Chcieliśmy być wolni Od „Sławbora” Program i tę wolność sami do „Radosława”. obchodów sobie wywalczyć Przedstawiamy oddziały 75. rocznicy Powstania – mówi płk Stefan Laube, powstańcze, które w 1944 r. Warszawskiego pseudonim „Adam” walczyły w Śródmieściu str. 2 str. 4 str. 11

Bezpłatna gazeta Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy

wydanie specjalne sierpień 2019 srodmiescie.warszawa.pl ISSN 2544–7106 dz.srodmiescie

Warszawskie dzieci Nie złamie wolnych żadna klęska, Nie strwoży śmiałych żaden trud – Pójdziemy razem do zwycięstwa, Gdy ramię w ramię stanie lud.

Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój, Za każdy kamień Twój, Stolico, damy krew! Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój, Gdy padnie rozkaz Twój, poniesiem wrogom gniew!

Powiśle, Wola i Mokotów, Ulica każda, każdy dom – Gdy padnie pierwszy strzał, bądź gotów, Jak w ręku Boga złoty grom.

Od piły, dłuta, młota, kielni – Stolico, synów swoich sław, Że stoją wraz przy Tobie wierni, Na straży Twych żelaznych praw.

Poległym chwała, wolność żywym, Niech płynie w niebo dumny śpiew, Wierzymy, że nam Sprawiedliwy, Odpłaci za przelaną krew.

tekst: Stanisław Ryszard Dobrowolski muzyka: Andrzej Panufnik

Zdjęcia archiwalne pochodzą z zasobów Muzeum Powstania Warszawskiego 2 WYDANIE SPECJALNE SIERPIEŃ 2019

WYWIAD „ŻYCIA ŚRÓDMIEŚCIA” Chcieliśmy być wolni i tę wolność sami sobie wywalczyć

Rozmowa z płk. Stefanem Laubem, pseudonim „Adam”, łącznikiem w Batalionie Szturmowym „Sokół” Organizacji Wojskowej Korpusu Bezpieczeństwa AK, walczącym podczas Powstania Warszawskiego w Śródmieściu.

Był Pan grzecznym dzieckiem? Py- W naszym mieszkaniu w pewnym tam, bo podobno jak poszedł Pan momencie było ok. 30 osób. na wagary, to akurat był świadkiem udanego zamachu na niemieckie- Dla Pana to był koniec dzieciństwa? go zbrodniarza Frantza Kutscherę, Można tak powiedzieć. Ojciec był bar- zwanego „katem Warszawy”? Jak to dzo pracowity i ambitny. W 1933 r. się stało, że był Pan w Alejach Ujaz- sprzedał aptekę w Szadku, niewiel- dowskich akurat 1 lutego 1944 r.? kiej miejscowość koło Zduńskiej W tym dniu miałem lekcję gry na Woli, i wyprowadziliśmy się do skrzypcach u pani profesor, która Warszawy. W domu było nas pięcio- mieszkała przy ul. Mokotowskiej. Nie ro. Oprócz mnie: tata Stefan, mama byłem jednak przygotowany. Uda- Eliza i dwóch starszych braci – Ja- łem więc przed rodzicami, że idę na nusz i Jerzy. Najpierw mieszkaliśmy lekcję, ale wziąłem pusty futerał na przy ul. Wilanowskiej 18, a później skrzypce. Myślałem, że mi się upie- przy ul. Żurawiej 4, blisko pl. Trzech cze. Mieszkaliśmy przy ul. Żurawiej, Krzyży, gdzie tata prowadził aptekę. więc szedłem Alejami Ujazdowskimi Przypominam sobie, że jako dziecko i gdy byłem przy ul. Chopina, nagle spacerowałem Alejami Ujazdowski- zaczęła się strzelanina. Schowałem mi i spotykałem np. Marszałka Józe- się za wielkim kasztanowcem. Wi- fa Piłsudskiego, który chodził z wil- działem samochód osobowy z otwar- czurem jako jedynym ochroniarzem tymi drzwiami i osoby strzelające do w okolicach Belwederu. Widywałem Niemców. Gdy ucichły strzały, szybko powstańców styczniowych w uni- pobiegłem do domu. Dopiero następ- formach, których otaczano wielkim nego dnia dowiedziałem się, że byłem szacunkiem. Po wkroczeniu Niem- Płk Stefan Laube, pseudonim „Adam” przypadkowym świadkiem zamachu ców do Warszawy moje beztroskie na Kutscherę. Najbardziej się bałem, dzieciństwo się skończyło. Później rodził się 3 maja 1930 r. w Szadku koło Zduńskiej Woli. W 1933 r. przeprowadził się z rodzicami do Warszawy. żeby Niemcy nie zobaczyli mojego jeszcze ta zwycięska niemiecka de- UUczęszczał do szkoły powszechnej im. Mikołaja Reja. Podczas okupacji uczestniczył w tajnych kompletach. pustego futerału na skrzypce. Wtedy filada w Alejach Ujazdowskich... Dla Od 1943 r. należał do Szarych Szeregów. na pewno nie uszedłbym z życiem. nas, warszawiaków, to było drama- Po wybuchu Powstania Warszawskiego zgłosił się do Batalionu Szturmowego „Sokół” Korpusu Bezpieczeństwa AK. tyczne przeżycie. Było mi tak smut- Po zaprzysiężeniu został łącznikiem I Kompani Szturmowej. W batalionie „Sokół” służyli również jego starsi bracia: W momencie wybuchu II wojny no jak wtedy, gdy umarł marszałek odznaczony Krzyżem Walecznych kpr. podch. Janusz Laube, ps. „Zbigniew Oleśnicki” (1926-1985) i strz. Jerzy światowej miał Pan dziewięć lat. Józef Piłsudski. Wtedy kondukt ża- Laube, ps. „Zerwikaptur” (1928-2005). Dla dziecka był to chyba wstrzą- łobny też szedł Alejami Ujazdow- Po powstaniu wyszedł ze stolicy z ludnością cywilną i został wywieziony do obozu przejściowego Dulag 121 sający widok: bomby spadające na skimi. Miałem tylko pięć lat, ale do w Pruszkowie. Uciekł z transportu więźniów pod Częstochową, gdzie przebywał do końca okupacji. Do Warszawy kochane miasto, pożary, zabici na dziś pamiętam orkiestrę, żołnierzy, wrócił w końcu lutego 1945 r. ulicach? generalicję i tę kasztankę marszałka W 1948 r. zdał maturę w Liceum im. Stefana Batorego oraz uzyskał patent jachtowego sternika morskiego. O wybuchu wojny wszyscy dowie- wolno prowadzoną za trumną. Oglą- Następnie studiował farmację na Akademii Medycznej w Warszawie, gdzie w 1952 r. uzyskał tytuł magistra dzieliśmy się z radia. Wprawdzie dałem akurat ten kondukt z balko- farmacji. Od 1955 r. pracował w stołecznych laboratoriach naukowo-badawczych i brał udział w opracowywaniu już w sierpniu 1939 r. atmosfera by- nu pałacyku na rogu Pięknej i Alej receptury kilku leków roślinnych, w tym m.in. Raphacholinu. Od 1963 r. był zatrudniony w Wojskowym Instytucie ła gęsta, ale atak Niemców na Pol- Ujazdowskich, a serce przepełniał Medycyny Lotniczej w Warszawie. W 1978 r. wziął udział w misji pokojowej ONZ UNEF (Doraźne Siły Narodów skę był dla nas wszystkich wielkim mi ogromny smutek. Zjednoczonych) w Egipcie. Pełnił tam funkcję kierownika apteki szpitalnej i szefa zaopatrzenia medycznego zaskoczeniem. Pamiętam, że byłem w Polskiej Wojskowej Jednostce Specjalnej. W 2002 r. przeszedł na emeryturę. pewny naszego zwycięstwa. Kiedy Jak Warszawa wyglądała po wkro- Działał w kilku organizacjach społecznych, m.in. Polskim Czerwonym Krzyżu, Polskim Towarzystwie Turystyczno- jednak zaczęły się naloty na War- czeniu Niemców? Krajoznawczym, Polskim Związku Żeglarskim. Jest prezesem Środowiska Organizacji Wojskowej Korpusu szawę, pojawiły się wątpliwości. Na Miasto było bardzo zniszczone po Bezpieczeństwa Armii Krajowej Okręg Warszawa Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej. początku oblężenia stolicy wszyscy bombardowaniach i ostrzale artyle- Odznaczony m.in.: Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi, Warszawskim mieli jeszcze jakieś zapasy żywności, ryjskim. Jednak apteka ojca ocalała Krzyżem Powstańczym, Złotym Medalem „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”, Odznaką Honorową PCK, Odznaką za które niestety szybko się skończyły. i Niemcy, którzy przywiązywali bar- Wzorową Pracę w Służbie Zdrowia, Medalem ONZ „W Służbie Pokoju”, Odznaką „Akcja Burza”, Krzyżem Weterana Zaczęły być kłopoty z wodą. Prawie dzo dużą uwagę do higieny i bali się Walki o Wolność i Niepodległość Ojczyzny. w każdym domu zatrzymywali się chorób, pozwolili na jej prowadzenie. Mieszka w Warszawie. uciekinierzy z różnych stron Polski. Zakład był czynny przez całą oku- WYDANIE SPECJALNE SIERPIEŃ 2019 3

WYWIAD „ŻYCIA ŚRÓDMIEŚCIA”

