 mandatów), Socjalistycznej Partii Ludowej (7 mandatów) oraz Partii Zielonych (1 mandat). Trzy ostatnie partie nie uzyskały, zgodnie z rekomendacjami Komisji ds. Wyborów, stanowisk przewodniczących komisji stałych. 115 Por. www.stortinget.no, dostęp: 2015.01.17. 116 Por. § 54 ustawy zasadniczej z 1814 r. 117 Por. Konstytucja Królestwa Norwegii, s. 53. 153 ku jednoznacznie wyrażonego wymogu należy wnioskować, że ustawa zasadnicza nie wprowadza prawnej powinności zasięgnięcia opinii czy też „wysłuchania” Rady Państwa. Za taką wykładnią przemawia nie tylko brak wyraźnej konstytucjonalizacji wspomnianego wymogu, lecz także – jak się wydaje – kontekst normatywny § 68 ustawy zasadniczej. Warto bowiem podkreślić, że decyzja króla jest w znacznej mie- rze zdeterminowana treściowo (merytorycznie) przez ustrojodawcę (Zgromadzenie Konstytucyjne z Eidsvoll). Zwołanie sesji Stortingu ma „w zasadzie” nastąpić: a) każ- dego roku, b) w pierwszy dzień października, c) w stolicy Królestwa. Tym samym ustrojodawca wyznaczył, i to stanowczo, co najmniej trzy elementy: a) powinność corocznego zwołania sesji zwyczajnej, b) sugerowany dzień zebrania się Stortingu na sesję (pierwszy dzień powszedni października), c) miejsce odbywania obrad. Ustrojodawca wyznaczył przeto monarsze stosunkowo wąski zakres decyzyjny. Odniósł go do sytuacji nadzwyczajnych (inwazja zewnętrzna, epidemia) i mających – w przypadku sesji zwyczajnych – znaczenie wyłącznie w odniesieniu do miejsca odbywania obrad, nierzutujących natomiast – w zasadzie – ani na regularność sesji (corocznych), ani nawet na dzień konstytucyjnie określonego zebrania się Stortingu na obrady (pierwszy powszedni dzień października). Jedynie w odniesieniu do sesji nadzwyczajnych ustrojodawca – ze zrozumiałych przyczyn (motywowanych wyob- rażalną różnorodnością sytuacji) – dopuścił większą swobodę decydowania. Gwa- rantując królowi jedynie „prawo zebrania Stortingu w czasie innym niż normalnie” (§ 69), posłużył się konstrukcją konstytucyjnego uprawnienia (upoważnienia), nie zaś powinności. Uznaniu monarchy pozostawił też ocenę, czy zaistniały „wypadki nadzwyczajne”118, oraz potrzebę i czas zebrania Stortingu na sesję nadzwyczajną. Na marginesie unormowań § 68 (w związku z § 54) ustawy zasadniczej warto poczynić dwie uwagi dopełniające. Pierwsza odnosi się do celowości rozróżnienia między uprawnieniem króla i czynnością zwołania sesji Stortingu (co ma być objęte uprzednią publikacją „w stosownym czasie”) a samym zebraniem się parlamentu na obrady. W przeszłości bowiem (w okresie unii ze Szwecją) szwedzcy królowie obcho- dzili wymogi konstytucyjne w ten sposób, że zwoływali sesje, ale nie otwierając obrad wygłoszeniem mowy tronowej, wydłużali czas rządzenia „bez Stortingu” (wprowa- dzając nadto dodatkowe napięcia polityczne). W tym kontekście warto zaakcento- wać, że § 68 określa czas zebrania się Stortingu w określonym dniu każdego roku. Nadto godna podkreślenia wydaje się koincydencja pomiędzy określonym w § 54 ustawy zasadniczej terminem odbycia wyborów do Stortingu („do końca września”) a terminem jego zebrania się na sesję zwyczajną (w pierwszy dzień powszedni paź- dziernika). Tym samym w roku wyborów do parlamentu okres pomiędzy wyborem Stortingu (ściślej: dniem głosowania) a zebraniem się na sesję zwyczajną (regularną) jest, z woli ustawodawcy, bardzo krótki, nie dłuższy niż miesięczny (a nawet kilkuna- sto- czy kilkudniowy). W perspektywie doświadczeń historycznych należy się w tym

118 Od momentu ustanowienia zasady rządów parlamentarnych (1884) ta ocena powinna być dokonywa- na przez „króla w Radzie Państwa” („Kongen i Statsradet”), co w praktyce uzależniało decyzję monarchy od stanowiska rządu (mającego – w domniemaniu – zaufanie większości parlamentu). 154 dopatrywać świadomej i uzasadnionej decyzji ustrojodawcy – norweskiego Zgroma- dzenia Konstytucyjnego. Jego członkowie chcieli w ten sposób zapobiec możliwym (i spotykanym) praktykom niezwoływania przez monarchę przez dłuższy okres nowo wybranego parlamentu, zwłaszcza w sytuacjach, gdy wybory przebiegły „nie po my- śli” osoby panującej i jej politycznego otoczenia. Unormowanie § 68 konstytucji nor- weskiej ograniczało do minimum możliwości monarchy niechętnego parlamentowi.

5.8. Funkcje współczesnego Stortingu i formy ich realizacji

Typologia funkcji norweskiego Stortingu, nawiązująca wprost do sformułowań usta- wy zasadniczej oraz uwzględniająca praktykę ustrojową, wskazuje na trzy podsta- wowe kierunki działań tego organu: a) stanowienie ustaw oraz dokonywanie zmian w konstytucji, b) określanie (programowanie) i nadzorowanie polityki finansowej państwa, c) kontrolę funkcjonowania administracji państwowej119. Funkcja ustawodawcza Stortingu wynika wprost z unormowania § 49 ustawy za- sadniczej, że „lud realizuje władzę ustawodawczą poprzez Storting”. Zgodnie z § 75 lit. a tego aktu do Stortingu należy „wydawanie i uchylanie ustaw” (at give og ophaeve love). Pojęcie ustawy zostało tu użyte w węższym z dwóch występujących w konsty- tucji eidsvollskiej znaczeń120. W znaczeniu węższym, powiązanym z kompetencjami Stortingu, forma i pojęcie ustawy (lov) dotyczą aktu ustanowionego przez parlament w trybie zdeterminowa- nym unormowaniami §§ 76–79 ustawy zasadniczej. Storting pozostaje – w świetle § 75 lit. a – jedynym organem Królestwa Norwegii upoważnionym konstytucyjnie do stanowienia tego typu aktów normatywnych. Uchwalona w 1814 r. ustawa zasadnicza (wraz z późniejszymi nowelizacjami) wskazuje w swych przepisach na potrzebę uregulowań określonych kwestii w drodze ustawy. Przepisy tego typu wnoszą dwojakie (choć wzajemnie powiązane) następstwa prawne. Wprowadzają, w odniesieniu do określonych kwestii, właściwość Stortingu (parlamentu) do ich regulowania oraz – dodatkowo – wymóg nadania regulacjom parlamentu formy ustawy (tj. aktu stanowionego z zastosowaniem trybu przewidzia- nego dla stanowienia ustaw).

119 Por. B. Moltumyr Høgberg, Statsrett, Oslo 2013, s. 24–26, 29–42; R. Rønning, dz. cyt., s. 121–122, 128–136; w lit. polskiej: J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 165; M. Grzybowski, Systemy polityczne współczesnej Skandynawii, Warszawa 1989, s. 128. 120 W znaczeniu szerszym (np. w § 97 ustawy zasadniczej) termin lov oznacza jakikolwiek akt prawa pi- sanego i obejmuje także tzw. ustawodawstwo prowizoryczne, będące dziełem organów władzy wykonawczej. W niektórych przepisach ustawy zasadniczej termin lov jest synonimem wszelkiego obowiązującego prawa, w tym także zwyczajowego (np. w § 30). 155

Bezpośrednio z unormowań ustawy zasadniczej wynika powinność regulacji ustawowej w odniesieniu do: a) praw wyborczych obywateli norweskich, w tym także przebywających w dniu głosowania za granicą (§ 50), b) organizacji i trybu wyborów do Stortingu (§ 55), c) zasad przeliczania głosów na mandaty (§ 59), d) głosowania bez osobistego stawiennictwa w lokalu wyborczym (§ 60), e) przesłanek i trybu for- mowania Trybunału Królestwa (§ 87), f) kodeksu cywilnego i karnego § 94), g) obo- wiązku obywateli dotyczącego obrony państwa (§ 109), h) barw i formy norweskiej flagi państwowej (§ 111). Konstytucja ogranicza się do wskazania niektórych kwestii objętych zasadą wy- łączności ustawowej. Nie wyłącza natomiast innych kwestii z zakresu możliwości ustawowego uregulowania. Nie precyzuje też warunków (przesłanek) ani terminów, w których Storting miałby powinność uchwalenia stosownej regulacji ustawowej121. Ponadto hierarchia aktów prawnych sprawia, że materie uprzednio uregulowa- ne przez Storting w formie ustawy wchodzą w orbitę regulacji ustawowej. Zmiana, uzupełnienie lub zastąpienie nową dotychczasowej regulacji ustawowej wymagają zachowania formy ustawy. Tym samym wkroczenie przez parlament na dany obszar z regulacją ustawową oznacza objęcie go zakresem tej regulacji także w przyszłości. Zasadą jest, że ustawa (lov) – także w norweskim systemie prawnym – pozostaje generalnym aktem normatywnym, ustanawiającym reguły o charakterze ogólnym, rodzajowym. Praktyka zna jednak – w ujęciu historycznym – przypadki ustanowie- nia ustaw regulujących sytuacje konkretne, wręcz jednostkowe. Norweska doktryna konstytucyjna, formułując koncepcję zasady legalności (le- galitetsprinsippet), akcentuje potrzebę regulowania w drodze ustaw (a więc aktów pochodzących od Stortingu) sfery wolności, praw oraz obowiązków człowieka i oby- watela. Ten wymóg obecnie uzasadniają co najmniej trzy okoliczności natury ustro- jowej i prawnej. Po pierwsze, trzeba wskazać na zasadę suwerenności narodu (ludu) działającego poprzez wybieralne przedstawicielstwo – deputowanych Stortingu. W świetle tej zasady relacje obywateli z państwem mogą być normowane tylko przy uwzględnieniu demokratycznej (wyborczej) genealogii upoważnień Stortingu (której są pozbawione inne organy państwa). Po drugie, ta powinność wynika z zobowiązań międzynarodowych Norwegii jako państwa, w tym z Międzynarodowego Paktu Praw Politycznych i konwencji rzymskiej Rady Europy z 1950 r. (których sygnatariuszem jest Królestwo Norwegii). Po trzecie, zasada regulacji ustawowej statusu jednostki (człowieka, obywatela) stanowi pochodną unormowań § 49 norweskiej ustawy za- sadniczej; trudno bowiem byłoby przyjąć konstrukcję ustrojową, w której sprawowa- nie władzy ustawodawczej przez lud za pośrednictwem Stortingu nie obejmowałoby

121 J. Osiński (za literaturą norweską) trafnie podnosi, że Storting nie uchwalił (mimo 200 lat obowiązy- wania ustawy zasadniczej) powszechnego kodeksu cywilnego. Por. J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 168. Autor wskazuje, iż uchwalenie kodyfikacji karnej i cywilnej miało – zgodnie z § 94 – nastąpić w ciągu dwóch pierw- szych kadencji Stortingu. Pierwszy kodeks karny (materialny) uchwalono w 1842 r., jego nowelizacje – w 1902, 1914 oraz 2005 r. W 1949 r. Storting rozpoczął prace nad kodeksem cywilnym, ale nie zostały one ukończone (w 1915 r. została uregulowana procedura cywilna). 156 określania wolności, praw i powinności jednostek (obywateli) stanowiących zbioro- wość określoną konstytucyjnie jako „lud”. Zakres regulacji ustawowej, odnoszącej się do statusu prawnego obywateli, może być w pewnych sytuacjach przedmiotem wątpliwości. Przykładowo dotyczą one po- winności obywateli w zakresie podatków dochodowych i majątkowych oraz należ- ności celnych i podatków pośrednich, których wysokość corocznie określa Storting w formie uchwały podjętej na posiedzeniu plenarnym. Można twierdzić, że wspo- mniane obciążenia, ingerujące we własność i prawa majątkowe obywateli-podatni- ków, winny być ustanawiane w formie ustawy122. Podstawowe zasady trybu stanowienia ustawy uregulowano w ustawie zasadni- czej (§ 76–78). Stabilność tych unormowań sprzyjała uformowaniu się długoletniej praktyki prac nad ustawami. Istniejący do 1 października 2009 r. podział na Odelst- ing i Lagting powodował, że prace ustawodawcze inicjowano w Odelstingu. W ra- zie ich zakończenia uchwaleniem projektu ustawy przez Odelsting projekt trafiał do Lagtingu, który mógł go zaaprobować i przesłać królowi z wnioskiem o podpisanie i nadanie sankcji. Mógł też uchwalić poprawki (Lagtingets anmerkninger til Odebst- ingetsvedtale) i przekazać projekt wraz z nimi do ponownego rozpatrzenia przez Odelsting. W literaturze norweskiej przeważał pogląd, że poprawki Lagtingu nie mo- gły być „poprawkami na szerokość”, tj. poszerzać zakresu materii objętej wstępnym projektem monarchy (de facto rządu) lub deputowanego (deputowanych), przedłożo- nym Odelstingowi. Kwestią dyskusyjną pozostała natomiast dopuszczalność zgłasza- nia poprawek Lagtingu wprowadzających zmiany, tj. ingerujących „w głąb” projektu lub stanowiących uzupełnienia projektowanych uregulowań123. Likwidacja Lagtingu (oraz poniechanie różnicowania deputowanych na członków Lagtingu i Odelstingu) przyczyniła się do uproszczenia i usprawnienia trybu uchwa- lania ustaw przez Storting. Warto podkreślić, że te zmiany odnoszą się do postępo- wania na forum Stortingu (wewnątrzparlamentarnym). Nie zmieniły istotnie etapów postępowania poprzedzających rozpatrzenie projektu oraz możliwych zachowań ze strony monarchy. Tryb stanowienia ustaw w norweskim Stortingu obrazuje rycina 5.2.

122 W doktrynie norweskiej wypowiedziano pogląd, że Storting korzysta tu ze swobody wyboru formy dla swej wypowiedzi normatywnej. Wybór formy uchwały (także dla stanowienia o budżecie państwa) jest po- dyktowany tradycją. Można byłoby wskazać na dodatkowe uzasadnienia: konkretny wymiar czasowy (roczny) ustanawianych powinności oraz ich związek głównie z prawami majątkowymi, nie zaś z prawami osobowości obywateli. Por. B. Moltumyr Høgberg, dz. cyt., s. 35–37. 123 W literaturze norweskiej w tej kwestii są wyrażane zróżnicowane stanowiska. W piśmiennictwie pol- skim odnoszącym się do Norwegii J. Osiński stanął na stanowisku, że niedopuszczalne były poprawki Lagtin- gu, które „całkowicie różniły się od (unormowań) przyjętych przez Odelsting”. Mogły natomiast „wychwycić błędy formalno-prawne” oraz „wskazać na związki z innymi aktami” (Parlament i rząd…, s. 178). Ten autor aprobował tego typu działania Lagtingu i ratio legis jego istnienia. W literaturze norweskiej pogląd o sen- sie istnienia Lagtingu był kontestowany. Por. np. F. Hiorthøy, Lagtinget en anakronisme, „Semtiden” 1963, s. 375–383. Rycina 5.2. Tryb postępowania ustawodawczego w Norwegii Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Mattamyr Høgberg, Statsrett, Oslo 2013, s. 29–31; R. Rønning, Vårt politiske Norge. En innføring i stats og kommunalkunnskop, Bergen 2012, s. 130–131.

Rozdział 6 Pozycja ustrojowa i kompetencje króla Norwegii

6.1. Tradycje monarchiczne Norwegii

Funkcjonowanie państwa norweskiego legenda i historia nieodmiennie łączą z trady- cją monarchistyczną. Legenda wiąże początki państwa norweskiego z panowaniem dynastii Ynglingów, której zewidencjonowane początki sięgają połowy VII w. i rzą- dów Halfdana I Białego (640–700). Historia za początki państwa norweskiego przyj- muje okres panowania Haralda I Pięknowłosego (Hårfagre) rządzącego państwem w latach 872–9301. Po 961 r. władza w Norwegii przeszła w ręce dynastii Skjoldungów, którą – jako panujący – zapoczątkował Harald Sinozęby (961–987), a jego następcą był Swen Widłobrody (987–995)2. W 995 r. na tron powrócił reprezentant rodu Ynglingów Olaf I Tryggvason (995– ok. 1000). Po jego kilkuletnim panowaniu władza ponownie znalazła się w ręku Skjoldungów, a królem znów został Swen Widłobrody (1000–1014). W jego imieniu rządy do 1015 r. sprawowali de facto wielkorządcy, Eryk z Lade i Swen z Lade. W la- tach 1015–1028 na tronie norweskim ponownie zasiadł członek rodu Ynglingów Olaf II Święty (który zapisał się w historii przyjęciem chrześcijaństwa)3. Od 1028 r. władzę na powrót sprawowali Skjodungowie (po rok 1035). Potem, na kilkanaście lat (1035– 1047), przejął ją ród Ynglingów; rządy sprawował Magnus I Dobry (1035–1047). Kolejni władcy Norwegii wywodzili się z rodu króla Haralda III Srogiego (1045– 1066). Na tronie norweskim zasiadało 15 jego potomków. W wyniku walk w 1184 r. władzę przejął „antykról” Sverre Sigurdsson, który zapoczątkował linię 8 kolejnych

1 S. Jakobsson, Endringen om en moegtig personlighed den norske-islandske historiske tradisjon om Harald Hårfagre et kildekritiske perspektiv, „Historisk tidsskrift” 2002, nr 81, s. 213–230. 2 Szerzej por. A. Forte, R. Oram, T. Pedersen, Viking Empires, Cambridge 2005. 3 L. Hollander, History of the Kings of Norway, Austin 2009, s. 47 i n. Olaf II sprowadził do Norwegii biskupów i misjonarzy z Anglii. 160 władców wywodzących się z jego rodu. Panowali oni w Norwegii do 1319 r., kiedy to koronę zdobył ród Folkungów (wywodzili się z niego trzej kolejni władcy: Magnus VII Eriksson, Håkon VI Magnusson4 i Olaf IV). W latach 1397–1523 istniała unia personalno-dynastyczna królestw skandynaw- skich5. Tron objęła najpierw królowa Małgorzata (córka księcia Waldemara z Atter- dag), a następnie Eryk III Pomorski pochodzący z rodu Grifitów6. Następnie, choć na krótko, rządy przejął Krzysztof Bawarski (ze spowinowaconego z Gryfitami rodu Wittelsbachów), a w latach 1449–1450 – szwedzki władca Karol I Knutsson Bonde. W latach 1450–1536 Norwegią zarządzała duńska dynastia Oldenburgów, któ- ra kontynuowała swe panowanie aż do roku 1814, po uczynieniu z Norwegii części składowej Królestwa Danii. Dziewięciu dziedzicznych królów Danii (z dynastii Ol- denburgów) jednocześnie panowało w Norwegii. Ostatni z władców duńskich spra- wujących rządy także w Norwegii to Fryderyk VI, zasiadający na tronie przez 30 burzliwych lat 1784–18147. Również w 1814 r., po ustanowieniu konstytucji eidsvoll- skiej, Norwegowie zaprosili na tron norweski księcia Christiana Fryderyka z panują- cej w Danii dynastii oldenburskiej; koalicja antynapoleońska i postanowienia trakta- tu z Kilonii przeszkodziły Christianowi Fryderykowi w przejęciu tronu norweskiego, „skazując” Norwegię na unię personalną z Królestwem Szwecji i przejęcie władzy najpierw (1814–1818) przez znajdującego się w podeszłym wieku króla Szwecji Ka- rola II (z dynastii Oldenbergów, linia Holstein-Gottorp), a od 1818 r. przez jego usy- nowionego następcę, byłego marszałka napoleońskiej Francji Karola III Jana (z rodu Bernadotte). Ostatni z królów szwedzko-norweskich (z dynastii Bernadotte) to nieprzyjazny emancypacji państwowej Norwegów Oskar II (1872–1905), usunięty z tronu norwe- skiego uchwałą Stortingu po wypowiedzeniu szwedzko-norweskiej unii personalnej. W 1905 r. norweski Storting, wypowiadając unię ze Szwecją, wybrał osobę pa- nującą – duńskiego księcia (bratanka panującego króla Fryderyka VIII, a zarazem – syna późniejszego władcy Danii), Karola (z rodu Schleswig-Holstein Sonderburg- ‑Glücksberg). W nawiązaniu do ostatniego władcy sprzed unii kalmarskiej postano- wił on przyjąć imię Håkon VII. Panował przez 52 lata (1905–1957), w latach 1940– 1945 przebywał na emigracji w Wielkiej Brytanii. Gdy zmarł w 1957 r., tron przejął jego syn Olaf V (1957–1991). Po śmierci Olafa koronowano Haralda V – obecnego króla Norwegii8.

4 Imię tego władcy zyskało na znaczeniu w 1905 r., po rozwiązaniu unii personalnej ze Szwecją, kiedy po- wołany na tron norweski książę Karol, młodszy syn monarchy duńskiego, przybrał historyczne imię Håkona VII (1905–1957), a swemu dwuletniemu synowi nadał imię Olaf, nawiązujące do imienia następcy Håkona VI (syn ten objął tron norweski w 1957 r. jako Olaf V). 5 L.O. Larsson, Kalmar-Unionens tid. Rån drottning Margareta til Kristian II, Stockholm 2003, s. 17 i n. 6 Eryk III Pomorski panował w latach 1396–1442. Jego miejscem urodzenia było Darłowo. 7 W. Czapliński, Dzieje Danii nowożytnej, Warszawa 1982, s. 137–138. 8 Warto podkreślić, że Norwegia zachowuje ciągłość numerów w odniesieniu do imion władców histo- rycznych. 161

Zgodnie z § 1 ustawy zasadniczej z 1814 r. „Norwegia jest wolnym, niezależnym i niepodległym Królestwem. Formą jej rządu jest dziedziczna i konstytucyjna mo- narchia”. Paragraf 3 ustawy zasadniczej stanowi, że „władza wykonawcza należy do Króla”. Ze ściśle formalnego (konstytucyjnego) punktu widzenia ta ustawa statuuje za- sadę monizmu egzekutywy. Co więcej, nieco odbiegająca od współczesnych realiów fraza unormowania § 5 konstytucji zawiera stwierdzenie, że „osoba Króla jest święta; nie może On być ani obwiniony, ani oskarżony”. Zgodnie z § 5 zd. 2 cała odpowie- dzialność za działania króla „spoczywa na jego Radzie”. Zwolnienie monarchy z odpowiedzialności za jego działania (akty) przy konstytu- cyjnym powierzaniu mu całej władzy wykonawczej sprawia, że akty króla skutkujące „na zewnątrz” muszą być objęte kontrasygnatą (współpodpisem) członka Rady Pań- stwa, który w ten sposób przejmuje na siebie odpowiedzialność za akty monarchy. Konstytucja norweska poświęca wiele uwagi kwestii sukcesji tronu. Jest to zro- zumiałe w świetle relacji historycznej ukazującej zmienność panujących rodów i – zwłaszcza w odległej przeszłości – dramatyzm rywalizacji o tron norweski. Warto też podkreślić, że w przełomowych momentach dziejów państwowości norweskiej kwestia obsady tronu w poważnym stopniu wpływała na wiele lat funkcjonowania państwa i jego losy polityczne. Dość wymienić podporządkowanie Norwegii duń- skiej dynastii Oldenburgów (od 1450 do 1814 r.), w wyniku którego ten kraj dzielił losy Królestwa Danii, przejęcie panowania nad Norwegią w 1814 r. przez władców Szwecji w ramach trwającej do 1905 r. szwedzko-norweskiej unii personalnej oraz usunięcie tej dynastii z tronu norweskiego tożsame z uzyskaniem pełnej samodziel- ności państwowej i politycznej od 1905 r. (wraz z ustanowieniem odrębnej „rodziny panującej”)9. Konstytucja eidsvollska w § 6 uprawniała – w brzmieniu pierwotnym – do dzie- dziczenia tylko mężczyzn w porządku agnatycznym10. Dziedziczyć tron mógł tylko mężczyzna urodzony w legalnym związku małżeńskim, przy czym linia bliższa miała pierwszeństwo przed dalszą, a starsi w linii przed młodszymi. Do uprawnionych do sukcesji należało także zaliczać dziecko poczęte, które rodząc się po śmierci ojca, bezzwłocznie zajmowało należne mu miejsce w linii sukcesji. Zgodnie z dyspozycją zawartą w § 6 zd. 3 o przyjściu na świat księcia uprawnionego do sukcesji zawiada- miany jest parlament (w ciągu najbliższej sesji), imię i data urodzenia księcia podle- gają zapisaniu w protokole posiedzenia Stortingu. W 1990 r. konstytucja norweska została znowelizowana, w wyniku czego prawo dziedziczenia uzyskały kobiety. Od tego momentu obowiązuje zasada pełnej prima- genitury, ze zrównaniem kobiet i mężczyzn11.

9 T. Cieślak, Zarys historii najnowszej krajów skandynawskich, Warszawa 1978, s. 159. 10 System agnatyczny wyłączał z prawa dziedziczenia kobiety i ich potomstwo. 11 Por. M. Krawczyk, Konstytucyjna regulacja następstwa tronu w wybranych monarchiach europejskich, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, „Administracja i Zarządzanie” 2012, nr 94, s. 116–117. 162

Z uregulowań konstytucji norweskiej wynikają ściśle określone ograniczenia sukcesji tronu. Prawo do niej zostało zawężone do grona bezpośrednich potomków ostatniego panującego (króla lub królowej) bądź też – w dalszej kolejności – rodzeń- stwa ostatniego monarchy i ich bezpośrednich potomków. W ten sposób grono po- tencjalnych pretendentów uległo konstytucyjnemu ograniczeniu. W wypadku wstą- pienia na tron kolejnego pokolenia część członków panującej dynastii zostaje ex lege odsunięta od możliwości dziedziczenia tronu. Wprowadzoną w 1990 r. zasadę pełnej primagenitury (tj. rozszerzenia praw suk- cesji na kobiety) uwarunkowano datą urodzenia kobiet z rodu panującego. Pełne pra- wo sukcesji (na równi z mężczyznami) znajduje zastosowanie tylko do osób, które urodziły się po wejściu w życie wspomnianej nowelizacji. W odniesieniu do osób urodzonych przed rokiem 1990 prawo dziedziczenia tronu zostało rozszerzone na kobiety, niemniej pierwszeństwo dostępu do tronu jest zagwarantowane dla męż- czyzn12. Nowelizacja z 1990 r. nie rozszerzyła natomiast praw do sukcesji na siostry obecnego króla Haralda V13; również ich potomstwo (niezależnie od płci) nie ma praw do dziedziczenia tronu norweskiego. Konstytucja eidsvollska uregulowała także (w § 7) kwestię następstwa tronu w przypadkach braku uprawnionego dziedzica lub dziedziczki. Konstytucja upraw- nia monarchę do zaproponowania swego następcy. Ta propozycja może być aprobo- wana bądź odrzucona przez Storting. W drugiej ze wskazanych sytuacji parlament ma prawo dokonania wyboru osoby panującej. Jakkolwiek nowelizacja konstytucji z 2012 r. pozbawiła norweski Kościół ewange- licko-augsburski (luterański) statusu oficjalnego Kościoła państwowego14, to zgodnie z § 4 ustawy zasadniczej każdy przyszły król lub królowa winni „przez cały czas wy- znawać, chronić i podtrzymywać” religię ewangelicką. Ten wymóg (związany także ze sprawowaniem do maja 2012 r. przez króla funkcji zwierzchnika narodowego Koś- cioła ewangelicko-luterańskiego15) wyłącza z możliwości dziedziczenia tronu osoby innego wyznania.

12 Tym samym książę Håkon, syn panującego obecnie króla Haralda V, urodzony w 1974 r. (tj. przed nowelizacją), zachowuje pierwszeństwo do objęcia tronu przed swą starszą siostrą, księżniczką Martą Luizą, urodzoną w 1971 r. Jednocześnie warto zaakcentować, że przed nowelizacją z 1990 r. księżniczka Marta Luiza nie znajdowała się wśród osób uprawnionych do dziedziczenia tronu mimo pochodzenia z legalnego związku małżeńskiego króla Haralda V z królową Sonją. 13 Harald V miał dwie starsze siostry, księżnę Ragnhild (ur. 1930) i księżnę Astrid (ur. 1932). Jako córki króla nie miały one praw do tronu. 14 Do 1964 r. obowiązywała zasada, że oficjalną religią państwa jest wyznanie ewangelicko-luterańskie. W wyniku nowelizacji § 2 ustawy zasadniczej w 1964 r. do konstytucji została wprowadzona wolność praktyk religijnych, przysługująca wszystkim mieszkańcom Norwegii. W 2012 r. Kościół Norwegii (ewangelicko‑lute- rański) stracił status oficjalnego Kościoła Królestwa. 15 Nowelizacja konstytucji norweskiej dokonana 23 maja 2012 r. weszła w życie 15 czerwca 2012 r. Koś- ciół Norwegii przestał być oficjalnym Kościołem państwa norweskiego. Król Norwegii stracił prawną pozycję zwierzchnika Kościoła Norwegii oraz prawo mianowania biskupów i proboszczów. Państwo zobowiązało się nadal finansować pensje duchownych, którzy nie są opłacani przez samorządy lokalne. 163

Konstytucja eidsvollska stanowi w § 8, że ustawa (a więc akt normatywny Stortin- gu) określi wiek, w którym monarcha osiąga pełnoletność16. Stwierdzenie osiągnięcia przewidzianego ustawowo wieku pełnoletności należy, w myśl konstytucji, do same- go monarchy. Wtedy przejmuje on władzę, składając przed Stortingiem przysięgę (jej rota została określona w konstytucji)17. Jeśli data osiągnięcia pełnoletności przypada na czas, w którym Storting nie obraduje, monarcha składa ją na piśmie, a następ- nie kieruje je do Rady Państwa (rządu). Przysięga winna być uroczyście powtórzona na najbliższej sesji parlamentu. Jest ona warunkiem przejęcia władzy, zobowiązuje zatem do respektowania zasad (przepisów) ustanowionych przez parlament, co po- twierdza zarówno konstytucyjny, jak i parlamentarny charakter monarchii. Długotrwałe i nie zawsze korzystne doświadczenia zasiadania na tronie norwe- skim monarchów obcego pochodzenia, sprawujących równocześnie funkcje władcze w innych państwach (do 1814 r. w Danii, w latach 1814–1905 – w Szwecji) skłoniły twórców norweskiej ustawy zasadniczej do wprowadzenia wielu ograniczeń dotyczą- cych sprawowania funkcji monarchy oraz zagwarantowania Stortingowi uprawnień do decydowania w sytuacjach atypowych. Zgodnie z § 11 ustawy zasadniczej król (królowa) powinien przebywać w Kró- lestwie. Nie może on bez zgody Stortingu pozostawać poza jego granicami dłużej niż przez sześć miesięcy (jednorazowo). Nierespektowanie tego wymogu sprawia, że król traci prawo do korony18. Ponadto bez zgody Stortingu władca nie może przyjąć „żadnej innej korony lub panowania”. Stosowna uchwała Stortingu wymaga kwalifi- kowanej większości dwóch trzecich głosów. Ustrojodawca konstytucyjny uregulował też problem zastępstwa w sprawowaniu funkcji monarchy, ściślej: wykonywania jego kompetencji. Według § 13 konstytucji „na czas podróży po Królestwie monarcha (monarchini) może powierzyć »prowa- dzenie spraw państwowych« Radzie Państwa (rządowi)”19. Rada Państwa sprawuje w takiej sytuacji rządy „w imieniu króla i z jego upoważnienia”. Rada jest zobowią- zana do ścisłego przestrzegania konstytucji oraz udzielonej jej przez króla instrukcji. Jakkolwiek unormowanie § 13 ma – w znacznym stopniu – charakter prestiżowo- ‑historyczny, niemniej wskazuje, że intencją ustrojodawcy nie było udzielenie Radzie Państwa pełnej carte blanche na okres zastępowania monarchy. Świadczy o tym także powinność Rady Państwa złożenia królowi sprawozdania ze spraw rozstrzygniętych przez Radę pod jego nieobecność. Zgodnie z § 32 konstytucji decyzje podjęte przez Radę (rząd) podczas nieobecności monarchy są wydawane w imieniu króla i podpi- sywane przez członków Rady Państwa.

