Publikacja dofinansowana ze środków Wydziału Prawa i Administracji oraz Katedry Prawa Ustrojowego Porównawczego Recenzent prof. dr hab. Ryszard M. Czarny Projekt okładki Jadwiga Burek © Copyright by Marian Grzybowski & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2015 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3965-6 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 SpiS treści Rozdział 1: Państwo, ludność, gospodarka ................................................................................ 7 1.1. Terytorium i warunki naturalne .................................................................................. 7 1.2. Ludność .......................................................................................................................... 10 1.3. Gospodarka Norwegii................................................................................................... 13 Rozdział 2: Ewolucja systemu społecznego i ustrojowego Królestwa Norwegii ................... 17 2.1. Uwagi wprowadzające .................................................................................................. 17 2.2. Norwegia w związkach z Królestwem Danii ............................................................. 21 2.3. Norwegia w latach 1814–1905. Konstytucja i unia ze Szwecją ............................... 27 2.4. Norwegia jako samodzielne państwo (od 1905 r. do początków XXI stulecia) .... 36 2.5. Norwegia w latach II wojny światowej i w okresie powojennym ............................ 44 Rozdział 3: Struktura społeczna – podziały polityczne – system partyjny ............................ 53 3.1. Rozwój gospodarczy a ewolucja struktury zawodowej i społecznej ....................... 53 3.2. Podziały socjopolityczne a partie polityczne i system partyjny .............................. 64 3.3. Norweskie partie polityczne na przełomie XX i XXI stulecia: w kierunku systemu „pięciu partii plus”? ........................................................................................ 80 Rozdział 4: Prawo i system wyborczy. Formy demokracji bezpośredniej ............................. 87 4.1. Konstytucyjne zasady prawa wyborczego .................................................................. 87 4.2. Formy demokracji bezpośredniej; głosowania ludowe ............................................ 104 Rozdział 5: Storting – parlament Królestwa Norwegii ............................................................. 109 5.1. Pozycja ustrojowa Stortingu: wyznaczniki prawne (konstytucyjne) ...................... 109 5.2. Ewolucja pozycji Stortingu: wyznaczniki polityczno-ustrojowe ............................ 119 5.3. Pozycja ustrojowa Stortingu w latach 1884–1905 (od wprowadzenia rządów parlamentarnych do zerwania unii) ........................................................................... 130 5.4. Ewolucja pozycji polityczno-ustrojowej Stortingu w Norwegii niepodległej – od 1905 r. do II wojny światowej.............................................................................. 134 5.5. Pozycja ustrojowa i aktywność Stortingu po II wojnie światowej .......................... 140 5.6. Polityczne i prawne wyznaczniki współczesnej aktywności Stortingu .................. 143 5.7. Struktura wewnętrzna i zasady funkcjonowania norweskiego Stortingu .............. 148 5.8. Funkcje współczesnego Stortingu i formy ich realizacji .......................................... 154 6 Rozdział 6: Pozycja ustrojowa i kompetencje króla Norwegii ................................................. 159 6.1. Tradycje monarchiczne Norwegii ............................................................................... 159 6.2. Kompetencje króla (królowej) Norwegii i formy ich realizacji ............................... 165 Rozdział 7: Rząd i administracja rządowa ................................................................................. 171 7.1. Ewolucja pozycji ustrojowej Rady Państwa: od królewskiego kolegium doradców do rządu parlamentarnego ........................................................................ 171 7.2. Rząd w Norwegii w latach 1884–1933 ........................................................................ 176 7.3. Rząd Królestwa Norwegii po II wojnie światowej (dwudziestolecie 1945–1965) ..................................................................................................................... 181 7.4. Ewolucja pozycji politycznej, składu i charakteru rządów Norwegii w latach 1965–2015 ...................................................................................................................... 