pację oraz przez 63 dni Powstania Dwa dni przed godziną „W”? Warszawskiego. Ojciec zaopatrywał Dokładnie, bo 1 sierpnia był we wtorek. w leki i materiały sanitarne dwa Jak przyjechałem do domu, skontak- szpitale powstańcze: przy ul. Moko- towałem się z ojcem mojego kolegi towskiej oraz Żurawiej 4a. Lekarstwa Janka. Powiedziałem, że na obozie jest były wydawane aż do wyczerpania fajnie, ale ja wróciłem, bo rodzina zde- zapasów. cydowała, że lepiej, żebyśmy byli ra- zem. Wtedy i on pomyślał, że dobrze Jak to się stało, że wstąpił Pan do będzie zabrać Janka z obozu. Wyjechał Szarych Szeregów? do Celestynowa, ale w Radości został Przed wojną chodziłem do Szko- zawrócony przez patrol radziecki. Nie- ły Powszechnej im. Mikołaja Reja, stety losy tej rodziny tak się ułożyły, że a później uczyłem się na tajnych wszyscy zginęli w powstaniu. Ocalał kompletach. To był taki odruch pa- tylko Janek, który był w Celestynowie. triotyczny, że na złość Niemcom bę- Niezbadane są wyroki boskie. dziemy się uczyć. Widzieliśmy ok- ropieństwa wojny – codzienny ter- Gdzie Pana zastał wybuch Powsta- ror, aresztowania, łapanki, egzekucje nia Warszawskiego? uliczne. Nie chcieliśmy żyć ciągle 1 sierpnia 1944 r. najstarszy brat Ja- w strachu, pragnęliśmy działać. Dla- nusz koło godz. 16 poprosił mnie, tego z grupą kolegów z kompletów abym dostarczył kartkę na ul. Słupe- wstąpiliśmy do Szarych Szeregów, do drużyny „Gigantów”, działającej przy Radzie Głównej Opiekuńczej. Był 1943 r. RGO za zgodą Niemców zajmowała się pomocą sierotom, prowadziła punkty medyczne Upamiętnienia w miejscu śmierci (Al. Jerozolimskie 11/19) i pochówku (ul. Bracka 5) „Antka Rozpylacza”. i kuchnie ludowe dla ubogich. Dla nas to był dobry kamuflaż. Nasz batalion w sile oko- łączny przyjaciel Stefan Dorociński, lejnych rocznic powstania, spotykamy ło 400 osób walczył w re- pseudonim „Maciek”, mieli piękną się tam, składamy kwiaty i zapalamy Czy ktoś z Pana rodziny na- jonie ulic: Bracka, Nowo- wielką łódź i jako bardziej doświad- znicze. Na co dzień tym miejscem pa- leżał do konspiracji? grodzka, Żurawia, Krucza, czeni żeglarze udzielali nam trochę mięci, oraz innymi związanymi z „So- Ojciec prowadził aptekę, któ- Aleje Jerozolimskie, Nowy wskazówek. Musieliśmy być ostrożni, kołem”, opiekuje się pani Aleksandra ra była dobrą przykrywką dla Świat, Książęca, pl. Trzech bo Niemcy wprawdzie nie penetro- Fafius, której mama również brała różnych tajnych działań. Do kon- Krzyży. Dowódcą baonu był wali zbyt dokładnie brzegów Wisły, udział w Powstaniu Warszawskim. spiracji należeli także moi starsi rotmistrz Władysław Olszow- ale nie pozwalali Polakom na upra- bracia. Janusz, pseudonim „Zbigniew ski. Nosił pseudonim „Sokół” i stąd wianie żadnego sportu. Antek był bar- Przybocznym łącznikiem „Antka Oleśnicki”, skończył tajną podchorą- się wzięła nazwa całej jednostki. Ja dzo odważnym, wesołym i przystoj- Rozpylacza” był zaledwie 13-letni żówkę, a Jerzy, pseudonim „Zerwi- zgłosiłem się do batalionu 3 sierp- nym chłopakiem. Zawsze roześmiany Zalman Hochman „Miki Bandy- kaptur”, był w utajnionym harcer- nia i po złożeniu przysięgi zostałem i bardzo kontaktowy. Lgnęły do niego ta”, który do „Sokoła” zgłosił się stwie. W czasie okupacji, ze względu cką na Ochocie. Sam nie mógł poje- skierowany jako łącznik do I Kompani dziewczyny i uwielbiali go koledzy. na ochotnika razem z bratem – bezpieczeństwa, nie wiedziałem, że chać, bo miał wypadek i noga mu spu- Szturmowej, którą dowodził porucz- Poza tym jako jedyny w naszym bata- Peretzem Hochmanem „Cwania- są w konspiracji i w jakich działają chła w kolanie jak karmelicka bania. nik Aleksander Żuk, pseudonim „Żuk”. lionie miał pistolet maszynowy Sten, kiem”. W 2017 r. z inicjatywy Dziel- strukturach. O tym nie mówiło się Pojechałem rowerem pod wskazany Moim głównym zadaniem było prze- czyli „rozpylacza”, i był bardzo dobrym nicy Śródmieście m.st. Warszawy nawet najbliższej rodzinie. adres i kiedy wracałem ul. Filtrową, noszenie meldunków. Wtedy telefony strzelcem, postrachem niemieckich zostały wydane jego wspomnienia usłyszałem pierwsze strzały. Dalsza nie działały, a łączność kablowa w wy- snajperów zwanych „gołębiarzami”. w książce pt. „Mieć odwagę, by żyć”. Jak wyglądała Warszawa w przed- jazda była niemożliwa. Zaczęły się niku silnego ostrzału niemieckiego Wiedział Pan, że obaj bracia byli dzień wybuchu Powstania War- walki. Schroniłem się w jakimś do- często się rwała, dlatego my byliśmy Żydami, którzy uciekli z warszaw- Kiedy wybuchło powstanie, szawskiego? mu przy ul. Filtrowej. Zostawiłem tam najpewniejszymi łącznikami między skiego getta? Czuło się napiętą sytuację. Wojska na przechowanie rower i na piecho- dowódcami a walczącymi oddziała- była ogromna euforia. Wtedy nie wiedziałem. Mieli pol- niemieckie w wielkim pośpiechu co- tę wracałem do domu. Powrót na ul. mi. Nasza barykada zbudowana w po- Cieszyliśmy się, że skie imiona i nazwisko chyba Bor- fały się ze wschodu przez most Po- Żurawią zajął mi prawie trzy doby. przek Alej Jerozolimskich, pomiędzy po pięciu latach niewoli kowski. Myślałem, że to warszawskie niatowskiego. Patrzyliśmy na nich W domu była tylko mama. Ojciec był Kruczą a Marszałkowską, zapewniła w końcu na ulicach są cwaniaki i traktowaliśmy ich jak na- z wielką satysfakcją. To już nie była w aptece, a bracia już w Batalionie połączenie Śródmieścia Północnego biało-czerwone flagi, szych chłopaków. Byli bardzo spryt- ta sama niemiecka butna, silna ar- Szturmowym „Sokół” Korpusu Bezpie- i Południowego. Dlatego przez cały polskie wojsko i gazety. ni, zwinni i odważni. Pamiętam, jak mia, która zajmowała stolicę w 1939 r. czeństwa, który swoją placówkę miał czas była atakowana przez Niemców, Wprawdzie brakowało „Miki” został wysłany jako nasz par- Uciekali w nieładzie. Brudni, poranie- przy ul. Nowogrodzkiej 3/5. Roweru którzy chcieli sobie otworzyć drogę broni, ale mieliśmy lamentariusz do załogi niemieckiej ni, na jakiś furkach, rowerach i z wy- z ul. Filtrowej do dziś nie odebrałem. z mostu Poniatowskiego na Ochotę. ogromne wsparcie w Banku Gospodarstwa Krajowego, razem zniechęcenia w oczach. Głównym naszym utrapieniem była w ludności cywilnej z propozycją zawieszenia broni. Wy- Czy to prawda, że Batalion „Sokół” niemiecka załoga znajdująca się w sil- i wierzyliśmy, że w ciągu dawało się, że to misja samobójcza, Wiedział Pan, że zbliża się wybuch powstał spontanicznie dopiero nie ufortyfikowanym budynku Banku bo Niemcy mieli zwyczaj strzelania kilku dni wyzwolimy stolicę powstania? 1 sierpnia 1944 r.? Gospodarstwa Krajowego. Tutaj tak- do powstańczych posłańców. „Mi- Nie. W lipcu 1944 r. akurat byłem ze Rzeczywiście, jednostka została utwo- że broniła nas barykada, która znaj- ki” jednak poszedł sam z białą flagą, swoją drużyną na obozie harcerskim rzona dopiero w godzinie „W” na ba- dowała się na ulicy Brackiej przy No- Zawsze starał się być na pierwszej linii przekazał list i szczęśliwie wrócił. w Celestynowie. Nazywało się to „Ko- zie grupy oficerów i żołnierzy Korpusu wogrodzkiej. Mimo przeważającej siły walk. Szybko zdobył popularność, nie Jego brawurowy wyczyn został opi- lonie dla dzieci w ramach RGO”. Na Bezpieczeństwa, którzy samodzielnie niemieckiego ognia wytrwaliśmy na tylko w „Sokole”, lecz także w sąsiadu- sany w biuletynie powstańczym. To tym obozie mieliśmy różne szkolenia, organizowali odcinek obrony sekto- tym odcinku 63 dni. jących z nami oddziałach. Niestety ta mu zapewniło sławę. On sam opo- m.in. z udzielania pierwszej pomocy ra ulic: Bracka, Nowogrodzka i Żura- brawura sprawiła również, że tak szyb- wiadał nam, że Niemcy mówili do medycznej oraz działania w terenie wia. Dopiero po zbudowaniu wspólnie W „Sokole” walczył jeden z legen- ko zginął, bo już 8 sierpnia w Alejach niego „ty bandyto!”. Dlatego później z mapami i kompasem. Uczyliśmy się z mieszkańcami barykad rozpoczęto darnych bohaterów Powstania Jerozolimskich. Miał zaledwie 21 lat. zmieniono mu pseudonim na „Miki abecadła tzw. małego sabotażu, czy- formowanie batalionu. W jego skład Warszawskiego, Antoni Szczęsny Jego śmierć i pogrzeb były dla mnie Bandyta”. Natomiast „Cwaniak” na li przenoszenia meldunków, ulotek, weszli m.in. żołnierze, którzy w godzi- Godlewski, słynny „Antek Rozpy- wielkim wstrząsem. To były dopiero ochotnika brał udział w wysadzeniu malowania „kotwic” Polski Walczą- nę „W” nie zdążyli na zbiórki swoich lacz”. Znał go Pan? pierwsze dni powstania i nie byłem niemieckiego bunkra. Obaj z bratem cej, niszczenia niemieckich napisów. oddziałów, ochotnicy z różnych kon- Antka poznałem jeszcze przed Po- przygotowany do widoku ginących przeżyli powstanie i dopiero kilka lat Nie zostałem jednak do końca obozu, spiracyjnych organizacji, wojskowi wstaniem Warszawskim. Obaj byli- kolegów. Później człowiek już przy- po wojnie dowiedzieliśmy się, że są bo mama przeczuwała, że coś się sta- z września 1939 r. oraz mieszkańcy śmy zapalonymi żeglarzami i spoty- wyknął do trupów i złych wieści. Antek Żydami i byli jednymi z pierwszych nie i chciała mieć nas wszystkich przy i osoby ukrywające się bądź pracu- kaliśmy się na przystani nad Wisłą, został pochowany w podwórzu ka- osób, które budowały nowe państwo sobie. Wysłała więc starszego brata jące w tym rejonie Śródmieścia. Na gdzie ja razem z braćmi budowałem mienicy przy ul. Brackiej 5. Po wojnie Izrael. W miarę możliwości utrzy- po mnie do Celestynowa. Do Warsza- początku broni było niewiele. Głów- łódź. To było po praskiej stronie rzeki, jego zwłoki przeniesiono na Cmentarz mywaliśmy z nimi kontakt, dopóki wy wróciliśmy w niedzielę 30 lipca. ny oręż stanowiły butelki z benzyną. na Saskiej Kępie. Antek i jego nieod- Powązkowski. Co roku, przy okazji ko- jeszcze żyli. 4 WYDANIE SPECJALNE SIERPIEŃ 2019

WYWIAD „ŻYCIA ŚRÓDMIEŚCIA” LUDZIE Od „Sławbora” do „Radosława”

Przedstawiamy wybrane oddziały powstańcze, które w 1944 r. walczyły w Śródmieściu

Grupa Śródmieście Południe mych z instytutu na pl. Trzech Krzyży ❙ „Sławbor” pod dowództwem „Mundka” – Ed- W skład grupy weszły oddziały II munda Malinowskiego. i III rejonu Obwodu Śródmieście. Podobwód Śródmieście Południowe Batalion „Ruczaj” powstał w związku ze słabą komuni- ❙ Najważniejszym zadaniem od- kacją ze Śródmieściem Północnym. działu w godzinie „W” było opano- Dowódcą był początkowo mjr Stani- wanie al. Szucha i Al. Ujazdowskich. Płk Stefan Laube sław Łętowski „Mechanik”, a od 22 Zadanie było bardzo trudne, ale dzię- sierpnia ppłk Jan Szczurek-Cergow- ki determinacji żołnierzy udało się ski „Sławbor”. W ramach tego podob- przez trzy doby utrzymać Departa- Jakie było najbardziej dramatyczne moich braci, gdzie nas wywożą. Oczy- wodu działał m.in. batalion szturmo- ment Kawalerii Ministerstwa Spraw Pana przeżycie podczas powstania? wiście Niemcy starali się utrudniać wy Korpusu Bezpieczeństwa „Sokół”. Wojskowych w Alejach. Oddział zdo- Było wiele chwil, kiedy ocierałem się Przystąpiliśmy do walki te kontakty i nie zawsze się udawało, był budynek centrali telefonicznej o śmierć. Byłem przecież łącznikiem, spontanicznie. Broniliśmy ale to, co do nas trafiało, i tak ratowało Zgrupowanie „Zaremba- przy ul. Piusa IX (tzw. małej PAST-y). który, przenosząc meldunki, poru- przed Niemcami naszej nam życie. Ten pociąg toczył się wol- ❙ Piorun” Przez dziesięć dni budynek stanowił sza się wśród ciągłego ostrzału broni ojczyzny. Jestem niutko, a jeszcze przed Częstochową Oddział został utworzony na począt- kwaterę oddziału, co uznano za nie maszynowej, granatów, pocisków ar- przekonany, że gdybym został zatrzymany. W nocy, korzysta- ku powstania i walczył w rejonie ulic: lada nagrodę! tyleryjskich i spadających bomb lot- mógł cofnąć czas, jąc z okazji, uciekliśmy z wagonu. To Poznańskiej, Hożej, Wspólnej i Wil- niczych. Najbardziej dramatyczne to znowu poszedłbym znowu był pomysł mamy i uratował czej. Do najważniejszych zadań od- Zgrupowanie „Kryska” chwile przeżyłem jednak 2 września. nam życie, bo, jak się okazało, trans- działu należało zdobycie budynku Zgrupowanie V nazwane od pseu- do Powstania ❙ Akurat byłem w naszym rodzinnym port, którym jechaliśmy, trafił do tzw. „Jajczarni” (ul. Hoża 51). Udało donimu dowódcy Zygmunta Netzera domu przy ul. Żurawiej 4. Zszedłem obozu w Niemczech. My tymczasem się tam uruchomić produkcję broni, „Kryska” walczyło na Górnym Czer- do piwnicy, bo głównie tam podczas schroniliśmy się u jednego z kolegów drukarnię i radiostację „Błyskawica”. niakowie. Przydzielone im na godzinę powstania koncentrowało się życie 3 października dowódcy powstania ojca, który akurat mieszkał w Często- Dowódcą oddziału był początkowo „W” zadania nie zostały zrealizowane cywilnej ludności, i gdy czytałem podjęli decyzję o zakończeniu walk. chowie, i w tym mieście zostaliśmy Romuald Radziwiłłowicz „Zaremba”, w związku z bardzo silnym oporem najświeższej gazetki z informacjami Jak przyjął Pan tę wiadomość? aż do tzw. wyzwolenia przez Armię a następnie po jego ciężkim zranieniu wroga. Walki na Czerniakowie by- o sytuacji w walczącej stolicy, na na- Z mieszanymi uczuciami. Z jednej Czerwoną. kpt. Franciszek Malik „Piorun” – ci- ły bardzo ciężkie, walczono o Stację szą kamienicę spadła seria bomb. Był strony ulga, że to piekło się w końcu chociemny, który później dowodził Pomp Rzecznych, później o utrzyma- potworny huk. Nagle zgasły wszystkie skończy. Z drugiej dramat i poczucie Kiedy Państwo wrócili do Warsza- zdobyciem centrali telefonicznej przy nie Przyczółka Czerniakowskiego. świeczki, karbidówki i zapanowała całkowitej klęski. Ponadto uczucie wy? ul. Piusa IX. ciemność. Po chwili ciszy na nasze gło- niepewności, bo nie wiedzieliśmy, co Do stolicy wracaliśmy na raty. Pod Batalion „Golski” wy zaczął się sypać gruz, który zablo- się z nami stanie. Ten dylemat – czy koniec stycznia do Warszawy przy- Batalion „Miłosz” ❙ Batalion został stworzony na ba- kował wszystkie wyjścia. Mimo wielu wychodzić z miasta, czy lepiej zostać? jechali ojciec i bracia, a ja z mamą ❙ Żołnierzom batalionu „Miłosz” zie kadry oficerskiej i podoficerskiej prób nie mogliśmy ich odkopać. Poja- Czy Niemcy dotrzymają warunków przybyliśmy miesiąc później, czyli przyszło walczyć w warunkach wy- 3 Batalionu Pancernego, który sta- wił się paniczny strach, czy wyjdziemy kapitulacji? w lutym 1945 r. Stolica wyglądała jesz- jątkowo trudnych – mieli działać na cjonował w Warszawie. W godzinie stamtąd żywi. Na szczęście budynek cze gorzej, niż kiedy ją opuszczaliśmy. terenie wroga, w niemieckiej dzielni- „W” stawiła się większość żołnierzy, był solidnie zbudowany i piwniczny Jakie były losy Pańskiej rodziny po Niemcy po upadku powstania przez cy. Ważnym punktem w walkach od- niestety broni starczyło dla co trze- strop nie zawalił się, a po kilkunastu upadku powstania? trzy miesiące plądrowali Warszawę działu była próba zdobycia budynku ciego. W pierwszym dniu udało się godzinach przyszła pomoc z zewnątrz, Dowództwo przekazało żołnierzom, że i metodycznie zamieniali ją w mo- YMCA przy ul. Konopnickiej 6. Do od- opanować większość zaplanowa- którą zorganizował mój brat Janusz, sami mogą zdecydować, czy wychodzą rze ruin. Zamieszkaliśmy w bardzo działu dołączyła się grupa głuchonie- nego regionu – ul. Polną, pl. Zbawi- i zostaliśmy uwolnieni. z Warszawy z wojskiem, czy z ludnoś- zniszczonej i uszkodzonej aptece ojca cią cywilną. My wybraliśmy to drugie przy pl. Trzech Krzyży 10. Ojciec pro- MIEJSCA We wrześniu sytuacja powstańców rozwiązanie. Zostaliśmy więc zapę- wadził ją do 1951 r., czyli do momentu zaczęła się już robić dramatyczna. dzeni z ludnością cywilną na Dwo- upaństwowienia. Jak reagowaliście na upadek kolej- rzec Zachodni i wagonami wywiezieni nych dzielnic Warszawy? do obozu w Pruszkowie. W okolicach Czy gdyby sytuacja się powtórzyła Najważniejsze mi ejsca walk powstańczych w Śródmieściu Kiedy wybuchło powstanie, była Piastowa miejscowa ludność zaczęła i miał Pan znów czternaście lat, to ogromna euforia. Cieszyliśmy się, że krzyczeć, żeby młodzi ludzie uciekali. poszedłby Pan do Powstania War- po pięciu latach niewoli w końcu na Na nasze szczęście jechaliśmy bardzo szawskiego? ulicach są biało-czerwone flagi, pol- wolno, otwartą węglarką, bez dachu Kiedy wybuchło powstanie, nikt nie skie wojsko i gazety. Wprawdzie bra- w jednym z ostatnich wagonów, dla- wiedział, jak się ono skończy. Przy- kowało broni, ale mieliśmy ogromne tego moi bracia błyskawicznie podjęli stąpiliśmy do walki spontaniczne. wsparcie w ludności cywilnej i wie- decyzję o ucieczce i wyskoczyli z wago- W konspiracji byli moi bracia, kole- rzyliśmy, że w ciągu kilku dni wyzwo- nu. Zanim Niemcy się zorientowali, co żanki, koledzy, znajomi, sąsiedzi, któ- limy stolicę. Powstanie miało przecież się dzieje, już ich nie było. Natomiast rzy następnie poszli do powstania. trwać trzy do pięciu dni. Później, kiedy rodzice i ja trafiliśmy do Dulagu 121. Wielu z nich walczyło w Śródmieściu, zaczęły nadchodzić informacje o be- Nie byliśmy tam jednak długo. Już na- w którym mieszkaliśmy. Broniliśmy stialstwie Niemców wobec bezbron- stępnego dnia zostaliśmy transpor- przed Niemcami naszej małej ojczy- nej ludności cywilnej, o rzezi Woli, tem kolejowym wysłani w nieznane. zny. Jestem przekonany, że gdybym koszmarze Ochoty czy piekle Starów- Znowu znaleźliśmy się w węglarce mógł cofnąć czas, to znowu przystą- ki, te nastroje zaczęły się zmieniać. bez dachu, co okazało się darem losu. piłbym do powstania. Zwłaszcza że Pożary, ciągłe bombardowania, ostrzał Podczas podróży, kiedy mijaliśmy ko- po pięciu latach okrutnej okupacji z wielu stron, to zniszczenie, ruiny, ci lejne miejscowości, ludzie, wiedząc, że pragnęliśmy się rzucić Niemcom do ranni ludzie w szpitalach, brak wody, jedziemy z powstania, wrzucali nam gardeł i wyrównać rachunki krzywd. jedzenia, lekarstw i amunicji spra- bowiem do wagonu owoce, warzywa Chcieliśmy być wolni i tę wolność wiały, że pojawiły się myśli, czy to co i chleb. My natomiast odrzucaliśmy sami sobie wywalczyć. robimy ma jeszcze sens? do nich karteczki z informacjami, dla Rozmawiał Jacek Dzierżanowski WYDANIE SPECJALNE SIERPIEŃ 2019 5