16 Wiek ten wynosi obecnie 18 lat. 17 Monarcha składa przysięgę następującej treści: „Przyrzekam i przysięgam, że będę rządził Królestwem Norwegii zgodnie z Konstytucją i ustawami; tak mi dopomóż Boże Wszechmogący i Wszechwiedzący”. 18 W tym unormowaniu można odnaleźć echo pretensji pod adresem monarchów szwedzko-norweskich w okresie unii personalnej z lat 1814–1905, wiążących się z trwałym przebywaniem monarchy w Sztokholmie, uleganiem presji szwedzkich elit rządzących oraz preferowaniem interesów Szwecji. 19 Zwraca uwagę okoliczność, że przepis § 13 ustawy zasadniczej jedynie upoważnia monarchę do powie- rzenia prowadzenia spraw państwa Radzie; nie jest to zatem powinność (a jedynie uprawnienie monarchy). 164

Ustawa zasadnicza odnosi kilka unormowań do osoby i funkcji następcy (następ- czyni) tronu. Taka osoba nosi tytuł księcia (księżniczki) Korony. Następca tronu, po osiągnięciu pełnoletności (18 lat), jest uprawniony do uczestnictwa w posiedzeniach (pracach) Rady Państwa. Nie ma wszakże prawa głosu; nie ponosi też odpowiedzial- ności za przebieg i następstwa obrad. Ograniczenia odnoszą się do książąt Domu Królewskiego. Według § 36 konstytu- cji książęta Domu Królewskiego nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego bez zgody króla20. Nie mogą nadto przyjąć innej korony lub podjąć się panowania bez zgody króla i Stortingu. Uchwała parlamentu w tym zakresie wymaga kwalifikowanej więk- szości dwóch trzecich21. Szczególny status książąt Domu Królewskiego wiąże się z konstytucyjnym zagwa- rantowaniem ich nieodpowiedzialności. Zgodnie z § 37 ustawy zasadniczej „królew- scy książęta i księżniczki nie są odpowiedzialni osobiście przed nikim z wyjątkiem Króla bądź osób, które zostały powołane przez Króla do ich osądzenia”. Konstytucja reguluje także sytuację, w której monarcha umiera, a następca tronu jest niepełnoletni. W takiej sytuacji Rada Państwa (rząd) winna niezwłocznie dopro- wadzić do zwołania parlamentu22. Do czasu zebrania się Stortingu i wyboru regenta (regentów), sprawującego rządy w imieniu niepełnoletniego króla, odpowiedzialność za zgodne z konstytucją administrowanie Królestwa ponosi Rada Państwa (rząd). Na okres choroby uniemożliwiającej sprawowanie rządów lub nieobecności króla (z przyczyn innych niż dowodzenie) tymczasowym wykonawcą władzy monarchy pozostaje następca tronu23, pod warunkiem uprzedniego uzyskania pełnoletności (ukończenia 18 lat)24. W sytuacji gdy następca tronu nie spełnia tego wymogu (lub nie podejmie tymczasowego sprawowania władzy królewskiej), administrowanie Królestwem przypada w udziale Radzie Państwa (rządowi). Po zakończeniu sprawowania przez siebie rządów (tj. po dojściu następcy tronu do pełnoletności) regenci składają sprawozdanie monarsze i Stortingowi. Ten ostatni ponosi też odpowiedzialność za wychowanie nieletniego króla (o ile jego ojciec nie dał odpowiednich wskazówek).

20 Spektakularnym przejawem tego wymogu było dziewięcioletnie oczekiwanie na zgodę króla Olafa V na małżeństwo następcy tronu księcia Haralda (obecnie króla Haralda V) z Sonją Haraldsen pochodzącą z rodziny mieszczańskiej. Zgoda na zaręczyny i ślub następcy tronu została udzielona w 1968 r. Nieco krócej oczekiwał na zgodę (w 2000 r.) syn Haralda V i królowej Sonji, książę Håkon, na małżeństwo z Mette-Marit Tjessem Høiby, samotną matką nieślubnego syna. 21 Sankcją za postępowanie bez wymaganych zgód jest utrata praw do tronu przez osobę nieprzestrzega- jącą wspomnianego wymogu i jej następców. 22 Zaniedbanie tej powinności aktywizuje Sąd Najwyższy, który winien doprowadzić do zwołania Stor- tingu w ciągu czterech tygodni. 23 W okresie choroby nowotworowej i kuracji króla Haralda V, tj. pomiędzy 25 listopada 2003 r. a 12 kwietnia 2004 r., wykonawcą władzy królewskiej był następca tronu – książę Håkon Magnus. 24 Następca tronu składa na piśmie Stortingowi przysięgę na wierność konstytucji i ustawom, której rola jest tożsama z rotą przysięgi królewskiej. Jeśli parlament nie obraduje w momencie tymczasowego przejęcia władzy królewskiej, przysięga winna być doręczona na piśmie Radzie Państwa (rządowi), a następnie przeka- zana Stortingowi po zwołaniu go na sesję (§ 44 ustawy zasadniczej). 165

Obecnie na tronie norweskim zasiada (od 1991 r.) król Harald V z duńsko- ‑szwedzkiej dynastii Oldenburg-Glückburg, urodzony 21 lutego 1937 r. To trzeci król niezależnej Norwegii z tej dynastii, po swym dziadku Håkonie VII (1905–1957) i ojcu Olafie V (1957–1991), i pierwszy od 567 lat monarcha norweski urodzony na terytorium Królestwa Norwegii (w Skangum k. Oslo). Harald V jest synem króla Olafa V i szwedzkiej księżniczki Marty Bernadotte (1901–1954), córki księcia Karola Bernadotte i wnuczki ostatniego wspólnego króla Szwecji i Norwegii Oskara II Ber- nadotte (1829–1907). Żona monarchy, królowa Sonja (Zofia), urodzona w 1937 r., jest córką kupca Karla Haraldsena i Dagny Ulrichsen. Jej zaręczyny i ślub z następcą tronu księciem Haraldem wymagały długo oczekiwanej zgody króla Olafa V (z uwagi na pochodzenie obecnej królowej spoza rodów panujących i arystokracji rodowej)25. Następca tronu, książę Håkon Magnus, urodzony 23 lipca 1973 r. w Oslo, ma dwoje dzieci: córkę Ingrid Aleksandrę (urodzoną 21 stycznia 2004 r.) i syna Sverre Magnusa (urodzonego 3 grudnia 2005 r.). Po zmianie konstytucji w 1990 r., dopusz- czającej dziedziczenie tronu przez kobiety, księżniczka Ingrid Aleksandra ma szanse zostać następczynią tronu po Håkonie Magnusie i – perspektywicznie – pierwszą królową na tronie norweskim (od czasów wspólnej monarchini dla Danii, Szwecji i Norwegii, królowej Małgorzaty z przełomu XIV i XV stulecia). Urodzona w 1971 r. siostra Håkona Magnusa Martha nie ma praw do tronu norweskiego, ponieważ pra- wo sukcesji przyznane kobietom w nowelizacji konstytucji z 1990 r. działa w stosun- ku do osób urodzonych po wejściu w życie tej nowelizacji.

6.2. kOmpetencje króla (królowej) Norwegii i formy ich realizacji

Obowiązująca od ponad 200 lat norweska ustawa zasadnicza była formowana w okre- sie i otoczeniu ustrojowym diametralnie odbiegającym od uwarunkowań współczes- nego jej stosowania. Ta okoliczność uzasadnia szczególną ostrożność w dokonywaniu wykładni znaczenia konstytucyjnych upoważnień norweskiego monarchy i zobowią- zuje do każdorazowej konfrontacji sformułowań konstytucyjnych z dzisiejszą (doty- czącą pierwszych dekad XXI stulecia) rzeczywistością polityczno-ustrojową. Konfrontacji litery konstytucji ze współczesnymi realiami wymaga w szczegól- ności generalna klauzula kompetencyjna ujęta w § 3 ustawy zasadniczej, że „władza wykonawcza należy do Króla”. Od momentu emancypacji rządu spod politycznej

25 Samo wydarzenie stało się sensacją towarzyską lat 60. XX w. i było szeroko komentowane przez nor- weskie media oraz opinię publiczną. Obecnie jest częstokroć wykorzystywane jako dowód demokratyzacji monarchii norweskiej. Jeszcze większą sensacją w latach 2000–2001 okazały się zaręczyny i ślub obecnego następcy tronu, księcia Håkona, z Mette-Marit Tjessem-Høiby, samotną matką (Mariusa Borga), także spoza rodów panujących i arystokracji. 166 dominacji monarchy i po utrwaleniu zasady politycznej odpowiedzialności rządu (członków Rady Państwa) przed Stortingiem26 faktycznym podmiotem władzy wy- konawczej stał się rząd (Rada Państwa) – organ zaufania (lub – co najmniej – toleran- cji) norweskiego parlamentu. Do nowelizacji konstytucji z maja 2012 r. monarcha norweski występował w roli konstytucyjnego zwierzchnika oficjalnego Kościoła Norwegii (o statusie „Kościoła państwowego”). W tej roli monarcha wydawał dyrektywy „dla całego oficjalnego Kościoła” (§ 16) oraz dla jego duchownych, a także dla posiedzeń i zebrań o charakte- rze religijnym. Ta rola została jednak monarsze odjęta, a związane z nią uprawnienia (m.in. obsada stanowisk w oficjalnym Kościele Norwegii) stały się elementem historii monarchii norweskiej. Pierwotny tekst konstytucji (formalnie utrzymany w mocy) gwarantował monar- sze szerokie uprawnienia prawodawcze. Zgodnie z § 17 król może wydawać i uchylać ordonanse dotyczące handlu, ceł, rzemiosła, przemysłu, a także policji; nie mogły one jednak pozostawać w sprzeczności z konstytucją ani z ustawami (a więc aktami parlamentu). Ordonanse miały jednakowoż charakter tymczasowy (prowizorycz- ny) i obowiązywały do najbliższej sesji Stortingu. Koncepcja prawodawstwa prowi- zorycznego, pochodzącego od organów władzy wykonawczej, miała uzasadnienie w pierwszej połowie XIX stulecia, kiedy Storting był formowany i zbierał się na sesje co trzy lata. Wprowadzenie corocznych, dłuższych obrad oraz ekspansja parlamentu w sferze regulowania podatków, opłat i innych ciężarów oraz ograniczeń publicznych wpłynęła zasadniczo na zawężenie realnych oczekiwań na prowizoryczne prawodaw- stwo rządowe w sprawach finansowych i gospodarczych. Również konsolidacja kon- cepcji wolności i praw jednostki, w tym wolności gospodarczej, ochrony własności i enumeracji przesłanek ingerowania przez państwo w sferę swobód gospodarczych zniwelowała zapotrzebowanie na akty prowizoryczne rządu, dotyczące aktywności gospodarczej i zawodowej obywateli. Zasada odpowiedzialności rządu i jego człon- ków przed Stortingiem (proklamowana w 1884 r.) wywarła „efekt mrożący” w odnie- sieniu do aspiracji króla (a następnie rządu) w zakresie korzystania z upoważnienia do wydawania aktów regulacyjnych w sferze gospodarki, finansów i działalności za- wodowej obywateli (i mieszkańców) Królestwa. Zgodnie z § 18 konstytucji norweskiej: „Król zarządza pobieraniem podatków i wykonywaniem powinności ustanowionych przez Storting. Te uprawnienia, ujęte relatywnie szeroko (i, do pewnego stopnia, blankietowo) w drodze ewolucji prak- tyki przeszły – jeszcze w XIX w. – na rząd i działający w nim departament (resort) finansów. Było to zjawisko zbieżne z gruntującą się w drugiej połowie XIX stulecia kontrolą parlamentu nad finansami państwa: poprzez ustanawianie podatków i opłat oraz decydowanie o dochodach i wydatkach budżetu państwa.

26 J. Wilberg, Om parlamentarisme og ministeransvarlighet (w:) T. Eckhoff (ed.),Noen statsrettslige emner, Oslo–Bergen–Tromsø 1972, s. 223–247; B.E. Rasch, Kampen om regjeringsmakten. Norsk parlamentarisme i europeisk perspektiv, Oslo–Bergen 2004, s. 22–39. 167

Na osobną uwagę zasługuje przypisanie królowi (królowej) szerokich (choć słabo skonkretyzowanych) uprawnień w zarządzaniu majątkiem państwa. Zgodnie z § 19 ustawy zasadniczej monarcha norweski „czuwa nad zarządem majątkowym nale- żącym do państwa; ma tu swobodę i wyłączność kontroli oraz dba o to, by był on administrowany zgodnie z zaleceniami Stortingu i jak największym pożytkiem dla społeczeństwa”. Monarcha norweski jest, z mocy § 25 ustawy zasadniczej, głównodowodzącym sił lądowych i marynarki wojennej. Sformułowanie konstytucji należy interpretować, co do zasięgu funkcji dowódczych, ekstensywnie, zważywszy że współczesne Siły Zbroj- ne Norwegii obejmują również inne rodzaje wojsk (w tym lotnictwo). Wydaje się zatem, że trzeba je odnieść do sił zbrojnych „w ogólności”27. Konstytucja ustanawia wszakże swoiste kondominium władczego wpływu na funkcjonowanie sił zbrojnych; stanowi bowiem, że zwiększanie lub redukowanie sił zbrojnych winno być dokonywane za zgodą Stortingu28, który decyduje też w kwestii użycia sił samoobrony poza granicami Królestwa Norwegii. Unormowanie § 26 pozostawia w gestii monarchy decydowanie o mobilizacji, podejmowaniu działań w obronie Królestwa, a także zawierania i wypowiadania traktatów (w tym traktatów o pokoju). Jednocześnie konstytucja zawęża wskazane tu uprawnienia monarchy. Stanowi bowiem (w § 26 zd. 2), że traktaty „dotyczące szczególnie ważnych spraw” oraz traktaty, których wdrożenie wymaga wydania no- wej ustawy lub uchwały, nie mogą być zawarte bez zgody Stortingu. Przytoczona regulacja mieści konstrukcję logicznie spójną. Skoro bowiem kształ- towanie unormowań ustawowych stanowi, w myśl § 49 konstytucji, uprawnienie działającego w imieniu suwerena Stortingu, to respektowanie upoważnień parlamen- tu do kształtowania ustawodawstwa wymaga, by czynności monarchy generujące ko- nieczność wydania ustaw (lub podjęcia uchwał) przez Storting uzyskiwały aprobatę parlamentu. Odmienne rozwiązanie kompetencyjne prowadziłoby bowiem albo do uzależnienia parlamentu od monarchy (zawarcie traktatu przez króla powodowałoby konieczność wydania aktów parlamentu29), albo też traktaty zawarte przez monar- chę nie miałyby zagwarantowanego przełożenia na konieczne do wdrożenia traktatu ustawy bądź uchwały (np. w sprawach finansowych), ustanawiane przez deputowa- nych (ergo: nie byłyby realizowane). Monarcha norweski – z mocy ustawy zasadniczej – pełni typowe funkcje głowy państwa. Przysługuje mu prawo legacji czynnej i biernej: zgodnie z upoważnieniem

27 Pojęcie „sił zbrojnych” jest zresztą pojęciem konstytucyjnym i występuje w § 25 ustawy zasadniczej. 28 Uprawnienia decyzyjne Stortingu należy wiązać zarówno z zasadą wykonywania przez lud (suwerena) władzy za pośrednictwem deputowanych, jak i – w szczególności – z upoważnieniami parlamentu do rozstrzy- gania o wydatkach państwa. Utrzymanie sił zbrojnych (liczniejszych lub bardziej zredukowanych) wiąże się z określoną sumą i strukturą wydatków państwa. 29 Tym samym Storting nie dysponowałby prawem samodzielnego decydowania o ustawach czy uchwa- łach. Część tych aktów byłaby koniecznym następstwem zawarcia przez monarchę umowy międzynarodo- wej. Należy dodać, że w okresie szwedzko-norweskiej unii personalnej (1814–1905) wskazane tu rozwiązanie prowadziłoby do częściowego „ubezwłasnowolnienia” decyzyjnego norweskiego parlamentu. Taki stan byłby niezgodny z podstawowymi intencjami twórców konstytucji eidsvollskiej. 168 z § 26 zd. 1 in fine konstytucji wysyła przedstawicieli dyplomatycznych Królestwa Norwegii i przyjmuje przedstawicieli państw obcych i organizacji międzynarodo- wych. Król ma prawo nadawać odznaczenia oraz rangi i tytuły przypisane przez pra- wo danemu urzędowi30. Nie może jednak przyznawać przywilejów grupowych ani dziedzicznych. Władca (w myśl § 20 konstytucji) był też dysponentem prawa łaski, z którego mógł korzystać jedynie „w Radzie Państwa”. Konstytucja zastrzegała jedno- cześnie – dość nietypowo – że skazany może przyjąć łaskę monarchy albo poddać się karze orzeczonej wyrokiem. Istotne kompetencje przypisywał monarsze przepis § 21 ustawy zasadniczej. Król – po zasięgnięciu opinii Rady Państwa (rządu) – ma kompetencję mianowania wszystkich wyższych funkcjonariuszy (embetsmenn) cywilnych i wojskowych31. Zgodnie z § 22 konstytucji premier, członkowie Rady Państwa (ministrowie), a także sekretarze stanu mogli być zwalniani przez króla „po wysłuchaniu opinii Rady Państwa”. Ta sama reguła znajdowała zastosowanie do wyższych funkcjonariu- szy w biurach rządu, w służbie dyplomatycznej i konsularnej, w odniesieniu do wyż- szych urzędników cywilnych (do 2012 r. także kościelnych), dowódców jednostek i obiektów wojskowych oraz okrętów wojennych. Powinność „wysłuchania opinii Rady Państwa” oznaczała obowiązek zasięgnięcia takiej opinii, zapoznania się z nią, ale bez bezwzględnej powinności uwzględnienia treści opinii. Brak politycznej oraz prawnej odpowiedzialności monarchy sprawiał, że zgodnie z § 31 konstytucji, wszystkie decyzje króla musiały być kontrasygnowane „przez oso- bę, która wniosła ich projekt”. Decyzje podejmowane przez monarchę z jego inicja- tywy dla swej ważności wymagały kontrasygnaty premiera, a pod jego nieobecność – najwyższego rangą członka Rady Państwa obecnego na posiedzeniu. Postępowania w Radzie Państwa podlegają obowiązkowemu protokołowaniu32. Każdy członek Rady Państwa ma konstytucyjnie zagwarantowane prawo wyrażenia swej opinii. Monarcha jest zobowiązany do wysłuchania opinii członków Rady, jak- kolwiek samą decyzję podejmuje „zgodnie ze swym osądem”. Członek Rady Państwa stojący na stanowisku, że decyzja monarchy jest: a) niezgodna z konstytucją lub usta- wami lub b) wyraźnie szkodliwa dla interesów Królestwa, winien wyrazić zdecydo- wany protest przeciw decyzji z odnotowaniem tej opinii w protokole (w przeciwnym razie domniemywa się jego akceptację dla decyzji). Konsekwencją zaaprobowania decyzji naruszających konstytucję, ustawę (ustawy) lub interesy Królestwa jest per- spektywa pociągnięcia do odpowiedzialności (prawnej) członków Rady Państwa,

30 Przyznanie odznaczenia nie zwalnia od powszechnych powinności obywatelskich. Nie gwarantuje też – z racji unormowania § 23 zd. 2 ustawy zasadniczej – żadnych ułatwień w dostępie do wyższych stanowisk w służbie państwowej. W przeszłości to wyraźnie egalitarne unormowanie chroniło przed ułatwianiem do- stępu do wysokich stanowisk faworytom monarchy, częstokroć związanego z interesami dynastycznymi poza Norwegią. 31 Ci funkcjonariusze zostali konstytucyjnie zobligowani do złożenia przysięgi na wierność konstytucji i królowi (obywatele innych państw niż Norwegia mogą zostać zwolnieni z tej powinności). Mianowanie na stanowisko urzędnicze nie mogło nastąpić w odniesieniu do książąt krwi królewskiej. 32 Sprawy z zakresu obronności lub relacji dyplomatycznych są ujmowane w protokołach specjalnych. 169 którzy nie wyrazili protestu (sprzeciwu)33 wobec decyzji. Badanie treści protokołów stanowi przejaw kontrolnej funkcji Stortingu. Jego znaczenie ma wymiar przede wszystkim historyczny (nadto: potencjalny). Realne i wymierne znaczenie zyskała – w to miejsce – odpowiedzialność parlamentarna: rozstrzygnięcie o utrzymaniu za- ufania Stortingu (lub – co najmniej – tolerowania) członka rządu lub o cofnięciu poparcia (tolerancji – w odniesieniu do członków gabinetów mniejszościowych).

33 Wątpliwości co do kręgu osób podlegających odpowiedzialności przed Trybunałem Królestwa (Rik- sretten) rozstrzyga Storting na podstawie analizy protokołu odnośnego posiedzenia Rady Państwa (rządu).

Rozdział 7 Rząd i administracja rządowa

7.1. Ewolucja pozycji ustrojowej Rady Państwa: od królewskiego kolegium doradców do rządu parlamentarnego

Konstytucja eidsvollska z 17 maja 1814 r. lokowała sprawowanie władzy wykonaw- czej w gestii króla. To ujęcie odpowiadało koncepcji jedności egzekutywy charaktery- stycznej dla XIX-wiecznych monarchii ograniczonych1. Konstytucja nie przypisywa- ła działającej „przy królu” Radzie Państwa odrębnych kompetencji czy określonego konstytucyjnie udziału w sprawowaniu władzy wykonawczej. Jedynie w szczególnych sytuacjach niemożności wykonywania funkcji przez monarchę (śmierci, niepełnolet- ności, dłuższej nieobecności w kraju, choroby uniemożliwiającej wykonywanie funk- cji urzędowych) Rada Państwa mogła czasowo realizować niektóre funkcje monar- chy. Dotyczyło to także wygaśnięcia linii męskiej panującej dynastii do czasu wyboru nowej linii dynastycznej2. Sytuacje, w których Rada Państwa miała czasowo zastępować monarchę, były stosunkowo ściśle dookreślone w ustawie zasadniczej. Rada Państwa nie realizowała w takiej sytuacji uprawnień własnych (ale zastępczo korzystała z kompetencji króla). Wkrótce po uchwaleniu pierwotnego tekstu ustawy zasadniczej konstytucję podda- no (4 listopada 1814 r.) nowelizacji. Na jej podstawie na czas swej podróży po Kró- lestwie (która ze względu na ówczesne środki lokomocji i komunikowania się była czasochłonna i utrudniała porozumiewanie się) monarcha mógł powierzyć Radzie czasową realizację swoich kompetencji. Tym samym fakultatywnie, w zależności od okoliczności i woli monarchy, Rada Państwa mogła wchodzić w rolę centrum zarzą- dzającego sprawami państwa (w granicach władzy wykonawczej). Wskazana tu regu- lacja stała się przesłanką konstrukcji zastępowania działania monarchy działaniami upoważnionej Rady.

1 J. Andenæs, Statsforfatningen i Norge, Oslo 1984, s. 155. 2 F. Cartberg, Norges statsforfatning, Bd. 1, Oslo 1964, s. 193. 172

W sytuacjach postrzeganych przez twórców konstytucji jako typowe, tj. sprawo- wania funkcji przez monarchę (króla), mógł on być wspomagany przez grono powo- ływanych przez siebie doradców (§ 28 konstytucji), pomiędzy których rozdzielał on zadania do wykonania. Przepisy ustawy zasadniczej (i stojące u ich podstaw projek- cje twórców konstytucji) nie zakładały ewolucji Rady Państwa w samodzielny kom- petencyjnie i autonomiczny względem monarchy organ państwa. Ewolucja w tym kierunku stanowiła następstwo rozwoju uwarunkowań historycznych i politycznych, wśród których newralgiczne były dążenia do uzyskania samodzielności państwowej w warunkach narzuconej Norwegii unii personalnej ze Szwecją (i panowania dyna- stii sprawującej władzę w Szwecji)3. W okresie unii ze Szwecją, a zwłaszcza w latach 1814–1869, Rada Państwa speł- niała głównie rolę ciała doradczego monarchy. Wynikało to zarówno z treści regu- lacji konstytucyjnej, zwłaszcza po poprawkach z 4 listopada 1814 r., jak i z realiów ustrojowych tego okresu. W sferze regulacji konstytucyjnych istotne znaczenie miało rozdzielenie Rady – w następstwie unii ze Szwecją – na część „sztokholmską” (pre- mier – statsminister) i dwóch radców (statsråder) funkcjonujących u boku króla w Sztokholmie, oraz „norweską” (6, a od 1817 r. – 7 „radców”) rezydującą w stolicy Norwegii, Christianii (Oslo). „Norwescy” radcy działali przy namiestniku (statthol- der) mianowanym przez króla i reprezentującym go wobec Stortingu i obywateli4. Istotnym elementem uwarunkowań polityczno-ustrojowych były absolutystyczne skłonności szwedzko-norweskiego monarchy Karola XIV Jana (Bernadotte) oraz dą- żenia elit kierowniczych Szwecji do podporządkowania ich interesom słabszej Nor- wegii (a nawet jej inkorporacji do Królestwa Szwecji w zamian za Finlandię utraconą w 1809 r. na rzecz Rosji)5. O ile „część sztokholmską” Rady dobierał monarcha pod kątem swoich preferencji i zachowywała ona lojalność wobec niego, o tyle „radco- wie państwa” działający w Christianii częstokroć pozostawali na rozdrożu pomiędzy podporządkowaniem monarsze (i namiestnikom) a otwarciem na presję Stortingu i obywateli (norweskiej opinii publicznej). Należy podkreślić, że dążenie Karola XIV Jana do rozszerzenia prerogatyw królewskich, a także uprawnień decyzyjnych „króla w Radzie” (kongen i statsrådet) oznaczało poszerzenie zakresu jego władzy i zmniej- szenie zasięgu oddziaływań norweskiego Stortingu6. Od 1818 r. wśród norweskich elit politycznych poczęło dominować przekona- nie, że niezmienność ustawy zasadniczej z 1814 r. stanowi istotne zabezpieczenie ustanowionej równowagi pomiędzy legislatywą (Stortingiem) a władzą wykonawczą (królem wraz z Radą Państwa), ale przede wszystkim – gwarancję prawnej samo- dzielności organów norweskich, zwłaszcza Stortingu, ale także „norweskiej” części Rady Państwa. Takie postrzeganie parlamentu i części Rady działającej w Christianii

3 T. Eckhoff, Utviklingslinjer i norsk statsstyre og forfattningsrett 1814–1964, „Tidskrift for Rettsvitnskap” 1964, s. 177–178. 4 J. Osiński, Parlament i rząd w Królestwie Norwegii, Warszawa 1994, s. 45. 5 J. Steen, Det frie Norge, Oslo 1954, s. 291; A. Kaartvedt, Det norske Storting gjenom 150 år, Bd. 1: Fra Riksforsamlingen til 1869, jw., s. 242. 6 Tamże, s. 267–268. 173 sprzyjało zbliżeniu tych dwóch instytucji, a także postępującej zwolna emancypacji „radców norweskich” spod bieżących wpływów aspirującego do omnipotencji sztok- holmskiego ośrodka władzy wykonawczej7. Do połowy lat 30. XIX w. urząd królewskiego namiestnika w Christianii był obsa- dzany przez osoby związane ze Szwecją. Krótko, w charakterze wicekróla, działał tu następca tronu szwedzkiego (Oskar I), następnie zaś – jak wspomniano – obywatele szwedzcy: H.H. Essen, A.G. Mörner, J.A. Sandels i B.B. von Platen. Z wyjątkiem ostat- niego z wymienionych namiestnicy układali sobie współpracę z norweskimi „radca- mi państwa” bez większych konfliktów. Kontrowersje wokół postępowania ostatnie- go z namiestników‑Szwedów (lekceważącego norweskich „radców”) skłoniły króla (Karola XIV Jana) do powołania na kolejne okresy sprawowania funkcji namiestnika znanych i popularnych polityków norweskich: H. Wedela-Jarlsberga (1836–1840) i S. Løvenskiolda (1841–1856). Po tym czasie urząd namiestnika nie był obsadzony, co ułatwiło walkę o zniesienie tej funkcji (w opinii Norwegów upośledzającej Norwe- gię mimo stwierdzeń traktatowych o równoprawności królestw Szwecji i Norwegii), a następnie podjęcie przez Storting – 9 grudnia 1859 r. – uchwały o zniesieniu stano- wiska „stattholdera” i ustanowieniu w to miejsce „statsministra” (ministra państwa, de facto premiera) z siedzibą w Christianii8. Wywołało to opór Oskara II; ostatecznie jednak monarcha – dążąc do niezaogniania sporu – pogodził się z uchwałą Stortingu (5 lipca 1873 r.)9. Ustanowienie – w miejsce królewskiego namiestnika – przewodniczącego nor- weskiej części Rady Państwa stanowiło wyraźny krok w kierunku organizacyjnego i funkcjonalnego emancypowania się „krajowego” ośrodka władzy wykonawczej. Sprzyjało ponadto usprawnieniu działania tego organu oraz jego wewnętrznej kon- solidacji. Wymusiło też ustalenie zasad zastępstwa w przewodniczeniu obradom nor- weskiej części Rady, pod nieobecność mianowanego przez monarchę namiestnika, a od 1859 r. – statsministra. Wykształciła się w tym celu instytucja „pierwszego rad- cy państwa” (førstestatsrådet), przewodniczącego obradom w okresie nieobecności namiestnika, a następnie statsministra. W kreowaniu „pierwszego radcy państwa” nie uczestniczył monarcha ani inny czynnik „zewnętrzny” wobec Rady. Funkcję tę, zgodnie ze zwyczajem, obejmował każdorazowo najstarszy członek norweskiej czę- ści Rady Państwa10. Przyjęcie wspomnianej reguły to jeden z pierwszych przejawów autonomii funkcjonalnej organu stanowiącego prototyp rządu Królestwa Norwegii. Ustanowienie norweskiego statsministra (działającego paralelnie z podobnym funkcjonariuszem państwa, rezydującym w Sztokholmie, u boku króla), prowadzi- ło do atypowej sytuacji, w której Norwegia dysponowała – formalnie i faktycznie – dwoma przewodniczącymi dwóch jednocześnie działających statsrådavdalningen (części Rady Państwa): w Sztokholmie (statsminister „sztokholmski” + co najmniej