185 7.5. Struktura wewnętrzna i zasady funkcjonowania rządu. Premier, ministrowie, centralne urzędy i agencje rządowe ..................................................... 195 Rozdział 8: Wymiar sprawiedliwości i ochrona prawa ............................................................. 203 8.1. Sądy jako organy wymiaru sprawiedliwości .............................................................. 203 8.2. Ochrona prawa oraz wolności i praw jednostki ........................................................ 207 Rozdział 9: Podział administracyjny. Władza lokalna .............................................................. 211 9.1. Podział administracyjny Norwegii.............................................................................. 211 9.2. Gminy (kommune) jako podstawowe jednostki samorządu lokalnego ................. 213 9.3. Władza lokalna i samorząd w okręgach ..................................................................... 215 Uwagi końcowe .............................................................................................................................. 219 Spis tabel i rycin ............................................................................................................................. 227 Bibliografia ..................................................................................................................................... 229 Indeks .............................................................................................................................................. 237 rozdział 1 pańStwo, ludność, goSpodarka 1.1. Terytorium I waruNkI naturalne Norwegia jest jednym z pięciu państw Europy Północnej. Zajmuje południowo- -zachodnią, zachodnią oraz północną część Półwyspu Skandynawskiego, archipe- lag wysp Svalbard oraz wyspę Jan Mayen pochodzenia wulkanicznego, położoną na Oceanie Atlantyckim, pomiędzy Norwegią (Svalbardem), Grenlandią i Islandią. Zwierzchnictwo norweskie – uznane międzynarodowo – rozciąga się ponadto na trzy terytoria na półkuli południowej. Są to: Ziemia Królowej Maud (norw. Dronning Maud Land) na obszarze Antarktydy, Wyspa Bouveta (Bouvetøya) na południe od Afryki oraz Wyspa Piotra I (Peter I Øy) na południowy zachód od przylądka Horn. Europejskie terytorium Królestwa Norwegii (Kongeriket Norge) obejmuje 386 974,6 km2, z czego obszar położony na Półwyspie Skandynawskim – 323 894,6 km2, na wyspach Svalbardu – 62 700 km2, a 380 km2 – na wyspie Jan Mayen1. Wydłużony południkowo kształt i długa linia brzegowa zachodniej i południo- wej Norwegii, ciągnąca się od Morza Barentsa po cieśninę Skagerrak, sprawiają, że kraj dysponuje rozległymi wodami terytorialnymi na morzach: Barentsa, Norweskim i Północnym. W sumie morska strefa ekonomiczna Norwegii obejmuje niemal mi- lion kilometrów kwadratowych. Ze względu na zalegające pod dnem morskim i eks- ploatowane – głównie na terenach norweskiego szelfu kontynentalnego na morzach: Północnym, Norweskim i Barentsa – złoża ropy naftowej i gazu, a także zasoby ryb, stanowi ona ważny wyznacznik potencjału gospodarczego i bogactwa wspomniane- go państwa2. Większość złóż ropy naftowej i gazu sytuuje się pod dnem Morza Pół- nocnego, w obrębie występowania łupków z późnego okresu jurajskiego. Terytorium Norwegii charakteryzuje się rozciągnięciem z południa na północ (ten dystans sięga w linii prostej 1752 km) oraz nadzwyczajnie rozwiniętą linią brzegową. 1 S. Ryder (red.), Norwegia, aktualizacja D. Cash, Warszawa 2007, s. 350; por. też J. Osiński, Wstęp (w:) Konstytucja Norwegii, Warszawa 1996, s. 3. 2 Ta strefa obejmuje pas szerokości 200 mil morskich. Por. szerzej: E.R. Larsen, The Norwegian Economy 1900–2000 – From Rags to Riches, Economic Survey of Statistics, Norway, nr 4/2000, s. 22 i n. 8 Rycina 1.1. Norwegia ze Svalbardem Obejmuje ona zatoki, fiordy oraz brzegi wysp i liczy 54 984 km. Powoduje to, że lud- ność i gospodarka od wielu stuleci pozostają w naturalnej symbiozie z morzem, jego zasobami i możliwościami ich eksploracji. Zatoki i fiordy wcinają się daleko w głąb terytorium Norwegii kontynentalnej. W najwęższym miejscu terytorium lądowe – od brzegu Morza Norweskiego do granicy ze Szwecją – liczy zaledwie 7 kilometrów. Norwegia należy do państw o najwyższym w skali światowej poziomie wykorzy- stania siły wód płynących jako źródła energii elektrycznej (ok. 99% tej energii wy- twarza się w elektrowniach wodnych). Energia elektryczna pokrywa ponad