LUDZIE

Małachowskiego, Kredy- została utworzona przez pięciu harc- tową, Królewską i Mar- mistrzów związanych z przedwo- Od „Sławbora” szałkowską. Najważniej- jennymi szkoleniami nad jeziorem szym zadaniem było zdo- Wigry. Była to grupa odrębna od Sza- bycie i utrzymanie Poczty rych Szeregów i Hufców Polskich aż do „Radosława” Głównej. Żołnierze brali do jesieni 1943 r. Na Starówce żoł- też udział w walkach nierze „Wigier” walczyli w obronie o PAST-ę, kościół św. Krzy- katedry św. Jana, uczestniczyli też ża i Komendę Policji. Sta- w dramatycznych walkach o pałac nisław Dutkiewicz „Pil- Mostowskich. Wielu z nich zginęło lert” z tego ugrupowania w czasie wybuchu zdobytego przez dowodził niebezpieczną powstańców samobieżnego stawia- akcją rozbrajania pocisku cza min w niedzielę 13 sierpnia przy z działa kolejowego, któ- ul. Kilińskiego. Wielu bezbronnych ry jako niewybuch utkwił żołnierzy „Wigier” Niemcy wymor- w budynku restauracji dowali również w staromiejskich „Adria”. Udało się uzyskać szpitalach. ponad 400 kg materiałów do produkcji broni – „si- Zgrupowanie „Krybar” dolówek” i „filipinek”. ❙ Zadaniem zgrupowania było opa- nowanie Powiśla, a zwłaszcza silnie ciela, Politechnikę, ul. Emilii Plater, Batalion „Gustaw” pozyskać duże ilości mundurów Grupa Warszawa Północ umocnionych budynków Uniwersy- Lwowską, Śniadeckich i Noakowskie- ❙ Batalion powstał na początku oku- i sprzętu. Dzięki zdobyciu zapasów ❙ „Wachnowski” tetu Warszawskiego, Komendy Poli- go. O gmach Politechniki trwały za- pacji jako oddział Narodowej Organi- żywności w browarach Haberbuscha, Dowódcą był płk dypl. Karol Ziem- cji, Elektrowni na Powiślu i mostu gorzałe walki i 19 sierpnia powstańcy zacji Wojskowej, od 1942 r. w Armii młynach Grazberga i magazynach ski „Wachnowski”. Odpowiadał za Poniatowskiego. Inż. Jan Bielecki musieli się wycofać z zajmowanych Krajowej. W pierwszych dniach po- firmy „Pluton” poprawiło się wyży- jeden z najtrudniejszych odcinków z „Krybara”, korzystając z podwozia pozycji. Żołnierze Batalionu „Golski” wstania walczył w rejonie ul. Sena- wienie żołnierzy i ludności cywilnej powstańczych – Stare Miasto. Do- samochodu ciężarowego Chevrolet, brali też udział w zdobyciu budynku torskiej, Ogrodowej, Żelaznej i Leszno. Śródmieścia. wódca wykorzystał całe doświadcze- skonstruował wóz bojowy „Kubuś”, małej PAST-y. Następnie na Starym Mieście bro- nie wojskowe, aby jak najlepiej bro- który miał ułatwić zdobycie Uniwer- nił pl. Zamkowego od ul. Miodowej Zgrupowanie „Gurt” nić Starówki przeciw przeważającym sytetu. Walki o teren uczelni skoń- Grupa Śródmieście Północ i Świętojańskiej, a jego pojedyncze ❙ Dobrze przygotowany i wyszko- siłom wroga. czyły się jednak fiaskiem i sporymi ❙ „Radwan” plutony wspierały powstańców na lony oddział kpt. Kazimierza Czapli stratami powstańców. Grupa składała się z oddziałów two- innych odcinkach. W walkach na Sta- „Gurta” liczył wiosną 1944 r. ponad Zgrupowanie „Róg” rzących część IV rejonu w Obwodzie rówce zginęło lub zostało rannych po- 2300 oficerów, podoficerów i żoł- ❙ Zostało utworzone 1 sierpnia z od- Zgrupowanie „Radosław” Śródmieście. Dowódcą był Franciszek nad 50 procent żołnierzy. Po przejściu nierzy. Niestety, w czerwcu nastąpi- działów znajdujących się w godzi- ❙ Zgrupowanie „Radosław” było Edward Pfeifer „Radwan” – legioni- kanałami do Śródmieścia oddział zo- ły aresztowania, które mocno osła- nie „W” na terenie I Rejonu, czyli na najsilniejszym i najbardziej elitar- sta, żołnierz wielokrotnie odznaczany stał połączony z Batalionem „Harnaś” biły jednostkę. Dowództwo Okręgu obszarze Starego i Nowego Miasta, nym zgrupowaniem Armii Krajowej za swoje męstwo. i walczył w obronie ul. Mazowieckiej, Warszawskiego przydzieliło zgrupo- Powiśla i Muranowa. Przez cały czas walczącym w Powstaniu Warszaw- Świętokrzyskiej, pl. Napoleona oraz waniu bardzo ważny teren działa- powstania zgrupowaniem dowodził skim. W jego skład wchodziły dobrze Batalion „Kiliński” ul. Górskiego. nia – były to ulice: Twarda, Marszał- mjr Stanisław Błaszczak „Róg”. uzbrojone i zaprawione w potycz- ❙ Oddział powstał w pierwszych kowska, Al. Jerozolimskie, Żelazna, kach z Niemcami oddziały Kedywu dniach stycznia 1940 r. i początko- Zgrupowanie „Chrobry II” pl. Grzybowski, Bagno, Świętokrzyska Batalion „Bończa” Komendy Głównej AK, m.in. słynne wo nosił nazwę „Vistula”. Tworzyli go ❙ Zgrupowanie powstało wieczo- do Marszałkowskiej. Odcinek bronio- ❙ Straty oddziału w czasie powsta- harcerskie bataliony „Zośka” i „Pa- żołnierze ze Związku Oficerów Rezer- rem 1 sierpnia 1944 r. Formowanie ny przez Zgrupowanie „Gurt” miał nia sięgnęły ponad 60 procent. Do rasol”. Zgrupowanie przyjęło nazwę wy, Podziemnej Organizacji Zbrojnej zgrupowania opierało się na podpo- wielkie znaczenie, jego utrzymanie bardzo ważnych zadań oddziału na- od pseudonimu dowódcy ppłk. Ja- i harcerze. Batalion został uznany za rządkowaniu dowódcy mniejszych uniemożliwiało połączenie niemie- leżała praca przy budowie staromiej- na Mazurkiewicza – szefa konspi- jednostkę kadrową i był bardzo wyso- oddziałów lub ich części odciętych ckich oddziałów z Ogrodu Saskiego skich barykad i bohaterska obrona racyjnych oddziałów dywersyjnych ko oceniany. Do powstania przystąpił od macierzystych jednostek oraz na z jednostkami w Al. Jerozolimskich. pozycji na ul. Brzozowej, Kamiennych Komendy Głównej Armii Krajowej w składzie siedmiu kompanii – 863 przyjmowaniu ochotników. W koń- Schodkach, Piwnej, pl. Zamkowym Kedywu. Liczyło ok. 2300 ludzi. Żoł- żołnierzy. Najważniejszymi osiągnię- cu sierpnia liczyło 3200 ludzi. Dzia- Zgrupowanie „Bartkiewicz” i Rynku. nierze „Radosława” walczyli na Wo- ciami batalionu było zdobycie „Pru- łało na styku Śródmieścia i Woli. ❙ Był to oddział osłonowy, które- li, Starówce, w Śródmieściu oraz na dentialu” oraz budynku PAST-y przy Żołnierze zdobyli m.in. koszary gra- go zadaniem była ochrona Obwo- Harcerski Batalion „Wigry” Mokotowie i Czerniakowie. ul. Zielnej. natowej policji, w których udało się du Śródmieście. Działał między pl. ❙ Organizacja Harcerska „Wigry” Jakub Leduchowski