7 T. Eckhoff, Utvicklingslinjer…, s. 193–194. 8 E. Stang, Statsholdersaken og unionstid 1856–1862, Oslo 1943, s. 79–81. 9 J. Svedrup, Taler holdt i Stortinget, Kopenhøvn 1886, s. 78–82; J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 52. 10 J. Debes, Det norske Statsråd 1814–1949, jw., s. 13. 174 dwóch „radców państwa”) oraz w Christianii (norweski statsminister + 6–7 „radców państwa”). Tym samym – w ramach unii norwesko-szwedzkiej – działały (na podstawie Riks- akten, szwedzkiego Aktu o Formie Rządu z 1809 r. i norweskiej ustawy zasadniczej z 1814 r.) trzy paralelne gremia doradczo-rządowe: a) unijna Rada Państwa (w skła- dzie: król + cała Rada Państwa Królestwa Szwecji + statsminister i dwóch radców norweskich z części „sztokholmskiej”), b) Rada Państwa pod przewodnictwem króla lub namiestnika w Christianii (król/namiestnik + norweska część Rady Państwa + co najmniej 2, najczęściej 4 członków szwedzkiej Rady Państwa), c) tzw. uzupełniona Rada Państwa (supplert statsråd). Uzupełniona (supplert) Rada Państwa obradowała w Sztokholmie lub w Chri- stianii. Obrady w Sztokholmie koncentrowały się wokół problematyki szwedzkiej; udział Norwegów traktowano jako przejaw powinności informowania. Alternatyw- ne obrady w Christianii oznaczały zajmowanie się problematyką Norwegii; udział „radców” szwedzkich służył informowaniu ich o rozstrzygnięciach w tej materii. W obradach w Sztokholmie uczestniczyli: monarcha, członkowie szwedzkiej Rady Państwa (w liczbie co najmniej czterech) oraz przynajmniej dwóch „radców” nor- weskich. W obradach w Christianii brała udział cała norweska część Rady Państwa oraz trzech „radców” Rady szwedzkiej. Problematyce norweskiej mogła poświęcić swe obrady „uzupełniona” Rada w wersji „sztokholmskiej”. Wówczas pod osobistym przewodnictwem króla obradowali wszyscy „sztokholmscy” radcowie norweskiej Rady Państwa; „uzupełnienie” stanowili trzej członkowie Rady szwedzkiej11. Niezależnie od wskazanych tu form działania Rady Państwa w skali połączonych unią Królestw od 1859 r. pod przewodnictwem „norweskiego” statsministra funk- cjonowała norweska część Rady Państwa, stanowiąca prototyp norweskiego rządu. Ustanowienie, ostatecznie w 1869 r., zasady corocznego odbywania sesji Stortingu (w miejsce sesji odbywanych co trzy lata) zwiększyło ekspozycję norweskiej Rady Państwa na oczekiwania i dyspozycje płynące z parlamentu, a inspirowane norwe- skim interesem narodowym. Uściśleniu uległo zwłaszcza oddziaływanie Stortingu na finanse publiczne, zarówno w kwestii podatków i innych obciążeń finansowych, jak i w sferze kształtowania corocznych wydatków państwa. Ku uściśleniu parlamen- tarnej kontroli nad Radą Państwa zmierzały ugrupowania uformowane w Stortin- gu: liberalna Venstre (z Johanem Sverdrupem) i stronnictwo chłopskie (z Sørenem Jaabækiem)12. Podjęcie przez Storting uchwały o zniesieniu urzędu namiestnika (1859) i utwo- rzeniu stanowiska statsministra rezydującego w Christianii spotkała się z negatyw- ną oceną szwedzko-norweskiego monarchy Karola XV. Wykorzystał on swój pobyt w Christianii w grudniu 1861 r. i zdymisjonował trzech członków norweskiej części

11 Tamże, s. 14. 12 Por. J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 58–59. 175

Rady Państwa13. Decyzja króla wywołała niezadowolenie Stortingu i mieszane reak- cje poszczególnych członków Rady Państwa. Nowo mianowany „norweski” statsminister F. Stang okazał się jednakże silną oso- bowością i sprawnym politykiem, umiejętnie wykorzystującym wszystkie konstytu- cyjne możliwości norweskiej części Rady Państwa. W szczególności zapoczątkował, a następnie utrwalił praktykę uzupełniania składu Rady własnymi uchwałami tego gremium, przedstawianymi królowi do zatwierdzenia ex post. Ważnym elementem wzmocnienia faktycznej pozycji Rady było nadto utrzymywanie jej w stabilnym skła- dzie przez wiele lat (niekiedy nawet z utrzymaniem stanowiska radcy państwa przez ponad 20 lat). Pod przewodnictwem Stanga norweska część Rady Państwa zyskała – w znacznym stopniu – charakter profesjonalny, co korzystnie wpływało na jakość podejmowanych przedsięwzięć. Funkcjonalna emancypacja norweskiej Rady Państwa poczęła niepokoić ambit- nego Oskara II, zmierzającego do konsolidacji władzy i rządów osobistych. W 1880 r. zdymisjonował on F. Stanga i powołał – jak wspomniano – na stanowisko statsmini- stra lojalnego wobec króla Christiana A. Selmera14. Ten krok spotkał się z krytycznym odzewem w parlamencie norweskim. Sytuację zaognił spór o zakres oraz charakter królewskiego weta wobec zmian konstytucji15. Monarcha bronił poglądu, że przysługuje mu weto absolutne; Storting natomiast opowiadał się za poprzestaniem na wecie zawieszającym (które parlament mógł oba- lić, trzykrotnie uchwalając ten sam tekst regulacji). W rezultacie postępowania przed Trybunałem Królestwa, jakie wytoczono stat- ministrowi A. Selmerowi, interpretacja ustawy zasadniczej z 1814 r. została poszerzo- na o stwierdzenie, że członek Rady Państwa jest zobligowany do kierowania się in- teresem Królestwa nawet wówczas, gdy spowoduje to konieczność przeciwstawienia się „w Radzie” stanowisku monarchy16. Trybunał Królestwa posunął się tym samym w kierunku poniechania wykładni, że członkowie Rady – jako pomocnicy monarchy – winni dać pierwszeństwo lojalności wobec króla, nawet w sytuacjach, gdy działa on na szkodę Królestwa. Orzeczenie Trybunału Królestwa przyczyniło się do utorowania drogi w kierun- ku wdrożenia w Norwegii parlamentarnej formuły rządu. Niepowodzenie rządu (Rady Państwa) pod przewodnictwem Ch.H. Schweigaarda (powołanego przez króla wbrew woli większości Stortingu) i poniechanie tworzenia kolejnego rządu przejścio- wego (z O.J. Brochem) spowodowało przełamanie niechęci Oskara II do utworzenia

13 A. Kaartvedt, Det norske Storting gjenom 150 år…, s. 424–425. 14 Tenże, Kampen mot parlamentarisme 1880–1884, Oslo 1956, s. 90 i n. 15 Zasadniczą zmianą, stanowiącą przedmiot sporu, było dopuszczenie członków Rady Państwa do udziału w posiedzeniach Stortingu – król oponował przeciw tej zmianie, dopatrując się w niej niebezpieczeń- stwa uściślenia związku „radców państwa” – formalnie doradców (i pomocników monarchy) – z parlamen- tem norweskim, zdecydowanie zmierzającym do usamodzielnienia Norwegii i „wyjęcia” jej spod dominacji szwedzko-norweskiego monarchy. 16 Brak takiego postępowania był przesłanką uznania A. Selmera winnym niewłaściwej postawy, skazania go na złożenie urzędu oraz pokrycie kosztów procesu. 176

Rady Państwa cieszącej się poparciem większości parlamentarnej. 26 czerwca 1884 r. król zadecydował o powierzeniu funkcji statministra przywódcy liberalnej większo- ści w Stortingu Johanowi Sverdrupowi. Skład Rady Państwa cieszył się zaufaniem większości. Proceduralną konsekwencją tej zbieżności było dopuszczenie członków Rady do uczestniczenia w obradach Stortingu17. Oznaczało to przełamanie zasady związania Rady (i jej członków) wyłącznie z osobą i urzędem monarchy oraz zastą- pienie jej – w ujęciu bezpośrednim – powiązaniem z parlamentem (i występującą tam większością). Utrzymany został nadal (stanowiący wyraz podziału władz) zakaz łączenia członkostwa w Radzie z pełnieniem mandatu parlamentarnego18. Norweska formuła rządu parlamentarnego (tj. generowanego wolą parlamentu i popieranego – lub co najmniej tolerowanego – przez większość parlamentarną) kształtowała się w praktyce ustrojowej, bez formalnej werbalizacji w tekście ustawy zasadniczej. Nie została ona zatem wprowadzona wprost do konstytucji; w tekście tym nie została wyrażona także zasada parlamentarnej odpowiedzialności rządu (Rady Państwa) bądź jej poszczególnych członków19. Przyjęcie zasady rządów parlamentarnych sprawiło, że w centrum uwagi znala- zły się dwie powiązane z sobą kwestie polityczno-ustrojowe. Pierwszą była sytua- cja polityczna w parlamencie, sposób politycznego grupowania się deputowanych oraz kształtowania się (monopartyjnej lub koalicyjnej, opartej na porozumieniu grup parlamentarnych) większości w Stortingu. Zasada rządu parlamentarnego posłużyła jako swoisty katalizator wykształcenia się norweskich partii parlamentarnych20. Drugą kwestią było podejście do kwestii zaufania większości parlamentarnej. Obejmowała ona wiele zagadnień odcinkowych: sposób formowania się większości, a także wyrażania preferencji co do przewodniczącego i członków składu Rady Pań- stwa, manifestowania poparcia dla Rady w toku urzędowania, instrumentów wpływu na kierunki prowadzonej polityki oraz sprawowania kontroli politycznej, wreszcie – form „rozliczania” rządu i cofania poparcia (lub tolerowania) rządu.

7.2. Rząd w Norwegii w latach 1884–1933

Przyjęcie zasady rządów parlamentarnych spowodowało zmianę relacji wzajemnych między Stortingiem, Radą Państwa (rządem) a królem. Rada Państwa z ciała dorad- czego władcy przekształciła się w organ zaufania większości parlamentarnej. Mo-

17 J. Debes, Det norske Statsråd…, s. 19. 18 Stanowił o tym expressis verbis § 28 ustawy zasadniczej. 19 P. Stavang, Parlamentarismen i Norge, „Tidskrift for Rettsvitenskap” 1976, s. 423 i n. 20 Występowało w tym zakresie sprzężenie zwrotne. Oparcie rekrutacji i polityki Rady Państwa (rządu) na zaufaniu (lub – co najmniej – tolerancji) większości parlamentarnej wymuszało konieczność jej uformo- wania (politycznego i organizacyjnego). Istnienie większości w Stortingu generowało z kolei jej aspiracje do uformowania rządu i sprawowania politycznej kontroli nad jego działaniem. 177 narcha, dążąc do wzmocnienia swego wpływu na politykę państwa, stracił pewność uzyskania wsparcia rządu. O wiele łatwiej mógł je uzyskać w niektórych środowi- skach bądź instytucjach uzależnionych od siebie, głównie poprzez system nominacji (w korpusie oficerskim, norweskim Kościele państwowym, w kręgu wyższych urzęd- ników21). W kontekście norweskich realiów socjopolitycznych dodatkowo odgrywała rolę ważna różnica nastawień: król – panujący przede wszystkim w Szwecji – kierował się interesami tego państwa oraz własną polityką dynastyczną. Storting oraz zależny od większości parlamentarnej rząd reprezentowali zaś zgodnie interesy i aspiracje Norwegów. Uzależnienie rządu od większości w Stortingu wpłynęło (pośrednio) na relacje parlamentu i monarchy. O ile w latach 1862–1884 (tj. przed przyjęciem for- muły rządu parlamentarnego) monarcha zastosował weto zawieszające do 9% ustaw, o tyle w latach 1884–1905 ten odsetek został zredukowany do 2%22. Pewnemu przekształceniu uległa instytucja kontrasygnaty aktów wydawanych przez króla. Oparcie rządu na „podstawie” parlamentarnej sprawiło, że szef rządu (statsminister) oraz jego członkowie, wykorzystując swe oparcie w Stortingu, mo- gli uzależnić udzielenie kontrasygnaty od koncesji monarchy na rzecz stanowiska większości deputowanych. Spory między rządami zdominowanymi przez libe- ralną Venstre a królem w latach 90. XIX w. (zwłaszcza w latach 1892–1893) oraz w 1905 r. (bezpośrednio przed rozwiązaniem unii szwedzko-norweskiej) potwier- dzają, że członkowie norweskiego rządu odeszli od posłuszeństwa wobec monarchy w kierunku dyktowanym przez samodzielnościowe aspiracje Norwegów23. W wyniku kolejnych reform wyborczych (z lat: 1881, 1898, 1907 i 1913) licz- ba obywateli dysponujących prawem wybierania wzrosła z 9,4% w 1884 r. do 45% w 1913 r. Zwiększyło to reprezentatywność Stortingu jako przedstawicielstwa naro- du. Wykrystalizowanie się konkurencyjnych ugrupowań parlamentarnych: konser- watywnej Høyre i liberalnej Venstre, ułatwiło uzyskanie większości w Stortingu oraz sprecyzowanie preferencji politycznych i programowych24. Ewolucja zachowań rządu i poszczególnych jego członków przebiegała bez zmia- ny uregulowań konstytucyjnych (nadal ujmujących Radę Państwa jako gremium doradcze monarchy). Rolę reguł konstytucyjnych przejęły zasady gry politycznej (politiske spileregler), wyznaczające faktyczne relacje między rządem a królem oraz Stortingiem25. Jedną z reguł gry politycznej stała się zasada dorozumianego zaufania deputo- wanych wobec rządu. Rząd, wobec którego większość w Stortingu nie wyraziła dez- aprobaty (mistillitsforslag), był uznawany za dysponujący polityczną legitymacją do pozostawania przy pełnieniu funkcji. Przedstawiciele norweskiej doktryny prawa ustrojowego (Seip, Castberg, Andenæs, Eckhoff) stali na stanowisku, że parlament

21 J.A. Seip, Fra embedsmannstat tit ettpartistat, Oslo 1963, s. 67–68. 22 E. Jansen, Det suspensive lovveto, Oslo 1921, s. 270. 23 T. Eckhoff, Statsrettslige emner…, s. 43–44. 24 M. Grzybowski, Rząd i administracja rządowa w monarchiach skandynawskich (Dania – Norwegia – Szwecja), jw., s. 27. 25 T. Eckhoff, Statsrettslige emner…, s. 46. 178 ma pełne prawo oceny programu oraz działalności rządu, a nadto – prawo prowadze- nia debat nad zmianą rządu (regjeringsskifte)26. Samodzielności norweskiego rządu sprzyjała też, w latach 1884–1889, silna pozy- cja polityczna rządzącej partii Venstre (84 : 30 deputowanych) oraz przywódcy partii i zarazem premiera Johana Sverdrupa. Po jego ustąpieniu i przejściu władzy w ręce konserwatywnej Høyre (z rządem E. Stanga) stosunki między norweską częścią Rady Państwa a rezydującym w Sztokholmie królem uległy ociepleniu. Rząd nie wrócił jednak do pierwotnej zależności od monarchy. W okresie rządów kolejnych ekip, liberalnej i konserwatywnej, dochodziło do sporów pomiędzy królem a parlamen- tem; w tych sporach Storting posłużył się groźbą pociągnięcia do odpowiedzialności przed Trybunałem Królestwa lojalnych wobec króla ministrów27. W trakcie odchodzenia od unii personalnej doszło do konsolidacji dążeń parla- mentu i rządu w Christianii, nakierowanych na rozwiązanie unii. Skutkiem jej zakoń- czenia było zerwanie więzów pomiędzy wspólnym dotychczas monarchą a rządem norweskim. Rozluźnienie to pozostało aktualne również po zerwaniu unii i wyborze nowego króla, członka domu panującego w Królestwie Danii28. Dalszym krokiem ograniczającym oddziaływanie monarchy na parlament – już w warunkach pełnej odrębności państwowej – stało się zanegowanie nieograniczonej możliwości stosowania przez króla weta zawieszającego wobec ustaw. Dotyczyło to, w pierwszej kolejności, ustaw uchwalanych z inspiracji rządu. Wyrugowanie – drogą praktyki – nagminnego uprzednio stosowania weta królewskiego prowadziło w dal- szej perspektywie do „wycofania się” monarchy z ingerencji w spory pomiędzy rzą- dem a deputowanymi Stortingu. Po ustąpieniu „rządu zgody narodowej” (1905–1908) Christiana Michelsena, opartego na szerokim porozumieniu partii, doszło do powołania kilku rządów mniejszościowych (G. Knudsena, W. Konowa, J.K. Bratliego). Pozycja rządu i tempo jego emancypacji politycznej uległy okresowemu osłabieniu. Utworzenie większoś- ciowego gabinetu socjaldemokratów i Frisinnede Venstre w 1913 r. umocniło jego polityczną pozycję. Kierujący nim Gunnar Knudsen mógł zasadnie ogłosić: „Teraz wreszcie mamy władzę i zamierzamy jej używać”29. Okres przewodniczenia rządowi przez G. Knudsena (1913–1020) – najdłuższy w historii Norwegii – umocnił pozycję tego organu (także kosztem podzielonego po- litycznie Stortingu)30. W okresie wojny przewodniczący stojący na jego czele sięgnął po niekonwencjonalne formy pozyskiwania wsparcia, także z udziałem partii opo- zycyjnych, tworząc komitety skupione na rozwiązywaniu konkretnych spraw (np.

26 E. Castberg, Juridiske stridospørsmål i Norges politiske historie, Oslo–Bergen 1961, s. 43–45. 27 A. Derry, A History of Modern Norway, 1814–1973, Oxford 1973, s. 143–146. 28 M. Grzybowski, Rząd i administracja rządowa…, s. 28–29. 29 Por. przemówienie G. Knudsena na posiedzeniu Stortingu 7 marca 1913 r. Cyt. za: Det norske Storting gjenom 150 år, Bd. III, Oslo 1964, s. 212. 30 T.K. Derry, A History of Modern Norway…, s. 175–176. 179 aprowizacji, kontroli cen). Niektóre z komitetów, działające przy udziale ekspertów, zostały nawet przekształcone w ministerstwa31. Nowym zjawiskiem było zwiększenie samodzielności poszczególnych mini- sterstw. Dotychczas w działaniach Rady Państwa – jako zespołu doradców i pomoc- ników monarchy – przeważał element kolegialności. Lata 20. XX w., pod wpływem wzrostu zadań rządu i rosnącej specjalizacji, przyniosły rozdzielenie pracy pomiędzy działy (resorty), które przejęły ciężar zarządzania w poszczególnych gałęziach gospo- darki i aktywności państwa32. Wspomniana tendencja skutkowała zmianami stylu pracy rządu. Posiedzenia z udziałem wszystkich jego członków (zwłaszcza te odbywane w obecności króla) w mniejszym niż dotychczas stopniu służyły kreowaniu kompleksowej polityki rzą- du. W większym stopniu stały się forum mającym na celu uzgodnienie polityk re- sortowych pomiędzy poszczególnymi ministerstwami. Wzrosła rola statsministra – premiera, zarówno jako koordynatora prac rządu, jak i osoby inicjującej nominacje i odwołania członków Rady Państwa. Silna pozycja G. Knudsena w ponownie zjed- noczonej partii liberalnej (Venstre) pozwalała na bezceremonialne dymisjonowanie ministrów negatywnie ocenianych przez Storting33. Bezwzględność w stosunku do opozycji, ale także „własnych” ministrów, przyczyniła się do nazwania go „Bismar- ckiem Norwegii”34. Z czasem jednak polityka rządu, w trudnych latach „balansowania” w roli pań- stwa neutralnego, napotkała na trudności (kłopoty w utrzymaniu rynków zbytu dla ryb i przetworów oraz usług transportowych floty norweskiej). Pogłębiało się roz- bicie partyjno-polityczne (m.in. na tle sporu o język oficjalny między zwolennika- mi riksmål oraz propagatorami nynorsk). W wyborach do Stortingu w 1918 r. partia premiera Knudsena uzyskała 57 mandatów (na 128), konserwatywna Høyre – 50, Partia Pracy – 18, Partia Agrarna – 3. Podjęta przez Ch. Michelsena próba powołania drugiego (po powstałym w 1905 r.) rządu „koalicji narodowej”, z udziałem wszyst- kich partii, spaliła na panewce. Partia liberalna – jak się okazało – na zawsze utraciła swą przodującą pozycję; konserwatyści nie uzyskali natomiast wyraźnego prowadze- nia. Przed oboma „dużymi” ugrupowaniami ponownie zarysowała się perspektywa tworzenia rządu mniejszościowego. Na aktualności zyskała skandynawska reguła, że w przypadku braku poparcia większości do utworzenia rządu wystarcza jej przyzwo- lenie. Lata 1920–1935 upłynęły w Norwegii pod znakiem rządów mniejszościowych, o silnie ograniczonej stabilności. W ciągu piętnastolecia funkcjonowało 12 ekip. W dwóch przypadkach zmiana rządu stanowiła następstwo śmierci premiera; w po- zostałych 10 – była skutkiem przekształceń relacji międzypartyjnych w parlamencie.

31 Tamże, s. 278. 32 M. Grzybowski, Rząd i administracja rządowa…, s. 30. 33 Np. w 1917 r. Knudsen bezceremonialnie rozstał się z ministrami aprowizacji oraz sprawiedliwości po ich krytyce na posiedzeniu Stortingu. Por. Vårt folkes historie, Oslo 1964, t. VIII, s. 107. 34 O. Riste, The Neutral Ally, Oslo 1965, s. 43. 180

Przy braku partii dysponującej bezwzględną większością regułą stało się powie- rzanie formowania rządu politykowi partii posiadającej najsilniejszą – w danym mo- mencie – reprezentację parlamentarną. Od 1902 r. regułą praktyki ustrojowej stało się łączenie funkcji szefa rządu z przywództwem partii o najsilniejszej reprezentacji w Stortingu35. Częste zmiany gabinetów w latach 20. XX w.36 osłabiły ich pozycję ustrojową, zwłaszcza relacjach z parlamentem. Poza krótkotrwałym epizodem rządu Hornsruda (w styczniu i lutym 1928 r.37) władza przechodziła – na zasadzie alternatywy – z rąk liberałów w ręce konserwatystów i na odwrót. Stopniowo rosła jednak polityczna pozycja Norweskiej Partii Pracy, ściśle powiązanej z pracowniczymi związkami za- wodowymi. Na początku lat 30. XX w., po obaleniu przez Partię Pracy i agrariuszy liberalnego rządu J.L. Mowinckela, rozpoczęła się „seria” gabinetów mniejszościowych, najpierw partii agrarnej (P.L. Kolstad, J. Hundseid), a następnie – liberałów (trzeci rząd Mo- winckela, 1933–1935). Stabilność rządu osłabiały następstwa zastoju gospodarczego i bezrobocia, związane z wielkim kryzysem ekonomicznym lat 1928–193338. Sytuacja uległa zmianie dopiero w połowie lat 30. Partia Pracy, zyskując najsilniej- sze (choć ciągle mniejszościowe) poparcie w wyborach parlamentarnych (dzięki swej prorozwojowej i prosocjalnej retoryce wyborczej) weszła w porozumienie z Partią Chłopską. W ten sposób dwie najliczniejsze warstwy społeczne, farmerzy i pracow- nicy fizyczni, w sektorach pozarolniczych uzyskały większościową reprezentację par- lamentarną. Rola premiera przypadła przywódcy socjaldemokratów Johanowi Nyga- ardsvoldowi39. Ten rząd, w zmienionej formule osobowej, został ponownie powołany w 1935 r. i funkcjonował w kraju do najazdu III Rzeszy, a na emigracji (w Wielkiej Brytanii) – do 1945 r. Otworzył okres stabilnej dominacji socjaldemokracji, trwający – z krótką przerwą (w 1963 r.) – aż do 1965 r.40

35 M. Grzybowski, Rząd i administracja rządowa…, s. 31. 36 W tym okresie funkcjonowały rządy: O.B. Halvorsena, O. Blehra, ponownie O. Halvorsena, A. Berge, dwukrotnie – J.L. Mowinckela, T. Lykke’go i O. Hornsruda. Por. T.K. Derry, A History of Modern Norway…, s. 318. 37 Rząd Honsruda funkcjonował 18 dni. Król Håkon VII, powierzając funkcję statsministra O. Hornsru- dowi, sarkastycznie zauważył, że „komuniści są także jego poddanymi”. 38 Rządy Kolstada i Hundseida mogły liczyć na pozytywne poparcie tylko ok. jednej szóstej ogółu depu- towanych. Były więc klasycznymi „rządami mniejszościowymi”. Por. B. Furre, Norsk historie, 1905–1940, Oslo 1971, s. 215. 39 J. Osiński przypomina, że rząd Nygaardsvolda aktywnie akceptowało 46,8% obywateli Norwegii. Por. J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 119. 40 Stabilność rządów Norweskiej Partii Pracy stworzyła nawet przesłankę do sięgnięcia po przesadnie oceniające jej pozycję określenie Norwegii lat 1935–1965 jako „państwa jednej partii” (ett-partistat). Por. M. Grzybowski, Współczesny parlamentaryzm skandynawski, jw., s. 71 i n. 181

7.3. Rząd Królestwa Norwegii po II wojnie światowej (dwudziestolecie 1945–1965)

Agresja III Rzeszy Niemieckiej skierowana przeciwko Danii i Norwegii zmusiła wła- dze norweskie, zarówno króla Håkona VII, jak i rząd J. Nygaardsvolda, do przenie- sienia aktywności poza granice kraju (do Wielkiej Brytanii). W obliczu okupacji pań- stwa i utworzenia zależnego od III Rzeszy kolaboranckiego rządu Vidkuna Quislinga na dalszy plan zeszły animozje międzypartyjne. Działający od 22 kwietnia 1940 r. do 24 czerwca 1945 r. emigracyjny drugi rząd J. Nygaardsvolda funkcjonował jako koalicyjny gabinet pięciu partii (i był kolejnym – po gabinecie Ch. Michelsena z lat 1905–1907 – rządem „zgody narodowej”). Formułę większościową przyjął również pierwszy po II wojnie światowej rząd norweski, na którego czele stanął nowy przy- wódca Partii Pracy, działacz związkowy Einar Gerhardsen41 (25 czerwca 1945 r.–4 li- stopada 1945 r.). Taka formuła została utrzymana również po jesiennych wyborach parlamentar- nych w 1945 r. Socjaldemokratyczna Partia Pracy dysponowała – co prawda – bardzo kruchą większością (76 deputowanych w 150-osobowym Stortingu), ale wraz z „ze- wnętrznym” poparciem dziewięciu deputowanych skrajnej (komunistycznej) lewicy mogła stabilnie sprawować rządy do wyborów w 1951 r., wdrażając podstawowe za- łożenia socjaldemokratycznej koncepcji „państwa dobrobytu” (velfordsstaten). Przeprowadzone reformy przyniosły wzrost popularności socjaldemokratów; w wyborach w 1951 r. zdobyli oni 85 mandatów, co dawało stabilną, monopartyjną większość. Kolejny gabinet Partii Pracy, na czele którego stanął Oscar Torp (19 li- stopada 1951 r.–21 stycznia 1955 r.), był zatem większościowym, monopartyjnym rządem Norweskiej Partii Pracy. Ewolucję skali poparcia parlamentarnego i charakteru powojennych rządów Kró- lestwa Norwegii do okresu załamywania się przewagi socjaldemokratów nad pozo- stałymi partiami reprezentowanymi w Stortingu obrazuje tabela 7.1. Analiza przytoczonych danych skłania do kilku refleksji. W Norwegii w sytuacjach szczególnych dochodziło do tworzenia koalicyjnych rządów kilku partii. Niezależ- nie od historycznych wzorców z okresu końcowych starań o rozwiązanie szwedzko- ‑norweskiej unii personalnej (w okresie 1905–1908 dwa rządy Christiana Michelsena i rząd G.F. Hagerupa) doszło do powstania dwu gabinetów o tożsamej formule (rząd J. Nygaardsvolda, 22 kwietnia 1940 r.–24 kwietnia 1945 r.; pierwszy rząd E. Gerhard­ sena, 25 kwietnia 1945 r.–4 listopada 1945 r.). Łączny okres funkcjonowania dwóch ostatnich rządów był – w warunkach norweskich – znaczący, wynosił bowiem ponad 5,5 roku.

41 E. Gerhardsen zastąpił podeszłego wiekiem Johana Nygaardsvolda. Na temat Nygaardsvolda po wojnie pojawiły się uwagi krytyczne, dotyczące niedocenienia przez jego pierwszy rząd niebezpieczeństwa ze strony hitlerowskich Niemiec i niedostatecznego geostrategicznego przygotowania Norwegii do obrony jej niepod- ległości. 182

Tabela 7.1. Rządy w Królestwie Norwegii 1945–1965/1971 – skład partyjny, charakter i baza parla- mentarna

Liczba deputo- Rząd Czas Trwałość rządu Skład partyjny wanych popie- (premier) funkcjonowania i charakter lata miesiące tygodnie rających rząd

Gerhardsen I 25 V 1945–4 XI 1945 – 4 1 koalicyjny większościowy 76 (na 150)

socjaldemokratyczny Gerhardsen II 5 XI 1945–18 XI 1951 6 – 2 76 (85) większościowy socjaldemokratyczny Torp 19 XI 1951–21 I 1955 3 1 – 85 większościowy socjaldemokratyczny Gerhardsen III 22 I 1955–VIII 1963 8 6 2 77 (na 155) mniejszościowy koalicyjny mniejszościo- Lyng (kons.) VIII 1963–IX 1963 – 1 3 wy (Høyre + Venstre + 74 KFP + agrariusze) socjaldemokratyczny Gerhardsen IV IX 1963–13 IX 1965 2 – – 74 mniejszościowy koalicyjny mniejszościo- Borten (Centrum) XII 1965–IX 1971 4 – 1 wy (Centrum+ Høyre + 76 (80) Venstre) Źródło: opracowanie własne na podstawie: T. Cieślak, Norwegia. Z dziejów XIX i XX wieku, Poznań 1970, s. 141; K. Heidar, Norske politiske fakta, Oslo 1982.

