Sta7iisław Sierotwiński

KRONIKA ŻYCIA LITERACKIEGO W POLSCE POD OKUPACJĄ HITLEROWSKĄ PRÓBA PRZEGLĄDU ZDARZEŃ W UKŁADZIE CHRONOLOGICZNYM

WSTĘP

Wiadomo nam dzisiaj, że wbrew wszelkim zdawałoby się nieprzezwy­ ciężonym przeszkodom, w warunkach bezprzykładnego terroru w okresie zamkniętym datami wybuchu drugiej wojny światowej i wyzwolenia kraju spod okupacji hitlerowskiej, życie literackie nie tylko nie zamarło, ale płynąc podziemnym nurtem, okupywane najwyższymi ofiarami, zadziwia swą buj- nością i bogactwem twórczego dorobku. Znane, a nawet spopularyzowane są bardziej wartościowe wiersze konspiracyjne, z wielu rozmaitych publikacji dochodzą nas wiadomości o poszczególnych grupach, pisarzach, wydawnic­ twach, faktach z tego okresu, mimo to daleko jeszcze do stworzenia pełnego obrazu, ujmującego całość w uporządkowanym, syntetycznym przeglądzie; tym bardziej brak takiego opracowania, które bazując na rzetelnych usta­ leniach dawałoby jednocześnie właściwy komentarz interpretacyjny i oce­ niający. Próba zestawienia chronologicznego nie jest realizacją tego nie spełnio­ nego zadania, ale może być pierwszym krokiem na drodze do uzyskania podstawowej orientacji, ułatwić badania bardziej szczegółowe, wnikliwsze i metodyczne. Pierwszej tego rodzaju, tymczasowej rejestracji nie można nawet zapewnić ani kompletności w założonym zakresie, ani całkowitej ści­ słości i bezbłędności. Zestawiono tu razem informacje czerpane z najrozmaitszych źródeł, wyselekcjonowane z nich na podstawie ogólnie obowiązujących, umow­ nych kryteriów, które dyktują jednocześnie ich wybór, wzajemne relacje a niekiedy, w braku bezpośrednich wskazówek — domniemaną kolejność i związki z rzeczywistością pozaliteracką. W zasadzie zakładano, że kalendarium wydarzeń historycznych tych lat sta­ nowi domyślne, a znane skądinąd tło całej konstrukcji, nieliczne zatem notatki o wydarzeniach ogólnych traktowano jako punkty orientacyjne w całości albo wskazywano na nie, aby przykładowo podać genezę utworów literackich, tematycznie z tymi faktami związanych. Takie doraźne próby egzemplifikacji, które nie wyczerpują istniejących tu możliwości, raczej je tylko sygnalizują, mają też m. in. potwierdzić tezę o realizmie literatury okresu, jej ścisłą łączność z ówczesnym życiem i rolę współuczestniczki walki, czujnego świadka zdarzeń, jej wielką doniosłość aktualną w wyrażaniu wspólnych uczuć i dą­ żeń narodu, mobilizowaniu jego sił, oraz potwierdzić ważną dla przyszłości funkcję utrwalania w pamięci i dokumentowania przeżyć. 5 Odnotowywano wiadomości o życiu literackim; w rezultacie w zestawie­ niu przeważają notatki biograficzne, głównie o stratach osobowych ponoszo­ nych przez literaturę, oraz bibliograficzne, o wydawnictwach konspiracyjnych. Mają one retrospektywnie odrobić kłopotliwy dla badań, a zrozumiały brak bieżącej rejestracji. Ten trzon główny Kroniki uzupełniają możliwe obecnie do odszukania informacje o innych zjawiskach, takich jak konkursy literackie, które stanowią wyraz zadziwiających w tych warunkach usiłowań organizo­ wania i