MIEJSCA Najważniejsze mi ejsca walk powstańczych w Śródmieściu

PRUDENTIAL na pl. Napoleona dopiero 20 sierpnia przez żołnierzy W tym samym dniu powstańcy, głów- wybuchowymi. Eksplozja zniszczyła ❙ (obecnie pl. Powstańców War- Batalionu „Kiliński”. Nie można po- nie z oddziału „Harnaś”, zdobyli bu- ogromną część budowli. szawy) – wówczas najwyższy budy- minąć udziału w zwycięstwie oddzia- dynek pobliskiej Komendy Policji (ul. nek w mieście. Biało-czerwona fla- łu kobiecej drużyny minerskiej pod Krakowskie Przedmieście 3). Polska Wytwórnia Papierów ga łopocząca w czasie powstania na dowództwem Zofii Franio „Doktor”. ❙ Wartościowych – reduta bronią- „Prudentialu” dodawała otuchy cywi- Znaczenie zdobycia PAST-y jest nie Al. Jerozolimskie zwane podczas ca dostępu do Nowego i Starego Mia- lom i walczącym. Flagę uszyły Maria do przecenienia – była to niemiecka ❙ walk Alejami Władysława Sikor- sta. Na ul. Zakroczymskiej zbudowano Zum i Hanna Pohoska z prześcieradła centrala telefoniczna i drugi co do skiego – bezdyskusyjnie najważniej- barykadę, opierającą się o parkan gma- i czerwonej poszewki na poduszkę. wysokości budynek w mieście. sza ulica powstańczej Warszawy. chu. Przez 27 dni PWPW była jednym Dzieliła Śródmieście na Północne z głównych punktów powstańczego Poczta Główna – znajdująca się Mała PAST-a – budynek Urzędu i Południowe. Łączność między ni- oporu. Upadła 28 sierpnia. ❙ przy ówczesnym pl. Napoleona – ❙ Telefonów Miejscowych Polskiej mi była bardzo utrudniona. Dopie- zdobyta przez powstańców 2 sierpnia. Akcyjnej Spółki Telefonicznej mieś- ro przekopanie przejścia w okolicy Elektrownia – była głównym ba- Mieściła się w niej nie tylko poczta, cił się przy ul. Piusa IX 19 (obecnie ul. ul. Kruczej trochę zmieniło sytuację. ❙ stionem walki na Powiślu. Załoga ale także kuchnie i szpital. Piękna). Odbicie gmachu z rąk nie- Kościół św. Krzyża przy ul. Kra- w liczbie ok. 600 ludzi nie przerwa- mieckich miało ogromne znaczenie ❙ kowskie Przedmieście 1 – to jed- Katedra św. Jana – wojska po- ła pracy i utrzymywała ruch urzą- PAST-a – Polska Akcyjna Spółka strategiczne i bardzo podniosło mo- na z najważniejszych świątyń zdo- ❙ wstańcze walczyły tutaj z wyjąt- dzeń mimo ostrzału artyleryjskiego ❙ Telefoniczna, gmach przy ul. Ziel- rale – było kolejnym ważnym sukce- bytych przez powstańców. Żołnierze kowym poświęceniem. Niemcy jed- i bombardowań lotniczych. Wytrwano nej 39. O budynek PAST-y toczyły się sem powstańców. 23 sierpnia zdobyli z Kompanii „Lewar” oraz Batalionu nak zdołali wprowadzić do archika- 36 dni i nocy. bardzo zacięte walki. Zdobyty został go żołnierze Batalionu „Ruczaj”. „Harnaś” zajęli kościół 23 sierpnia. tedry czołg naładowany materiałami Jacek Dzierżanowski 6 WYDANIE SPECJALNE SIERPIEŃ 2019

13 SIERPNIA 1944 R. Tragedia na Starym Mieście To był jeden niedzielę 13 sierpnia 1944 r. trwały na Sta- z najtragiczniejszych Wrym Mieście zaciekłe walki. Na tzw. wiadukcie Pancera epizodów Powstania u wylotu ul. Nowy Zjazd stały czołgi Warszawskiego. niemieckie, które w godzinach przed- południowych prowadziły ostrzał 13 sierpnia 1944 r. artyleryjski powstańczych pozycji. na Starym Mieście Nagle zza czołgów wyłonił się nie- wielki pojazd, który ruszył wprost na wśród wiwatującego przegradzającą ul. Podwale barykadę, tłumu doszło do bronioną przez żołnierzy Batalionu AK „Gustaw”. Na szarżującą maszynę wybuchu zdobytego poleciały butelki z benzyną. Celnie trafiony pojazd stanął w płomieniach przez powstańców i utknął na barykadzie. Jego kierowca samobieżnego zdołał uciec i ukryć się w pobliskich ruinach. Powstańcy piaskiem uga- stawiacza min, sili płonącą maszynę i pod silnym służącego do ostrzałem z wieży Zamku Królew- skiego przeprowadzili jej oględziny. niszczenia barykad. Następnie wykonali przejazd w ba- rykadzie i ok. godz. 17.00 wóz wje- W wyniku eksplozji chał na teren kontrolowany przez zginęło ponad 300 powstańców. Otoczony przez wiwatujący tłum, Kilku mężczyzn próbowało ją z po- go nie zauważyli. Euforia była zbyt ranni ludzie. Chodniki były usłane osób, a kilkaset pojechał Podwalem, Piekarską i Za- wrotem zamocować na pojeździe. wielka. Jakiś mały chłopczyk, na oko trupami i wijącymi się rannymi. Nie- kolejnych odniosło pieckiem aż do Rynku Starego Mia- Wtedy jednak wśród zgromadzonego czteroletni, podbiegł do samej gąsie- ludzkie wycia, błaganie o pomoc, za- sta. Tutaj został zawrócony przez tłumu cywilów i żołnierzy nastąpiła nicy, otworzył szeroko buzię, żeby pach prochu zmieszany ze słodkim rany. Wydarzenie dowódcę zgrupowania, majora Sta- eksplozja ze wstrząsem akustycznym krzyknąć z radości. (...) W tej samej swędem spalonego ciała. (...) Spoj- przeszło do historii nisława Błaszczaka ps. „Róg”. Po krót- i podmuchem o niespotykanej sile sekundzie nastąpiła eksplozja. Naj- rzałam w górę i zmartwiałam. Na kim postoju maszyna ruszyła Nowo- rażenia. większa z eksplozji, jaką kiedykol- oknach, rynnach i balkonach wisiały jako „wybuch miejską, skręciła w Podwale i doje- Tak zapamiętała tamte chwile wiek widziałam. Głucha detonacja, fragmenty ludzkich ciał. Nogi, ręce, chała do ul. Kilińskiego. Przy pokony- Teresa Łatyńska, ps. „Teresa”, sani- oślepiający błysk i fala uderzeniowa, korpusy, kiszki. W tłumie chodziły czołgu-pułapki”. waniu zlokalizowanej w tym miejscu tariuszka Armii Krajowej: „Z góry która zatrzęsła ziemią. W promieniu kobiety i przeraźliwymi, obłąkanymi barykady (ok. godz. 18.00) z pancerza było wszystko widać jak na dłoni. dobrego kilometra wszystkie szyby głosami nawoływały dzieci. Nikt im maszyny zsunęła się umieszczona Coś się odłączyło od konstrukcji wyleciały z okien, ludzi zwaliło zaś jednak nie odpowiadał” (Anna Her- z przodu metalowa skrzynia, w której i zaczęło spadać na ziemię (...) Za- z nóg. (…) Pył powoli opadał, a uli- bich, „Dziewczyny z Powstania”). Te- było 500 kg materiału wybuchowego. marłam, ale ludzie na około nicze- cami chodzili w kółko oszołomieni, resa Łatyńska, mimo odniesionych

UROCZYSTOŚCI POWSTAŃCZE Dzień Pamięci Starówki W rocznicę jednego sierpnia br. uroczystości narskiego z Warszawskim Combo 13 rozpoczną się o godz. 15.30 Tanecznym, z udziałem Piotra Ma- z najtragiczniejszych od złożenia wiązanek w miejscach chalicy i Julii Konarskiej. Będzie to epizodów Powstania pamięci na terenie Starego i No- widowisko muzyczne składające się Warszawskiego na Starym wego Miasta – przy pl. Zamkowym z piosenek przedwojennych, oku- Mieście obchodzony 15/17, Rycerskiej 12 (róg Wąskiego pacyjnych i najbardziej znanych Dunaju), Międzymurzu (w okolicy pieśni z Powstania 1944 r. Klamrą jest od 1992 r., Wąskiego Dunaju), Podwalu 25, Ki- spinająca koncert będzie poezja po- narodzony z potrzeby lińskiego 2, Długiej 13/15, Długiej 7, wstańcza, fragmenty przemówień serc społeczności Świętojerskiej 4, Przyrynku 2 (róg prezydenta Warszawy Stefana Sta- lokalnej, Dzień Pamięci Kościelnej) i Sanguszki 1. Uczestni- rzyńskiego oraz urywki z pamiętni- cy spaceru wysłuchają zagranych na ka sanitariuszki Barbary Gancar- Starówki. Uczestniczą trąbce utworów muzycznych z okre- czyk, ps. „Pająk”, świadka wydarzeń w nim mieszkańcy su Powstania Warszawskiego oraz z 13 sierpnia 1944 r. Warszawy, poczty kilku ciekawych zdań o historii od- W tym roku, dla uświetnienia sztandarowe oddziałów wiedzanych miejsc. obchodów 75. rocznicy Powstania O godz. 17.00 zostanie odprawio- Warszawskiego, mieszkańcy naszej powstańczych, wojsko, na msza św. w archikatedrze św. dzielnicy zostaną zaproszeni także przedstawiciele władz Jana Chrzciciela przy ul. Świętojań- do udziału w spacerze pt. „Powstań- miasta oraz dostojnicy skiej 8. Po jej zakończeniu, o godz. cza Starówka”, który zorganizowany Kościoła. Obchody 18.30, kombatanci, mieszkańcy będzie 10 i 11 sierpnia. Trasa space- oraz przedstawiciele władz mia- ru rozpocznie się przy ul. Kilińskie- organizuje Dzielnica sta i Dzielnicy Śródmieście złożą go 3 o godz. 17.00 i 19.00 (sobota) Śródmieście wspólnie kwiaty na ul. Kilińskiego 3 przy po- oraz o godz. 17.00 (niedziela) i bę- ze Stowarzyszeniem mniku upamiętniającym tragedię dzie obejmowała: ul. Długą 7 (spa- Mieszkańców z 13 sierpnia 1944 r. lony szpital powstańczy), kościół O godz. 19.30 uroczystości prze- św. Jacka – grobowiec ponad 1000 Warszawskiego Starego niosą się na pl. Zamkowy, gdzie ludzi, kolejny grobowiec: kościół i Nowego Miasta. odbędzie się koncert Janka Mły- Sakramentek, wejście do kanału, WYDANIE SPECJALNE SIERPIEŃ 2019 7