Mimo to należy zauważyć, że przed 1963 r. powoływanie rządów koalicyjnych, i to w szczególnej postaci: rządów „zgody” wszystkich partii parlamentarnych, było generowane szczególnymi okolicznościami: w latach 1905–1908 dążeniem do unie- zależnienia się od związku ze Szwecją, a w latach 1940–1945 – okupacją państwa, funkcjonowaniem na emigracji i traumą powojenną42. W warunkach „typowych” za- sadą stało się powoływanie rządów jednopartyjnych, przy istnieniu większości korzy- stających z jej wsparcia, a przy braku większości – rządów mniejszościowych partii najliczniej reprezentowanej w Stortingu. Praktyka tworzenia gabinetów mniejszościowych, zdanych na „tolerowanie” ze strony „sumarycznej” (choć na ogół wielopartyjnej, podzielonej politycznie) więk- szości parlamentarnej, skazanych na trud uzyskiwania doraźnych kompromisów i akceptacji dla konkretnych przedłożeń rządowych: ustawodawczych i budżetowych, była charakterystyczna już dla praktyki lat 20. i pierwszej połowy lat 30. Lata II wojny światowej i okresu bezpośrednio powojennego przyniosły utworzenie rządów koa- licyjnych, obejmujących wszystkie ugrupowania parlamentarne (z wyjątkiem partii komunistycznej). W tej postaci praktyka pomogła powojennej konsolidacji pozycji rządu (zwłaszcza przy utrzymującym się rozbiciu partyjnym Stortingu). Norweska Partia Pracy, korzystając z powojennego wzrostu popularności, była w stanie przeprowadzić zamierzenia ustawodawcze składające się na norweską

42 M. Grzybowski, Rząd i administracja rządowa…, s. 105. 183 koncepcję państwa socjalnego (wprowadzenie gwarantowanych ustawowo, kilku- tygodniowych urlopów, ograniczonego czasowo tygodnia pracy, powszechnego sy- stemu emerytalno-rentowego, powszechnych ubezpieczeń zdrowotnych, gwarancji trwałości stosunku pracy, powszechnego i bezpłatnego nauczania na poziomie pod- stawowym i średnim, pomocy stypendialnej dla studiujących). Wystąpiło swoiste sprzężenie zwrotne. Posiadanie stabilnej (jednopartyjnej i przez to politycznie zdy- scyplinowanej) większości parlamentarnej gwarantowało polityczną „drożność” par- lamentarnej drogi wcielania reform prosocjalnych. Reformy zaś służyły jako czynnik generujący poparcie wyborcze dla Norweskiej Partii Pracy i umożliwiający – dzięki uzyskanej większości – przyjmowanie ustaw wdrażających reformy43. Częstotliwość uciekania się do formuły jednopartyjnych rządów mniejszościo- wych, zarówno w okresie międzywojennym, jak i po II wojnie światowej, wydaje się wynikać z kilku przesłanek. Jedną z istotniejszych była nie dość ugruntowana (poza okresem 1945–1955) pozycja polityczna Norweskiej Partii Pracy (osiągającej poniżej połowy głosów wyborczych i mandatów), a także wzajemna niechęć do podejmowa- nia współpracy koalicyjnej między socjaldemokratami a partiami niesocjalistyczny- mi (określanymi – niezbyt przyjaźnie – mianem „partii mieszczańskich”)44. Te partie w sytuacji dużego rozbicia elektoratu centrowego i prawicowego (osią- gające trwale poniżej jednej trzeciej ważnych głosów) nie aspirowały z kolei do samodzielnych prób „rządzenia” Norwegią. Nie sięgały też, na ogół, po aspiracje przewodzenia grupie partii centroprawicowych. Przy zadawnionych animozjach politycznych i ideologicznych oraz zróżnicowanym „bazowym” elektoracie (farme- rzy dla Senterpartiet; drobnomieszczaństwo, inteligencja, urzędnicy dla liberalnej Venstre; przedsiębiorcy i środowisko menedżerskie dla konserwatystów) osiągnięcie spójnej linii programowej i zawiązanie – w celu jej wdrażania – wielopartyjnej koali- cji było do początków lat 60. XX w. mało realne. Koalicja jedynie dwóch partii (w tym konserwatystów i liberałów, przy osłabieniu tych drugich) rzadko dawała zbliżenie się do progu większości bezwzględnej, gwa- rantującej stabilność rządu. W tych warunkach elity kierownicze poszczególnych ugrupowań uznały za ko- rzystne, a co najmniej bardziej bezpieczne, zachowanie politycznej tożsamości rządu monopartyjnego przy ryzyku wynikającym z braku aktywnego poparcia większości parlamentarnej. Wolały też nie ryzykować utraty tej tożsamości w warunkach koa- licji i przy wspólnym tworzeniu rządu koalicyjnego. Obawa przed dominacją Nor- weskiej Partii Pracy powstrzymywała partie niesocjalistyczne, zwłaszcza centrowe, przed tworzeniem koalicji z socjaldemokratami. Istotne były w tym zakresie różnice rodowodu politycznego, podziały środowiskowe oraz różnice ideologiczne45. Partie tradycyjne (Høyre oraz Venstre) obawiały się ponadto „rozmycia” swej tożsamości

43 A. Hatland, S. Kunhle, T.I. Romøred (eds.), Den norske Velferdsstaten, Oslo–Bergen 2011, s. 40–66. 44 M. Grzybowski, Rząd i administracja rządowa…, s. 108. 45 H. Valen, Valg og politikk – et samfunn i endring, Oslo 1981, s. 14–16, 190–218. 184 i przejęcia części elektoratu przez ekspansywne partie centrowe (w Norwegii głównie przez Chrześcijańską Partię Ludową). W pewnych granicach dla stosowania formuły jednopartyjnych rządów mniej- szościowych korzystne było niewystępowanie pomiędzy partiami (z wyjątkiem poza- parlamentarnych partii komunistycznych) niedającej się tolerować przeciwstawności programów politycznych. Z jednej strony „łagodzenie” programu Norweskiej Partii Pracy, nasycanie go ide- ami „ugody klas”, z drugiej strony akceptacja przez niemal wszystkie partie centrum i prawicy norweskiej podstawowych założeń socjalnego państwa dobrobytu oraz rozszerzenie rekrutacji wyborczej poza „wyjściowe” środowiska mobilizacji poli- tycznej obniżyły poziom obaw przed nadmiernym forsowaniem własnych koncepcji ładu społecznego i politycznego, przeciwstawnych koncepcjom pozostałych partii i środowisk. Poszczególne rządy mniejszościowe, świadome braku wystarczającego wsparcia na niwie parlamentarnej, same z kolei rezygnowały z proponowania bar- dziej zaawansowanych, a zarazem politycznie kontrowersyjnych reform czy przedsię- wzięć. Preferowały inicjatywy otwarte na kompromis, stwarzające warunki uzyskania doraźnych („punktowych”) większości w Stortingu, opartych na odcinkowym poro- zumieniu merytorycznym, nie zaś na trwałej i kompleksowej współpracy politycznej. Przekształcenia programów rządowych i ich korekty, podyktowane poszukiwaniem kompromisu merytorycznego, stwarzały ugrupowaniom opozycyjnym szanse wy- warcia pozytywnego wpływu na bieżącą politykę państwa: gospodarczą, finansową czy społeczną. Przeciwdziałały – w pewnych granicach – marginalizacji politycznej parlamentarnych ugrupowań opozycyjnych46. Po II wojnie światowej popularność wyborcza, a także polityczna pozycja Nor- weskiej Partii Pracy wyraźnie wzrosły (zwłaszcza w dziesięcioleciu 1945–1955). Nie była to jednakże – jak trafnie zauważyli S. Rokkan i H. Valen – polityczna dominacja, ale bardziej przewaga liczebna47. Do końca lat 50. XX w. charakterystyczną cechą norweskiej sceny politycznej oka- zały się dwie paralelnie występujące okoliczności: a) zdominowanie sceny politycz- no‑parlamentarnej (i wyborczej) przez pięć partii politycznych, b) skłonność do for- mowania przez ugrupowania dwóch przeciwstawnych „bloków”: „socjalistycznego” (socjaldemokraci + radykalna lewica) oraz „niesocjalistycznego” (centrowo‑prawi- cowego), obejmującego w Norwegii partię konserwatywną (Høyre), liberałów (Ven- stre), Chrześcijańską Partię Ludową (Kristelig Folkeparti) oraz Partię Centrum48.

46 M. Grzybowski, Systemy polityczne współczesnej Skandynawii…, s. 257. Por. też S. Berglund, U. Lind- ström, The Scandinavian Party System(s)?, Lund 1979, s. 114–137. 47 S. Rokkan, Norway. Numerical Democracy and Corporate Pluralism (w:) R.A. Dahl (ed.), Political Op- positions in Western Democracies, London–New Haven 1967; S. Rokkan, H. Valen, Regional Contrasts in Nor- wegian Politics (w:) E. Allardt, S. Rokkan (eds.), Mass Polities, New York 1970. 48 S. Berglund, U. Lindström, The Scandinavian Party System(s) in Transition? A Macro-Level Analysis, „European Journal of Political Research” 1979 (7), s. 189. 185

Wskazany tu model relacji między partiami reprezentowanymi w Stortingu (i wskutek tego istotnymi dla formowania, kierunku działań i stabilności rządu) za- sadniczo opierał się na kryteriach socjoekonomicznych: relacjach poszczególnych partii z ich bazą społeczną, stosunku założeń i preferencji programowych do inte- resów i aspiracji dużych warstw społecznych, rodzaju podstawowej bazy rekrutacji zwolenników-wyborców, powiązaniach partii z organizacjami środowiskowymi, tra- dycjach partyjnego działania w konkretnych środowiskach (grupach społecznych).

7.4. Ewolucja pozycji politycznej, składu i charakteru rządów Norwegii w latach 1965–2015

Już koniec lat 50. XX w. przyniósł początki zmian w relacjach pomiędzy poszcze- gólnymi warstwami społecznymi i środowiskami a partiami politycznymi, które genetycznie aspirowały do politycznego reprezentowania pierwotnych środowisk politycznej mobilizacji. Niezależnie od tradycyjnych przedziałów społecznych, któ- re zachowywały w Norwegii pewne znaczenie, w życiu społecznym i w aktywności politycznej pojawiły się nowe zjawiska, nieprzekładające się wprost na „modelowe” rozróżnienie na „blok socjalistyczny” i blok centrowo-prawicowy. Dały o sobie znać – ze znaczną siłą – czynniki regionalne, zróżnicowania kultu- rowe oraz przemieszczenia wielu mieszkańców (zwłaszcza młodszego pokolenia) do miast i ośrodków przemysłowych, a zawodowo – do zajęć pozarolniczych. Wzrosło (i to wyraźnie) wykształcenie średniego i młodszego pokolenia wyborców. Na czoło ugrupowań niesocjalistycznych, w kontekście industrializacji i urganizacji, a także dzięki skutecznemu zaadresowaniu programu partii do młodszego pokolenia wy- borców, wysunęła się konserwatywna Høyrepartiet. Przy znacznym spadku popu- larności podzielonych ideowo i politycznie liberałów sukcesy w rekrutacji wyborców centrowych (zwłaszcza starszego i średniego pokolenia) odnotowała Chrześcijańska Partia Ludowa. Osłabła natomiast wyborcza popularność Norweskiej Partii Pracy. Jej tradycyjny elektorat: pracownicy fizyczni i słabiej wykwalifikowani pracownicy umysłowi, nie zwiększał swej liczebności (na skutek unowocześnienia i automaty- zacji produkcji przemysłowej). Podstawowe postulaty socjalne zostały wdrożone; na przeszkodzie rozbudowy dalszych świadczeń socjalnych stały względy ekonomiczne. Partia z trudem znajdowała zrozumienie wśród wykształconego młodego pokolenia Norwegów. Ewolucję popularności wyborczej poszczególnych partii norweskich w latach 1961–1977 obrazuje – na podstawie wyników wyborów do Stortingu – tabela 7.2. 186

Tabela 7.2. Popularność wyborcza partii norweskich w latach 1961–1977 w wyborach do Stortingu (w % głosów ważnych)

Rok wyborów Ugrupowanie polityczne 1961 1965 1969 1973 1977 Komuniści 2,9 4,4 1,0 – 0,4 Socjalistyczna Partia Ludowa 2,4 6,0 3,5 11,2* 4,2 Norweska Partia Pracy 46,8 43,1 46,3 35,3 42,3 Blok socjaldemokratyczny łącznie 52,1 50,5 50,8 46,5 46,9 Venstre 8,8 10,4 9,4 3,5 3,2 Chrześcijańska Partia Ludowa 9,6 8,1 9,4 12,3 12,4 Partia Chłopska (Centrum) 9,4 9,9 10,5 11,0 8,6 Høyre 20,0 21,1 19,6 17,4 24,8 Blok niesocjalistyczny łącznie 47,8 49,5 49,1 42,2 49,0 Inni 0,1 – 0,1 9,3 4,1 * W wyborach w 1973 r. Socjalistyczna Partia Ludowa oraz komuniści utworzyli wspólny blok wyborczy, występujący jako Socjalistyczny Alians Wyborczy. Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Heidar, Norske politiske fakta, Oslo 1982; M. Grzybowski, Rząd i admi- nistracja rządowa w monarchiach skandynawskich (Dania – Norwegia – Szwecja), Kraków 2001, s. 112.

Wskazane tu przeobrażenia elektoratu nie pozostały bez wpływu na liczebność reprezentacji poszczególnych partii w Stortingu, a pośrednio – na polityczne (i parla- mentarne) uwarunkowania tworzenia składu oraz trwałości kolejnych rządów. Występujące tendencje syntetyzuje tabela 7.3.

Tabela 7.3. Rządy w Norwegii w latach 1961–1981 (typologia)

Okres Poparcie Rząd/premier Skład polityczny Charakter (typ) rządu funkcjonowania w parlamencie monopartyjny mniejszoś- Gerhardsen III 1955–1961 Norweska Partia Pracy 78 78 ciowy 1963 (niepełne Høyre + Venstre + Lyng (kons.) 74 74 koalicyjny mniejszościowy 4 tygodnie) KFrP + Centrum monopartyjny mniejszoś- Gerhardsen IV 1963–1965 Norweska Partia Pracy 74 74 ciowy 1965–969 Centrum + Høyre + 1965–1969 – 80 koalicyjny większościowy Borten (centr.) 1969–1971 Venstre + KFrP 1969–1971–76 koalicyjny mniejszościowy monopartyjny mniejszoś- Bratteli I 1971–1972 Norweska Partia Pracy 74 74 ciowy

Korvald 1972–1973 Centrum + KFrP 34 koalicyjny mniejszościowy

monopartyjny mniejszoś- Bratteli II 1972–1973 Norweska Partia Pracy 62 (155) ciowy 1976–1977 – 62 (157) monopartyjny mniejszoś- Nordli 1976–1981 Norweska Partia Pracy 1977–1981 – 76 ciowy Źródło: opracowanie własne na podstawie: S. Berglund, U. Lindström, The Scandinavian Party System(s) in Trans- ition? A Macro-Level Analysis, „European Journal of Political Research” 1979 (7), s. 148; K. Heidar, Norske politiske facta, Oslo 1982. 187

Analiza danych, odnoszących się do składu partyjnego, wsparcia w Stortingu oraz charakteru rządu w odniesieniu do pierwszego piętnastolecia w półwieczu 1965– 2015, wskazuje na daleko idące – w porównaniu z latami międzywojnia oraz z okre- sem 1945–1965 – zróżnicowanie cech kolejnych rządów norweskich. O ile dominują- cą postać dla okresu międzywojennego stanowił jednopartyjny rząd mniejszościowy, a dla dekady 1945–1965 rząd jednej (socjaldemokratycznej) partii (przez pierwsze 10 lat – większościowy, przez dalsze 10 – mniejszościowy), o tyle w piętnastoleciu 1965–1980/1981 wystąpiły bardzo różne typy gabinetu. Zdarzało się, że nie zmieniali się ani dotychczasowy premier, ani skład partyjny rządu, ale po wyborach parlamen- tarnych rząd tracił bezwzględną większość i stawał się gabinetem zaufania mniejszo- ści parlamentarnej. Rząd L. Korvalda (1972–1973) miał nader wątłe wsparcie par- lamentarne (nieco ponad jedna piąta posłów), był zatem skrajnie mniejszościowy. Oficjalnie wspierały go jedynie dwie partie centrowe: Chrześcijańska Partia Ludowa i Partia Centrum. Niemniej w rządzie tym uczestniczyli politycy liberalnej Venstre, mimo że większość w kierownictwie tej (niespójnej politycznie) partii odmówiła po- parcia dla rządu Larsa Korvalda, polityka Chrześcijańskiej Partii Ludowej49. Analiza składu partyjnego oraz skali poparcia poszczególnych rządów norwe- skich wskazuje na występowanie kilku typów rządu: monopartyjnego rządu większo- ści (Gerhardsen III), monopartyjnego rządu mniejszościowego (Bratteli I i II, Nor- dli), a także koalicyjnych rządów większościowych (P. Borten) i mniejszościowych (J. Lyng, L. Korvald). Odmiennie niż w Szwecji50, zmiany typu rządu w Norwegii nie układały się w la- tach 1965–1981 w spójny „ciąg rozwojowy”. Stanowiły one wypadkową konkretnego układu relacji między partiami, kształtującego się po kolejnych wyborach do Stortin- gu, przy dość chwiejnej i względnej równowadze między partiami „socjalistycznymi” i „niesocjalistycznymi” oraz niewielkich różnicach liczb deputowanych reprezentu- jących partie każdego z „bloków”. Dodatkowo analiza funkcjonowania pierwszych koalicyjnych rządów mniejszoś- ciowych (efemerycznego rządu J. Lynga oraz bardziej trwałego rządu L. Korvalda) sugeruje brak spójności wymienianych tu ekip rządowych51. Poszczególni członko- wie rządu pochodzący z różnych partii muszą dokonywać trudnego wyboru mię- dzy koniecznością spójnego działania ekipy rządowej (a co najmniej – zachowania minimum spójności) a lojalnością wobec własnego ugrupowania parlamentarnego i jego wyborców. Z reguły też rolę koordynatorów współdziałania partii na forum parlamentarnymi i rządowym podejmują przewodniczący poszczególnych frakcji

49 Por. S. Berglund w pracy: S. Berglund, U. Lindström, The Scandinavian Party System(s) in Transition…, s. 148. 50 W Szwecji w latach 1969–1979 wystąpiła tendencja zmierzająca od monopartyjnego rządu partii socjaldemokratycznej do rządu „równowagi parlamentarnej” (podziału mandatów w Riksdagu po połowie, 1976–1982) i koalicyjnego gabinetu mniejszościowego, aż po wyraźnie mniejszościowy rząd O. Ullstena (1978–1979). Por. O. Petersson, The Government Crisis in Sveden, „Scandinavian Political Studies” 1970, nr 2, s. 171–172. 51 A. Solstad, The Norwegian Coalition System, „Scandinavian Political Studies” 1969, nr 2, s. 160–167. 188 partyjnych w Stortingu lub zarządy frakcji kontaktujące się na bieżąco. Utrudnia to podejmowanie strategicznych decyzji przez rząd, gdyż gremia koordynacyjne mają częstokroć status „pozarządowy”. Stąd też, nierzadko, trzeba sięgać po udział prze- wodniczących partii tworzących koalicję oraz premiera i zainteresowanych uzgod- nieniami członków rządu. W 1965 r. podjęto próbę powołania lidera parlamentarne- go partii tworzących rząd P. Bortena, w osobie przywódcy jednej z partii koalicyjnych (Venstre) B. Røiseland. Tę próbę trudno uznać za w pełni udaną; była ona zresztą podyktowana konkretnymi okolicznościami natury personalno-politycznej52. Po odrzuceniu w pierwszym referendum europejskim53 idei przystąpienia do Wspólnot oraz po dwuletnich rządach mniejszościowej koalicji partii „antyeuro- pejskich”, czyli Senterpartiet i Chrześcijańskiej Partii Ludowej (z Larsem Korvaldem jako premierem i udziałem ministrów z Venstrepartiet), socjaldemokraci powrócili do władzy w 1973 r., tworząc mniejszościowy gabinet pod przewodnictwem Try- gve Brattelego. Rząd Brattelego (drugi pod tym samym kierownictwem) dyspono- wał poparciem 62 deputowanych w 155-osobowym (od 1973 r.) Stortingu; był więc wyraźnie mniejszościowy. Ambicją rządu stało się zdecydowane umocnienie pozycji partii; miała temu służyć zmiana na stanowisku premiera: sędziwego Brattelego za- stąpił znacznie młodszy i energiczny . Sama polityka rządu i wymiana premiera przyniosły pewne rezultaty. W wyborach wrześniowych w 1977 r. Partia Pracy uzyskała 76 mandatów, „ocierając się” o większość bezwzględną54. Przetasowania wyborcze, jakie dokonały się po wyborach w 1973 r. i były konty- nuowane w 1977 r., zawierały zapowiedź możliwych przeobrażeń sytuacji istotnej za- równo dla tworzenia, jak i funkcjonowania rządów w Norwegii przełomu lat 70. i 80. Przede wszystkim należy odnotować wyraźne zwiększenie wpływów konserwatywnej Høyrepartiet, która uzyskując 24,8% głosów (o 7,4% więcej niż w 1973 r.), wysunęła się na czoło partii niesocjalistycznych. Zdystansowała ona obie partie centrowe (KFrP i Senterpartiet), co mogło stanowić zapowiedź kierowniczych aspiracji w tworzeniu rządowej koalicji „niesocjalistycznej”. Chrześcijańska Partia Ludowa odnotowała mi- nimalny wzrost poparcia (zaledwie o 0,1%); oznaczało to wyhamowanie jej wzrostu generowanego głównie przez postawy antyintegracyjne oraz stanowczy sprzeciw wo- bec propozycji łagodzenia ograniczeń antyaborcyjnych55. Z areny parlamentarnej zni- kła Nowa Partia Ludowa (DNF), ugrupowanie liberalne optujące za przystąpieniem

52 Politycy i parlamentarzyści Venstrepartiet usiłowali przeforsować ideę tworzenia rządu koalicyjnego przez swego przywódcę B. Røiselanda, czemu sprzeciwiły się inne partie. W rezultacie premierem został poli- tyk Partii Centrum – Per Borten. Powierzenie B. Røiselandowi funkcji lidera parlamentarnego partii koalicyj- nych stanowiło swoistą rekompensatę za niespełnienie ambicji Venstre i samego Røiselanda. 53 P.E. Converse, H. Valen, Skillelinjér i norsk politikk og velgernes oppfatning av avstander mellom partiene (w:) H. Valen, W. Martinussen, Velgere og politiske frontlinjer, Oslo 1972. 54 Do arytmetycznej większości zabrakło socjaldemokratom dwóch mandatów w 155-osobowym Stor- tingu. W wielu głosowaniach rząd O. Nordliego mógł liczyć na „zewnętrzne” wsparcie deputowanych Socjali- stycznej Partii Lewicy. Partia Pracy już w 1973 r. przejęła część elektoratu Socjalistycznego Sojuszu Wyborcze- go, tj. formacji, której częścią składową była Sosialistiske Venstrepartiet. 55 Por. H. Valen, The Storting Election of 1977: Realigment or Return to Normalcy?, „Scandinavian Political Studies” 1978, vol. 1, s. 84; M. Grzybowski, Systemy polityczne współczesnej Skandynawii…, s. 304. 189 do EWG. Straty wyborcze odnotowały Partia Centrum (o 2,4% głosów) oraz Venstre (o 0,3%); to ostatnie ugrupowanie zachowało jedynie symboliczną (w postaci 2 manda- tów) reprezentację. Poza parlamentem, aczkolwiek przejściowo, znalazła się postrzega- na jako „antysystemowa”, antyeuropejska i populistyczna partia Andersa Lange, prze- mianowana – po śmierci swego założyciela – na Partię Postępu (Fremkrittspartiet)56. Również na lewicy doszło do przekształceń i redukcji rozbicia politycznego. So- cjalistyczny Sojusz Wyborczy – konglomerat ugrupowań lewicy radykalnej – nie przetrwał próby czasu i uległ rozpadowi. Partie komunistyczne, małe i skłócone z sobą (Komunistyczna Partia Norwegii i promaoistowski Związek Marksistów-Le- ninistów), były dalekie od uzyskania reprezentacji parlamentarnej. Przetasowania w podziale głosów wyborczych były po części pokłosiem trwałych zmian w uwarstwieniu i preferencjach elektoratu norweskiego. Wzrosła populacja wykwalifikowanych pracowników umysłowych, drobnych przedsiębiorców, osób za- trudnionych w handlu i usługach. Te grupy, sytuujące się pośrodku hierarchii spo- łecznej, tylko w ograniczonym zakresie identyfikowały się z równościowymi hasłami socjaldemokratów. Redukcji uległa populacja pracowników fizycznych przemysłu, tradycyjnej bazy poparcia dla Norweskiej Partii Pracy. Młodzi wyborcy (w wieku 18–30 lat), wbrew oczekiwaniom Partii Pracy, skierowali swe sympatie ku konser- watystom bądź ugrupowaniom centrowym. Nastąpiła zatem znacząca dekompozycja „zamrożonych” elektoratów głównych partii57. Stosunki między partiami, skala ich poparcia wyborczego i liczebność reprezenta- cji parlamentarnych ulegała w latach 1977–2013 znaczącym fluktuacjom. To swoiste „rozedrganie” norweskiej areny politycznej, a w konsekwencji – politycznych uwa- runkowań tworzenia i działania rządów, ukazuje tabela 7.4. Analiza danych ujętych w zestawieniu oraz obserwacja sceny parlamentarnej i pro- cesów formowania kolejnych ekip rządowych prowadzą do kilku spostrzeżeń. Pierw- szym z nich jest potwierdzenie względnej trwałości struktury systemu partyjnego, wyrażającej się powtarzalnością uzyskiwania reprezentacji parlamentarnej w ciągu półwiecza (1965–2015) przez te same partie. Owa zasada doznała wszakże jednego istotnego wyjątku. Dotyczy on byłej partii Andersa Lange, która powstając na począt- ku lat 70. XX w. jako „partia protestu”, z mało znaczącego ugrupowania (1,9% głosów w wyborach parlamentarnych 1977 r.) urosła (po wyborach w 2009 r.) do drugiej naj- liczniej reprezentowanej (po socjaldemokracji) partii norweskiej. W 2013 r. została „włączona do systemu”, stając się partnerem koalicyjnym Høyre w mniejszościowym gabinecie Erny Solberg, liderki Partii Prawicy58.

56 Partia Postępu zmniejszyła swój elektorat z ok. 5% w 1973 r. do zaledwie 1,9% w 1977 r. 57 Por. J.E. Lane, S. Ersson, Parties and Voters. What Creates the Ties?, „Scandinavian Political Stud- ies” 1997, nr 2, s. 38; por. też A. Kubka, Wyborcy w Norwegii na przełomie XX i XXI wieku (w:) E. Demkie- wicz‑Szczepaniak, O.K. Grimnes (red.), Norwegia – Polska. Przeszłość i teraźniejszość. Norge – Polen. Fortid og nåtid, Toruń 2006. 58 Wyraźnie mniejszościowy rząd Erny Solberg („żelaznej Erny” – „Jern-Erna”) powstał po wyborach w 2013 r., gdy osłabiona Norweska Partia Pracy nie odtworzyła dotychczasowej koalicji z Partią Centrum i Socjalistyczną Partią Lewicy. 190

Tabela 7.4. Wyniki wyborów parlamentarnych w Norwegii w latach 1977–2013 według podziału mandatów

Rok wyborów 1977 1981 1985 1989 1993 1997 2001 2005 2009 2013 Partia polityczna Socjaldemokratyczna Partia Ludowa (SFp) 2 4 6 17 13 9 23 15 11 7 Norweska Partia Pracy (DNA) 76 66 71 63 67 65 43 61 64 55 Seinterpartiet (Partia Centrum, SP) 12 4 12 11 32 11 10 11 11 10 Chrześcijańska Partia Ludowa (KFp) 22 15 16 14 13 25 22 11 10 10 Venstre (liberałowie) 2 2 – – 1 6 2 10 2 9 Høyre (konserwatyści) 41 53 50 37 28 23 38 23 30 18 Partia Postępu (d. Anders Lange partiet – FrP) – 4 2 22 10 25 26 38 41 29 Zieloni – De Grønne (Miljepartiet) – – – – – – – – – 1 Kyst-partiet – – – – – – 1 – – – Tverrpolitisk Folkvalgte – – – – – 1 – – – – Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Grzybowski, Norweskie partie polityczne na przełomie XX i XXI stule- cia (w:) J. Juchnowski, R. Wiszniowski (red.), Studia nad współczesnymi systemami politycznymi. Podmioty i procesy demokratyczne, t. I, Toruń 2014, s. 423.

Trzeba również zauważyć łagodny, ale trwały spadek wpływów wyborczych i szans na samodzielne rządzenie Norweskiej Partii Pracy. W ciągu 40 lat (1973–2013) stra- ciła ona ponad jedną czwartą swych wyborców. Niemal każde wybory, z wyjątkiem przeprowadzonych w 2009 r., owocowały kilkuprocentowym spadkiem liczby gło- sujących na listy kandydatów Partii Pracy. Potwierdza to opinię o permanentnym „kurczeniu się” wpływów socjaldemokracji norweskiej. Następną nasuwającą się obserwacją jest względny spadek wpływów wyborczych partii centrowych. Poza dość niespodziewanym sukcesem w wyborach parlamen- tarnych w 1993 r., na fali kampanii przed drugim referendum w sprawie przystąpie- nia do UE (wówczas Partia Centrum wypowiadała się przeciw akcesji), Senterpar- tiet nie odnotowała spektakularnych osiągnięć, pozostając potencjalnym partnerem koalicyjnym dużych partii. W szczególności, inaczej niż w Finlandii czy okresowo w Szwecji, Partia Centrum nie odegrała roli zwornika koalicji partii centroprawi- cowych; nie sięgnęła też – jak w latach 1965–1971 – po tekę premiera59. Również Chrześcijańska Partia Ludowa wytraciła polityczną ofensywność60 z początku lat 70., jakkolwiek udało się jej – i to kilkakrotnie – wystąpić w roli spoiwa koalicji ugrupo- wań niesocjalistycznych i partii obsadzającej fotel premiera. Popularność wyborcza i wpływy konserwatywnej Høyre ulegały poważnym wa- haniom. W 1981 r. partia ta zdobyła głosy niemal jednej trzeciej wyborców (31,7%).