pobudzania twórczości, nawiązywania kontaktów między pisarza­ mi, krytykami i czytelnikami, jak działalność naukowa w dziedzinie polo­ nistyki itp. Z życiem literackim blisko spokrewnione są również inne formy aktywności kulturalnej, na przykład teatr, ó którym wiemy, że podobnie jak literatura ma swoje dzieje w konspiracji. Ponieważ jednak były już one przedmiotem opracowania w chronologicznym ujęciu (w „Pamiętniku Teatral­ nym” 1963), ograniczono się tu tylko do wzmianek o wieczorach recytacyj- nych, teatrze „żywego słowa” i imprezach o szczególniejszym znaczeniu. Wszelkie inne wiadomości występują zapewne nie we właściwej proporcji; uzyskiwane często przypadkowo, rozszerzają tylko nieco perspektywę, wska­ zują na zakres problematyki i kierunek dalszych poszukiwań. Przesłanką wstępną przy gromadzeniu maiteriału było ograniczenie się do tego tylko, co działo się w kraju, pod okupacją hitlerowską, dlatego uwzględniano przede wszystkim utwory pisane i publikowane na ziemi polskiej, ale również prze­ drukowywane tutaj z prasy emigracyjnej czy przemycane z obozów i zagra­ nicy, to jest takie, które jeśli nie legitymują się genezą krajową, to miały tu swoją recepcję. Wszelkie inne wiadomości uzupełniające wiedzę o literaturze okresu podawano marginesowo, dla zaznaczenia samego istnienia zagadnień stycznych, nie zabiegając nawet o konsekwentne ich zebranie. Tak więc na przykład poza zakresem Kroniki pozostaje twórczość literacka i imprezy urządzane w obozach jenieckich i koncentracyjnych czy ośrodkach pracy przy­ musowej, chociaż stanowi to bardzo ciekawy fragment w całości ówczesnych osiągnięć i ze szczególną dobitnością świadczy o niezłomnym harcie Polaków i żywotności kultury. We wszystkich przedstawionych tu aspektach zestawienie okaże się nie­ kompletne, posiadać będzie luki, oczekujące na wypełnienie, będzie wymagać uściśleń czy sprostowań. Już w odniesieniu do tych wiadomości, jakie w nim ostatecznie umieszczono, trzeba było się pogodzić z koniecznością aż trzech stopni dokładności ustaleń chronologicznych, co uniemożliwiło układ w je­ dnolitym ciągu dat; niektóre noty dało się umieścić pod datą dzienną, inne w przybliżeniu tylko pod miesięczną lub roczną (zgrupowano je na końcu miesiąca lub roku). Informacje rzeczowe i opisy bibliograficzne wykazują również znaczne odchylenia w stopniu swej szczegółowości. Być może nie wyzyskano w tym celu jeszcze wszystkich istniejących do dyspozycji źródeł. Trwające dłużej poszukiwania pozwoliłyby niewątpliwie część niedociągnięć prezentowanej obecnie Kroniki usunąć, ale musiałyby też poważnie opóźnić ogłoszenie dotychczasowego ich rezultatu. Przeciwko temu przemawia na­ dzieja, że udostępnienie przeglądu w tej tymczasowej i niedoskonałej po­ staci może dać okazję do zespołowego, skuteczniejszego wysiłku, który po­ zwoli poprawić nieścisłości i uzupełnić informacje, może wywołać płodną kry­ tykę, uaktywnić pamięć żyjących jeszcze twórców literatury konspiracyjnej, jej historyków, badaczy czy też ludzi przypadkowo posiadających pożądane informacje, może wreszcie doprowadzić do ujawnienia nieznanych źródeł. 