DOBRA NARODOWE

ran, natychmiast ruszyła na pomoc z nadzieją, że tam przetrwają wojnę, ofiarom eksplozji. lecz i tam dosięgła je niszczycielska W wyniku wybuchu przy ul. Ki- moc płomieni z miotaczy ognia. Tragedia na Starym Mieście lińskiego zginęło ponad 300 osób, Po kapitulacji Powstania War- a kolejnych kilkaset odniosło rany. szawskiego, w październiku 1944 r. Jedną ze śmiertelnych ofiar był zna- hitlerowcy postanowili zrównać sto- ny przedwojenny aktor Józef Orwid. licę z ziemią i zniszczyć za pomocą Spośród jednostek powstańczych naj- ognia wszystko, co pozostało jesz- większe straty poniosła kompania cze w ruinach. W tym celu utwo- „Orląt”, tracąc 80 ludzi, oraz wszyst- rzono specjalne oddziały: Vernich- kie kompanie Batalionu „Gustaw” tungskommando i Brennkomman- (26 zabitych). Batalion „Wigry” miał do, które zajmowały się planowym, 14 zabitych i 59 rannych. Podczas wy- systematycznym i doszczętnym li- buchu został również ranny m.in. do- kwidowaniem każdego domu oraz wódca Armii Krajowej – generał Ta- niszczeniem wszelkich urządzeń deusz Bór-Komorowski, który przy- służących miastu (tory tramwajowe, glądał się pochodowi z okna pałacu sieć energetyczna, telefoniczna itp.). Raczyńskich. Naruszone zostały oko- liczne domy, zaś wrak wozu pancer- Gigantyczne straty nego odrzucony został kilkadziesiąt Biblioteka Ordynacji Krasińskich metrów w bok. Dzieła zniszczenia straciła bezpowrotnie 26 tys. rękopi- dopełnił jeszcze wybuch butelek za- Mordowali nie tylko naród sów, 2500 inkunabułów, 80 tys. sta- palających magazynowanych w ka- rych druków, 100 tys. grafik i rycin, mienicy przy ul. Kilińskiego 3. 50 tys. nut i teatraliów oraz nieokre- Wydarzenie z 13 sierpnia 1944 r. W czasie Powstania Warszawskiego hitlerowcy nie tylko zamordowali 200 tys. śloną ilość map, atlasów, katalogów przeszło do historii jako „wybuch mieszkańców stolicy, ale również z premedytacją i pełną świadomością dewastowali i inwentarzy, czyli 30 proc. wszyst- czołgu-pułapki”, jednak pojazd zdo- dobra kultury, które od XVI w. gromadził dla potomnych ród Krasińskich. Przykładem kich najważniejszych dla kultury byty przez powstańców na ul. Pod- ich bestialstwa było zniszczenie dawnej Biblioteki Ordynacji Krasińskich położonej polskiej zasobów rękopiśmiennych wale nie był czołgiem, tylko wozem znajdujących się przed wojną w pol- specjalnym Sd.Kfz.301 (Borgward IV) naprzeciwko gmachu Uniwersytetu Muzycznego przy ul. Okólnik. skich bibliotekach. Szacuje się, że używanym przez Niemców do prze- straty prywatnych księgozbiorów wożenia materiałów wybuchowych ak jak straty w ludziach, firmie Martens i Daab, która wyko- wy. Od 1941 r. okupanci sukcesywnie i kolekcji sięgnęły prawie stu pro- do niszczenia umocnień. Nie był też straty dóbr kultury są nie nała żelbetową konstrukcję znanego przenosili na Okólnik zbiory Biblio- cent. Te dane mówią o niszczyciel- zdalnie sterowaną pułapką, lecz sta- T do odtworzenia. Jeśli zdo- warszawiakom Domu Towarowego teki Narodowej, Biblioteki Uniwer- skiej skali działań okupanta. wiaczem min, którego zadaniem by- łamy odbudować, na podstawie Braci Jabłkowskich. sytetu Warszawskiego oraz innych Równie wielką podłością i okru- ło zapewne unicestwienie barykady zachowanych archiwaliów, dzieła W 1914 r. działała już prowizorycz- warszawskich placówek bibliotecz- cieństwem hitlerowców było pod- przegradzającej ul. Podwale. Przeję- architektury, tak cymelia, czyli rę- na czytelnia. Cały gmach uroczyście nych. Również prywatne księgozbio- palenie 17 stycznia 1945 r., na dwie cie go przez powstańców oraz wpro- kopisy, nuty, grafiki, rysunki i mapy otworzył prezydent Ignacy Mościcki ry i kolekcje były przez nich rabowa- godziny przed wejściem Armii Czer- wadzenie na teren Starego Miasta, istnieją tylko w jednym egzempla- 2 grudnia 1930 r. Magazyn biblio- ne. Na kilka dni przed wybuchem wonej do lewobrzeżnej Warszawy, a następnie zapewne przypadkowe rzu, a po spaleniu nigdy nie dadzą teczny miał sześć kondygnacji o sta- Powstania Warszawskiego pracow- zbiorów Biblioteki Publicznej na uwolnienie miny spowodowało jed- się zrekonstruować. Dotyczy to także lowej konstrukcji, wykonanej przez nicy biblioteki na Okólniku zdoła- ul. Koszykowej. Zniszczono tam ną z największych tragedii Powstania malarstwa, rzeźby i rzemiosła arty- znaną warszawską firmę Zieleziński li wynieść najcenniejsze rękopisy 300 tys. woluminów. Warszawskiego. stycznego, które w pomieszczeniach (ta sama firma wykonała w 1898 r. i starodruki do piwnic na ul. Żabiej, Adam Maruszak Jacek Dzierżanowski biblioteki również były przechowy- prace metaloplastyczne wokół po- wane. mnika Adama Mickiewicza przy Krakowskim Przedmieściu). SZANOWNI POWSTAŃCY! Sześć kondygnacji o stalowej konstrukcji Woluminy, rękopisy i druki bliża się jedna z najważniejszych rocznic w historii Warszawy – 1 sierpnia. W 1844 r. Wincenty Krasiński, ojciec Na ścianie frontowej biblioteki ZTrudno uhonorować Wasze heroiczne postawy i czyny. Dzień Pamięci Starówki poety Zygmunta Krasińskiego, zało- umieszczono dekoracje rzeźbiar- Dziękujemy Wam za to, że dzisiaj możemy cieszyć się naszym miastem. Warszawa żył Bibliotekę Ordynacji Krasińskich, skie oraz napis: AMOR PATRIAE była i jest miastem tworzonym przez ludzi, dlatego zapraszamy Was do siebie. w której skład weszły zbiory całego NOSTRA LEX, co można przetłuma- Od 26 lipca do 1 sierpnia br. w wybranych restauracjach na Starym i Nowym rodu. Biblioteka znajdująca się w pa- czyć, jako „Miłość ojczyzny naszym Mieście będzie czekał stolik dla Powstańców wraz z osobami towarzyszącymi. łacu Czapskich przy Krakowskim prawem”. Wnętrza od strony fron- Będziecie naszymi Gośćmi. Przedmieściu udostępniała do ba- towej mieściły eksponaty muzeal- Być może będzie to okazja, żeby przy obiedzie lub kawie porozmawiać z młody- dań swoje najcenniejsze przedmio- ne (militaria), które były największą mi warszawiakami lub po prostu spojrzeć na Warszawę okiem współczesnego ty od 1860 r. Zebrane tam rękopisy, w Polsce zbrojownią. W głębi znaj- turysty, zachwycić się miastem po raz kolejny i upewnić się, że było warto. książki, mapy oraz historyczne doku- dowała się czytelnia i pomieszczenia Zapraszamy i czekamy na Was. menty umożliwiały badaczom pracę z magazynem książek. nad dorobkiem intelektualnym wy- Przed drugą wojną światową Restauratorzy zrzeszeni w Stowarzyszeniu tworzonym przez człowieka w ciągu biblioteka posiadała 250 tys. wo- Prywatnych Przedsiębiorców Warszawskiego Traktu Królewskiego setek lat. Można tu było podziwiać luminów, w tym 5815 rękopisów, w porozumieniu z Burmistrzem Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy księgozbiór Tomasza Czapskiego 1755 druków z XV-XVI w. (inkuna- oraz kolekcję dzieł sztuki bibliofila bułów), 86292 tytuły w 200 tys. to- Lista restauracji Konstantego Świdzińskiego. mów nowszych dzieł oraz 809 atla- pomnik Powstania Warszawskiego, Ze względu na zebraną ilość mu- sów, map i planów. Do tego trzeba r Przy Zamku – pl. Zamkowy 15/19 redutę św. Jana Bożego przy ul. Bo- zealiów oraz wielkość nagroma- dodać 30 tys. tomów z kolekcji Mu- r La Dolce Vita – pl. Zamkowy 15/19 nifraterskiej, Pałac Rzeczypospoli- dzonego przez dziesiątki lat księ- zeum Polskiego Konstantego Świ- r Romantyczna – Rynek Starego Miasta 18 tej, ul. Miodową – zestrzelony Libe- gozbioru, ostatni ordynat Edward dzińskiego. r Latem Bar&Restauracja – Rynek Starego Miasta 10 rator, Hotel Polski, pasaż Simonsa hr. Krasiński sprzedał rodzinną po- r Zachcianek – Rynek Starego Miasta 16 i Arsenał, pałac Radziwiłłów oraz siadłość w Radziejowicach, aby mieć Niemiecka uzurpacja r Lapidarium Cafe – Rynek Starego Miasta 40 ul. Bielańską, gdzie toczyły się walki fundusze na wybudowanie w War- We wrześniu 1939 r. bombardowanie r Gospoda Kwiaty Polskie – ul. Wąski Dunaj 4/6/8 o Bank Polski. Czas trwania spaceru szawie nowoczesnego gmachu Bi- Warszawy przez hitlerowskie lot- r Stolica – ul. Szeroki Dunaj 1/3 to ok. 2,5 godziny. Spacery poprowa- blioteki Ordynacji Krasińskich. Pra- nictwo uszkodziło częściowo dach r Ciao Napoli – ul. Wąski Dunaj 4/6/8 i Długa 6 dzi Grzegorz Karaś – ceniony prze- ce nad nowym gmachem rozpoczęto biblioteki. Od wejścia Niemców do r Widokówka – ul. Piwna 40/42 wodnik turystyczny. w 1912 r. Projektantem wczesnomo- stolicy w październiku 1939 r. biblio- r Przy Dunaju – ul. Nowomiejska 1/3 Serdecznie zapraszamy do udzia- dernistycznego budynku był Juliusz teka pracowała pod nadzorem oku- r U Pana Michała – ul. Freta 4/6 łu w obchodach 75. rocznicy Po- Nagórski, a kierownikiem budowy panta. Jej najcenniejsze zbiory były r Boruta – ul. Freta 38 wstania Warszawskiego. został Henryk Jakub Gay. Realizację selekcjonowane przez niemieckich r Enoteka Warszawska – Rynek Nowego Miasta 13/15 Jakub Leduchowski prac budowlanych zlecono znanej specjalistów i wywożone z Warsza- 8 WYDANIE SPECJALNE SIERPIEŃ 2019

POMOC MIASTA Warszawa wspiera bohaterów

Powstańcy warszawscy mogą liczyć na pomoc miasta – finansową, organizacyjną i transportową. Od kilku miesięcy weterani zrywu z 1944 r. mogą również bezpłatnie korzystać z Domu Wsparcia mieszczącego się przy ul. Nowolipie 22 na Muranowie.

om Dziennego Pobytu nopol Warszawski pod adresem: Z każdym kombatantem przepro- dla Weteranów – Żołnie- www.monopolpraski.pl. wadzana jest indywidualna rozmo- Drzy Powstania Warszaw- W 2020 r. planowane jest prze- wa – jakie ma oczekiwania i na czym skiego został oficjalnie oddany do niesienie Domu Wsparcia dla Po- ma polegać pomoc wolontariusza. użytku 30 września 2018 r. Placówka wstańców Warszawskich do zabyt- Świadczona przez organizacje pomoc przeznaczona jest do organizowa- kowego budynku przy ulicy Hrubie- jest zindywidualizowana i dopaso- nia spotkań oraz aktywizujących za- szowskiej 9 na Woli. wana do każdego potrzebującego. jęć dla powstańców warszawskich. Ponadto weterani podczas podróży Dom jest otwarty od poniedziałku do Pomoc w życiu codziennym po Warszawie mogą korzystać z bez- piątku w godzinach 10.00-18.00 Pro- To jednak nie koniec wsparcia, które płatnych przejazdów taksówkami. wadzi go Stowarzyszenie Monopol powstańcom niesie warszawski ra- Dotychczas darmowym transportem Warszawski przy współpracy z To- tusz. Niedawno miasto rozstrzygnęło mogli jeździć cztery razy w miesiącu. warzystwem Przyjaciół Warszawy. konkurs na pomoc weteranom w ży- Teraz miasto zwiększyło liczbę prze- – Czujemy się tutaj bezpieczni. ciu codziennym i utrzymaniu samo- jazdów do dziesięciu. Z bezpłatnych Dzięki temu miejscu nie jesteśmy dzielności. Wsparcie do najbardziej taksówek powstańcy mogą korzystać samotni. Pobyt tu jest rzeczną nie- potrzebujących żołnierzy mieszkają- w godz. 6.00-22.00. zwykle cenną – mówi Halina Ję- cych w Warszawie dociera poprzez drzejewska, ps. „Sławka”, wiceprze- – Człowiek przychodzi tutaj z przy- w zamkniętym gronie – przezna- współpracę z organizacjami komba- Wyjątkowa rocznica wodnicząca Związku Powstańców jemnością. Otaczany jest opieką. Gdy czone są tylko dla powstańców. Or- tanckimi, takimi jak Światowy Związ- Z okazji przypadającej w tym roku 75. Warszawskich. tylko nas nie ma, otrzymujemy telefo- ganizowane są także wycieczki do kiem Żołnierzy Armii Krajowej, Stowa- rocznicy Powstania Warszawskie- W Domu Wsparcia powstańcy ma- ny z pytaniami, czy coś się stało, czy teatru, fabryki czekolady czy wspól- rzyszenie Szarych Szeregów, Związek go miasto przygotowało dla swoich ją zapewnione również m.in. ciepłe potrzebna jest pomoc? – mówi Zofia ne spacery. Powstańców Warszawskich. bohaterów jeszcze jeden dar. Prezy- obiady. Obecnie korzysta z nich oko- Gordon, ps. „Iskra”, uczestniczka Po- W domu przy Nowolipiu odbywają Na rzecz powstańców pracują dent m.st. Warszawy Rafał Trzaskow- ło trzydziestu osób dziennie. Na ul. wstania Warszawskiego. się także ogólnodostępne spotkania cztery organizacje i fundacje dofi- ski wystosował list do powstańców Nowolipie przyjeżdżają jednak nie Koszty dwuletniej (2018-2019) z cyklu „Moja Warszawa”. To rozmo- nansowane przez miasto. Dotacja zamieszkałych poza stolicą i Polską, tylko na posiłek. Dużym powodze- działalności placówki są pokrywa- wy o mieście zapamiętanym przez w wysokości 1,5 mln zł przyznana zapraszający ich na obchody, z infor- niem cieszy się gimnastyka organi- ne z budżetu m.st. Warszawy w wy- powstańców z dzieciństwa, młodo- została na trzy lata (2019-2021). Wo- macją, że stołeczny samorząd opłaci zowana trzy razy w tygodniu, ale tak- sokości 1,637 mln zł. ści i lat późniejszych. Ważnym ele- lontariusze pomagają w sytuacjach ich przelot lub przyjazd oraz pobyt że zajęcia komputerowe (dwa razy mentem są wspomnienia z okresu codziennych, podczas wizyty u leka- w stolicy w dniach uroczystości, tj. w tygodniu), usługi kosmetyczki, czy Spotkania z bohaterami powstania. Relacje wzbogacają po- rza, zakupów lub pomocy pielęgna- od 28 lipca do 3 sierpnia. Zwolniona dyżury lekarza i psychologa. W ostat- Dom odwiedzają również m.in. ak- kazy slajdów. cyjnej. Wspierają także osoby, które z opłat będzie także osoba towarzy- ki powstańcy bawili się na zabawie torzy, pisarze, śpiewacy operowi, Program spotkań można spraw- ze względu na stan zdrowia nie wy- sząca powstańcowi. karnawałowej. sportowcy. Spotkania odbywają się dzić na stronie Stowarzyszenia Mo- chodzą już z domów. Jacek Dzierżanowski