59 B. Aardal, H. Valen, Velgere, partier og politisk avstand, Oslo–Kongsvinger 1989, s. 23–43, 193–196; M. Grzybowski, Norweskie partie polityczne…, s. 424–425. 60 Chrześcijańska Partia Ludowa najlepszy wynik uzyskała w wyborach w 1997 r. – 13,7%. W ostatnich wyborach do Stortingu chrześcijańscy demokraci uzyskali poparcie 5,5% elektoratu. Wystąpiła zatem wyraźna tendencja spadkowa. 191

W 2005 r. jej elektorat skurczył się do 14,1% (przy 22,1% dla „pozasystemowej” Par- tii Postępu). Jeszcze większa była amplituda wahań poparcia dla Partii Postępu: od 1,9% w 1977 r., przez 13% w 1989 r., 6,3% w 1993 r., po 22,1% w 2005 r. i 22,9% w 2009 r. Należy dodać, że w wyborach do Stortingu w 1997, 2005 i 2009 r. Partia Postępu zdystansowała swym poparciem konserwatywną Høyrepartiet, uznawaną powszechnie do tej pory za główne ugrupowanie niesocjalistyczne. O ile w latach 80. konserwatyści mogli zasadnie uchodzić za główną siłę polityczną koalicji „nie- socjalistycznych”, o tyle do 2013 r. (przez ponad dwie dekady) opinia ta utraciła empiryczną podbudowę. Po „wyborach przełomu” w 1973 r. socjaldemokratyczna Partia Pracy powróciła do władzy – pod postacią jednopartyjnych rządów mniejszościowych: T. Brattelego, Odvara Nordliego oraz pierwszego (z czterech) gabinetów Gro Harlem Brundtland – na dziewięć lat. W 1981 r., po niekorzystnych dla Partii Pracy wyborach do Stortingu (37,2% głosów i 66 mandatów) władza przeszła na pięć lat w ręce koalicyjnego gabi- netu przywódcy konserwatystów Kåre Willocha61. Koalicję utworzyły cztery partie niesocjalistyczne, przy wyraźnej przewadze konserwatystów. Rząd Willocha rozpo- czął funkcjonowanie ze skromnym zapleczem parlamentarnym (53 mandaty), jego poparcie wzrosło po wyborach (do 78 deputowanych spośród 157)62. Mimo to koa- licja okazała się niespójna i w 1986 r. do władzy (do wyborów w 1989 r.) powróciła Partia Pracy. Swój drugi (mniejszościowy) gabinet utworzył Gro Harlem Brundtland (dysponując poparciem 71 deputowanych i korzystając z „zewnętrznego” wsparcia 6 deputowanych Socjalistycznej Partii Ludowej). Po wyborach w 1989 r., niekorzyst- nych dla socjaldemokracji (34,3% głosów i utrata 9 mandatów) ponownie po ster rządów sięgnęła koalicja trzech ugrupowań niesocjalistycznych. Na czele gabinetu stanął nowy lider Høyre Jan P. Syse; w skład koalicji weszły dwie partie centrowe – Senterpartiet i Chrześcijańska Partia Ludowa (koalicja dysponowała 62 mandatami w 165-osobowym Stortingu). Po dwóch latach wewnętrzne spory (przede wszystkim: na linii Høyre–Partia Centrum) doprowadziły do upadku rządu Jana Syse. Do władzy powróciła Partia Pracy; trzeci swój gabinet (1991–1993) skompletowała Gro Har- lem Brundtland. Wybory w 1993 r. przyniosły socjaldemokratom niewielką popra- wę pozycji politycznej (wzrost reprezentacji o czterech deputowanych). Gro Harlem Brundtland pozostała na stanowisku premiera Norwegii, tworząc czwarty (i ostatni) swój rząd. Jej ustąpienie w 1996 r. (w związku z objęciem funkcji dyrektora Światowej Organizacji Zdrowia – WHO) i przejęcie kierownictwa w partii przez Thorbjörna Jaglanda nie przyniosło sukcesu socjaldemokratom. Poparcie dla partii zmniejszyło się nieznacznie w 1997 r. i spadło katastrofalnie w 2001 r. (do najniższego po 1945 r. poziomu 24,3%). Wyniki wyborów w 1997 r. spowodowały ustąpienie rządu Jaglanda. Nowym pre- mierem Norwegii został – dość niespodziewanie – przywódca Chrześcijańskiej Par-

61 K. Heidar, Norske politiske fakta, 1884–1982, jw., s. 48. 62 J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 234. 192 tii Ludowej Kjell Magne Bondevik. Do rządu weszły ponadto Partia Centrum oraz liberalna Venstre. Poza pierwszym rządem Bondevika pozostała najsilniejsza partia niesocjalistyczna, konserwatywna Høyre. W 2000 r. pierwszy rząd K.M. Bondevi- ka ustąpił; na kilka miesięcy do władzy doszła Norweska Partia Pracy, a premierem został . Po wyborach w 2001 r., bardzo niekorzystnych dla socjal- demokratów, doszło do powstania nowej koalicji ugrupowań niesocjalistycznych. Dołączyli do niej konserwatyści, co istotnie wzmocniło pozycję polityczną rządu. Jakkolwiek premierem był nadal Kjell Magne Bondevik, to aż 11 (na 18) stanowisk ministerialnych (w tym ważne resorty: spraw zagranicznych, rozwoju regionalnego, obrony i finansów) przypadło w udziale politykom konserwatywnej Høyre. Rząd zo- stał zatem zdominowany przez konserwatystów. Chrześcijańskiej Partii Ludowej – poza stanowiskiem premiera – przypadły w udziale cztery teki ministerialne (pracy i spraw społecznych, kultury i Kościoła, współpracy gospodarczej z zagranicą oraz środowiska). Politycy koalicyjnej Venstre otrzymali dwa resorty: rolnictwa oraz spra- wiedliwości. Drugi rząd Bondevika był de facto rządem Høyre z „inkrustracjami” zaczerpniętymi z dwóch mniejszych partii. Poza rządem znalazła się natomiast, na skutek różnic programowych, Partia Centrum. Drugi rząd Bondevika utrzymał się do października 2005 r. Wybory parlamentarne w 2005 r. przyniosły zmianę formuły rządu. Po uzyskaniu 32,7% głosów i 61 mandatów (oraz po nieskutecznych próbach odnowienia koali- cji partii niesocjalistycznych) misję tworzenia nowego rządu podjął na powrót mło- dy i energiczny przywódca (od 2002 r.) Norweskiej Partii Pracy Jens Stoltenberg63. Gabinet Stoltenberga doprowadził do pierwszej od międzywojnia koalicji rządowej Norweskiej Partii Pracy z centrową Senterpartiet oraz sytuującą się na lewo od so- cjaldemokratów Socjalistyczną Partią Lewicy (Sosialistisk Venstrepartiet). Zawarcie porozumień koalicyjnych pozwoliło na uzyskanie bezwzględnej większości w Stor- tingu, co sprzyjało podjęciu przez rząd kilku kluczowych kwestii politycznych: obec- ności militarnej Norwegii w operacjach wojskowych w Afganistanie, kwestii imi- gracji zarobkowej do Norwegii, podniesienia standardów edukacyjnych. Sukcesem rządu zakończyły się rokowania z Federacją Rosyjską w sprawie wyznaczenia granicy na Morzu Barentsa. Wybory w 2009 r. przyniosły umocnienie parlamentarnej pozycji Partii Pracy (wzrost poparcia z 32,7% do 35,7%). „Czerwono-zielona” koalicja rządowa Partii Pracy i dwóch mniejszych partii, Centrum i Sosialistisk Venstreparti, pozostała nie- naruszona do 2013 r. W 2011 r. poważną próbą dla rządu było podjęcie skutecznych zabezpieczeń antyterrorystycznych po zamachu Andersa Breivika. Ta próba – we- dług opinii publicznej – wypadła pozytywnie. Niemniej sygnalizowana uprzednio tendencja spadkowa elektoratu Norweskiej Partii Pracy dała o sobie znać w kolejnych

63 W lutym 2002 r. Jens Stoltenberg został jednomyślnie wybrany na nowego przewodniczącego Norwe- skiej Partii Pracy, po hospitalizacji i rezygnacji Thorbjörna Jaglanda, dotychczasowego lidera, obarczanego główną odpowiedzialnością za klęskę tej partii w wyborach do Stortingu w 2001 r. i najgorszą od 1924 r. kampanię wyborczą. 193 wyborach w 2013 r. Nie pomogły aktywność ani niekonwencjonalna kampania sa- mego premiera. Popularność tej partii, mierzona wynikiem wyborczym, spadła do poziomu 30,8% (o 4,6% w porównaniu z 2009 r.); przy wyraźnym obniżeniu poparcia dla Socjalistycznej Partii Lewicy (z 8,8% do 4,1% i utracie 8 z 15 mandatów) oraz niezbyt korzystnych wynikach dla Partii Centrum socjaldemokraci nie podjęli próby odtworzenia koalicji i uformowania rządu (który mógł być tylko rządem mniejszoś- ciowym). Po miesięcznych wahaniach powstała nietypowa, bo obejmująca dotych- czas pomijaną Partię Postępu, mniejszościowa koalicja tej partii z konserwatywną Høyre. Na czele rządu stanęła była minister rozwoju regionalnego w rządzie Jana P. Syse, nowa przewodnicząca Høyre Erna Solberg64. Obserwacja procesów tworzenia norweskiego rządu na początku XXI stulecia daje podstawę do kilku spostrzeżeń. Przede wszystkim trzeba wskazać na dalszą „erozję” elektoratu dużych ugrupowań, Norweskiej Partii Pracy oraz konserwatywnej Høyre. Żadna z partii norweskich nie może więc aspirować do możliwości utworzenia ho- mogenicznego politycznie rządu większościowego. Poza tym w praktyce tworzenia rządów w latach 2000–2013 zostały przekroczone dwie utrzymywane wcześniej „ba- riery” polityczne. Pierwszą z nich była zasada niewiązania się w koalicję rządową Norweskiej Partii Pracy i ugrupowań centrowych (a tym bardziej prawicowych). Po- wstanie „czerwono-zielonej” koalicji socjaldemokratów, Partii Centrum i Partii Le- wicy Socjalistycznej Sosialistisk Venstreparti (2005–2013)65 oznaczało zerwanie z za- sadą pozostawania w obrębie „bloków” „socjalistycznego” i „niesocjalistycznego”66. Po wyborach we wrześniu 2013 r. został również przekroczony kolejny Rubikon norweskiej praktyki politycznej. Partia Postępu – traktowana do tego momentu jako asystemowa partia protestu (i nie brana pod uwagę przy formowaniu koalicji rządo- wych) – stała się jedynym formalnym partnerem koalicyjnym Høyre przy tworzeniu mniejszościowego rządu Erny Soberg (wspieranego „zewnętrznie” przez Chrześci- jańską Partię Ludową i Venstre). Ponadto poddany oglądowi okres dostarczył przykładów na sięganie po bardzo zróżnicowane – co do swej kompozycji partyjno-osobowej i relacji z zapleczem w parlamencie – formuły gabinetu. Tabela 7.5 wskazuje na różnorodność stosowanej formuły.

64 Rząd Høyre i Fremkrittspartiet dysponuje łącznie 47 mandatami. Rząd ma „zewnętrzne” poparcie Venstre i Chrześcijańskiej Partii Ludowej. 65 B. Aardal (red.), Det politiske landskap. En studie av stortingsvalget 2009, 1-utgave 2013, s. 17–18. 66 Por. K. Heidar, Partiene – fra aristokratiske diskusjonsklubber til populistiske omeningbyråer (w:) H. Bal- dersheim, Ø. Østerud (eds.), Det norske demokratiet i det 21 århundre, Bergen 2014, s. 168–170. 194

Tabela 7.5. Skład polityczny rządów Królestwa Norwegii w latach 2000–2013 i ich „zaplecze” parla- mentarne

Liczba deputowa- Poparcie Okres Rząd/premier Skład partyjny nych popierających „zewnętrzne” (bez funkcjonowania rząd udziału w rządzie) KFrP + Senterpartiet Kjell M. Bondevik I 17 X 1997–17 III 2000 42 (25 + 11 + 6) — + Venstre Norweska Partia Jens Stoltenberg I 17 III 2000–19 X 2001 65 (9) SV Pracy (DNA) KFrP + Høyre + Kjell M. Bondevik II 19 X 2001–17 X 2005 62 (22 + 38 + 2) — Venstre Norweska Partia 87 (61 + 11 + 15) Pracy + Senterpartiet → (2005–2009) (rząd większoś- Jens Stoltenberg II 17 X 2005–16 X 2013 + Sosialistisk Ven- 86 (64 + 11 + 11) ciowy) streparti (2009–2013) 16 X 2013 → nadal Høyre + Fremkritt- 19 (10 + 9) Erna Solberg 77 (48 + 29) (→2017) spartiet (KFP + Venstre)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Aardal (red.), Det politiske landskap, Oslo–Lutgave 2013, s. 13–38; H. Baldersheim, Ø. Østerud (red.), Det norske demokratiet i det 21 århundre, Bergen 2014, s. 176–223.

Konkludując: procesy formowania rządu Królestwa Norwegii w pierwszym pięt- nastoleciu XXI w. wskazują na brak zdecydowanych faworytów wyborczych w gru- pie partii dysponujących stabilnym priorytetem legitymacji do tworzenia rządu, pochodzącym z wyborów parlamentarnych. W szczególności żadna z partii nie uzy- skała poparcia umożliwiającego utworzenie – bez wchodzenia w koalicję – rządu większości parlamentarnej. W celu utworzenia gabinetu konieczne stało się zawią- zanie koalicji. Poza mniejszościowym pierwszym gabinetem Jensa Stoltenberga, po- wstałym w okresie międzywyborczym (po ustąpieniu pierwszego rządu K.M. Bon- devika) i działającym przez półtora roku, wszystkie pozostałe rządy przyjęły formę koalicyjną. Zaznaczyła się też swoista równowaga między trwałością koalicyjnych rządów większościowych (drugi rząd J. Stoltenberga przetrwał dwie czteroletnie kadencje Stortingu – od 2005 do 2013 r.) i koalicyjnych rządów mniejszości parlamentarnej (dwa rządy K.M. Bondevika działały łącznie – od 1997 r. – przez siedem lat; rząd Erny Solberg funkcjonuje od dwu lat). Trudno byłoby przeto formułować opinię o znacznie wyższej funkcjonalności koalicji większościowej, także w kontekście po- wyborczych doświadczeń z 2013 r. i ostatecznej rezygnacji socjaldemokratów z próby odtworzenia „czerwono-zielonej” koalicji Partii Pracy, Partii Socjalistycznej Lewicy oraz Partii Centrum (choć równie trudno zanegować wyższy „komfort rządzenia” w koalicji większościowej). Można też suponować „zmierzch” przestrzegania trady- cyjnych podziałów: na partie „systemowe” i „asystemowe” (czemu zaprzecza funk- cjonująca koalicja Høyre i uprzednio „asystemowej” Partii Postępu), a także partie bloków „socjalistycznego” i „niesocjalistycznego” (czego zaprzeczeniem było harmo- nijne funkcjonowanie „czerwono-zielonej” koalicji i rządu J. Stoltenberga). 195

7.5. Struktura wewnętrzna i zasady funkcjonowania rządu. Premier, ministrowie, centralne urzędy i agencje rządowe

Zgodnie z § 3 ustawy zasadniczej władzę wykonawczą sprawuje król, który – na pod- stawie upoważnienia zawartego w § 12 – wyznacza osobiście Radę spośród obywateli norweskich mających prawa wyborcze67. Jakkolwiek literalna wykładnia konstytucji pozwala monarsze na dyskrecjonal- ny dobór składu Rady (Państwa), to poczynając od 1884 r. zasadą jest dokonywanie doboru zgodnego z wolą większości Stortingu68. Przyjęcie formuły rządu parlamen- tarnego bez dokonania odpowiednich modyfikacji unormowań konstytucyjnych sprawia, że w zasadniczej większości sytuacji, gdzie konstytucja przewiduje działania monarchy (króla) jako podmiotu (organu) władzy wykonawczej, praktycznie oczeki- wać należy działań rządu (lub poszczególnych jego członków). Dotyczy to zarówno sytuacji, w których ustawa zasadnicza reguluje kwestię zastępstwa nieobecnego lub chorego monarchy (§ 35, § 41), ale również sytuacji, gdy nie chodzi o uregulowane zastępstwo, ale o codzienne podejmowanie zadań spoczywających na władzy wyko- nawczej jako takiej69. Konsolidacja zasady rządów parlamentarnych na przełomie XIX i XX stulecia sprawiła, że faktyczna inicjatywa w zakresie tworzenia rządu (po ustąpieniu po- przedniej ekipy rządowej lub przeprowadzeniu – w odstępach obecnie czteroletnich – wyborów do Stortingu) należy do kierownictw partii politycznych, które dysponują wystarczającym – według ich samooceny – poparciem parlamentarnym lub zdolnoś- cią uformowania efektywnej koalicji rządowej70. Wymuszona częstą nieobecnością spójnej większości politycznej w Stortingu (a także: w parlamentach innych państw nordyckich) praktyka tworzenia rządów mniejszościowych, „tolerowanych” (okre- sowo) przez większość parlamentarną sprawia, że pole dla odnalezienia przesłanek uzasadniających podjęcie próby utworzenia rządu (zwłaszcza: mniejszościowego) jest w Norwegii znacznie szersze niż w państwach współczesnych rygorystycznie traktu- jących wymóg zaufania większości parlamentarnej i dopuszczających (w odróżnie- niu od Norwegii) możliwość przedterminowego rozwiązania parlamentu lub „samo- skrócenia kadencji” w celu odzyskania większości „aktywnej” („pozytywnej”)71.

67 B. Moltumyr Høgberg, Statsrett, Oslo 2013, s. 45. 68 E. Smith, Det konstitusjonelle demokratiet: Grunnlovens betydning for politisk praksis (w:) H. Balders- heim, Ø. Østerud (eds.), Det norske demokratiet i det 21. århundre, Oslo 2014, s. 122–123, 131–132. 69 Takie stanowisko przyjmuje współczesna doktryna norweskiego prawa konstytucyjnego. Por. E. Smith, Konstitusjonelt demokrati, Bergen 2012, rozdz. III; B. Moltumyr Høgberg, dz. cyt., s. 44–46. 70 Tę kwestię omawia szeroko i analitycznie B.E. Rasch, Kampen om regjeringsmakten. Norsk parlamenta- risme i europeisk perspektiv, jw., s. 48–86. 71 Na temat „pozytywnej” (tj. popierającej rząd) i „negatywnej” większości parlamentarnej por. P. Sta- vang, Parlamentarisme og folkestyre. Utvalde statsretts lege, Bergen 1994, s. 19 i n.; B.E. Rasch, Leeren om negativt flertall: Konstitusjonell ugress, „Nylt Norsk Tidskrift” 1984, nr 1, s. 66–72. 196

Dominującą rolę w dokonaniu „samooceny” zdolności uformowania rządu lub zawarcia efektywnej koalicji należy obecnie przypisać gremiom kierowniczym partii reprezentowanych w Stortingu (i dysponującym „zdolnością koalicyjną”). Monar- cha może – realnie – odegrać rolę zakulisową, katalizującą lub mitygującą; oficjalnie oczekuje na uzgodnienia i decyzje partyjno-polityczne, aczkolwiek jest formalnym akuszerem i kreatorem każdej z ekip rządowych. Rola statsministra, a następnie premiera rządu norweskiego ewoluowała w miarę ewolucji stosunków między Królestwem Norwegii a wspólnym (do 1905 r.) monar- chą szwedzko-norweskim. Przez okres trwania unii doszło nawet do swoistego dub- lowania funkcji przewodniczącego Rady Państwa – przy podziale na to avdelninger – dwie części Rady: norweską, działającą w Christianii, i sztokholmską – funkcjonującą u boku króla w Sztokholmie. W początkowym okresie (do 1836 r.) w posiedzeniach części norweskiej mógł brać udział statsholder – namiestnik monarchy (początkowo obywatel szwedzki, na ogół zaufany monarchy; w końcowej fazie istnienia urzędu – obywatel Norwegii)72. W momencie utrwalenia się zależności rządu norweskiego od układu sił w Stor- tingu nastąpiła marginalizacja sztokholmskiej części Rady Państwa i jej przewodni- czącego. Na znaczeniu zyskał natomiast przewodniczący części rezydującej w Chri- stianii. Wymuszone przez Storting powołanie na tę funkcję Johana Sverdrupa, lidera najliczniej reprezentowanej w Stortingu partii – liberalnej Venstre – zapoczątkowało praktykę powierzania funkcji premiera przywódcom ugrupowań reprezentowanych w Stortingu (aczkolwiek król Oskar II próbował – z ograniczonym powodzeniem – zahamować tę praktykę). Kilku kolejnych premierów o silnej osobowości i dużych umiejętnościach taktycznych (jak Ch. Michelsen w latach 1905–1907 czy Gunnar Knudsen w latach 1908–1910 i 1913–1920) zdołało nadać stanowisku premiera zna- czący status i wypracować metody silnego oddziaływania na politykę całego rządu73. Charakterystyczną cechą struktury i funkcjonowania rządów Królestwa Norwegii jest nikły stopień instytucjonalizacji i prawnej reglamentacji składu, struktury oraz zasad funkcjonowania rządu. Wynika to przede wszystkim z daty i okoliczności – odległych w czasie – ustanowienia norweskiej ustawy zasadniczej oraz z faktu, że w chwili stanowienia (przed ponad 200 laty) traktowała ona Radę Państwa jako gro- no doradców i pomocników króla. Z tego też powodu konstytucja z 1814 r. nie wni- kała w detale relacji: król–Rada Państwa, pozostawiając większość kwestii uznaniu monarchy i kształtującym się zwyczajom ustrojowym. W szczególności pierwotny (a także nowelizowany) tekst ustawy zasadniczej nie precyzował liczebności Rady Państwa. Nie wskazywał też konkretnych stano- wisk (nazw ministerstw), nie rozstrzygał, czy struktura rządu (Rady Państwa) ma być oparta na kryterium resortowym (przedmiotowego wyodrębnienia poszczegól- nych działów podległej – formalnie królowi – administracji), czy też problemowym

72 J. Osiński, Parlament i rząd…, s. 68–69. 73 W przypadku G. Knudsena ważnym czynnikiem był także długi okres kierowania rządem (w dwu gabinetach przez – sumarycznie – ponad 9 lat). 197

(wiązanie stanowisk „radców państwa” z aktualnymi sprawami do rozwiązania), czy wreszcie na kryteriach mieszanych. W sferze wymogów osobowych ustawa zasadni- cza stała na stanowisku niełączenia w tym samym czasie mandatu parlamentarnego z członkostwem składu Rady Państwa (rządu)74; nadto pierwotny tekst § 12 zd. 2 przewidywał, że „więcej niż połowa członków Rady (…) powinna wyznawać oficjal- ną religię państwa”75. W Radzie Państwa (rządzie) nie mogą równocześnie zasiadać członkowie bliskiej rodziny: mąż i żona, rodzice i dzieci oraz bracia i siostry. Od początku swego istnienia norweski rząd był z reguły organem mało liczeb- nym i posiadającym czytelną, prostą strukturę wewnętrzną. Po rozwiązaniu unii ze Szwecją ustała praktyka „dublowania” niektórych funkcji rządowych, wynikająca z wyodrębnienia i paralelnego funkcjonowania części „norweskiej” (w Christianii) i sztokholmskiej (przestał też działać mechanizm funkcjonowania gremiów rządo- wych w sprawach „unijnych”, szwedzko-norweskich). Rozbudowa funkcji państwa, zwłaszcza w sferze gospodarczej i socjalnej (a także aktywności międzynarodowej) wpłynęła na powstanie kilku nowych wyodrębnionych działów administracji rzą- dowej. W następstwie poszerzeniu o nowych ministrów (do kilkunastu) uległ skład rządu. Tytułem ilustracji warto przypomnieć, że pierwszy „parlamentarny” rząd Johana Sverdrupa, funkcjonujący w latach 1884–1898, obejmował premiera (statsministra) i ośmiu ministrów76. Pierwszy po pełnym ustaniu unii gabinet J.G. Løvlanda (1907– 1908) obejmował z kolei – obok statsministra – dziewięciu członków; nowością było powołanie departamentu (i ministra) spraw zagranicznych77. W drugiej połowie lat 30. XX w. nastąpiła (w okresie po wielkim kryzysie ekono- micznym i po przejęciu steru rządu przez partię socjaldemokratyczną) rozbudowa funkcji państwa. Wzmógł się interwencjonizm w gospodarce; rząd poświęcał więcej uwagi funkcji socjalnej. Ostatni przed agresją III Rzeszy (1940 r.) gabinet socjalde- mokratyczny Johana Nygaardsvolda (1935–1940/1945) obejmował premiera (stats- ministra) i 11 ministrów78. Dalsza rozbudowa rządu (utworzenie nowych „depar- tamentów” o charakterze gospodarczym i w sferze spraw społecznych) nastąpiła w okresie dominacji Norweskiej Partii Pracy. Przykładowo: trzeci rząd E. Gerhardse- na (1955–1963) obejmował 14 departamentów i 15 ministrów (w tym – jednego „bez

74 Ten wymóg był refleksem zasady podziału władz (w płaszczyźnie personalnej); służył też jako element podtrzymywania przez króla dystansu między Radą Państwa i jej członkami a Stortingiem. 75 Nowelizacja konstytucji w 2012 r. zniosła – jak wspomniano – status oficjalnej religii państwa przysłu- gujący Norweskiemu Kościołowi Ewangelicko-Augburskiemu (Luterańskiemu). 76 Stali oni na czele departamentów (ministerstw): kościoła i oświaty, sprawiedliwości, floty i łączności (poczty), armii (obrony), finansów, spraw wewnętrznych, pracy oraz kontroli. Ponadto dwaj członkowie Rady Państwa („radcy państwa”) rezydowali u boku króla. Por. K. Heidar, Norske politiske fakta, s. 17–18. 77 W rządzie Løvlanda działały departamenty (ministerstwa): kościoła i oświaty, spraw zagranicznych, sprawiedliwości, obrony, finansów, handlu, pracy, rolnictwa oraz kontroli (revisjonsdepartamentet). 78 Nowymi „departamentami” były: ministerstwo spraw socjalnych oraz ministerstwo zaopatrzenia. Por. K. Heidar, Norske politiske fakta, s. 31–32. 198 teki”, tzw. konsultativ statsråd)79. Warto podkreślić, że koalicyjny rząd partii niesocja- listycznych premiera Kåre Willocha zachował strukturę departamentów i liczebność „odziedziczoną” po rządzie E. Gerhardsena. Funkcjonujący od października 2013 r. koalicyjny rząd Erny Solberg obejmu- je – poza pełniącą funkcję premiera (statsministra) – 17 ministrów („radców pań- stwa”). W tym rządzie (jak i w kilku poprzednich) zastosowano mieszane resorto- wo-problemowe kryteria określenia właściwości poszczególnych „departamentów” i kierujących ich pracą członków rządu. Dotyczy to w szczególności departamentów ds. młodzieży, równości i polityki integracyjnej (zajmującego się głównie „inkluzją” licznej i zróżnicowanej rzeszy emigrantów zarobkowych), departamentu ds. klima- tu i kształtowania środowiska, departamentu modernizacji i spraw komunalnych, departamentu ds. energetyki i eksploatacji złóż. Pewną modyfikacją było także wy- odrębnienie stanowiska członka rządu (we wspólnym departamencie rybołówstwa i drobnej przedsiębiorczości) odpowiedzialnego za rozwój średniej i drobnej przed- siębiorczości. Specjalny status uzyskał departament spraw zagranicznych; członkiem rządu został też szef urzędu premiera. W sumie rząd (dwóch partii tworzących koa- licję) wraz z premier Erną Solberg liczy 18 osób80. Czytelna struktura rządów Królestwa Norwegii – zwyżkujących liczbowo, choć w granicach poniżej 20 członków, opiera się na zastosowaniu kryterium resortowego (działowego) z postępującym (zwłaszcza w ciągu ostatniego dwudziestopięciolecia) zastosowaniem – uzupełniająco – kryterium problemowego (zagadnienia wymaga- jące aktywności rządu i administracji rządowej)81. Regułą w rządach Norwegii jest niepowoływanie wicepremierów oraz brak we- wnętrznej hierarchizacji stanowisk ministerialnych. Do rzadkości (zwłaszcza w ze- stawieniu z praktyką szwedzką czy finlandzką) należy powoływanie „drugiego mini- stra” w konkretnym departamencie, z nadaniem mu statusu ministra pomocniczego (tzw. konsultativ statsråd) i powierzeniem wyodrębnionego (rzeczowo lub proble- mowo) zakresu spraw. Wyraźną tendencją jest feminizacja składu rządów Norwegii. Wprawdzie w ciągu ponad 200 lat tylko kilkakrotnie na czele rządu stawały kobiety (w osobie Gro Harlem Brundtland, trzykrotnej premier w latach 1981, 1986–1989 oraz 1990–1996 oraz – od 16 października 2013 r. – Erny Solberg), to regułą jest obecnie równoważenie liczby kobiet i mężczyzn pełniących funkcje ministerialne82. Norweskie ministerstwa mają charakter sztabowy. Poza ministrem i sekretarzem stanu (jego stanowisko ma charakter polityczny) funkcjonuje kilkuosobowy gabinet polityczny ministra, którego skład zmienia się wraz z rządem i osobą ministra. W po-

79 Katalog „departamentów” uległ wzbogaceniu o ministerstwo przemysłu, transportu i komunika- cji, spraw socjalnych, rybołówstwa, pracy i spraw komunalnych, płac i cen oraz spraw rodziny. Por. tamże, s. 37–38. 80 Por. dokument Urzędu Premiera Królestwa Norwegii: Endringen i departamentsstukturen, Oslo 2013 (16 października 2013 r.). 81 O. Petersson, Nordisk politikk, Göteborg 2000, s. 100–105. 82 W pierwszym rządzie Jensa Stoltenberga wystąpiła nawet przewaga kobiet (11) w relacji z mężczyzna- mi (10), członkami rządu. W rządzie Erny Solberg została zachowana pełna „równowaga płci”. 199 zostałej części aparat ministerstwa ma charakter fachowo-urzędniczy; jego cechą jest stabilność (bez względu na zmiany rządu i poszczególnych jego członków). Dotyczy to również stanowiska tzw. stałego sekretarza ministerstwa („departamentu”), o ory- ginalnej (typowej dla państw skandynawskich) nazwie expeditionschefen. Istotną rolę w aparacie ministerstw odgrywa nadto szef służby prawnej ministerstwa (rattsche- fen). Pewną specyfiką ministerstw w Królestwie Norwegii jest funkcjonalne oddziele- nie strategii i polityki ministerstwa (i polityki rządu w odniesieniu do danego działu lub zakresu spraw) od bieżącego, profesjonalnego zarządzania, realizacji ustaw i bu- dżetu. Za te kwestie odpowiada w ministerstwie minister lub sekretarz stanu oraz – w razie powołania – minister pomocniczy (konsultujący). Zakres odpowiedzialności ministra obejmuje również relacje ze Stortingiem, jego komisjami i z innymi organa- mi państwa oraz reprezentację ministerstwa (departamentu) w stosunkach między- rządowych (międzypaństwowych). W odróżnieniu od ministra i sekretarza (sekretarzy) stanu expeditionschef skupia się na sprawach bieżącego zarządzania, przygotowaniu przedłożeń dla Rady Pań- stwa (rządu in pleno), premiera oraz ministra. Odpowiada nadto za przygotowanie instrukcji (instruksjon) i wytycznych oraz wskazówek (anvisninger, retningslinjer), adresowanych do centralnych urzędów, agend i instytucji rządowych (w zakresie nie- objętym ich autonomią). Rattschef odpowiada za doradztwo prawne i przestrzeganie przez „departament” norm zawartych w ustawach i innych powszechnie obowiązują- cych aktach prawnych (także prawa międzynarodowego)83. Rząd, działając jako Rada Państwa, tj. pod przewodnictwem króla, zbiera się na posiedzenie w piątek w siedzibie monarchy (w zamku królewskim)84. Przed piątko- wym posiedzeniem odbywa się robocze posiedzenie rządu pod przewodnictwem premiera (nadal jest on tradycyjnie nazywany statsministrem). To posiedzenie od- bywa się w czwartek (a więc w dniu poprzedzającym posiedzenie Rady Państwa). W razie potrzeby rząd zbiera się na posiedzenia nadzwyczajne, wtedy gdy wymaga tego sytuacja (ocena należy ostatecznie do premiera, a z inicjatywą może wystąpić każdy minister). Rada Państwa podejmuje najbardziej strategiczne decyzje, które nie należą do właściwości poszczególnych ministerstw (departamentów) bądź centralnych orga- nów administracji rządowej. W przeszłości Rada Państwa ustanawiała rozporządze- nia prowizoryczne (tymczasowe), wydawane przez ten organ niejako w zastępstwie Stortingu, gdy ten nie obradował. Podlegały one – zgodnie z § 17 konstytucji – ocenie i ewentualnej akceptacji na najbliższej sesji parlamentu85.

83 M. Grzybowski, Rząd i administracja rządowa…, s. 129. 84 W posiedzeniach Rady Państwa uczestniczy też, po osiągnięciu pełnoletności, następca tronu. Por. B. Moltumyr Høgberg, dz. cyt., s. 50. 85 W swoim tłumaczeniu konstytucji Norwegii A. Matan i S. Sagan używają na ich oznaczenie terminu „ordonanse” (zaczerpniętego z francuskiej terminologii prawniczej). Wydaje się, że bardziej zrozumiałe jest określenie „rozporządzenia prowizoryczne”, za którym opowiada się J. Osiński. Por. J. Osiński, Konstytucja Norwegii, Warszawa 1996 (Wstęp i § 17). 200

Ani struktura departamentów, ani ich liczba i zakres właściwości nie zosta- ły w Norwegii objęte regulacją konstytucyjną bądź ustawową. Wolna od regulacji ustawowej jest też wewnętrzna struktura ministerstw (departamentów). Aparat mi- nisterstw – w części fachowej – podlega instrukcjom wydawanym przez ministrów i sekretarzy stanu. Aparatem urzędniczym kierują szefowie służby cywilnej w mi- nisterstwach, tzw. ekspedisjon – szefowie. Poszczególnymi wydziałami ministerstw kierują dyrektorzy wydziałów (avdelningsdirektorer). Podlegli im pracownicy to: radcowie (rådgivere), szefowie biur (byråsjefer), kierownicy programów (prosjektle- dere), doradcy (konsulenter). Poszczególne stanowiska mają, z reguły, ściśle określone miejsce w hierarchii urzędniczej, zasady ich pozyskiwania oraz awansu (określone w pragmatyce służby cywilnej)86. Poza strukturą ministerstw („departamentów”) w obrębie centralnej administra- cji rządowej funkcjonują centralne urzędy mające formę jednoosobową (jednooso- bowo kierowaną) oraz kolegialną (kolektywną). Najpoważniejszą postacią pierwszej grupy centralnych urzędów są w Norwegii dyrektoriaty (direktorater)87, czyli – dyrekcje. Noszą one zróżnicowane nazwy indywi- dualne; część z nich ma słowo „dyrektoriat” w nazwie indywidualnej, np. Dyrektoriat ds. Uchodźców (Utlendingdirektoratet), Dyrektoriat ds. Pracy (Arbeidsdirektoratet). Niektóre używają nazw zindywidualizowanych, np. Rikstrygdeverket (Państwowy Zakład Ubezpieczeń Społecznych) czy Konkurransetylsynet (Urząd Nadzoru nad Konkurencją). Większość „dyrektoriatów” nie podlega ministrom; są to urzędy niezależne (sa- modzielne). Oznacza to, że ich szefowie (dyrektorzy) nie otrzymują wiążących ich instrukcji ministerialnych88. Samodzielnie odpowiadają oni, służbowo i prawnie, za kierowany przez siebie urząd. W nieodległej przeszłości doszło do powstania kilku „dyrektoriatów” przez przekształcenie wydziałów ministerstw89. Część dyrektoria- tów funkcjonuje w obrębie infrastruktury i łączności (np. Dyrektoriat ds. Wybrzeży, Dyrekcja Dróg czy Dyrekcja Poczty)90. Dyrektoriaty mają charakter profesjonalno- urzędniczy. Ich obsada personalna nie zależy od rywalizacji między partiami. Pra- cownicy tego typu urzędów są dobierani na podstawie kryteriów fachowych. Ich łączna liczba oscyluje wokół 10 tysięcy91 i zwolna, lecz systematycznie wzrasta. Nieco odmienną grupę centralnych urzędów (agend) administracji rządowej two- rzą organy kolegialne (kollegiale organer). Zazwyczaj noszą one nazwę rad, zarządów (styrer) lub zakładów państwowych (statsbedrifler). Występuje wyraźna tendencja, by formę kolegialną nadawać organom wykonującym funkcje regulacyjne i kontrolne oraz wydającym zezwolenia i koncesje. Tytułem przykładu można wymienić Zarząd

86 B. Moltumyr Høgberg, dz. cyt., s. 52; T. Eckhoff, E. Smith, Forvaltningsrett, Oslo 1997, s. 105–106. 87 Tamże, s. 106–107. 88 Tamże, s. 107. 89 Np. w 1983 r. został utworzony Dyrektoriat ds. Ochrony Zdrowia. Uprzednio jego odpowiednikiem był odpowiedni wydział w Ministerstwie Spraw Socjalnych. 90 T. Eckhoff, E. Smith, dz. cyt., s. 108. 91 Por. Direktoratsboka 1993–2010 (utg. av Administrasjon departementet). 201 ds. Patentów (Patentstyret), Państwową Komisję Podatkową (Riksskatlenemda), Ko- misję ds. Giełd (Børsklagenemda), Norweską Radę ds. Badań (Norges forskningsråd). Organy kolegialne są tworzone w celu regulowania bądź kontroli tych sfer aktyw- ności administracji rządowej, w których styka się ona ze zróżnicowanymi interesami środowisk, partnerów społecznych, gospodarczych lub zawodowych. Kolegialność ma umożliwić powołanie lub wybór w skład kolegium reprezentantów różnych za- interesowanych środowisk oraz instytucji. Ma to służyć – w wyższym stopniu niż „klasyczna” struktura ministerstwa czy dyrektoriatu – uwzględnieniu w działalności regulacyjnej, kontrolnej lub koncesyjnej zróżnicowanych interesów i punktów wi- dzenia. Również tego typu kolegialne organy regulacyjne, kontrolne lub udzielające kon- cesji i zezwoleń mieszczą się poza strukturą ministerstw. Są organami fachowymi (nie zaś politycznymi) o znacznym stopniu samodzielności i kolektywnym trybie uzgadniania treści regulacji, pozwoleń czy ocen pokontrolnych.