6 Schematyczny przegląd nie zastąpi omówienia dziejów literatury okresu, ale odsłania już problemy, jakie ona nasuwa, a które w nim nie mogą znaleźć odpowiedniego odbicia. Nie tylko nie ma w nim miejsca na dokładniejsze przedstawienie sygnalizowanych spraw, ale nie da się też przeprowadzić uzasadniającej każdą wiadomość dokumentacji. Podanie bowiem osobno albo w przypisach bibliografii wszystkich metodycznie wyzyskanych źródeł, ogrom­ nej ilości publikacji, z których korzystano sporadycznie, powołanie się na przeprowadzone wywiady ustne i korespondencyjne, wreszcie na niezbędne niekiedy dedukcje i rozumowania, prowadzące do wniosków przez zestawienie kilku warunkujących się faktów — wszystko to doprowadziłoby do takiego rozrostu całości, w której aparat pomocniczy znacznie przewyższałby swą objętością tekst podstawowy. Trzeba było zatem zrezygnować na razie z próby umieszczenia tu omawianej dokumentacji. Odłożyć to wypada do przewidzia­ nego i napewno nieodzownego, ponownego podjęcia tego samego zadania w drugiej, obszerniejszej, udoskonalonej pod Wielu względami wersji. Wspomnę więc tylko ogólnie, że korzystałem z podstawowych wydawnictw biograficznych i bibliograficznych, z publikacji ogólniejszych i specjalistycz­ nych (ogłoszonych na temat piśmiennictwa w konspiracji przez W. Barto­ szewskiego, L. Dobroszyckiego, A. Ryszkiewicza i G. Załęskiego, wcześniej­ szych własnych i innych), z prasy konspiracyjnej, z powojennych książek i artykułów w czasopismach oraz z informacji szeregu osób. Nie mogę natomiast nie wyrazić podziękowania należnego wszystkim, także nie wymienionym tu, którzy okazali mi pomoc w tym przedsięwzięciu, zwłaszcza Prof. Dr Zygmuntowi Czernemu za opiekę i poparcie udzielane Podkomisji dla Badań nad Literaturą w Kraju w latach 1939—1944 przy Komisji Historycznoliterackiej Oddziału PAN w Krakowie, członkom tej Pod­ komisji, czynnym przy zbieraniu materiałów, a to Zofii Gaberle, Wandzie Gó­ reckiej, Jadwidze Kuszajównie, Gustawowi Schmagerowi, Kazimierze Tataro- wiczównie, ponadto Dr Władysławowi Chojnackiemu za łaskawe użyczenie do wglądu nie opublikowanego maszynopisu bibliografii konspiracyjnych dru­ ków zwartych, Redaktorowi Władysławowi Bartoszewskiemu za trud przej­ rzenia tej pracy, cenne sprostowania i uwagi, Dr Jerzemu Jarowieckiemu za udostępnienie kompletu czasopisma „Na ucho”, Dr Bolesławowi Faronowi za niektóre informacje, Mgr Andrzejowi Koziołowi za życzliwą pomoc, ułatwiającą mi korzystanie z zasobów Biblioteki Jagiellońskiej, Mgr Zygmun­ towi Halawie za trud włożony w adiustację maszynopisu, wreszcie Tym, którym zawdzięczam możność ogłoszenia Kroniki, a to Rektorowi Prof. Dr Wincentemu Dankowi i Prof. Dr Janowi Nowakowskiemu. Ważniejszym od pominiętej tymczasem bibliografii źródeł wydało się dopełnienie konstrukcji Kroniki skorowidzem nazwisk i tytułów, który umo­ żliwi doraźne korzystanie z materiału informacyjnego oraz pozwoli na łącze­ nie rozproszonych wiadomości tyczących tej samej osoby czy publikacji. ROK 1939