HISTORIA Wspomnienie jednego dnia. Archiwalna rozmowa z Różą Nowotną-Walcową Jak wspomina Pani pierwszy dzień powstania? Czekaliśmy na sygnał, na godzinę „W”. Wreszcie się 12 sierpnia 1944 r. zaczęło. Nagle ulica się zrobiła pełna flag. To było nasze marzenie– zobaczyć polską flagę, która normalnie wisi Tadeusz Bór-Komorowski, dowódca Armii Krajowej, w swoim piśmie do Londynu z okna. Potem kilka dni później pierwsza msza, kiedy śpiewaliśmy „Boże coś zwrócił uwagę na to, że Warszawa nadal musi walczyć bez pomocy aliantów. Polskę…” Tak najmocniej zapamiętałam Hożą, jak wyjrzeliśmy i zobaczyliśmy, że z każdego okna wisi flaga. To było coś, co chwytało za serce. Tego się nie ego dnia Winston Churchill, raz precyzował zakres i podział zadań z matką przełożoną Marią Getter. da zrozumieć w dzisiejszych czasach. Tpremier Wielkiej Brytanii, na- w ramach powstańczej służby zdro- Bardzo obawiała się tej rozmowy, pisał do Józefa Stalina: „Zapoznałem wia. Jej personel powinien dołożyć przede wszystkim dlatego, że jej na- Czy praca w szpitalu powstańczym umocniła Pani decyzję o powołaniu się z rozpaczliwym telegramem Po- wszelkich starań, by usprawnić dzia- rzeczony był ewangelikiem. „Tym- lekarskim? laków z Warszawy. Po dziesięciu łalność sanitariatu. Naczelni lekarze czasem matka przełożona przekony- Oczywiście! Przekonałam się, że w każdych warunkach, naprawdę dniach wciąż jeszcze walczą przeciw- obwodów i rejonów mieli łączyć roz- wał mnie, że nie powinnam «nawra- w każdych, w tym zawodzie można zrobić coś sensownego. Pamiętam ko znacznym siłom niemieckim, któ- rzucone po domach gniazda chorych, cać» mojego przyszłego męża (było taki dzień, w którym był straszliwy nalot na naszą dzielnicę i ja przed re rozcięły miasto na trzy części. Bła- drobne punkty opatrunkowe i tzw. to na dwadzieścia lat przed Soborem zabiegami, które robili chirurdzy, dawałam zastrzyki z morfiny, strzykawką gają o karabiny maszynowe i amu- szpitaliki w racjonalnie zorganizo- Watykańskim II), ale o ile potrafię dwudziestocentymetrową! Podchodziłam do kolejnych pacjentów, żeby nicję. Czy nie może pan udzielić im wane większe placówki medyczne swoim postępowaniem skłonić go szybciej ich znieczulić… Było ciężko, ale wiedziałam, po co to robię! dalszej pomocy, odległość z Włoch z chirurgiem i z odpowiednim wy- do przejścia na wyznanie rzymsko- Róża Nowotna-Walcowa zmarła 12 lipca 2015 r. jest bardzo duża”. posażeniem. -katolickie, będzie to moje osiągnię- Premier Stanisław Mikołajczyk Dla Róży Nowotnej i Jana Walca, cie. Nie potrafiłam” – wspominała. zapewniał Delegata Rządu na Kraj młodych studentów tajnej medy- Na ślubie byli jej wszyscy koledzy tów, jakie otrzymali młodzi, można Mieczysława Fogga, który szczęśli- Jana Stanisława Jankowskiego i Ko- cyny i sanitariuszy szpitala Zgru- i koleżanki ze szpitala, a chłopcy za- wymienić podarunek od dowódcy, wie odbywał się niedaleko szpitala mendanta Głównego Armii Krajowej, powania „Zaremba-Piorun”, dwu- dbali o to, by panna młoda miała który przydzielił specjalnie dla no- Zgrupowania „Zaremba-Piorun”, że od chwili powrotu z misji w Mos- nasty dzień powstania był przede kwiaty: przynieśli je z wycieczki do wożeńców pokój. a na którym była kilka dni przed ślu- kwie do Londynu podjął intensywne wszystkim dniem ślubu. Zaślubiny ogrodu pomologicznego w Śródmieś- Po latach Róża Nowotna-Walco- bem. W prywatnych zbiorach Róży działania w celu uzyskania pomocy tych dwojga odbyły się w sobotę po ciu. Wieczorem odbyło się małe przy- wa dużo bardziej pamięta jednak Nowotnej-Walcowej znajduje się brytyjskiej i amerykańskiej. załatwieniu wszystkich formalności jęcie, na które dowództwo przysłało to, że ktoś z ludności cywilnej z ul. oryginał dokumentu otrzymanego Odpowiedź Stalina – „sojusznika i były – jak wspominała Róża Nowot- czerwone wino, a siostry zrobiły ka- Poznańskiej pozwolił się młodym z parafii, który potwierdza ślub Ró- naszych sojuszników” – była łatwa na-Walcowa – pierwszym ślubem napki. Róża wystąpiła w żółtej bluzce, umyć następnego dnia, a jej mał- ży i Jana oraz powstańcze obrączki. do przewidzenia. powstańczym w Śródmieściu. Panna uszytej z jedwabiu ze spadochronu. żonkowi zaoferowano normalne Niestety na ślubie nie było żadnego Komendant Okręgu AK Warszawa młoda została wezwana do kaplicy To była – jak sama wspomina – jej warunki do ogolenia się. Wspomi- fotografa. w rozkazie nr 15 z 12 sierpnia jeszcze Sióstr Rodziny Marii na rozmowę suknia ślubna. Z ciekawszych prezen- na również ze wzruszeniem koncert Jakub Leduchowski WYDANIE SPECJALNE SIERPIEŃ 2019 9

KALENDARIUM Powstanie Warszawskie dzień po dniu

31 lipca z nich. Łącznie od kul karabinów i w wyniku PKO. „Halo, tu mówi «Błyskawica»! Stacja q Ewakuacja Szpitala Maltańskiego q K omendant Główny Armii Krajowej eksplozji granatów zginęło ok. 40 osób. nadawcza Armii Krajowej w Warszawie, na z ul. Senatorskiej na ul. Zgoda. gen. Tadeusz Komorowski „Bór” wydał fali 32,8 oraz 52,1 m. Duch Warszawy jest dowódcy Okręgu AK Warszawa płk. 3 sierpnia wspaniały” – to pierwsze słowa, jakie na 15 sierpnia Antoniemu Chruścielowi „Monterowi” q Niemieckie bombowce po raz pierwszy falach „Błyskawicy” popłynęły w eter. q Uroczystości w oddziałach powstańczych rozkaz rozpoczęcia 1 sierpnia 1944 r. od wybuchu powstania zbombardowały q W wydawanym przez Referat Prasowy z okazji Święta Żołnierza Polskiego, o godz. 17.00 zbrojnej walki z Niemcami Warszawę. Okręgowej Delegatury Rządu RP na m.st. obchodzonego na pamiątkę Bitwy w Warszawie. q P owstańcy opanowali Dworzec Pocztowy, Warszawę „Komunikacie Informacyjnym” Warszawskiej 1920 r. pałace Blanka i Mostowskich oraz Arsenał. ukazało się obwieszczenie o powszechnym 1 sierpnia q K omendant Żydowskiej Organizacji obowiązku pracy. 16 sierpnia q O godz. 17.00 (godzina „W”) wybuchło Bojowej (ŻOB) Icchak Cukierman wydał q Komunikat Radia Berlin o zdławieniu Powstanie Warszawskie. Do pierwszych odezwę do bojowników żydowskiego 9 sierpnia polskiego powstania w Warszawie. walk z Niemcami doszło na Żoliborzu już ruchu oporu z apelem o wstępowanie q W trakcie ewakuacji Niemców z pałacu q W walkach na Starym Mieście polegli ok. godz. 14.00; na Woli i w Śródmieściu w szeregi powstańcze i walkę z Niemcami. Brühla, siedziby gubernatora dystryktu żołnierze AK: Tadeusz Gajcy – poeta, Północ – ok. 16.00. „Od trzech dni lud Warszawy prowadzi warszawskiego Ludwiga Fischera, zginął prozaik, krytyk literacki, redaktor q „Polacy! Od dawna oczekiwana godzina walkę orężną z okupantem niemieckim. jego zastępca – dr Herbert Hummel. konspiracyjnego pisma „Sztuka i Naród”, wybiła. Oddziały Armii Krajowej walczą Bój ten jest i naszym bojem (...). Przez q Ukazały się pisma „Kurier Stołeczny” oraz Zdzisław Stroiński – poeta, również z najeźdźcą niemieckim we wszystkich bój do zwycięstwa do Polski wolnej, i „Barykady Powiśla”. związany z pismem „Sztuka i Naród”. punktach Okręgu Stołecznego” – napisano niepodległej, silnej i sprawiedliwej” – w pierwszej powstańczej odezwie, głosiła odezwa. 11 sierpnia 17 sierpnia rozklejonej na ulicach stolicy. q Rozkaz płk. Chruściela „Montera” q P olskie Radio nadało pierwszą słyszalną q Siły Armii Krajowej liczyły 40-45 tys. 4 sierpnia regulujący zasady posługiwania się bronią w Londynie audycję z powstańczej Warszawy. żołnierzy, zorganizowanych w ośmiu q Zarządzenie Komendy Okręgu Warszawa oraz przepisy dotyczące wyposażenia obwodach podległych Komendzie AK wzywające mieszkańców stolicy do i umundurowania. 18 sierpnia Okręgu Warszawskiego AK (Śródmieście, budowy barykad. q Wojska niemieckie opanowały Wolę q Niemcy utworzyli Grupę „Dirlenwanger”, Żoliborz, Wola, Ochota, Mokotów, Praga, q Powstańczy sztab dowodzenia opuścił i Ochotę. ok. 6,5-tys. oddział dowodzony przez Powiat i Okęcie) oraz w oddziałach hotel „Victoria” i przeniósł się do budynku q Odwrót Zgrupowania „Radosław” SS-Oberführera Oskara Dirlenwangera, wydzielonych. Powstańcy dysponowali ok. PKO przy ul. Jasnej. w kierunku Starego Miasta; z funkcji którego żołnierze zasłynęli ze szczególnego 2,5 tys. pistoletów, 1475 karabinami, 420 q Niemcy zrzucili z samolotów datowane na dowódcy zgrupowania ustąpił ciężko ranny okrucieństwa wobec polskich cywilów pistoletami maszynowymi, 94 ręcznymi 2 sierpnia ulotki do żołnierzy AK, wzywające ppłk Jan Mazurkiewicz „Radosław”. w czasie tzw. rzezi Woli. karabinami maszynowymi, 20 ciężkimi do zaprzestania działań zbrojnych przeciw q Powstańcom przyznano pierwsze krzyże q Wojska niemieckie zajęły Zamek Królewski. karabinami maszynowymi. Niemcom, rzekomo podpisane przez gen. Virtuti Militari za udział w walkach q Powstańcy zdobyli hotel „Victoria” przy Komorowskiego „Bora”. z Niemcami. 19 sierpnia ul. Jasnej – miejsce to wybrano następnie q Poległ Krzysztof Kamil Baczyński, poeta, q Niemcy opanowali Politechnikę Warszawską. na kwaterę płk. Chruściela „Montera”. czołowy przedstawiciel tzw. Pokolenia 12 sierpnia q Żołnierze AK opanowali gmach Kolumbów, żołnierz Batalionów AK „Zośka” q Niemcy odbili z rąk polskich gmachy 20 sierpnia Towarzystwa Ubezpieczeń „Prudential” i „Parasol”. Dyrekcji Wodociągów i Kanalizacji, q Po zaciętych walkach powstańcy (najwyższy wówczas budynek w Warszawie q Załogi polskich i brytyjskich samolotów Starostwa Grodzkiego Śródmiejsko- zdobyli budynek Polskiej Akcyjnej Spółki – 68 m wysokości) przy pl. Napoleona dokonały pierwszych zrzutów nad walczącą Warszawskiego, a także Wojskowy Instytut Telefonicznej (PAST-y) przy ul. Zielnej. (obecnie pl. Powstańców Warszawy); na Warszawą. Geograficzny, Miejski Instytut Higieny q Oddziały powstańcze wycofały się jego dachu zawieszono polską flagę. i Dom Turystyczny. z Muranowa na Stare Miasto. q Do polskiej niewoli trafił mjr Max Dirske, 5 sierpnia q Ukazał się pierwszy numer pisma najwyższy stopniem niemiecki oficer q Powstańcy zdobyli „Gęsiówkę” – niemiecki „Barykada”. 21 sierpnia przetrzymywany przez powstańców. obóz koncentracyjny (KL Warschau) przy ul. q Do Auschwitz dotarły dwa pierwsze (12 q Nieudana próba przebicia się oddziałów q W reakcji na wybuch powstania Gęsiej, uwalniając 348 Żydów. i 13 sierpnia) i najliczniejsze transporty, powstańczych z Kampinosu i Żoliborza na w Warszawie Reichsführer SS Heinrich q Brygada SS dowodzona przez SS- łącznie 6 tys. warszawiaków, umieszczo- Stare Miasto. W ciągu dwóch dni zaciętych Himmler powiedział: „Każdego mieszkańca Oberführera Oskara Dirlenwangera nych po wybuchu powstania w obozie przej- walk (do 22 sierpnia) straty Polaków należy zabić, nie wolno brać żadnych zamordowała na Woli około 20 tys. ludzi. ściowym w Pruszkowie. W sumie Niemcy wyniosły ok. 400 zabitych i rannych. jeńców. Warszawa ma być zrównana W ciągu następnych dni liczba ofiar wzrosła deportowali z Warszawy ok. 550 tys. miesz- q Niemcy wysadzili w powietrze Pawiak oraz z ziemią i w ten sposób ma być stworzony do 40 tys. kańców i ok. 100 tys. ludzi z najbliższych więzienie dla kobiet – nazywane Serbią. zastraszający przykład dla całej Europy”. q Zakończyła się niemiecko-sowiecka bitwa okolic miasta. 55 tys. osób wywieźli stam- q Projekcja drugiej kroniki filmowej na przedpolach Pragi. tąd do obozów koncentracyjnych, z czego „Warszawa walczy” w kinie „Palladium”. 2 sierpnia ok. 13 tys. do Auschwitz. q Powstańcy zdobyli Pocztę Główną, 6 sierpnia 22 sierpnia Polską Wytwórnię Papierów q Niemcy uruchomili w Pruszkowie obóz 13 sierpnia q Powstańcy zdobyli gmach tzw. Małej Wartościowych, pałac Krasińskich, fabrykę przejściowy (Dulag 121) dla ludności q Niemcy zajęli Stawki, co spowodowało PAST-y (podstacji telefonów) przy Monopolu Tytoniowego oraz Elektrownię cywilnej Warszawy. Ogółem przeszło przez zamknięcie pierścienia wokół Starego ul. Piusa XI (obecnie ul. Piękna). Warszawską na Powiślu. niego ok. 550 tys. mieszkańców stolicy. Miasta. q W wyniku ran zmarła Krystyna q Utworzenie Wojskowej Służby Społecznej q Na ul. Kilińskiego przy Podwalu 23 sierpnia Krahelska „Danuta” – poetka, autorka (WSS), podlegającej Biurze Informacji eksplodował niemiecki transporter q Powstańcy odbili z rąk niemieckich kościół jednej z najpopularniejszych piosenek i Propagandy Komendy Okręgu Warszawa z ładunkami wybuchowymi, zdobyty przez św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu powstańczych „Hej chłopcy, bagnet na AK. Do zadań WSS należała pomoc powstańców; w wyniku eksplozji śmierć i pobliską Komendę Policji. broń!”. powstańcom oraz cywilom. poniosło co najmniej 300 osób, wśród nich q Polskie natarcie na Uniwersytet q Ukazał się pierwszy powstańczy numer q Rozpoczęła działalność harcerska poczta 67 żołnierzy Batalionu „Gustaw”. Warszawski. pisma AK „Biuletyn Informacyjny”. polowa. q W kinie „Palladium” przy ul. Złotej odbył q Niemcy dokonali egzekucji ponad 600 się dziennikarski pokaz kroniki filmowej 25 sierpnia osób przetrzymywanych w więzieniu 7 sierpnia „Warszawa walczy”. q Powstańcy opanowali „Cafe Club” mokotowskim przy ul. Rakowieckiej. q Walki Zgrupowania „Radosław” na przy ul. Nowy Świat. q W klasztorze Ojców Jezuitów przy ulicy cmentarzach kalwińskim i ewangelickim. 14 sierpnia Rakowieckiej Niemcy najpierw schwytali q Walki o Uniwersytet Warszawski: 26 sierpnia kilkudziesięciu zakładników – zakonników 8 sierpnia powstańcy zdobyli transporter opancerzony q Sztab Komendy Głównej AK ewakuował i przypadkowych wiernych (w tym kobiety q Pierwsza audycja powstańczej radiostacji z Dywizji SS „Wiking”, nazywany „Jasiem” się kanałami ze Starego Miasta i chłopca), a następnie zabili większość AK „Błyskawica” – nadana z gmachu oraz „Szarym Wilkiem”. do Śródmieścia. 10 WYDANIE SPECJALNE SIERPIEŃ 2019