Rozdział 8 Wymiar sprawiedliwości i ochrona prawa

8.1. Sądy jako organy wymiaru sprawiedliwości

Konstytucja Królestwa Norwegii posługuje się pojęciem władzy sądowniczej (den dømende makt) w części D (§§ 86–91). Unormowanie funkcjonowania i właściwości sądów trudno uznać za kompletne, a nawet kompleksowe. Ustawa zasadnicza bowiem ani nie określa pełnej struktury organów władzy są- downiczej, ani też nie reguluje zasad ich funkcjonowania. Odnosi swe unormowania do dwóch organów władzy sądowniczej: a) sądu specjalnego orzekającego o odpo- wiedzialności prawnej (głównie karnej) wysokich funkcjonariuszy państwowych – jakim jest Sąd Królestwa – Riksretten, b) najwyższego organu w instancyjnie usze- regowanym systemie sądów o właściwości ogólnej (sądów powszechnych) – tj. Sądu Najwyższego (Høyesteretten). Poza zakresem regulacji konstytucyjnej pozostały więc sądy specjalne (o właściwości szczególnej), a także różne instancyjnie ogniwa w sy- stemie sądownictwa. Nie zostały też zdefiniowane konstytucyjne zasady organizacji i funkcjonowania sądów (nawet tak podstawowe jak zasada odrębności i niezależno- ści sądów oraz niezawisłości sędziów czy zasada limitowanego uczestnictwa obywa- teli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości). Funkcjonowanie sądów norweskich reguluje ustawa o sądach z 1 marca 1915 r., wielokrotnie nowelizowana1. System sądów powszechnych (ordinære domstolene) obejmuje dwa poziomy (instancje) sądów orzekających w terytorialnie wyznaczo- nych okręgach sądowych oraz Sąd Najwyższy. Poziomem pierwszym są 83 sądy okręgowe (tingretten) pierwszej instancji w spra- wach cywilnych i rodzinnych oraz w sprawach karnych. Poziom drugi tworzą sądy apelacyjne (langsmannrettene), które – co do zasady – rozpoznają sprawy jako in- stancja odwoławcza, w wyniku apelacji wniesionych od orzeczeń sądów pierwszej instancji. W Norwegii działa 6 sądów apelacyjnych: w Oslo, Hamar, Skien, Bergen,

1 Lov om domstolen fra 1.031915, zmiany: z 21 lipca 1916 r., 1 czerwca 1917 r., 14 sierpnia 1918 r., 22 maja 1951 r., 26 kwietnia 2002 r., 17 czerwca 2005 r. 204

Trøndheim i Tromsø. Działają też sądy szczególne: ds. użytkowania, podziału i zago- spodarowania ziemi2, ds. ubezpieczeń (trygrettene)3, ds. planowania przestrzennego i budownictwa4 oraz ds. pracy (zatrudnienia)5. Na czele systemu sądów powszechnych stoi Sąd Najwyższy. Jest on jedynym nor- weskim sądem o kompetencji ogólnej, którego pozycja ustrojowa została określona w ustawie zasadniczej z 1814 r.6 Konstytucja eidsvollska stwierdza w § 88 zd. 1, że „Sąd Najwyższy orzeka w ostatniej instancji”. Ten przepis, z powodu relatywnie ogól- nego ujęcia, nie determinuje toku instancji w sądownictwie powszechnym Norwegii. Z jego treści nie wynika bowiem, czy orzekanie przez Sąd Najwyższy następuje w wy- niku wniesienia środka odwoławczego w trójinstancyjnym (a zatem wysoce rozbu- dowanym) postępowaniu sądowym, czy też Sąd Najwyższy orzeka tylko wówczas, gdy uczestnicy postępowania w sądach niższych instancji (w szczególności w jednym z sześciu sądów apelacyjnych) posłużyli się skutecznie nadzwyczajnym środkiem odwoławczym. Ustawa zasadnicza dopuszcza zarówno oba wskazane tu rozwiązania modelowe, jak i ujęcia pośrednie, polegające na kojarzeniu elementów jednego mo- delu z elementami zaczerpniętymi z konstrukcji alternatywnej. Jednocześnie ustawa zasadnicza (w § 88 zd. 2) dopuszcza, że ustawa (a więc akt normatywny pochodzący od Stortingu) może wyłączyć możliwość wszczynania (a ściślej: prowadzenia) niektórych spraw przed Sądem Najwyższym. Zgodnie z § 90 wyroki Sądu Najwyższego w żadnym wypadku nie podlegają apelacji. To sformu- łowanie uniemożliwia ustanowienie środków odwoławczych, przy użyciu których można byłoby wzruszyć orzeczenia Sądu Najwyższego. Ponadto należy przyjąć, że wspomniany tu przepis uniemożliwia też ustanowienie – w obrębie Sądu Najwyż- szego – procedur „instancyjności poziomej”, polegającej na tym, że daną sprawę roz- patruje najpierw węższy liczbowo skład sędziów Sądu Najwyższego, a następnie – w drugiej instancji – liczniejszy skład sędziów tego Sądu. Zgodnie z § 88 zd. 3 ustawy zasadniczej: „Sąd Najwyższy składa się z przewodni- czącego i co najmniej czterech innych członków”. W miarę upływu lat, zwiększania się liczby ludności i komplikowania się – także w optyce regulacji prawnych – życia społecznego, liczba sędziów Sądu Najwyższego Królestwa Norwegii wzrastała (w kil- ku etapach). Obecnie w składzie norweskiego Sądu Najwyższego zasiada przewodniczą- cy i 18 sędziów. Rekrutują się oni przede wszystkim ze środowiska sędziowskie- go (głównie z grona sędziów sądów apelacyjnych). Dodatkowo trafiają do Sądu Najwyższego prawnicy wykonujący tzw. wolne zawody prawnicze lub pracujący w administracji (zwłaszcza w departamencie sprawiedliwości), rzadziej – w korpo-

2 Norweska nazwa: jordskiftrettene. Na terytorium Norwegii działa 38 takich sądów. 3 Por. B. Moltumyr Høgberg, Statsrett, Oslo 2013, s. 74. 4 Norweska nazwa: skjørnsrett. 5 Norweska nazwa: arbeidsrett. 6 Nie wszystkie przepisy tego aktu zostały utrzymane w mocy. W szczególności uchylony został § 80 ustawy zasadniczej. 205 racjach gospodarczych. Zdarzają się również, choć raczej sporadycznie, „transfery” z uniwersyteckiego środowiska prawniczego7. Postępowanie i zasady orzekania w Sądzie Najwyższym były określane przez ko- lejne akty prawne. Ich cechą jest różny status formalno-prawny oraz fragmentarycz- ność regulacji, jaka odnosi się do Sądu Najwyższego. Pierwsza historycznie regulacja to rozporządzenie tymczasowe króla (wydane w przerwie między sesjami Stortingu) z czerwca 1815 r. Kolejnym unormowaniem, już w kontekście zmian konstytucyjnych stanowią- cych konsekwencję wdrożenia unii personalnej ze Szwecją, był Akt o Sądzie Najwyż- szym z 12 września 1815 r.8 Obowiązujące zasady działania Sądu Najwyższego zostały określone w ustawie o sądach z 1926 r. Zasady postępowania w sprawach karnych reguluje ustawa o po- stępowaniu karnym z 1981 r., a w sprawach cywilnych – ustawa o postępowaniu cy- wilnym, która obowiązuje w Norwegii od 1 stycznia 2008 r.9 Do 1 stycznia 2008 r. w norweskim Sądzie Najwyższym funkcjonowało węższe gremium sędziowskie – Komisja Selekcyjna Sądu Najwyższego10 – którego rola spro- wadzała się do dokonywania wyboru spraw godnych i wymagających rozpatrzenia przez Sąd Najwyższy (w trybie procesowym). Wspomniana komisja została zastąpio- na przez zbliżony (gdy chodzi o spełniane funkcje) organ Sądu Najwyższego, określa- ny jako Høyesteretts ankeutvalg, co trudno wiernie przełożyć na język polski. W od- różnieniu od Komisji Selekcyjnej jest on traktowany jako odrębny organ w systemie sądowym. Wyeliminowanie słowa kjæremål, używanego do 2008 r., stanowi konse- kwencję zmian przeprowadzonych w ustawach o procedurze karnej i cywilnej, które obecnie nie posługują się tym określeniem, wskazującym na funkcję pośredniczenia w postępowaniu między sądami apelacyjnymi a Sądem Najwyższym. Mimo zmiany nazwy i detalicznych zmian w procedurze gremium selekcyjne Sądu Najwyższego ds. Apelacji nadal rozstrzyga, które ze środków odwoławczych (apelacji), kierowanych do Sądu Najwyższego, zostaną przez ten sąd przejęte do roz- poznania i rozstrzygnięcia. Postępowanie przed tym gremium ma charakter pisemny (podobnie jak przed 2008 r.), jakkolwiek może ono dopuścić, że część postępowania przybierze formę ustną. Organ ten korzysta z tej możliwości powściągliwie i – z re- guły – w kwestiach niedotyczących samej istoty sprawy11. Sąd Najwyższy, w zależności od rodzaju rozpatrywanych spraw i charakteru po- stępowania, orzeka w składzie: 5 sędziów, 11 sędziów oraz w pełnym składzie sę- dziowskim12.

7 P. Lødrup, The Suprema Court of Norway 1814–1996. A Historical Review (w:) T. Schei (ed.), The Su- preme Court of Norway, Oslo 1998, s. 9–10. 8 Tamże, s. 11. 9 T. Schei, The Supreme Court in the 21st Century (w:) tenże, The …, s. 136. 10 Nazwa w języku norweskim: Høyestoretts kjæremåls-utvalg. 11 T. Schei, The Supreme Court…, s.137. 12 Tamże, s. 137–138. 206

W składzie 11-osobowym Sąd Najwyższy orzeka w sprawach uznanych za zasad- nicze dla orzecznictwa sądowego, w sprawach o precedensowym znaczeniu procedu- ralnym oraz w sprawach cieszących się powszechnym zainteresowaniem społecznym, z uwagi na konsekwencję rozstrzygnięcia sądowego. Orzeczenia wydane w składzie 11 sędziów (lub w pełnym składzie) są określane mianem orzeczeń „wielkiej izby”13. W pełnym składzie Sąd Najwyższy rozstrzyga sprawy, w których występuje domnie- many (zarzucany przez uczestników postępowania) konflikt pomiędzy aktami nor- matywnymi o niższej mocy prawnej a unormowaniami konstytucji norweskiej. Przy braku odrębnego sądu konstytucyjnego (a nawet wydzielonej „izby konsty- tucyjnej”) Sąd Najwyższy Królestwa Norwegii spełnia zatem funkcję organu kontroli konstytucyjności aktów normatywnych. Z racji swego usytuowania oraz obowiązu- jących procedur sądowych ta kontrola jest konkretna, łączy się z weryfikacją aktów normatywnych mających zastosowanie do konkretnych spraw sądowych. Postępowanie przed Sądem Najwyższym – przy rygorystycznym rozpoznawaniu spraw – jest zazwyczaj postępowaniem w formie pisemnej. Strony (uczestnicy) po- stępowania są jednak dopuszczeni do ustnego przedstawienia swych stanowisk i ich uzasadnienia w formie ustnej – na ogół podczas 30-minutowych (maksymalnie) wy- stąpień. Skład sądzący korzysta nadto z formy ustnej przy zadawaniu pytań uczestni- kom postępowania (i uzyskiwaniu odpowiedzi). W uzupełnieniu ustawowych regulacji postępowania w sprawach karnych i cy- wilnych Sąd Najwyższy (działając w formie uchwały in pleno) ustanowił wytyczne dla postępowań przed jego składami, z podziałem na sprawy karne i cywilne. Inten- cją ustanowienia tych wytycznych (o charakterze instrukcyjnym) było umożliwie- nie koncentracji na węzłowych kwestiach prawnych, z pominięciem warstwy usta- leń faktycznych i drugorzędnych kwestii proceduralnych. Opracowanie wytycznych miało służyć usprawnieniu postępowań, a w rezultacie – zwiększeniu możliwości rozpoznania spraw w nieodległym czasie14. W zakresie rozpatrywania przez Sąd Najwyższy spraw karnych istotna reforma została wprowadzona w 1995 r. Jej istotę stanowiło ograniczenie ilości spraw karnych trafiających do Sądu Najwyższego (przez selekcję opartą na kryterium rangi zagrożeń oraz stopnia prawnego skomplikowania stanu prawnego). Obecnie Sąd Najwyższy ogranicza swoje rozstrzygnięcia do trzech aspektów sprawy: a) trafności zastosowa- nia prawa materialnego, b) poprawności procedowania przez sąd (sądy) niższej in- stancji, c) poprawności (prawnej) wydanego orzeczenia. W sprawach cywilnych w ciągu ostatnich dekad (od lat 90. XX w.) nastąpiły istot- ne zmiany, w porównaniu z wcześniejszą praktyką orzekania. Po pierwsze, wzrosła ilość proceduralnych spraw dotyczących odpowiedzialności cywilnej za działania władz i funkcjonariuszy publicznych. Po drugie, zwiększyła się liczba spraw odnoszą- cych się do zobowiązań podatkowych (w Norwegii brak sądów administracyjnych,

13 Tamże, s. 137. 14 Tamże, s. 140. 207 do których w innych państwach – np. w Szwecji czy Finlandii – trafiają sprawy po- datkowe). Ponadto istotną grupę spraw stanowią przypadki odnoszące się do prawa imigracyjnego oraz z zakresu ubezpieczeń społecznych. Sąd Najwyższy Norwegii jest właściwy także w zakresie spraw gospodarczych, prawa spółek oraz szeroko rozumianego prawa handlowego. Poczynając od lat 80. XX w. narasta odsetek spraw, w których sądy norweskie (a wśród nich Sąd Najwyższy) stosują – obok prawa krajowego – przepisy prawa mię- dzynarodowego. Dotyczy to zarówno spraw karnych (istotną rolę odgrywają w nich akty składające się na system prawny Rady Europy), jak i spraw gospodarczych oraz klasycznych cywilnych, kiedy to w grę wchodzi stosowanie uregulowań traktatowych, obowiązujących w obrębie Europejskiej Przestrzeni Gospodarczej (EEA). Ostateczny charakter orzeczeń norweskiego Sądu Najwyższego nie stanowi barie- ry, by obywatele i mieszkańcy Norwegii nie mogli ich kwestionować przed Europej- skim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu. W sprawach cywilnych i gospodar- czych podmioty prawa norweskiego mają możliwość dochodzić roszczeń i ochrony prawnej przed Sądem Europejskim Stowarzyszenia Drobnego Handlu (EFTA). Studia nad funkcjonowaniem norweskich instytucji władzy publicznej, przepro- wadzone w 2002 r., wykazały tendencję wzrostu znaczenia sądów i orzecznictwa są- dowego w norweskim życiu publicznym oraz postępującą jurydyzację wielu dziedzin życia (np. funkcjonowanie mass mediów, finansowanie partii politycznych, korzysta- nie z wolności wypowiedzi)15.

8.2. Ochrona prawa oraz wolności i praw jednostki

Norweska ustawa zasadnicza jest konstytucją państwa pojmowanego jako system sprawowania władzy na poddanym zwierzchnictwie państwa terytorium. W tym modelu regulacji konstytucyjnej status prawny jednostki postrzegany przez pryzmat wolności i praw obywateli stanowi odległe tło regulacji konstytucyjnej; był postrze- gany przez ustrojodawcę głównie pod kątem wpływu na funkcjonowanie aparatu państwa. Z tego względu (w § 50) reguluje elementy praw wyborczych obywateli16. Konstytucja eidsvollska nie zawiera zatem pełnego katalogu swobód ani praw obywateli; nie wskazuje kompleksowo ich gwarancji ani środków i procedur docho- dzenia ich obrony. Uregulowania konstytucyjne mają zakres cząstkowy, zwłaszcza

15 Były to badania prowadzone w ramach ogólnoskandynawskiego programu badawczego Maktetred- nigen. 16 Według § 50 gwarantuje prawo do głosowania (czynne prawo wyborcze) obywatelom norweskim obojga płci (od 1913 r.), którzy w roku wyborów ukończą 18 lat, a w § 53 precyzuje przesłanki utraty praw wyborczych (z domniemaniem, że dotyczą one zarówno prawa czynnego, jak i biernego). 208 w porównaniu ze współczesnymi katalogami swobód i uprawnień człowieka i oby- watela. W tej sytuacji funkcjonowanie mechanizmów ochrony wolności praw jednost- ki w stabilnie demokratycznym systemie ustrojowym Norwegii wymaga odwołania się – w warstwie prawnej – do instytucji i gwarancji rangi ustawowej, a nadto do przestrzeganych zasad obyczaju ustrojowego i dominującej praktyki działania władz publicznych. Zasadą funkcjonowania władz publicznych w Norwegii, która nie została literal- nie zwerbalizowana (ale jest powszechnie respektowana), pozostaje wymóg legalizmu działania, czyli operowania na podstawie i w granicach prawa. Zasadą jest ponadto hierarchiczna struktura norm prawnych w sensie uznawanej nadrzędności konstytu- cji nad innymi aktami normatywnymi, w tym ustawami, natomiast ustaw – nad ak- tami normatywnymi wydawanymi przez centralne organy administracji oraz aktami prawa miejscowego, wydawanymi przez regionalne i lokalne gremia samorządowe. Dyskusyjne wydaje się zaś usytuowanie w systemie aktów normatywnych aktów pra- wa międzynarodowego: powszechnego i o zasięgu regionalnym, jak też relacja tego typu aktów do norweskiej ustawy zasadniczej z 1814 r. W kontekście postępującej internacjonalizacji gospodarki oraz aktywności zawodowej brak jednoznacznych re- guł, zwłaszcza konstytucyjnych, w tym obszarze stanowi jedną ze słabości norweskie- go systemu regulacji prawnych. Norweska konstytucja nie zna instytucji sądu konstytucyjnego jako odrębnej in- stytucji odpowiedzialnej za kontrolę hierarchicznej zgodności aktów normatywnych niższej mocy z aktami normatywnymi wyższej mocy oraz (lub ostatecznie) z konsty- tucją. Co najmniej od lat 60. XIX w. doktryna i orzecznictwo norweskie systematycz- nie podkreślają jednak potrzebę sprawowania takiej kontroli przez sądy stosujące pra- wo przy okazji rozpatrywania konkretnych spraw, a w ostatniej instancji – przez Sąd Najwyższy bądź też, w zakresie egzekwowania odpowiedzialności prawnej wysokich funkcjonariuszy państw i posłów do Stortingu – przez Sąd Królestwa (Riksretten)17. Sprawowana przez sądy kontrola zgodności z konstytucją oraz wewnętrznej ko- herencji systemu aktów normatywnych jest w Norwegii kontrolą konkretną i odnosi się, przede wszystkim, do tego zespołu aktów prawnych, które są przedmiotem sto- sowania przez sądy powszechne (czyli sądy właściwości ogólnej) oraz sądy specjalne. Bardziej enigmatyczna jest szansa na sprawowanie analogicznej kontroli w odniesie- niu do aktów normatywnych, będących przedmiotem stosowania prawa przez orga- ny pozasądowe (np. przez organy administracji rządowej oraz samorządowej18).

17 Por. E. Holmøyvik, Årsaker til utviklinga av prøvingvretten i Norge og Danmark, „Tidsskrift for Rettsvi- tenskap” 2007, s. 737–740. 18 Brak sądownictwa administracyjnego o zasięgu generalnym i funkcjonowanie tylko wyspecjalizowa- nych sądów, które w ograniczonym zasięgu mogą w swej działalności orzeczniczej konfrontować z sobą akty normatywne różnej mocy prawnej powodują, że szansa na profesjonalną, sądową ocenę konstytucyjności tych aktów jest w Norwegii zawężona do niewielu dziedzin pozasądowego stosowania prawa. Por. B. Moltumyr Høgberg, Statsrett…, s. 76. 209

Jakkolwiek konstytucyjne uregulowania wolności oraz praw jednostki są zakreso- wo odległe od całościowego ujęcia, zwłaszcza w konfrontacji z międzynarodowymi paktami praw oraz systemem konwencyjnym Rady Europy, nie sposób zaprzeczyć, że w chwili ich stanowienia mogły być uznane za znaczące i demokratyczne. Z punktu widzenia ochrony praworządności i gwarancji statusu jednostki należy wskazać przede wszystkim unormowanie § 97, iż „żadna ustawa nie działa wstecz”. Zakaz retroakcji prawa (represyjnego lub ograniczającego), współcześnie postrzega- ny jako jeden z komponentów zasady państwa prawa, został – co prawda – wyrażony dość ogólnie (nie do końca wiadomo, czy dotyczy wszystkich aktów prawnych, czy tylko mieszczących zakazy bądź ograniczenia)19. Niemniej samo jego sformułowa- nie sygnalizuje wolę ustrojodawcy stabilizowania i ochrony statusu adresatów norm prawnych, przede wszystkim obywateli. Istotnym przepisem gwarancyjnym jest w konstytucji norweskiej § 99 wyrażający znaną zasadę prawa karnego: nullum crimen, nulla poena sine lege anteriori. Tej za- sadzie towarzyszy ustanowienie – i to na poziomie konstytucyjnym – odpowiedzial- ności funkcjonariuszy państwa winnych bezpodstawnego zastosowania aresztu lub nielegalnego zatrzymania. W sferze swobód o charakterze politycznym istotne znaczenie ma zagwarantowa- nie (w § 100) wolności wypowiedzi i jej publikacji (rozpowszechnienia) oraz wolno- ści prasy. Współcześnie rozumienie tej wolności jest ekstensywne; odnosi się je do wszelkich nośników przekazu i rozpowszechniania wypowiedzi20. Postanowienie § 102 gwarantuje nienaruszalność mieszkania; jego przeszuka- nie dopuszczalne jest tylko na zasadach określonych przez przepisy postępowania karnego. Konstytucja z 1814 r. poręczała też – w istotnym zakresie – ochronę swobód go- spodarczych i praw majątkowych obywateli (mieszkańców) Norwegii. Paragraf 104 zakazywał konfiskaty nieruchomości i ruchomości, a § 101 poręczał (choć nieco pośrednio) „swobodę handlu i przemysłu” (co współcześnie jest pojmowane jako konstytucyjna wolność gospodarcza21). Paragraf 107 gwarantuje prawo dziedziczenia majątku oraz własności ziemskiej. Konstytucja dopuszcza (w § 103) wywłaszczenie nieruchomości lub rzeczy ruchomej. Zastrzega wszakże, że jest ono możliwe tylko wówczas, gdy wymaga tego „dobro państwa”. Nadto konstytucja obliguje do wypła- cenia pełnej rekompensaty „ze Skarbu Państwa”. Aktualny tekst konstytucji norweskiej (§ 110) stanowi, że „władze państwa są zo- bowiązane do stworzenia warunków umożliwiających każdej zdolnej do pracy osobie

19 Wątpliwość dotyczy zwłaszcza uregulowań łagodzących dotychczasowe ograniczenia czy też znoszą- cych (łagodzących) zastosowane dolegliwości (takich jak regulacja amnestyjna czy zniesienie karalności pew- nych czynów, uprzednio zakazanych). 20 Por. A. Matan, S. Sagan, Wstęp (w:) Konstytucja Królestwa Norwegii, Wrocław–Warszawa–Kraków 1989, s. 16, 61. 21 Por. J. Osiński, Wstęp (w:) Konstytucja Norwegii…, s. 20, 50. 210 utrzymywania się ze swej pracy”22. Konstytucja przewiduje ponadto ustawowo gwa- rantowane dopuszczenie pracowników do udziału we współzarządzaniu zakładami pracy. Obywatele Norwegii mogą dochodzić ochrony swych swobód oraz praw konsty- tucyjnych przed sądami powszechnymi i szczególnymi. Mogą też korzystać z pomo- cy rozbudowanej23 instytucji ombudsmana, w tym zwłaszcza: ombudsmana ds. ad- ministracji publicznej.

22 Znamienne były losy tego przepisu. Zawarty w tekście pierwotnym ustawy zasadniczej z 1814 r., zo- stał – pod wpływem ideologii rządzących Norwegią liberałów – usunięty 12 czerwca 1925 r. i przywrócony w okresie rządów Norweskiej Partii Pracy 16 listopada 1954 r. Por. J. Osiński, Wstęp (w:) Konstytucja Norwe- gii…, s. 52. 23 W Norwegii instytucja ombudsmana Stortingu została rozbudowana na poszczególne zakresy spraw dotyczących statusu obywateli. Por. J. Osiński, Parlament i rząd w Królestwie Norwegii, Warszawa 1994, s. 218– 219; J. Osiński, S. Sagan, Wstęp (w:) Konstytucja Norwegii…, s. 18. Rozdział 9 Podział administracyjny. Władza lokalna

9.1. pOdział administracyjny Norwegii

Rozległe obszarowo, choć rzadko i niejednolicie zaludnione terytorium Królestwa Norwegii zostało administracyjnie podzielone na 18 okręgów (norw. fylker). Dzie- więtnastym okręgiem jest miasto stołeczne Norwegii – Oslo (dawna Christiania)1. Poszczególne okręgi podzielono na mniejsze (podstawowe) jednostki administra- cyjne – gminy (norw. kommune). Odrębny status posiadają należące do Norwegii terytoria: archipelag Spitzbergen (Svåbald), wyspa Jan Mayen i Wyspa Niedźwiedzia na Morzu Arktycznym oraz wyspy Bouveta i Piotra I w Antarktyce. Liczba gmin ewoluowała w czasie, jakkolwiek na początku XXI stulecia można dostrzec tendencję do stabilizacji. Uzasadnienie takiej oceny znajduje odzwiercied- lenie w danych liczbowych. W 1838 r. na obszarze Norwegii było blisko 400 gmin2; w 2005 r. ich liczba ustabilizowała się na poziomie 433. Komisja Christiansena przyjęła jako wyznacznik potencjału demograficznego gminy zamieszkiwanie jej przez co najmniej 5 tys. stałych mieszkańców, z możli- wą tolerancją co do gmin na dalekiej północy Norwegii, gdzie gęstość zaludnienia jest bardzo mała3. Również w okresie rządów trzeciego gabinetu K.M. Bondevika (2001–2005), gdy ministrem ds. samorządu lokalnego była obecna premier Erna Sol- berg, realizowano politykę scalania i powiększania małych gmin4 (ponad 100 gmin przestało wówczas istnieć).

1 Nazwa Christiania została ustalona w okresie panowania dynastii duńskiej. 2 Należy jednak podkreślić, że maksymalna liczba gmin dochodziła okresowo do 700. W drugiej połowie XX w. zainicjowano proces konsolidacji małych gmin, by uczynić je bardziej samowystarczalnymi gospo- darczo i infrastrukturalnie. Badania ukończone w 1992 r. przez tzw. komisję Christiansena sugerowały dość zasadnicze zmniejszenie liczby gmin. 3 R. Rønning, Vårt politiske Norge. En innføring i stats- og kommunalkunnskap, Bergen 2012, s. 247–248. 4 Stanowczość w realizacji programu konsolidacji gmin przyniosła minister E. Solberg przydomek „że- laznej Erny” („järn Erna”). 212

Rycina 9.1. Podział terytorialny Królestwa Norwegii na okręgi

Formułowane koncepcje reformatorskie, a zwłaszcza decentralizacyjne, są rów- nież adresowane do ponadpodstawowych jednostek podziału administracyjnego, tj. okręgów. Trzeba pamiętać, że w okresie formowania się podziału na okręgi nawiązy- wano do istnienia (na wzór duński i pod panowaniem dynastii duńskiej) powiatów. Obecna struktura i granice poszczególnych okręgów ukształtowały się ostatecznie w 1975 r. Zmiany demograficzne, w tym przemieszczanie się ludności na południe i na wybrzeże południowo-zachodnie oraz postępujące wyludnianie się północnych i północno-wschodnich połaci terytorium Norwegii, stanowią jedne z istotnych uza- sadnień dla rozważań o korekcie podziału na okręgi. 213

9.2. gminy (kommune) jako podstawowe jednostki samorządu lokalnego

Gminy stanowią podstawową jednostkę podziału administracyjnego Norwegii i za- razem podstawowe ogniwo w dwuszczeblowej strukturze samorządu terytorialnego. Organami stanowiącymi (uchwałodawczymi) są w nich wybieralne rady gmin. Po- chodzą one z wyborów powszechnych i bezpośrednich, z zastosowaniem systemu proporcjonalnego (ze zmodyfikowaną metodą Sainte-Laguë przy podziale manda- tów). Obywatele wybierają rady na czteroletnią kadencję, przy czym wybory lokal- ne odbywają się na przemian z wyborami parlamentarnymi (dwa lata po kolejnych wyborach do Stortingu). Rady gmin dokonują wyboru organu wykonawczego gminy w postaci kilkuosobowego zarządu. W zarządzie są reprezentowane grupy politycz- ne radnych według ich przynależności organizacyjnej oraz w proporcjach zbieżnych z podziałem mandatów w radzie. Rada wybiera również burmistrza5. Skład rad gmin jest dzielony na komisje zgodnie z kryterium resortowym (przed- miotowym). Komisje określają kierunki działania samorządu gminnego w granicach budżetu gminy. Dysponują w tym zakresie szeroko ujętymi pełnomocnictwami; de facto ich ustalenia są miarodajne dla wytyczenia kierunków działania samorządu i konkretnych jego przedsięwzięć. Burmistrz gminy ma do pomocy aparat fachowo-urzędniczy, stanowiący urząd gminy. Urzędem tym kieruje dyrektor zatrudniany przez burmistrza na okres sześciu lat, z możliwością przedłużenia kontraktu do lat dziewięciu. Gminy mogą zmienić formę zarządzania na kolektywną, wybierając – w drugim roku kadencji – kilkuoso- bowy zarząd gminy. Członkowie zarządu dzielą między siebie sprawy administrowa- nia gminą. Nie mogą wówczas pełnić innej funkcji publicznej. Zarząd może upoważ- nić poszczególnych członków do podejmowania decyzji w sprawach powierzonych ich pieczy. Zadania gmin i tym samym samorządu gminnego są realizowane w kilku pod- stawowych obszarach. Należą do nich: opieka przedszkolna, szkolnictwo podstawo- we oraz średnie niższego stopnia (na poziomie gimnazjalnym), opieka nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi, planowanie przestrzenne, rolnictwo i wykorzystanie zasobów biologicznych oraz ochrona środowiska, gospodarka komunalna (zaopa- trzenie w wodę, energię elektryczną, kanalizacja i utylizacja odpadów komunalnych), kultura oraz przedsiębiorczość lokalna. W gestii organów okręgowych pozostają z kolei kwestie rozwoju regionalnego, dróg i transportu publicznego, szkolnictwa średniego na poziomie wyższym i szkol- nictwa wyższego zawodowego, rozwoju przedsiębiorczości, a także – muzealnictwa, bibliotek oraz sportu.

5 O. Glosvik, Local Government and Administrative Structure in Norway, Oslo 2003. 214

Na dochody gmin składają się: lokalne podatki, subwencje, dotacje celowe oraz opłaty6. Struktura wydatków fluktuuje i jest uzależniona od charakteru, populacji i infra- struktury gminy. Uśrednione dane z okresu lat 2006–2010 wskazują proporcje wy- datków na poszczególne kategorie zadań realizowanych przez organy (i instytucje) samorządu gminnego (zob. ryc. 9.2).

Rycina 9.2. Proporcje wydatków samorządów gminnych na realizację zadań własnych Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. Rønning, Vårt politiske Norge. En innføring i stats og kommunalkunns- kop, Bergen 2012, s. 270–273.

6 Przykładowo w 2006 r. dochody gmin, łącznie z Oslo (mającym status okręgu), wyniosły 236 bln koron norweskich (dla porównania: dochody okręgów w tym samym roku sięgnęły 40 bln koron). Podział docho- dów gmin, z uwzględnieniem ich źródeł, był następujący: a) lokalne podatki – 44%, b) subwencje – 17%, c) do- tacje celowe – 14%, d) opłaty – 14%, e) kompensacja za podatek VAT – 4%, f) inne – 7%. Źródło: R. Rønning, Vårt politiske Norge…, s. 270–273. 215

9.3. Władza lokalna i samorząd w okręgach

Podział terytorium Norwegii na 19 okręgów (wliczając stołeczne Oslo) nawiązuje do historii kraju i jego mieszkańców z okresu Wikingów oraz średniowiecza. W okresie związku dynastycznego z Danią terytorium Norwegii było podzielone na 9 prowincji (zwanych law), a później (do 1918 r.) na powiaty (amt). Nie jest zatem realizacją wy- rozumowanej koncepcji zarządzania terytorialnego, elementem świadomej decyzji ustrojodawcy czy nawiązaniem do logistycznej koncepcji podziału władzy i funkcji publicznych pomiędzy ogólnopaństwowe centrum i jednostki terytorialne. Nie zna- lazł uregulowania konstytucyjnego ani w tekście pierwotnym norweskiej ustawy za- sadniczej, ani w jej nowelizacjach. Z tego też powodu podział na okręgi jest częstym przedmiotem uwag krytycznych oraz pomysłów (a nawet projektów) reformujących podział terytorialny Norwegii i repartycję zadań oraz kompetencji pomiędzy organy centralne a regionalne i lokalne (samorządowe). Najczęściej sugerowany kierunek zmian to postulat regionalizacji Norwegii – ukształtowania 6–9 silnych gospodarczo regionów (porównywalnych z regionami/euroregionami w państwach członkow- skich Unii Europejskiej)7. System sprawowania władzy publicznej w okręgach charakteryzuje się występu- jącą tam dwutorowością instytucjonalną. Polega ona na koegzystencji – funkcjono- waniu obok siebie – gubernatora okręgu (fylkesmana) mianowanego przez „króla w Radzie” (de facto przez rząd), będącego przedstawicielem rządu w danym okręgu, oraz organów przedstawicielskiego i wykonawczego samorządu terytorialnego. Organem przedstawicielskim jest rada okręgu (fylkestinget)8. Zgodnie z obowią- zującą ustawą o gminach (kommuneloven) liczebność rad okręgu została zmniejszo- na. Okręgi liczące poniżej 150 tys. mieszkańców wybierają rady liczące minimum 27 członków, a najliczniejsze okręgi, z więcej niż 300 tys. mieszkańców – rady liczące od 43 do 85 członków. W kwestii struktury organu wykonawczego rady okręgów mają pozostawione prawo wyboru pomiędzy organem jednoosobowym a kolek- tywnym zarządem. Tę ostatnią formę przetestowano w latach 1988–1991 w okręgu Hedmark; została ona następnie przyjęta w innych okręgach. Modelowe rozwiązanie w Hedmarku polegało na funkcjonalnym podziale od- powiedzialności za wykonywanie uchwał rady okręgu (i kierowanie administracją samorządową) pomiędzy członków trzyosobowego zarządu, w ramach którego po- szczególni członkowie odpowiadali za pozyskiwanie dochodów, planowanie oraz prowadzenie działalności inwestycyjnej i operacyjnej samorządu okręgowego9. Innym, bardziej tradycyjnym modelem, jest powoływanie kilkuosobowego za- rządu spośród członków rady okręgu przy zachowaniu proporcji poszczególnych ugrupowań w składzie rady okręgu (fylkestingu). Warto podkreślić, że ten model

7 H. Baldersheim, L.E. Rose (red.), Det kommunale laboratorium, Bergen 2005, s. 85 i n. 8 R. Rønning, Vårt politiske Norge…, s. 275. 9 H. Baldersheim, L.E. Rose (red.), Det kommunale laboratorium…, s. 45 i n. 216 jest korzystniejszy dla ugrupowań znajdujących się w radzie okręgu w mniejszości; stwarza bowiem opozycji szanse udziału nie tylko w okręgowym przedstawicielstwie samorządowym, ale także w okręgowym kolektywie wykonawczym10. Potencjał poszczególnych okręgów i ich cechy obrazuje tabela 9.1.

Tabela 9.1. Okręgi Norwegii

Kod Okręg Stolica Ludność Pow. w km² Os./km²

02 Akershus Oslo 467 000 4917 95,0

09 Aust-Agder Arendal 102 200 9212 11,1

06 Buskerud Drammen 236 800 14 927 15,9

19 Finnmark Vadsø 74 000 48 637 1,5

04 Hedmark Hamar 187 100 27 388 6,8

12 Hordaland Bergen 435 200 15 634 27,8

14 Møre og Romsdal 243 200 15 104 16,1

16 Nord-Trøndelag Steinkjer 127 100 22 396 5,7

17 Nordland Bodø 239 100 38 327 6,2

05 Oppland Lillehammer 182 700 25 191 7,3

03 Oslo Oslo 507 500 454 1117,8

11 Rogaland Stavanger 373 200 9141 40,8

13 Sogn og Fjordane Leikanger 107 600 18 620 5,8

15 Sør-Trøndelag Trondheim 262 900 18 831 14,0

08 Telemark Skien 165 000 15 315 10,8

18 Troms Tromsø 151 200 25 984 5,8

10 Vest-Agder Kristiansand 155 700 7281 21,4

07 Vestfold Tønsberg 212 800 2216 96,0

01 Østfold Sarpsborg 248 200 4183 59,3

RAZEM Oslo 4 478 500 323 758 13,8

Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://pl.wikipedia.org/wiki/Okręgi_Norwegii, dostęp: 2015.01.07.

10 T. Hansen, A. Offerdal, Borgore, tjenesteytere og beslutningstakere, Oslo 1995, s. 37 i n. 217

Przedstawicielem państwa w każdym z 19 okręgów Norwegii jest gubernator okrę- gu – en fylkesman. Tradycja tego organu wywodzi się z okresu podlegania Norwegii obcym dynastiom (najpierw duńskiej, następnie – w latach 1814–1905 – panującej w Szwecji). Jakkolwiek ten element uzasadnienia dla instytucji fylkesmana odszedł (wraz z zerwaniem unii personalnej Szwecji i Norwegii) do przeszłości, władze cen- tralne (wykonawcze) państwa utrzymały wolę bycia obecnymi (reprezentowanymi) w poszczególnych okręgach. Gubernatorzy reprezentują centralne organy władzy wykonawczej – formalnie króla, de facto – rząd. Król „w Radzie” mianuje i odwołuje gubernatorów na wniosek Ministra ds. Rozwoju Regionalnego i Samorządu. Funkcjonalnie podporządkowani są Ministrowi ds. Rozwoju Regionalnego i Samorządu Terytorialnego, a także – sto- sownie do „resortowej” specyfiki zadań – innym ministrom. Gubernatorzy nadzo- rują przestrzeganie ogólnokrajowych regulacji prawnych przez lokalne organy sa- morządowe oraz egzekwują realizację prawa w odniesieniu do ochrony środowiska, zasobów naturalnych oraz użytków rolnych. Nadto do ich właściwości należą sprawy związane z uzyskiwaniem i zrzekaniem się obywatelstwa Królestwa Norwegii. Do uprawnień gubernatorów należy też kontrola nad korzystaniem z subwencji i dotacji państwowych na rzecz samorządu terytorialnego11.

11 Nieco szersze uprawnienia ma gubernator Svåbaldu; jego uprawnienia obejmują również dysponowa- nie siłami miejscowej policji.

Uwagi końcowe

Ja, vi elsker dette landet, som det stiger frem furet verbitt over vannet… – śpiewają Norwegowie w pierwszej zwrotce swego hymnu. Tak, kochamy ten kraj, rozciągający się skałami i chmurami ponad morzem. Słowa hymnu napisał norweski poeta i dramaturg Bjørnstjerne Bjørnson. Osta- teczna wersja została ustalona w 1869 r., ale już 1 października 1859 r. na łamach po- pularnego dziennika „Aftenbladet” ukazał się tekst pierwotny. Z muzyką Rikarda Nor- draaka po raz pierwszy zabrzmiał w 50-lecie ustawy zasadniczej w Eidsvoll; tam, gdzie 17 maja 1814 r. ustanowiono najstarszą obowiązującą europejską ustawę zasadniczą. Za co Norwegowie kochają „ten kraj”? Czym zasłużył na ich miłość i zewnętrzne poszanowanie? Jak funkcjonuje po ponad 200 latach wdrażania konstytucji eidsvoll- skiej? Co „zgrzyta” w norweskim systemie ustrojowym i co warto zmienić? Jakie dy- lematy stają przed Norwegią i Norwegami w drugiej dekadzie XX stulecia? Norwegia to 62. państwo świata (8. w Europie) pod względem zajmowanego ob- szaru i 116. pod względem liczby ludności. Z 5 mln 166 tys. mieszkańców na po- wierzchni 385 117 km2 i z 13 osobami na 1 km2 jest drugim najrzadziej zaludnionym państwem Europy. Z produktem krajowym brutto na poziomie 500,2 mld USD (w 2014 r.) należy do państw o najwyższym wskaźniku wartości produkcji na głowę mieszkańca. Wskaź- nik ten, przeliczając na głowę mieszkańca, sięgnął w 2014 r. 97 013 USD; zaś przecięt- ny dochód (PPP) – 66 937 USD. Norwegia jest więc krajem o relatywnie rozległym terytorium, niewielkiej liczbie mieszkańców oraz dużej produktywności i zamożno- ści. W integrującej się ekonomicznie i politycznie Europie, zajęta ułożeniem relacji z najbliższymi sąsiadami i wewnętrzną modernizacją gospodarki, pozostawała przez długi czas w pewnym odosobnieniu. Jakkolwiek pod względem politycznym i mili- tarnym stosunkowo wcześnie (bo już w 1949 r.) potwierdziła swą przynależność do świata Zachodu, przystępując do Paktu Północnoatlantyckiego i przyjmując wynika- jące stąd zobowiązania (ale zarazem zastrzegając nierozmieszczanie na swoim obsza- rze broni jądrowej w czasie pokoju), to w sferze ekonomicznej – mimo dwukrotnych prób – pozostaje, w pewnym zakresie, na uboczu procesów integracji gospodarczej1.

1 O. Knutsen, Konfliktlinjer i norsk politikk – utvisking eller forandring (w:) H. Baldershaim, Ø. Østerud, Det norske demokratiet i det 21. årshundre, Bergen 2014, s. 187–189. 220

Dwukrotne próby zmiany tej sytuacji i wprowadzenia Norwegii do Europej- skiej Wspólnoty Gospodarczej (w 1973 r.) oraz do Unii Europejskiej (od 1995 r.) zakończyły się – w obu przypadkach – niepowodzeniem. W referendum z 1972 r. większość Norwegów odrzuciła ideę akcesji do EWG. Analogiczna sytuacja powtó- rzyła się w 1994 r.; jakkolwiek tu odosobnienie Norwegii było bardziej wyraziste. Jednocześnie dwa bowiem państwa skandynawskie (i – na dodatek – neutralne): Szwecja i Finlandia, w podobnym trybie i na podobnych warunkach, zaakcepto- wały przystąpienie do Unii Europejskiej. Wobec duńskiej przynależności do EWG (a następnie – do Unii) od 1973 r. Norwegia stała się jedynym od 1995 r. państwem Skandynawii i jednym z dwu państw nordyckich – obok specyficznej pod względem geograficznym, demograficznym i gospodarczym Islandii – funkcjonujących poza Unią Europejską. Kwestia relacji pomiędzy Norwegią a Unią Europejską w dalszym ciągu pozostaje istotnym problemem dla polityki norweskiej. Dotyczy to poszukiwania optymalnego modelu stosunków zarówno z całą Unią, jak i z poszczególnymi państwami człon- kowskimi, a zwłaszcza tymi, które od setek lat pozostają ważnymi partnerami wy- miany handlowej i współpracy gospodarczej z Norwegią, jak Wielka Brytania, Szwe- cja, Dania, Holandia czy Francja. Norwegia pozostaje jedynym państwem, którego obywatele odrzucili, i to dwukrotnie, rządową inicjatywę przystąpienia do struktur europejskiej integracji. Rodzi to pytania: a) czy odrzucenie instytucjonalnych związ- ków z integrującą się Europą pozostanie trwałą differentia specifica norweskiej polity- ki zagranicznej i gospodarczej?; b) czy nadal występujące podziały opinii publicznej co do trafności podjętych w głosowaniach (1972, 1994) rozstrzygnięć będą ulegać utrwaleniu, czy też z czasem ustąpią?; c) jakie współczesne racje – gospodarcze i spo- łeczne – przemawiają za pozostawaniem „na zewnątrz” Unii Europejskiej?; d) jak te racje oraz pozostawanie poza Unią wpływa (i będzie wpływać) na relacje bilateralne z państwami i gospodarkami państw bliskiego sąsiedztwa: Szwecją, Danią, Finlandią, Wielką Brytanią i państwami bałtyckimi – od wielu lat należącymi do Unii i umac- niającymi (choć w różnym natężeniu) relacje „wewnątrz-unijne”?; e) czy kwestia eu- ropejska powróci na wokandę polityki norweskiej i jak wpłynie na relacje między partiami politycznymi i politykę kolejnych ekip rządowych? Jednocześnie warto odnotować, że społeczeństwo norweskie i jego poszczegól- ne grupy oraz środowiska mają zróżnicowane nastawienie do wskazanej tu kwestii integracji. Mieszkańcy regionów uzależnionych od rybołówstwa i rolnictwa żywią uzasadnione obawy o ochronę ich interesów gospodarczych w sytuacji otwarcia gra- nic dla importu żywności z Europy kontynentalnej oraz norweskich łowisk dla floty rybackiej państw członkowskich Unii. Trzeba jednak pamiętać, że liczba ludności tych regionów (i ludności powiązanej z rolnictwem czy połowami) jest niewielka i sy- stematycznie maleje. Pojawia się więc wątpliwość, czy tradycyjne już obawy wspo- mnianych środowisk będą wystarczającym „czynnikiem powstrzymania” pro futuro. Kwestia stosunku do integracji z Unią nie jest obecnie przedmiotem powszechnej i ożywionej debaty publicznej. Niemniej pozostaje ona nadal w podglebiu bieżącej 221 polityki gospodarczej i zagranicznej. Nadal też dzieli partie, środowiska i elity opi- niotwórcze2. Kolejnym dylematem aktualnej polityki norweskiej jest kwestia modelu polityki gospodarczej i społecznej, a w tle – także finansowej. W szczególności potencjalny wybór odnosi się do zagospodarowania funduszy pochodzących z wydobycia ropy i gazu na norweskich wodach przybrzeżnych (w obrębie szelfu kontynentalnego). Elementem wskazanego tu problemu jest też kwestia obecności państwa norweskie- go w zagospodarowaniu i eksploatacji zasobów ropy i gazu w charakterze właściciela pól naftowych oraz właściciela lub większościowego akcjonariusza przedsiębiorstw wydobywczych. Dotychczasowa polityka państwa, polegająca na kumulacji poważnej części do- chodu w postaci funduszu inwestycyjnego, doprowadziła do powstania jednego z najzasobniejszych funduszy inwestycyjnych w skali światowej. Jest on ważnym in- strumentem oddziaływania na stosunki gospodarcze i międzynarodowe rynki finan- sowe. Stanowi też narzędzie, które może być wykorzystywane w norweskiej polityce zagranicznej. W drugiej dekadzie XXI stulecia dylematem dla norweskiej polityki gospodarczej, społecznej oraz finansowej jest to, jaką część środków funduszu kiero- wać na zaspokojenie bieżących potrzeb społecznych3 oraz przedsięwzięć inwestycyj- nych na norweskim rynku wewnętrznym, jaką natomiast – na inwestycje zewnętrzne lub zachować na okres wyczerpywania się zasobów w dotychczasowych obszarach ich wydobycia i zagospodarowania. Partia Postępu, wchodząca od 2013 r. w skład koalicji rządowej, opowiada się za przeznaczeniem części zgromadzonych funduszy na zaspokojenie bieżących potrzeb oraz oczekiwań (m.in. na zmniejszenie obciążeń podatkowych) oraz za szerszym in- westowaniem za granicami Norwegii4. Alternatywne propozycje wskazują na celo- wość innowacyjnego zainwestowania zgromadzonych funduszy w produkcję i usługi o nowoczesnych i bezpiecznych dla środowiska technologiach i uzyskanie tą dro- gą wyprzedzenia technologicznego względem mniej zasobnych gospodarek innych państw, a jednocześnie – zapewnienie odpowiedniej liczby miejsc pracy dla przy- szłych pokoleń mieszkańców Norwegii. Ustrojowy aspekt tej kwestii odnosi się do wyboru adekwatnej, społecznie akceptowalnej, a zarazem – racjonalnej i efektywnej formy decydowania o przyszłej polityce ekonomicznej i finansowej, przy uwzględ-

2 Nawet w obrębie koalicji rządowych, funkcjonujących na początku XXI stulecia, partie koalicyjne były podzielone stanowiskami: przy światopoglądowym sceptycyzmie Chrześcijańskiej Partii Ludowej i ekono- micznym Partii Centrum (ze względu na jej rolniczy elektorat) w ramach rządów koalicyjnych K.M. Bondevi- ka i Jensa Stoltenberga oraz przy krytycyzmie Partii Postępu w rządzie proeuropejskiej Høyre i eurosceptycz- nej Partii Postępu (kierowanym od 2013 r. przez Ernę Solberg). 3 O. Knutsen, Structural Determinants of Party Choice. The Changing Impact of Socio-Structure Variables on Party Choice in Comparative Setting (w:) W.C. Miller, H.M. Narud (eds.), Party Governance and Party De- mocracy, New York 2013, s. 196–198. 4 K. Børhang, Norwegian Politics (w:) E. Maagero, B. Simonsen (eds.), Norway. Society and Culture, jw., s. 150–151. 222 nieniu oczekiwań (a nawet roszczeń) stanowiących pokłosie wdrażania norweskiej wersji państwa dobrobytu5. W sferze zagadnień światopoglądowo-ustrojowych mieści się perspektywa mo- dernizacji relacji pomiędzy państwem a Kościołem Norweskim, który do noweli- zacji konstytucji w 2012 r. zachowywał status Kościoła oficjalnego (państwowego), co skutkowało wieloma prawnymi wymogami odnoszącymi się do dziedziczenia tronu, kompletowania składu Rady Państwa (rządu), treści przyrzeczeń składanych przy obejmowaniu stanowisk państwowych, a także udziału państwa w finansowaniu instytucji kościelnych, mianowaniu i wynagradzaniu duchownych Kościoła Norwe- skiego (luterańskiego). Odejście od statusu religii luterańskiej jako oficjalnej religii państwowej rzutuje na dotychczasowe postrzeganie króla jako symbolicznej głowy Kościoła Norweskiego, prawo mianowania – w tym charakterze – biskupów i proboszczów oraz piastunów innych funkcji w Kościele Norweskim. Również w kategoriach socjologicznych prze- konanie, że Norwegowie są homogenicznym religijnie społeczeństwem wyznawców luteranizmu, odeszło do przeszłości i nie znajduje dostatecznego uzasadnienia w roz- poznanych realiach. Nawet w szeregach wyborców Chrześcijańskiej Partii Ludowej, dotychczas silnie powiązanej z luterańskim Kościołem Norweskim, nie ma pełnej jednomyślności co do zakresu instytucjonalnych powiązań między organami pań- stwa a strukturami Kościoła Norweskiego6. Rosnący, jak wskazano wcześniej, odsetek imigrantów, głównie: imigrantów zarob- kowych i członków ich rodzin (zróżnicowanych etnicznie, kulturowo i wyznaniowo) przynosi kolejny dylemat. Dotyczy on, po pierwsze, zakresu otwartości na dalszą imi- grację zarobkową (zważywszy na rosnące koszty, głównie socjalne). Po drugie, odnosi się – co już sygnalizowano – do wyboru pomiędzy polityką perspektywicznie zakła- dającą inkluzję (kulturową, obyczajową i religijną) większości imigrantów do środo- wisk Norwegów, polityką postępującej asymilacji, rozłożonej w czasie i zakładającej stopniowe zbliżanie (kulturowe i obyczajowe) imigrantów do środowisk norweskich (przy zachowaniu niektórych odrębności, np. religijnych) a polityką „kontrolowanej” wielokulturowości, tj. zachowania odrębności, przy jednoczesnym respektowaniu uznanych standardów cywilizacyjnych i behawioralno‑obyczajowych7. W wielu opracowaniach dotyczących funkcjonowania norweskich instytucji ustrojowych można napotkać opinie wskazujące na gasnący stopień zainteresowania znacznych odłamów społeczeństwa partycypacją w życiu publicznym. W niektórych publikacjach pisze się nawet o „demokracji w kryzysie” (demokrati i krise)8. Kwestia

5 Å. Cappelen, Velferdsstaten Økonomiske Grunnlag (w:) A. Hatland, S. Kuhnle, T.N. Romoren (red.), Den norske Velferds-staten, Oslo 2011, s. 67–101. 6 O. Knutsen, Konfliktlinjer i norsk politikk…, s. 185–187. 7 E. Maagere, B. Simonsen, Minorities in Norway – Past and Present (w:) E. Maagere, B. Simonsen (eds.), Norway. Society and Culture…, s. 180–194. 8 H. Oscorsson, S. Holmberg, Nya svenska väljare, Stockholm 2013, s. 348–352; B. Aardal, H. Valen, R. Karlsen, Ø. Kleven, T.M. Norman, Valgundersøkelsen 2001, Oslo 2003, s. 10–13; por. też R.J. Dalton, Citizen- ship Norms and the Expansion of Political Participation, „Political Studies” 2008, no. 56, s. 76–98. 223 partycypacji w życiu publicznym i powiązane z nią zaufanie do instytucji ustrojowych należy do zagadnień częstokroć podejmowanych w norweskiej politologii i ustrojo- znawstwie, a także – w publicystyce politycznej i mass mediach9. Badania B. Aardala i jego zespołu doprowadziły do ustaleń, odnoszących się do poziomu zaufania do: a) polityków, b) instytucji demokratycznych i ich sposobu działania, c) kompetencji politycznych osób sprawujących funkcje publiczne (przed- stawionych na rycinie 10.1). Przytoczone wyniki badań ukazują znamienną dyferencjację: wysoki poziom za- ufania do sposobu funkcjonowania norweskich instytucji ustrojowych, umiarkowany poziom zaufania do polityków oraz zdecydowanie skromny – do kompetencji osób pełniących funkcje publiczne i działających w imieniu państwa (lub samorządu tery- torialnego). Konkluzją, jaka nasuwa się „sama przez się”, jest potrzeba koncentracji uwagi na doskonaleniu umiejętności fachowych (kompetencji) personelu angażowa- nego w wykonywanie funkcji publicznych, a także – konieczność poprawy sposobu komunikowania się tegoż personelu z poszczególnymi środowiskami oddziaływania i obywatelami (mieszkańcami) Norwegii. Istotnym zagadnieniem, choć dopuszczającym spokojną refleksję i zracjonali- zowane działanie (w warunkach relatywnie wysokiego zaufania społeczeństwa do instytucji demokracji norweskiej i sposobu ich funkcjonowania), jest „przystawal- ność” instytucji ustrojowych, w tym konstytucyjnych, Królestwa Norwegii do realiów społeczno-politycznych i aspiracji obywateli Królestwa w drugiej dekadzie XXI stule- cia. Zasadność tego pytania usprawiedliwia fakt obowiązywania ustawy zasadniczej z ponad 200-letnim okresem stosowania. Wprawdzie została ona poddana kilkudzie- sięciu nowelizacjom i uzupełnieniom, ale były to zmiany „punktowe” i przeważnie dostosowawcze10. Analiza realiów ustrojowych w konfrontacji z przepisami (normami) konstytu- cji prowadzi do stwierdzenia niewątpliwych obszarów „nienadążania” unormowań za realiami. Mimo stabilnego od 1884 r. praktykowania formuły rządów parlamen- tarnych nie znajduje ona nawet śladowego odzwierciedlenia w ustawie zasadniczej. Regulacja procesu ustawodawczego (w tym: inicjatywy ustawodawczej, roli komisji parlamentarnych, znaczenia sankcji królewskiej i uwarunkowań królewskiego weta) jest odległa zarówno od zupełności, jak i współczesnych uwarunkowań. Dość archa- icznie brzmią dziś unormowania parlamentarnej finansmakten – władzy finansowej Stortingu – w konfrontacji z uprawnieniami rządu. Mechanizmy kontroli parla- mentarnej, zarówno merytorycznej, jak i politycznej, bardziej odpowiadają realiom sprzed stulecia (po rozwiązaniu unii ze Szwecją) niż współczesności. Rola monarchy przy formowaniu rządu (w ujęciu ustawy zasadniczej) i realia następujące po kolej-

9 Ø. Østerud, P. Selle, Power and Democracy in Norway: The Transformation of Norwegian Politics, „Scan- dinavian Political Studies” 2006, 29, s. 25–46; Ø. Østerud, Statvitenskap. Inforing i politisk analyse, Oslo 2014 (4 utv.), s. 181–182. 10 Wykaz zmian i ich omówienie zawarłem w artykule: Dwieście lat konstytucji norweskiej (1814–2014), „Państwo i Prawo” 2014, z. 5, s. 19. 224

Rycina 10.1. Poziom zaufania Norwegów do polityków, instytucji demokratycznych oraz kompetencji politycznych osób sprawujących funkcje publiczne Źródło: opracowanie własne na podstawie: O. Listhang, B. Aardal, Politisk tillit – en nål på demokratiets helsetilstand, Oslo 2011, s. 291 i n. 225 nych, regularnie odbywanych wyborach do Stortingu, należą do dwóch przestrzeni historycznych. Archaiczna wydaje się formuła działania „króla w Radzie” i „króla po wysłuchaniu Rady”, jakkolwiek nie sposób odmówić jej pewnego uroku dawnych obyczajów. Brak jasno ukształtowanego systemu aktów normatywnych i ich relacji wzajem- nych; także kwestia bezpośredniego stosowania ustawy zasadniczej została pozosta- wiona dobrym praktykom Høyesteretten (Sądu Najwyższego) i idących w jego ślady sędziów. Brak w ustawie zasadniczej odniesień do prawa międzynarodowego: po- wszechnego, regionalnego. Jest to szczególnie uciążliwe w odniesieniu do regulacji statusu jednostki: wolności i praw oraz gwarancji ich ochrony. Konstytucyjny ich ka- talog nie nadąża za standardami: Paktów Praw Człowieka i Konwencji Europejskiej. Na rozważenie czeka struktura jednostek podziału terytorialnego. O ile proces konsolidacji gmin, po zmianach w 1967 r. i w ostatnich dekadach XX stulecia, moż- na uznać za zmierzający do finału (i co najwyżej wymagający korekt wynikających z demografii i zmian infrastrukturalnych), o tyle problem funkcjonalności podziału na okręgi wzbudza – nie bez powodu – wątpliwości (a nawet emocje). Nie dość kla- rowna jest – przy uznaniu pewnych racji – dwoistość sposobu formowania organów wykonawczych samorządu: lokalnego w gminach i regionalnego w okręgach. Znaki zapytania znajdą uzasadnienie w odniesieniu do relacji: przedstawicielstwo samo- rządowe (rada, fylkestinget) → komisje → organ wykonawczy. Niejasny jest – i dość tradycyjnie spostrzegany – status prawno-ustrojowy form demokracji bezpośredniej. Przewartościowania wymaga relacja: fylkesmenn (jako przedstawiciel rządu) – samo- rząd regionalny, a uwspółcześnienia – katalog wolności i praw jednostki (z pożą- danym rozróżnieniem swobód i praw człowieka oraz wolności i praw powiązanych z obywatelstwem). * W siódmej (rzadko przypominanej) zwrotce swego hymnu narodowego Norwe- gowie śpiewają: frihet ble oss født – „wolność nas urodziła”. I dodają: det gav fadekraft å bære – „dała nam ojcowską siłę”… og det gav forlik – „i kompromis”. Lista dylematów do rozstrzygnięcia i problemów (także ustrojowych) do załatwie- nia w kraju „rozciągającym się skałami i chmurami ponad morzem”, kraju dziś sta- bilnym i zamożnym, jest niemała. Pamiętając – za hymnem – że: „nie było nas dużo, jednak wystarczająco”, skoro wolność „dała ojcowską siłę… i kompromis”, wierzyć trzeba w ich rozwiązywanie. Tak, bo vi elsker dette Landet – bo „kochamy ten Kraj”, som det stiger frem furet, værbit over vannet – skoro „pojawiają się skały i chmury nad morzem”, skoro „po- wstał z biedy do chwały” (har gevet detav nød til seir). W przekonaniu Norwegów – i nie tylko Norwegów – już powstał…

Spis tabel i RYCIN

Tabela 2.1. Wzrost liczby ludności z uwzględnieniem zmian w liczbie ludności miast...... 53 Tabela 2.2. Struktura zatrudnienia w Norwegii według sektorów i branż gospodarki (dane z grudnia 2013 r.)...... 63 Tabela 3.1. Wyniki wyborów parlamentarnych w Norwegii w latach 1977–2013 według % głosów...... 81 Tabela 4.1. Zmiany konstytucji norweskiej dotyczące prawa i systemu wyborczego...... 89 Tabela 4.2. Cechy wyróżniające norweski system wyborczy w latach 1814–2014...... 93 Tabela 4.3. Wyniki wyborów parlamentarnych w okręgu More og Romsdal, 5 września 2005 r...... 94 Tabela 4.4. Okręgi wyborcze i podział mandatów w wyborach do Stortingu (wybory w 2013 r.)...... 94 Tabela 4.5. Liczba deputowanych wybieranych do Stortingu w latach 1814–2015...... 102 Tabela 5.1. Baza parlamentarna rządów Norwegii na tle innych państw nordyckich od ustanowienia formuły rządów parlamentarnych...... 144 Tabela 5.2. Struktura stałych komisji norweskiego Stortingu (2013–2017)...... 151 Tabela 5.3. Ewolucja składu (liczby mandatów) w norweskim Stortingu, 1814–2015...... 152 Tabela 7.1. Rządy w Królestwie Norwegii 1945–1965/1971 – skład partyjny, charakter i baza parlamentarna...... 182 Tabela 7.2. Popularność wyborcza partii norweskich w latach 1961–1977 w wyborach do Stortingu (w % głosów ważnych)...... 186 Tabela 7.3. Rządy w Norwegii w latach 1961–1981 (typologia)...... 186 228