KALENDARIUM

27 sierpnia q Bombardowanie gmachu PKO 15 września 27 września q Powstańcy zostali wyparci z katedry przy ul. Jasnej i elektrowni na Powiślu. q Pier wsze oddziały 1 Dywizji Piechoty q Kapitulacja oddziałów powstańczych św. Jana przy ul. Świętojańskiej. Niemcy LWP wylądowały na Przyczółku (ok. 2 tys. żołnierzy) na Mokotowie. wkroczyli również do Szpitala św. Jana 5 września Czerniakowskim. Bożego przy ul. Bonifraterskiej. q Powstańcy wycofują się z elektrowni na 28 września q Ppłk Mazurkiewicz ponownie objął Powiślu. 16 września q Pertraktacje polsko-niemieckie w sprawie dowództwo nad Zgrupowaniem AK q Początek walk 3 Dywizji Piechoty LWP zakończenia walk w Warszawie. „Radosław”, zastępując ciężko rannego mjr. 6 września o przyczółki warszawskie na lewym brzegu Wacława Janaszka „Bolka”. q Padły ostatnie punkty polskiego oporu na Wisły (16-23 września). 29 września Powiślu. q Niemieckie lotnictwo zbombardowało q Do KL Stutthof trafił transport 1258 28 sierpnia budynek kina „Helgoland”, w którym mieszkańców Warszawy i powstańców. q Niemcy zajęli gmach Polskiej Wytwórni 7 września powstańcy stworzyli obóz dla jeńców q Na Żoliborzu powstańcy wycofali się Papierów Wartościowych. q Ro zmowy delegacji powstańczej, niemieckich. z Twierdzy Zmartwychwstanek przy q Okręgowy Delegat Rządu na Warszawę w składzie m.in. z wiceprzewodniczącą ul. Krasińskiego. Marceli Porowski podpisał zarządzenie Prezydium Zarządu Głównego Polskiego 17 września q W bitwie pod Jaktorowem Niemcy rozbili o powszechnym obowiązku pracy Czerwonego Krzyża Marią Tarnowską, q Część oddziałów 2 Dywizji Piechoty LWP Grupę AK „Kampinos” dla mężczyzn (od 17 do 50 lat) i kobiet z głównodowodzącym wojsk niemieckich przedostało się na Żoliborz. (od 17 do 40 lat). gen. SS i Policji Erichem von dem Bachem- q Nieudane próby nawiązania łączności 30 września Zelewskim w sprawie ewakuacji ludności telefonicznej dowództwa AK ze sztabem q Prezydent RP na uchodźstwie 29 sierpnia cywilnej z Warszawy. Armii Czerwonej. Władysław Raczkiewicz zwolnił ze q USA i Wielka Brytania ogłosiły deklaracje, q Władze powstańcze wprowadziły na stanowiska Naczelnego Wodza PSZ gen. na mocy których żołnierzom AK przyznano Żoliborzu godzinę policyjną, obowiązującą 18 września Sosnkowskiego i powołał na to stanowisko pełnię praw kombatanckich. od godz. 20. q Nad Warszawą pojawiło się ponad 100 gen. Komorowskiego „Bora”. amerykańskich samolotów B-17, które q Za tłumienie powstania Adolf Hitler nadał 30 sierpnia 8 września dokonały zrzutów. dowódcom wojsk niemieckich w Warsza- q Niemcy zamordowali ok. 300 pacjentów q Ewakuacja 5 tys. cywilów z terenów wie wysokie odznaczenia wojskowe: gen. Szpitala św. Jana Bożego. Podobna liczba ogarniętych walkami do części Śródmieścia 19 września von dem Bach-Zelewski i SS-Oberführer chorych zginęła lub została ranna w wyniku zajmowanej przez Niemców. q Gen. Komorowski „Bór” w odezwie do Dirlenwanger otrzymali Krzyże Rycerskie bombardowania Szpitala Ujazdowskiego powstańców wezwał do dalszego oporu Żelaznego Krzyża, a gen. Reinefarth – przy ul. Chełmskiej. 10 września zbrojnego przeciw Niemcom. Liście Dębowe do Krzyża Rycerskiego q Natarcie Armii Czerwonej na przedmoście Żelaznego Krzyża. 31 sierpnia warszawskie. 20 września q Kapitulacja oddziałów powstańczych q Nieudana próba przebicia się oddziałów q Polskie Radio ogłosiło listę 28 niemieckich q Kolejne oddziały 2 Dywizji Piechoty LWP na Żoliborzu; do niewoli trafiło powstańczych z Grupy „Północ” AK ze dowódców, którzy byli odpowiedzialni za przeprawiły się przez Wisłę na Przyczółek 1490 żołnierzy AK. Starego Miasta do Śródmieścia; ok. 300 zrujnowanie Warszawy. Oprócz gen. von Czerniakowski. rannych i zabitych. dem Bacha-Zelewskiego znaleźli się na niej q Dowodzony przez ppłk. Mazurkiewicza 1 października q W kościele Sakramentek na Nowym m.in. generałowie Rainer Stahel i Heinz „Radosława” oddział ok. 200 powstańców q Gen. Komorowski „Bór” zapowiedział Mieście w wyniku nalotu zginęło ok. 1000 Reinefarth. przedostał się kanałami z Czerniakowa na na 2 października wszczęcie rozmów osób; 300 ofiar bombardowania pasażu Mokotów. kapitulacyjnych z Niemcami. Simonsa, u zbiegu ulic Długiej i Nalewki. 11 września q Gen. Komorowski „Bór” wydał rozkaz o utwo- q Niemcy wywieźli do KL Stutthof ponad q Odezwa gen. von dem Bacha- rzeniu Warszawskiego Korpusu AK – regular- 2 października 3100 więźniów obozu w Pruszkowie, wśród Zelewskiego do mieszkańców Warszawy, nych oddziałów Wojska Polskiego złożonych q W kwaterze gen. von dem Bacha- nich m.in. powstańców warszawskich. zrzucająca odpowiedzialność za fiasko z sił powstańczych. Dowódcą korpusu miano- Zelewskiego w Ożarowie przedstawiciele polsko-niemieckich pertraktacji na wano gen. Chruściela „Montera”. Komendy Głównej AK płk Kazimierz 1 września dowództwo AK. Iranek-Osmecki „Jarecki” i ppłk Zygmunt q Rozkaz Naczelnego Wodza gen. 21 września Dobrowolski „Zyndram” podpisali „Układ Kazimierza Sosnkowskiego do żołnierzy 13 września q Alianckie lotnictwo dokonało ostatnich o zaprzestaniu działań wojennych AK, zawierający ostrą krytykę postawy q Niemcy zniszczyli mosty: Poniatowskiego, zrzutów zaopatrzenia nad Warszawą. w Warszawie”, przewidujący przerwanie zachodnich aliantów wobec Powstania Kierbedzia, Gdański i Średnicowy. q Walki 6 Pułku Piechoty LWP z Niemcami walki o godz. 21.00 czasu warszawskiego. Warszawskiego i Polski. q Kolejne dwie duże (13 i 17 września) na Żoliborzu. q Rozpoczęła działalność komisja łącznikowa deportacje warszawiaków do Auschwitz. (jej organem wykonawczym był tzw. 2 września W sumie przewieziono tam 4 tys. osób. 22 września batalion osłonowy złożony z żołnierzy AK), q Kapitulacja sił powstańczych na Starym q Wydawany przez Niemców w języku której głównym celem było utrzymanie Mieście – łącznie podczas walk poległo 14 września polskim „Nowy Kurier Warszawski” porządku w mieście oraz zabezpieczenie ok. 7 tys. żołnierzy AK, co stanowiło q Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych napisał: „Zgliszcza i ruiny na ulicach – ewakuacji powstańców i cywilów. ok. 40 proc. całości strat w powstaniu. gen. Kazimierz Sosnkowski awansował takie owoce wydawał szaleńczy pomysł Zniszczeniu od niemieckiego pocisku płk. Chruściela „Montera” do stopnia generała Bora urządzenia powstania 3 października uległa Kolumna Zygmunta III Wazy generała brygady „za wybitne dowodzenie w Warszawie, przypłaconego życiem q Prezydent Raczkiewicz zarządził na pl. Zamkowym. i przykład osobistego męstwa w walkach dziesiątek tysięcy niewinnych ofiar dwutygodniową żałobę w Polskich Siłach q Niemcy zamordowali ok. 1300 osób o Warszawę”. oraz gehenną setek tysięcy uchodźców”. Zbrojnych. w opuszczonym przez powstańców Starym q Józef Stalin podpisał w Moskwie rozkaz q Gen. Chruściel „Monter” wysłał do marszał- q Gen. Komorowski „Bór” wydał pożegnalny Mieście. o zdobyciu Pragi. ka ZSRS Konstantego Rokossowskiego rozkaz do żołnierzy AK. „Z wiarą w osta- q Poczta Polowa AK wyemitowała pierwszy q W walkach o Pragę zginęło, zostało rannych pismo, w którym zaoferował pomoc woj- teczne zwycięstwo naszej słusznej spra- powstańczy znaczek, według projektu lub zaginęło 1792 żołnierzy 1 Dywizji skową w planowanym sowieckim szturmie wy, z wiarą w Ojczyznę umiłowaną, wielką Stanisława Tomaszewskiego „Miedzy”. Piechoty Ludowego Wojska Polskiego na Warszawę. i szczęśliwą, pozostajemy wszyscy nadal q Niemcy zajęli Sadybę. im. Tadeusza Kościuszki. q Niemcy zdobyli Przyczółek Czerniakowski, żołnierzami obywatelami Niepodległej Pol- q Zmasowany atak bombowy niemieckich q Sowieckie zrzuty broni i żywności; samoloty broniony przez powstańców i żołnierzy ski, wierni sztandarowi Rzeczypospolitej” – samolotów na Warszawę. sowieckie odbyły 282 loty nad walczącą LWP, mordując następnie ok. 200 rannych. wyjaśnił nowy Naczelny Wódz. q Powstańcy opanowali gmach Związku stolicą. q Mianowanie gen. Leopolda Okulickiego Chrześcijańskiej Młodzieży Męskiej (YMCA) q Natarcie wojsk niemieckich na Górny 26 września „Kobry” Komendantem Głównym AK. przy ul. Konopnickiej. Czerniaków. q Komendant Obwodu Mokotów AK ppłk Józef Rokicki „Karol” przeprowadził 4 października 3 września ewakuację swych wojsk z Mokotowa q Powstańcze Polskie Radio i radiostacja q Niemcy uznali prawa kombatanckie do Śródmieścia. Nie dotarł do niego „Błyskawica” nadały ostatnie audycje. żołnierzy AK. rozkaz gen. Chruściela „Montera” nakazujący dalszą obronę Mokotowa. 5 października 4 września q Niemcy rozstrzelali 98 powstańców, q Do niewoli niemieckiej trafiło 11 668 ołnież - q Rozwiązanie Grupy „Północ” AK. którzy wychodzili z kanału przy ul. rzy broniących Śródmieścia, a także członko- q Ppłk Mazurkiewicz „Radosław” został Chocimskiej. wie naczelnego dowództwa powstania z gen. mianowany dowódcą odcinka Czerniaków. Komorowskim „Borem” na czele. WYDANIE SPECJALNE SIERPIEŃ 2019 11 Program obchodów 75. rocznicy Powstania Warszawskiego Wybrane uroczystości i imprezy kulturalne