Tabela 7.4. Wyniki wyborów parlamentarnych w Norwegii w latach 1977–2013 według podziału mandatów...... 190 Tabela 7.5. Skład polityczny rządów Królestwa Norwegii w latach 2000–2013 i ich „zaplecze” parlamentarne...... 194 Tabela 9.1. Okręgi Norwegii...... 216

Rycina 1.1. Norwegia ze Svalbardem...... 8 Rycina 1.2. Mapa polityczna Norwegii...... 9 Rycina 5.1. Baza parlamentarna rządów Królestwa Norwegii w latach 1945–2001 (według nazwisk premierów rządu)...... 142 Rycina 5.2. Tryb postępowania ustawodawczego w Norwegii...... 157 Rycina 9.1. Podział terytorialny Królestwa Norwegii na okręgi...... 212 Rycina 9.2. Proporcje wydatków samorządów gminnych na realizację zadań własnych...... 214 Rycina 10.1. Poziom zaufania Norwegów do polityków, instytucji demokratycznych oraz kompetencji politycznych osób sprawujących funkcje publiczne...... 224 Bibliografia

Aalberg T., Holdningdasnnelse og holdningsstabilitet, „Tidsskrift for samfunnsforskning” 1997, nr 2. Aardal B., Energi og miljø. Nye stridsoporsmål i mote med gamle strukturer, Rapport 93:15 (Institutt for samfunnforsking), Oslo 1993. Aardal B., Green Polities. A Norwegian Experience, „Scandinavian Political Studies” 1990, vol. 13, no. 2. Aardal B. (red.), Det politiske landskap. En studie av stortingsvalget 2009, 1-utgave, Oslo 2013. Aardal B., Valen H., Konflikt og opinion, Oslo 1995. Aardal B., Valen H., Velgere, partier og politisk avstand, Oslo–Kongsvinger 1989. Aardal B., Valen H., Karlsen R., Kleven Ø., Norman T.M., Valgundersøkelsen 2001, Oslo 2003. Aasland T., Fra Landmannsorganisasjon til Bondeparti, Oslo 1974. Abrahamson O.A., Why is Norway a Wealthy Nation? (w:) E. Maagerø, B. Simonsen (eds.), Norway. Society and Culture, 2nd eds., Kristiansand 2013. Allen H., Norway and Europe in the 1970s, Oslo–Bergen–Tromsø 1979. Andenæs J., Statsforfatningen i Norge, Oslo 1984. Andenæs T., The Constitution of Norway, Oslo 1960. Archer C., Norway Outside the European Union. Norway and European Integration from 1994 to 2004, New York 2005. Arter D., Scandinavian Politics Today, Manchester–New York 2008. Arter D., The Nordic Parliaments, London 1984. Baldersheim H., Rose L.E. (red.), Det kommunale laboratorium, Bergen 2005. Bereza-Jarociński A., Zarys dziejów Norwegii, Warszawa 1991. Berglund S., Lindström U., The Scandinavian Party System(s) in Transition? A Macro-Level Analysis, „European Journal of Political Research” 1979 (7). Berglund S., Lindström U., The Scandinavian Party System(s)?, Lund 1978. Bersgård A., Norsk historie 1814–1880, Oslo 1975. Bjørklund T., Hundre år med folkavstemninger i Norge og Norden, Oslo 2005. Bjørklund T., Old and New Patterns: The “No” Majority in the 1972 and 1994 EC/EU Referen- dums in Norway, „Acta Sociologica” 1997, vol. 40. Bjørklund T., Sentrum mot periferi. Norsk Ell-strid bylyst med ulike sentrum periferi modeller (w:) Norge og 1990-arene, eds. N. Avbjornsen, G. Vogt, Research Report nr 2/93. Bloch K., Kongens råd, Oslo 1963. Børhang K., Norwegian Politics (w:) E. Maagero, B. Simonsen (eds.), Norway. Society and Cul- ture, Kristiansand 2012. Borre O., Old and New Politics in Denmark, „Scandinavian Political Studies” 1995, vol. 18, no. 3. 230

Brandal N., Bratberg Ø., Thorsen D.E., Sosial-demokratiet Fortid-Nåtid-Framtid, Oslo 2011. Brox O., Hva gjør arbeidskraftimport med det norske samfunnet? Arbeidsinnvandring – en kunnskapsstatus, Oslo 2010. Cappelen Å., Velferdsstaten Økonomiske Grunnlag (w:) A. Hatland, S. Kuhnle, T.N. Romøren (eds.), Den norske Velferds-staten, Oslo 2011. Castberg E., Juridiske stridsspørsmål i Norges politiske historie, Oslo–Bergen 1961. Castberg F., Norges statsforfatning, Bd. 1, Oslo 1964. Cieślak T., Norwegia (z dziejów XIX i XX wieku), Poznań 1970. Cieślak T., Zarys historii najnowszej krajów skandynawskich, Warszawa 1978. Converse P.E., Valen V., Skillelinjér i norsk politikk og velgernes oppfatning av avstander mellom partiene (w:) H. Valen, W. Martinussen, Velgere og politiske frontlinjer, Oslo 1972. Czapliński W., Dzieje Danii nowożytnej, 1500–1975, Warszawa 1982. Czapliński W., Górski K., Historia Danii, Wrocław–Warszawa 1965. Dahl H.F., Norge mellom krigene, Oslo 1971. Dalton R.J., Citizenship. Norms and the Expansion of Political Participation, „Political Studies” 2008, no. 56. Debes J., Det norske Statsråd 1814–1949, Oslo 1950. Derry T.K., A History of Modern Norway, 1814–1973, Oxford 1973. Det norske Storting gjenom 150 år, Bd. III, Oslo 1964. Direktoratsboka 1993–2010 (utgavet av Administrasjon departementet), Oslo 2011. Eckhoff T.,Utviklingslinjer i norsk statsstyre og forfattningsrett 1814–1964, „Tidskrift for Retts- vitnskap” 1964. Eckhoff T., Utvikllingslinjer i norsk statsstyre og forfattningsrett 1814–1964 (w:) T. Eckhoff, Statsrettige emner, Oslo 1975. Eckhoff T., Smith E., Forvaltningsrett, Oslo 1997. Eliassen K., Sitter N., Ever Close Cooperation. The Limits of the “Norwegian Method” of Euro- pean Integration, „Scandinavian Political Studies” 2003, vol. 26, nr 2. Endringen i departaments-strukturen, Oslo 2014 Export of Principal Commodities, www.ssb.no/english (2011), dostęp: 2014.02.01. Fliflet A., Grunnloven med kommentarer, Oslo 2005. Forte A., Oram R., Pedersen T., Viking Empires, Cambridge 2005. Furre B., Norsk historie, 1905–1940, Oslo 1971. Glosvik O., Local Government and Administrative Structure in Norway, Oslo 2003. Grzybowski M., Dwieście lat konstytucji norweskiej (1814–2014), „Państwo i Prawo” 2014, z. 5. Grzybowski M., Ewolucja systemów wyborczych Szwecji i Norwegii, „Państwo i Prawo” 1981, z. 2. Grzybowski M., Norweski eurosceptycyzm (o referendach w sprawie przystąpienia do Wspólnot Europejskich) (w:) Myśl polityczna. Od historii do współczesności. Księga dedykowana Pro- fesorowi Markowi Waldenbergowi, Kraków 2000. Grzybowski M., Norweskie partie polityczne na przełomie XX i XXI stulecia (w:) Studia nad współczesnymi systemami politycznymi. Podmioty i procesy demokratyczne, t. I, Toruń 2014. Grzybowski M., Prawnoustrojowe przesłanki formowania rządów w Szwecji i Norwegii, Kra- ków 1981. Grzybowski M., Rząd i administracja rządowa w monarchiach skandynawskich (Dania – Nor- wegia – Szwecja), Kraków 2001. Grzybowski M., Socjaldemokracja a partie mieszczańskie w parlamentach Szwecji i Norwegii, „Kapitalizm” 1980, z. 4. Grzybowski M., Systemy konstytucyjne państw skandynawskich, wyd. 2, Warszawa 2004. 231

Grzybowski M., Systemy polityczne współczesnej Skandynawii, Warszawa 1989. Grzybowski M., Współczesny parlamentaryzm skandynawski, Warszawa–Kraków 1988. Hajdú P., Narody i języki uralskie, tłum. R. Jastrzębska-Helder, Warszawa 1971. Hansen T., Offerdal A., Borgore, tjenestetere og beslutningstakere, Oslo 1995. Harmel R., Svåsand L., The Influence of New Parties and Old Parties’ Platforms, „Party Polities” 1997, vol. 3. Hatland A., Kunhle S., Romøred T.I. (eds.), Den norske Velferdsstaten, Oslo 2011. Heidar K., Norske politiske fakta, 1884–1982, Oslo–Bergen–Stavanger–Tromsø 1983. Heidar K., Norway. Elites on Trial, Boulder, Co. 2001. Heidar K., Partiene – fra aristokratiske diskusjonsklubber til populistiske omeningbyråer (w:) H. Baldersheim, Ø. Østerud (red.), Det norske demokratiet i det 21 århundre, Bergen 2014. Heidar K., The Norwegian Labour Party: „An Attendant Europe”, „West European Polities” 1993, vol. 16, no. 1. Heidar K., Koole R., Learning from the Nordic Experience (w:) K. Heidar, R. Koole (eds.), Par- liamentary Party Groups in European Democracies, London 2000. Hellevik O., Nordmenn og det gode liv, Norsk Monitor 1985–1995, Oslo 1996. Hiorthøy F., Lagtinget en anakronisme, „Samtiden” 1963. Hodne F., Norges økonomiska historie (1815–1970), Oslo 1981. Hollander L., History of the Kings of Norway, Austin 2009. Holmberg S., Gilljan M., Väljäre och val i Sverige, Stockholm 1987. Holmøyvik E., Årsaker til utviklinga av prøvingvretten i Norge og Danmark, „Tidsskrift for rettsvitenskap” 2007. Holmsen A., Norges historie fra de eldste tider til 1960, Oslo 1977. Innsillingen fra den parlamentariske valgordningsnemnd av 1927, Oslo 1928, Innstillingen. S. XXVIII, 1898/1899, Christiania 1899. Jahr E.H., Inhogg i nyere norsk språk-historie, Oslo 1992. Jakobsson S., Endringen om en noegtig personlighed den norske-islandske historiske tradisjon om Harald Hårfagre et kildekritiske perspektiv, „Historisk tidsskrift” 2002, nr 81. Jansen E., Det suspensive lovveto, Oslo 1921. Jansen E., Det suspensive lovvetos anvendelse i norsk konstitutionel praxis, Kristiania 1921. Jansen M., Unionstiden 1814–1905, Oslo 1971. Jennsen M., Frå 1905 til våre dager, Oslo 1981. Jensen M., Norges historie i unionstiden 1814–1905, Oslo 1963. Kaartvedt A., Fra Riksforsamlingen til 1869 (w:) Det norske Storting gjennom 150 år, Oslo 1964. Kaartvedt A., Kampen mot parlamentarisme 1880–1884, Oslo 1956. Karstensen P., Le parlament norwegién – Le Storging, „Bulletin Interparlamentaire” 1980, nr 1. Karvonen L., Kuhnle S., Party Systems and Voter Alignments Revisited, London–New York 2001. Kersten A., Historia Szwecji, Wrocław–Warszawa 1973. Kiełbasiewicz A., Polityka integracyjna Norwegii wobec nowej emigracji zarobkowej z Polski w latach 2004–2009, „Historia i Polityka” nr 2/2000, Toruń 2010. Kite C., Scandinavia Faces EU. Debates and Decisions on Membership 1961–1994, Umeå 1996. Kjelstadli K., Arbeidsmigrasjon – noe å lære av historien, Arbeidinvandring kunskapsstatus. Integrerngskart 2007, IMDi rapport 19–2006. Klepacki Z., Ławniczak R., Rada Nordycka a współpraca i integracja państw skandynawskich, Warszawa 1976. 232

Knutsen O., From Old Polities to New Politics. Environmentalism as a Party Cleavage (w:) K. Strøm, L. Svåsand (eds.), Challenges to Political Parties. The Case of Norway, Ann Arbor, MI 1997. Knutsen O., Konfliktlinjer i norsk politikk – utvisking eller forandring (w:) H. Baldershaim, Ø. Østerud, Det norske demokratiet i det 21. årshundre, Bergen 2014. Knutsen O., Left-Riht Materialist Value Orientations (w:) J.I. van Deth, E. Scarbrough (eds.), The Impact of Values, Oxford 1995. Knutsen O., Politiske verdier, konfliktlinjer og ideologi – den norske politiske kulturen i kompa- rativ perspektiv, Oslo 1985. Knutsen O., Social Class, Sector Employment and Gender as Political Cleavages in the Scandi- navian Countries. A Comparative Longitudinal Study, 1970–95, Oslo 1998. Knutsen O., Sosiale klasser og politiske verhet i Norge, „Tidsskrift for samfunnsforskning” 1986, Bd. 27. Knutsen O., Structural Determinants of Party Choice. The Changing Impact of Socio-Structure Variables on Party Choice in Comparative Setting (w:) W.C. Miller, H.M. Narud (eds.), Party Governance and Party Democracy, New York 2013. Knutsen O., The Impact of Old Politics and New Politics Value Orientations on Party Choice. A Comparative Study, „European Journal of Political Research” 1995, vol. 28, no. 1. Knutsen O., The Materialist/Post-Materialist Value Dimension as a Party Cleavage in the Nor- dic Countries, „West European Politics” 1990, vol. 13. Knutsen O., The Partisan and the Value-based Component of Left-Right Self-placement. A Com- parative Study, „International Political Science Review” 1997, vol. 18, no. 2. Konstytucja Norwegii, wstęp i tłumaczenie: J. Osiński, Warszawa 1996. Krawczyk M., Konstytucyjna regulacja następstwa tronu w wybranych monarchiach europej- skich, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, „Ad- ministracja i Zarządzanie” 2012, nr 94. Kristvik B., Rokkan S., Valgordningen (w:) Offentlige valg, Oslo–Bergen–Tromsø 1972. Kubka A., Partie polityczne i systemy partyjne Szwecji, Norwegii i Danii na przełomie XX i XXI wieku, Gdańsk 2009. Kubka A., Podziały socjopolityczne w Norwegii w latach 1973–1997, Gdańsk 2004. Kubka A., Wyborcy w Norwegii na przełomie XX i XXI wieku (w:) E. Demkiewicz-Szczepa- niak, O.K. Grimnes (red.), Norwegia – Polska. Przeszłość i teraźniejszość. Norge – Polen. Fortid og nåtid, Toruń 2006. Kuhnle S., Pattern of Social and Political Mobilization. A Historical Analysis of the Nordic Countries, London–Beverly Hills 1975. Kuhnle S., Reflections on the Nordic Welfare State (w:) L. Karvonen, K. Ståhlberg (eds.), Fest- schrift for Dag Anckar on his 60th Birthday on February 12, 2000, Åbo 2000. Kuhnle S., Kildal N., Velfordsstatens idégrunnlag i perspektiv (w:) A. Hatland, S. Kuhnle, T.I. Romøren (eds.), Den norske velferdsstaten, Oslo–Bergen 2011. Kużelewska E., Norwegia i szwajcarskie „nie” dla integracji europejskiej, „Studia Europejskie” 2003, nr 3. Lane J.E., Ersson S., Parties and Voters. What Creates the Ties?, „Scandinavian Political Stud- ies” 1997, nr 2. Larsen E.R., The Norwegian Economy 1900–2000 – From Rags to Riches, Economic Survey of Statistics, Norway, nr 4/2000. Larsson L.O., Kalmar-Unionens tid. Från drottning Margareta til Kristian II, Stockholm 2003. 233

Linn S., Aase L., The History of Norway. A Long Term Perspective (w:) Norway. Society and Culture, Kristiansand 2008. Listhang O., Gamle og nye modellar i vaforskingar, „Tidsskrift for samfunnsfors kning” 1989, årgang 30. Lødrup P., The Supreme Court of Norway 1814–1996. A Historical Review (w:) T. Schei (ed.), The Supreme Court of Norway, Oslo 1998. Lomeland A., Kristelig Folkeparti blir til, Oslo 1971. Loock H.D., Quisling, Rosenberg og Terboven, Oslo 1972. Lov om domstolen fra 1.031915 (zmiany: z 21.07.1916 r., 1 06 1917 r., 14.08.1918 r., 22.05.1951 r., 26.04.2002 r., 17.06.2005 r.). Lov om råd eller representasjonsordning i kommunar og fylkeskommunar for menneste med nedsett fuksjonsevne, A 28/2007. Maagere E., Simonsen B., Minorities in Norway – Past and Present (w:) E. Maagere, B. Simon- sen (eds.), Norway. Society and Culture, Kristiansand 2008. Maagerø E., Simonsen B. (eds.), Norway. Society and Culture, Kristiansand 2008. Matan A., Sagan S., Wstęp (w:) Konstytucja Królestwa Norwegii, Wrocław–Warszawa–Kraków 1989. Matthews D., Valen H., Parliamentary Representation. The Case of the Norwegian Storting, Columbus, OH 1999. Mogunowa M.A., Skandinawskije gosudarstwa. Cientralnyje organy własti, Moskwa 1975. Moltumyr Høgberg B., Statsrett, Oslo 2013. Morgersterne B., Lærebog i den norske statsforfatnings ret, Bd. 1, Oslo 1926. Myland K., Norges historie, Bd. 9, Oslo 1976. Narud H.M., Valen H., Decline of Electoral Turnout. The Case of Norway, „European Journal of Political Research” 1996, vol. 29, no. 2. Nordby T., Det moderne gjennombruddet i bondesamfunnet: Norge 1870–1920, Oslo 1991. Nordli I. Sendved, Polakkene sosseter see i Norge, „Norges lover, 1685–1975, Oslo 1976. Norges Offenttige Utredninger 2001:3. Nowicka K., Stosunki Unia Europejska – Norwegia, „Przegląd Europejski” 2003, nr 1. Om arbeidsinnvandring fra Polen og Baltikum, IMDi-report 1-2008. Omdal H., Rostad R. (eds.), Krefter og motkrefter i språknormeringa. Om språknormer i teori og praksis, Kriastiansand 2003. Oscorsson H., Holmberg S., Nya svenska väljare, Stockholm 2013. Osiński J., Interpelacje i zapytania w norweskim Stortingu, „Państwo i Prawo” 1988, z. 4. Osiński J., Konstytucja Norwegii (wstęp i tłumaczenie), Warszawa 1996. Osiński J., Parlament i rząd w Królestwie Norwegii, Warszawa 1994. Osterud Ø., Agrarian Structure and Peasant Politics in Scandinavia, Oslo–Bergen–Tromsø 1978. Østerud Ø., Norges selvstendighet i 1814 og i 2014 (w:) H. Baldersheim, Ø. Østerud (eds.), Det norske demokratiet i det 21 århundre, Bergen 2014. Østerud Ø., Statvitenskap. Inforing i politisk analyse, Oslo 2014. Østerud Ø., Selle P., Power and Democracy in Norway. The Transformation of Norwegian Poli- tics, „Scandinavian Political Studies” 2006, vol. 29. Petersson O., Nordisk politik, Göteborg 2000. Petersson O., The Government Crisis in , „Scandinavian Political Studies” 1970, nr 2. Pettersen P.A., Jenssen A.T., Listhang O., The 1994 Referendum in Norway. Continuity and Change, „Scandinavian Political Studies” 1996, vol. 19, no. 3. 234

Piotrowski B., Walka Norwegów o rozwiązanie unii politycznej ze Szwecją, 1884–1907, Poznań 1974. Puka L., Nowy rząd, ten sam kurs: norweska polityka europejska i energetyczna, „Biuletyn PISM” 2013 (październik), nr 110 (1086). Rasch B.E., Kampen om regjeringsmakten. Norsk parlamentarisme i europeisk perspektiv, Oslo–Bergen 2004. Rasch B.E., Leeren om negativt flertall: Konstitusjonell ugress, „Nytt Norsk Tidskrift” 1984, nr 1. Riste O., The Neutral Ally, Oslo 1965. Rokkan S., Norway. Numerical Democracy and Corporate Pluralism (w:) R.A. Dahl (ed.) Po- litical Oppositions in Western Democracies, London–New Haven 1967. Rokkan S., Valen H., Regional Contrasts in Norwegian Politics (w:) E. Allardt, S. Rokkan (eds.), Mass Polities, New York 1970. Rokkan S., Vallen H., Regional Contrasts in Norwegian Politics (w:) E. Allardt, Y. Littunnen, Cleavages, Ideologies and Party Systems, Helsinki 1964. Rønning R., Vårt politiske Norge. En innføring i stats og kommunalkunnskop, Bergen 2012. Ryder S. (red.), Norwegia, aktualizacja: D. Cash, Warszawa 2007. Ryssevik J., I samfunnet. Norsk politikk, Oslo 2002. Saglie J., A Struggle for Agenda? Norwegian Parties and the European Issue, 1989–1995, „Party Politics” 1998, no. 3. Sannrstedt A., Negotiations in the Riksdag (w:) L.G. Stonelo, M. Jerzeck (eds.), The Bargaing Democracy, Lund 1996. Schei T., The Supreme Court of Norway in the 21st Century, Oslo 2007. Seip J.A., Fra embedsmannstat til eltpartistat, Oslo 1963. Selle P., Stortingskomiteene 1814–1981, Bergen 1982. Smith E., Det konstitusjonelle demokratiet: Grunnlovens betydning for politisk praksis (w:) H. Baldersheim, Ø. Østerud (eds.), Det norske demokratiet i det 21. århundre, Oslo 2014. Smith E., Konstitusjonelt demokrati, Bergen 2012. Solstad A., The Norwegian Coalition System, „Scandinavian Political Studies” 1969, nr 2. Stang E., Statholdersaken og Unionstid 1856–1862, Oslo 1943. Stang F., Systematisk Fremstilling af Kongeriget Norges constitutionelle eller grundlovsbestemte Ret, Christiania (Oslo) 1833. Statistics arsbok ov Norge, Statistisk sentralbyrå, Oslo 2014. Stavang P., Negativt flertal i norsk parlamentarisme (w:) T. Eckhoff (ed.), Noen statsrettslige emmer, Oslo–Bergen–Tromsø 1972. Stavang P., Parlamentarisme og folkestyre. Utvalde statsretts lege, Bergen 1994. Stavang P., Parlamentarismen i Norge, „Tidskrift for Rettsvitenskap” 1976. Steem A., The Welfare State – Still Viable? (w:) K. Heidar (ed.), Nordic Politics. Comparative Perspectives, Oslo 2004. Steen J., Det frie Norge, Oslo 1954. Stortinget. The Norwegian Parliament Rules of Procedure, The Storting’s Office, Oslo 2014. Strøm K., Bergman T., Partierna och regeringsmakten (w:) M. Denker, L. Svåsand, Partiernas århundrade, Bergen 2001. Svåsand L., Organizing the Conservatives. A Study in the Diffusion of Party Organisations in Norway, Bergen 1979. Svåsand L., Politiske partier, Oslo 1985. 235

Svåsand L., The Development of Party Fronts. Cleavage Lines in Norway in the General Election of 1882, „International Journal of Politics” Spring–Summer 1974, vol. 4, no. 1/2. Svedrup J., Taler holdt i Stortinget, Kopenhøvn 1886. Szelągowska G., Dania, Warszawa 2010. The Norwegian Constitution, The Storting Information Office, Oslo 2014. Trading Economics, Norway 2014 (Table: Economic Factors, 2014), http://www.tradingeco- nomics.com/norway/gdp-growth, dostęp: 2015.01.01. Urwin D.W., The Norwegian Party System form the 1880s to the 1930s (w:) K. Strøm, L. Svåsand (eds.), Challenges to Political Parties. The Case of Norway, Bergen 1997. Valen H., The Storting Election of September 1977: Realignment or Return to Normalcy?, „Scan- dinavian Political Studies” 1978, vol. 1. Valen H., Valg og politikk – et samfunn i endring, Oslo 1981. Valen H., Katz D., Political Parties in Norway, Oslo 1964. Vårt folks historie, Bd. I, Oslo 1962. Vårt folkes historie, Bd. VIII, Oslo 1964. Vikor L., Språkplanlegging. Prinsip og praksis, Oslo 1994. Waldahl R., Kampen om det ufødte liv. Abortopinionens utvikling 1969–1993, „Sosiologisk tidskrift” 1995, nr 2. Wilberg J., Om parlamentarisme og ministeransvarlighet (w:) T. Eckhoff (ed.), Noen statsretts- lige emner, Oslo–Bergen–Tromsø 1972. Woie Ø., Polakbor velger Norge, „Vårt Land”, 12.VII.2007.

INDEKS

A Christian Fryderyk, książę, król Norwegii Adler Johan Gunder 28, 113 25–29, 109, 160 Aho Esko 82 Christie Wilhelm C. 29 Aleksander I, car 26 Anker Per 118 E Astrid, księżna 162 Edward VII, król 38, 106 Eriksson Magnus 21 B Eryk III Pomorski, król 160 Bernadotte, rodzina 38 Eryk z Lade 159 Bernadotte Karol 165 Essen Hans Henrik 121, 173 Bernadotte Marta 165 Berner Carl 37 F Berg Pål 45 Fälldin Thorbjörn 82 Berge Abraham 180 Falsen Christian Magnus 113, 127 Bismarck Otto 141 Folkungowie, dynastia 160 Bjørnson Bjørnstjerne 38, 219 Fryderyk zob. Fryderyk VIII Blehr Otto 180 Fryderyk VI, król 26, 27, 29, 160 Bonaparte Napoleon 26 Fryderyk VIII, król 38, 106, 160 Bonde Karl Knutssen 22 Fryderyk Jan Bernadotte 109, 110 Bondevik Kjell Magne 51, 82, 83, 142, 148, 192, 194, 211, 221 G Borg Marius 165 Gerhardsen Einar 45, 46, 140, 142, 145, 181, Borten Per 48, 67, 82, 142, 182, 186–188 182, 186, 197, 198 Bratelli Trygve 67, 142, 146, 186–188, 191 Gjotgardsson Håkon 17 Bratlie Jens Kristian 136, 178 Grep Kyrre 41, 42 Breivik Anders 83, 192 Grifitowie, dynastia 160 Broch Ole Jacob 129, 175 Gustaw II Adolf, król 23 Brundtland Gro Harlem 50, 51, 83, 142, 146, 147, 191, 198 H Hagerup Georg Francis 35 C Halfdan I Biały, król 159 Castberg Johan 41 Halvorsen Otto Bahr 136, 180 Christian I, król 22 Hammarksjöld Knut 37 Christian III, król 22 Hamsun Knut 106 Christian IV, król 23, 25 Harald I Pięknowłosy (Harald Hårfagre), Christian V, król 25 król 17, 159 Christian VIII zob. Christian Fryderyk Harald III Srogi, król 159 238

Harald V, król 160, 162, 164, 165 Korvald Lars 50, 82, 142, 146, 186–188 Harald Blåtann zob. Harald Sinozęby Krohg Christian 118 Harald Hårfagre zob. Harald I Pięknowłosy Krzysztof Bawarski, król 160 Harald Sinozęby (Harald Blåtann), król 18, 159 L Haraldsen Karl 165 Lange Anders 71, 80 Haraldsen Sonja, królowa 162, 164 Lange Harvald 46 Håkon IV Håkonsson, król 21 Lie Trygve 45 Håkon V, król 21 Løvenskjold Severin 31, 173 Håkon V Magnusson, król 21 Løvland Jørgen Gunnarson 37, 197 Håkon VI Magnusson, król 21, 160 Lundeberg Christian 37 Håkon VII (Karol), książę, król 38, 39, 42, 44, Lykke Ivar 136, 180 45, 87, 106, 139, 160, 165, 180, 181 Lyng John 48, 143, 145, 182, 186, 187 Håkon Magnus, książę 162, 164 Hornsrud Christofer 42, 139, 180 M Høiby Mette-Marit Tjessem 164 Magnus I Dobry, król 159 Hundseid Jens 139, 180 Magnus VI Lagabøte, król 20 Magnus VII Eriksson, król 160 I Małgorzata, królowa 21, 160, 165 Ingrid Aleksandra 165 Marta Luiza, księżniczka 162 Martha 165 J Michelsen Christian 35, 37, 105, 106, 131, Jaabaek Søren 33, 34, 174 134, 178, 179, 181, 197 Jagland Thorbjørn 51, 83, 142, 191, 192 Mikołaj II, car 36 Motzfeldt Peter 118 K Mowinckel Johan Ludwig 66, 139, 180 Karol zob. Håkon VII Mörner Adolf Göran 121, 173 Karol I Knutsson Bonde, król 160 Münster Theodor 133 Karol II, król 160 Karol III Jan Bernadotte, król 28, 29, 160 N Karol IV zob. Karol XV Nansen Fridtjof 42, 106 Karol V zob. Karol XIII Nidoros, arcybiskup 22 Karol XIII (właśc. Karol V), król 28, 29, 119, Nissen Hartvig 124 120 Nordli Odvar 50, 142, 146, 186–188, 191 Karol XIV Jan (właśc. Karol III Jan, Berna- Nordraak Rikard 219 dotte), król 29–31, 120, 122, 123, 172, 173 Nygaardsvold Johan 42, 43, 45, 138–140, Karol XV (Karol IV), król 31, 38, 106, 124, 180, 181, 197 125, 174 Karol Jan, następca tronu, król 28–30, 91 O Karol Jan Bernadotte zob. Karol III Jan Ber- Olaf I Tryggvason, król 19, 159 nadotte, król Olaf II Haraldsson, król 19, 159 Kielland Aleksander 106 Olaf IV, król 160, 165 Knut den Mektige zob. Knut Wielki Olaf V, król 103, 160, 164 Knut Wielki (Knut den Mektige), król 18 Oldenburgowie, dynastia 160, 161, 165 Knudsen Gunnar 41, 106, 136, 178, 179, 196 Oskar I, król 121, 173 Kolstad Peder Ludvik 42, 139, 180 Oskar II Bernadotte, król 31, 32, 35–38, 105, Konow Wollert 136, 178 106, 112, 122, 129, 134, 160, 173, 175, 196 239

P Swen Widłobrody (Svein Tjugeskjegg), król Pinochet Augusto 57 18, 159 Platen Baltazar Bogislaus von 121, 173 Swen z Lade 159 Syse Jan 51, 83, 142, 191 Q Quisling Vidkun 42, 44–46, 181 T Terboven Josef 45 R Thrane Marcus 34 Ragnhild, księżna 162 Torp Oscar 138, 142, 145, 181, 182 Røiseland Bent 67, 188 Tranmael Martin 41, 42, 138

S U Sandels Johann August 121, 173 Ulsten Stig Kjell Olof (Ola) 187 Schweigaard Christian Homann 32, 129, 175 Urlichsen Dagny 165 Selmer Christian August 32, 126, 128, 129, Urwin Derek 72 175 Sigurdsson Sverre 39, 159 V Skojdungowie, dynastia 159 Vogt Benjamin 37 Solberg Erna 52, 84, 189, 193, 194, 198, 211, 219 W Sonderburg-Glücksburg, dynastia 38, 160 Wachtmeister Fredrik 37 Staaf Karl 37 Waldemar z Atterdag, książę 160 Stang Emil 32, 35, 36, 130, 131, 135, 178 Wazowie, dynastia 23 Stang Frederik 32, 125, 126, 175 Wedel-Jarlsberg Herman 26–28, 30, 31, 38, Steen Johannes 35, 36 122, 173 Stoltenberg Jens 51, 83, 142, 148, 192, 194, Willoch Kåre 51, 83, 142, 146, 147, 191, 198 198, 219 Wittelsbachowie, dynastia 160 Svein Tjugeskjegg zob. Swen Widłobrody Sverdrup Johan 32, 33, 129–132, 135, 174, Y 178, 196, 197 Ynglingowie, dynastia 17, 18, 21, 159 Sverre Magnus 165 Redakcja Jadwiga Makowiec

Korekta Agnieszka Toczko-Rak

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83