26 lipca (piątek) q godz. 11.00 q godz. 13.15 q godz. 13.30 Spotkanie powstańców warszawskich Złożenie kwiatów pod pomnikiem gen. Koncert „Kiedy ludzie będą braćmi” q godz. 18.00 z Prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej Stefana Roweckiego „Grota” Dom Dziennego Pobytu CPS Dzielnicy Otwarcie wystawy „Utrwalone – miasto, Andrzejem Dudą i Prezydentem m.st. Róg ul. F. Chopina i Al. Ujazdowskich Śródmieście, wojna, miłość. Warszawskie fotografie Warszawy Rafałem Trzaskowskim ul. Twarda 1 Tadeusza Bukowskiego z lat 1935-1955” q godz. 14.00 Uroczystość nadania odznaczeń Fotoplastikon Warszawski, Uroczystości przy pomniku Polskiego państwowych przez Prezydenta 2-5 sierpnia (piątek-poniedziałek) Al. Jerozolimskie 51 Państwa Podziemnego i Armii Krajowej Rzeczypospolitej Polskiej Na otwarcie wstęp z zaproszeniem, potem ul. Wiejska q godz. 20.00 wstęp w cenie biletu do Fotoplastikonu Park Wolności, Muzeum Powstania q godz. 14.00 Spektakl teatralny „Król Lear” Williama Warszawskiego Warszawskiego, Szekspira w reż. Agnieszki Korytkowskiej Koncert powstańczy dla śródmiejskich Wstęp z zaproszeniem Sala pod Liberatorem, Muzeum Powstania 27 lipca (sobota) seniorów Warszawskiego 31 lipca (środa) Dom Geriatryczno-Rehabilitacyjny pw. q godz. 21.00 Bilety do nabycia w kasie MPW, NMP Królowej Pokoju, ul. Sapieżyńska 3 na stronie bilety.1944.pl Koncert „Powstawanie” MIUOSH & FDG. q godz. 10.00 q godz. 16.00 oraz eventim.pl Orkiestra + Wojciech Waglewski X Bela Uroczysta sesja Rady m.st. Warszawy Komoszyńska X Natalia Grosiak X Daria Złożenie kwiatów przy grobie gen. Sala Balowa, Zamek Królewski Ryczek X Mateusz Skonieczny Antoniego Chruściela „Montera” 3 sierpnia (sobota) Park Wolności, Muzeum Powstania q godz. 16.00 Cmentarz Wojskowy na Powązkach q godz. 17.00 Warszawskiego, ul. Grzybowska 79 Uroczystości Środowiska OW KB AK q godz. 17.00 Masa Powstańcza 2019 – przejazd Bilety do nabycia w kasie MPW, na stronie Batalionu „Sokół”. rowerami szlakiem Batalionu „Parasol” bilety.1944.pl oraz eventim.pl Msza święta oraz złożenie kwiatów Godzina „W” – oddanie hołdu w miejscach pamięci powstańcom warszawskim Start: Park Wolności, Muzeum Powstania Warszawskiego 28 lipca (niedziela) Kościół św. Aleksandra, pl. Trzech Krzyży Mur Pamięci, Muzeum Powstania Warszawskiego oraz inne miejsca na Udział po zarejestrowaniu się na stronie oraz ul. Bracka 5, Nowogrodzka 3/5 rejestracja.1944.pl q godz. 15.00 i Al. Jerozolimskie róg Brackiej terenie całego miasta Fotograficzna gra miejska „Twoja klisza q godz. 17.00 z Powstania”: „Przed Godziną W” q godz. 18.00 4 sierpnia (niedziela) Akcja społeczna „Wolność łączy” Udział po zarejestrowaniu się na stronie Uroczysta polowa msza święta przy Miejsca pamięci Powstania q godz. 11.00 rejestracja.1944.pl pomniku Powstania Warszawskiego „Pomagamy i chronimy – służby pl. Krasińskich Warszawskiego na terenie całego miasta q godz. 18.00 pomocnicze w Powstaniu Warszawskim” q godz. 19.30 Msza święta z udziałem powstańców, q godz. 19.00 – spotkanie edukacyjne dla rodzin Uroczystości przy pomniku Polegli- harcerzy i warszawiaków Uroczysty Apel Poległych przy pomniku z dziećmi od 5. roku życia Niepokonani. Modlitwa międzyreligijna Park Wolności, Muzeum Powstania Powstania Warszawskiego Park Wolności, Cmentarz Powstańców Warszawy Warszawskiego pl. Krasińskich Muzeum Powstania Warszawskiego godz. 20.30 Wstęp wolny q godz. 20.30 q 29 lipca (poniedziałek) Akcja muzyczna „Warszawiacy śpiewają Koncert „Tak, tęsknię”: „Warszawa 5 sierpnia (poniedziałek) (nie)zakazane piosenki” – wspólne q godz. 10.30 jest smutna bez Ciebie” i inne piosenki śpiewanie piosenek powstańczych q godz. 14.00 Uroczystości przy kamieniu „Żołnierzom pl. Krasińskich z udziałem orkiestry i chóru pod Uroczystość upamiętniająca rocznicę Żywiciela” kierownictwem Jana Stokłosy wyzwolenia obozu koncentracyjnego Park im. Żołnierzy Żywiciela, 1 sierpnia (czwartek) pl. J. Piłsudskiego, Wstęp wolny Gęsiówka przez żołnierzy Batalionu ul. ks. J. Popiełuszki q godz. 9.00 q godz. 21.00 „Zośka” godz. 16.00 q Złożenie kwiatów przy tablicy Uroczystości na Kopcu Powstania ul. M. Anielewicza 34 Spotkanie Prezydenta m.st. Warszawy upamiętniającej podpisanie przez Warszawskiego. Rozpalenie Ogniska q godz. 18.00 Rafała Trzaskowskiego z powstańcami płk. Antoniego Chruściela „Montera”, Pamięci warszawskimi dowódcę Okręgu Warszawskiego Armii Uroczystość w hołdzie ludności cywilnej ul. Bartycka Woli przy pomniku Pamięci 50 Tysięcy Teatr Nowy, ul. A. Madalińskiego 10/16 Krajowej, rozkazu rozpoczęcia Powstania Warszawskiego q godz. 24.00 Mieszkańców Woli Zamordowanych q godz. 18.00 przez Niemców podczas Powstania ul. Filtrowa 68 (dawna siedziba Uroczysta premiera spektaklu teatralnego Warszawskiego 1944 Otwarcie wystawy „Odbicie. Jestem jak ty konspiracyjnej kwatery Okręgu „Król Lear” Williama Szekspira w reż. zapewne” Warszawskiego AK) Agnieszki Korytkowskiej Skwer Pamięci w rozwidleniu Sala pod Liberatorem, Muzeum Powstania ul. Leszno i al. „Solidarności” q godz. 10.00 Sala pod Liberatorem, Muzeum Powstania Warszawskiego Warszawskiego po zakończeniu uroczystości: Uroczystości przy pomniku Mokotów Na otwarcie wstęp z zaproszeniem, potem Wstęp z zaproszeniem wstęp w cenie biletu do MPW Walczący – 1944 q godz. 19.00 Park im. gen. G. Orlicza-Dreszera 2 sierpnia (piątek) Marsz Pamięci – 30 lipca (wtorek) uroczyste przejście w kierunku po zakończeniu uroczystości: Marsz q godz. 11.00 Cmentarza Powstańców Warszawy godz. 8.00 Mokotowa q Uroczystość odsłonięcia pomnika gen. na Woli upamiętniające mieszkańców Uroczysty apel rozpoczynający Zlot Przemarsz ul. Puławską Zbigniewa Ścibor-Rylskiego w parku stolicy, którzy zginęli podczas Harcerski w 75. rocznicę Powstania do ul. Dworkowej marsz. Edwarda Rydza-Śmigłego Powstania Warszawskiego Warszawskiego ul. Rozbrat Park im. E. Szymańskiego 12 WYDANIE SPECJALNE SIERPIEŃ 2019

Śpiewnik powstańczy

Marsz Mokotowa Pałacyk Michla Nie grają nam surmy bojowe Pałacyk Michla, Żytnia, Wola, I werble do szturmu nie warczą, Bronią się chłopcy od „Parasola”. Nam przecież te noce sierpniowe Choć na „tygrysy” mają visy, I prężne ramiona wystarczą. To Warszawiaki fajne chłopaki są.

Niech płynie piosenka z barykad Czuwaj, wiaro, i wytężaj słuch, Wśród bloków, zaułków, ogrodów, Pręż swój młody duch, pracując za dwóch! Z chłopcami niech idzie na wypad, Czuwaj, wiaro, i wytężaj słuch, Pod rękę, przez cały Mokotów. Pręż swój młody duch jak stal!

Ten pierwszy marsz ma dziwną moc, Każdy chłopaczek chce być ranny... Tak w piersiach gra, aż braknie tchu, Sanitariuszki – morowe panny, Czy słońca żar, czy chłodna noc, I gdy cię kula trafi jaka, Prowadzi nas pod ogniem z luf. Poprosisz pannę – da ci buziaka, hej!

Ten pierwszy marsz to właśnie zew, Czuwaj, wiaro (…) Hej chłopcy, bagnet na broń Niech brzmi i trwa przy huku dział, Batalion gdzieś rozpoczął szturm, Z tyłu za linią dekowniki, Hej chłopcy, bagnet na broń! Spłynęła łza i pierwszy strzał! Intendentura, różne umrzyki, Długa droga, daleka przed nami, Gotują zupę, czarną kawę- Mocne serca, a w ręku karabin, Niech wiatr ją poniesie do miasta, I tym sposobem walczą za sprawę, hej! Granaty w dłoniach i bagnet na broni. Jak żagiew płonącą i krwawą, Niech w górze zawiśnie na gwiazdach, Czuwaj, wiaro (…) Jasny świt się roztoczy, wiatr owieje nam oczy Czy słyszysz, płonąca Warszawo? I odetchnąć da płucom, i rozgorzeć da krwi, Za to dowództwo jest morowe, I piosenkę jak tęczę nad nami roztoczy Niech zabrzmi w uliczkach znajomych, Bo w pierwszej linii nadstawia głowę, W równym rytmie marsza: raz, dwa, trzy… W Alejach, gdzie bzy już nie kwitną, A najmorowszy z przełożonych Gdzie w twierdze zmieniły się domy, To jest nasz „Miecio”, w kółko golony, hej! Hej chłopcy, bagnet na broń! A serca z zapału nie stygną! Długa droga daleka przed nami, trud i znój, Czuwaj, wiaro (…) Po zwycięstwo, my młodzi, idziemy na bój, Ten pierwszy marsz ma dziwną moc, Granaty w dłoniach i bagnet na broni. Tak w piersiach gra, aż braknie tchu, Wiara się bije, wiara śpiewa, Czy słońca żar, czy chłodna noc, Szkopy się złoszczą, krew ich zalewa, Ciemna noc się nad nami roziskrzyła gwiazdami, Prowadzi nas pod ogniem z luf. Różnych sposobów się imają, Białe wstęgi dróg w pyle, długie noce i dni, Co chwila „szafę” nam podsuwają, hej! Nowa Polska, zwycięska, jest w nas i przed nami Ten pierwszy marsz niech dzień po dniu, W równym rytmie marsza: raz, dwa, trzy… W poszumie drzew i w sercach drży, Czuwaj, wiaro (…) Bez próżnych skarg i zbędnych słów, Hej chłopcy, bagnet na broń! To nasza krew i czyjeś łzy! Lecz na nic „szafa” i granaty, Bo kto wie, czy to jutro, pojutrze, czy dziś Za każdym razem dostają baty, Przyjdzie rozkaz, że już, że już trzeba nam iść, tekst: Mirosław Jezierski I co dzień się przybliża chwila, Granaty w dłoniach i bagnet na broni. Że zwyciężymy i do cywila, hej! tekst: Krystyna Krahelska Czuwaj, wiaro (…)

tekst: Józef „Ziutek” Szczepański

13 sierpnia (wtorek) i najbardziej znanych pieśni z Powstania. Klamrą spinająca koncert będzie poezja Dzień Pamięci Starówki Redaktor naczelny: Krzysztof Czubaszek powstańcza, fragmenty przemówień Pre- e-mail: [email protected] q godz. 15.30 zydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego Współpraca: Marcin Hadaj, Jacek Dzierżanowski, Złożenie wiązanek kwiatów w miejscach oraz urywki z pamiętnika – sanitariuszki Jakub Leduchowski, Adam Maruszak pamięci na terenie Starego i Nowego Barbary Gancarczyk, ps. „Pająk”, świadka Zdjęcia: Muzeum Powstania Warszawskiego, Marzena Wyszyńska, Adobestock Miasta wydarzeń z 13 sierpnia 1944 r. Opracowanie graficzne i skład:Agencja Wydawnicza q godz. 20.30 pl. Zamkowy q godz. 17.00 IDEAPRESS, [email protected] Zakończenie Marszu Pamięci. Zapalenie Na wszystkie wydarzenia wstęp wolny. Wydawca: Miasto Stołeczne Warszawa – Dzielnica zniczy na wystawie „Zachowajmy Msza święta w archikatedrze Śródmieście, ul. Nowogrodzka 43, 00-691 Warszawa św. Jana Chrzciciela www.srodmiescie.warszawa.pl ich w pamięci” poświęconej ofiarom 20 sierpnia (wtorek) FB/dz.srodmiescie cywilnym Powstania Warszawskiego ul. Świętojańska 8. Wydawca nie zwraca nadesłanych tekstów Park Powstańców Warszawy q godz. 18.30 q godz. 13.15 oraz zastrzega sobie prawo ich redagowania i skracania. Uroczystości przy pomniku Uroczystości upamiętniające 75. rocznicę zdobycia gmachu PAST-y przez © Copyright by Miasto Stołeczne Warszawa 10 sierpnia (sobota), 11 sierpnia (niedziela) upamiętniającym ofiary tragicznego – Dzielnica Śródmieście, Warszawa 2019 powstańców warszawskich wybuchu 13 sierpnia 1944 r. Wszelkie prawa zastrzeżone/All rights reserved godz. 17.00 i 19.00 (sobota), q ul. Zielna 39 ISSN 2544-7106 godz. 17.00 (niedziela) ul. Kilińskiego 3 Spacer z przewodnikiem pt. „Powstańcza q godz. 19.30 2 października (środa) Starówka” Koncert Janka Młynarskiego Trasa spaceru: ul. Kilińskiego, z Warszawskim Combo Tanecznym, q godz. 18.00 ul. Długa 7, pasaż Simonsa i Arsenał, z udziałem Piotra Machalicy Zgaszenie ognia na Kopcu Powstania pałac Radziwiłłów oraz ulica Bielańska. i Julii Konarskiej. Widowisko Warszawskiego. Zakończenie obchodów Czas spaceru ok. 2,5 godziny. Spacery muzyczne składające się z piosenek 75. rocznicy Powstania Warszawskiego poprowadzi przewodnik Grzegorz Karaś. przedwojennych, okupacyjnych ul. Bartycka