Wrzesień 1939

1. Napaść hitlerowska na Polskę. Początek drugiej wojny światowej. Wybuch wojny i kampania wrześniowa stały się tematem wielu utworów literackich, zamieszczonych w pismach konspiracyjnych, np. wierszy: C. Jan­ czarskiego Wrzesień, J. Przybosia U szczytu drogi, anonimowego Miałeś tylko karabin i innych. , 2. W „Gazecie Polskiej” ukazał się wiersz K. Wierzyńskiego Święty Boże, przedrukowywany potem w wydawnictwach podziemnych. 3. W krakowskim „Głosie Narodu” nr 243 ukazał się wiersz T. Ulewicza Z cyklu: O wolność, zamieszczony potem w konspiracyjnym tomiku, co pozwoliło ustalić autora, ukrytego tam pod pseudonimem. 6. Zajęcie Krakowa przez Niemców. Samobójcza śmierć poety krakowskiego Józefa Aleksandra Gałuszki pod Annopolem. 7- Kapitulacja Westerplatte. Obrona tej placówki znalazła odbicie w utworach poetyckich, m. in. w wierszu К. I. Gałczyńskiego Pieśń o żołnierzach z Westerplatte. 8. Rozpoczęcie natarcia niemieckiego na Warszawę, odpieranego przy udziale ludności cywilnej. Obronie stolicy poświęcono w antologiach i czasopismach konspiracyjnych dużo wierszy różnych poetów, m. in. К. К. Baczyńskiego, J. Brauna, T. Gajcego, T. Hiża, T. Hollendra, C. Janczarskiego, J. Janiczka, S. Kar­ pińskiego, R. Kiersnowskiego, J. Szczawieja, J. Zagórskiego, Z. Zawadzkiej i nie ustalonych dotąd autorów. 9. Zginął wybitny poeta Józef Czechowicz w czasie bombardowania Lublina. W Katowicach aresztowano powieściopisarza i dramaturga Kazimierza Gołbę. 13. w Wilnie „Słowo” zamieściło wiersz T. Bujnickiego Modlitwa za War­ szawę. 18. We wsi Jeziory na Polesiu popełnił samobójstwo Stanisław Ignacy Wit­ kiewicz, dramatopisarz, krytyk, filozof i malarz. 19. Załamanie się oporu na Kępie Oksywskiej. Fakt został upamiętniony wierszem J. Giertycha Kępa Oksywska. 22. Zakończenie największej w kampanii wrześniowej bitwy nad Bzurą. O fragmencie tych walk mówi znany wiersz konspiracyjny J. Pietrkie- wicza Szarża pod Kutnem. Kapitulacja Lwowa po 9 dniach rozpaczliwej obrony. 8 Moment ten opisał nie ujawniony poeta w wierszu Kapitulacja, umiesz­ czonym w antologii Śpiew wojny. 24. Początek nalotów niemieckich na Warszawę. 25. w czasie nocnego nalotu zginął w Warszawie historyk literatury Józef Gołąbek. 26. w Warszawie, w obronie Cytadeli, poległ historyk literatury, poeta i tłu­ macz Józef Birkenmajer. 27. Początek tajnej organizacji wojskowej w okupowanym kraju. Zdeterminowana, podziemna walka z najeźdźcą była głównym tematem poezji konspiracyjnej lat 1939— 1944, dając świadectwo postawie narodu, patriotyzmowi, wierze w zwycięstwo, a także udziałowi literatury w ów­ czesnym życiu. 28. Kapitulacja Warszawy. Motyw upadku stolicy powracał w wielu utworach poezji podziemnej, poświęcano też specjalne wiersze jej prezydentowi Stefanowi Starzyń­ skiemu (np. J. Jurandota Panie Pułkowniku Kiliński, J. Lechonia Pieśń o Stefanie Starzyńskim). 29. Poddanie twierdzy Modlin. Obrona Modlina odbiła się również echem w poezji konspiracyjnej; mówi o niej np. R. Matuszewskiego Modlin.

We wrześniu zmarli: poeta Kazimierz Bobelak (z ran odniesionych w czasie walk z bojówkami niemieckimi na Śląsku); poeta Konstanty Do­ brzyński, robotnik łódzki (na polu bitwy); pisarz żydowski Szymon Horończyk, (popełnił samobójstwo); literat Zbigniew Kaczmarek (w Ożalowie?); literat Jan Kleczyński (w czasie oblężenia Warszawy); poeta, zbieracz podań ma­ zurskich Ernest Kościński (w obronie Modlina); historyk literatury Józef Morawski (podczas nalotu na Warszawę); powieściopisarz Tadeusz Dołęga Mostowicz (po odbyciu kampanii zginął w okolicach Kut); zbieracz pieśni i podań mazurskich Wojciech Olszewski (w walkach pod Zegrzem); historyk literatury Antoni Potocki; historyk literatury Regina Reicher-Karniolowa (podczas bombardowania Warszawy).

Październik 1939

2. Kapitulacja Helu. • W wielu wierszach konspiracyjnych opisywano obronę wybrzeża (np. J. Giertych W godzinę klęski). 5. Bitwa pod Kockiem, ostatnia w działaniach wojennych. Załamanie się kampanii obronnej i uświadomienie poniesionej klęski zna­ lazło silne odbicie w poezji konspiracyjnej. Do najbardziej znanych wier­ szy na ten temat należą: W. Broniewskiego Żołnierz polski, К. K. Baczyń­ skiego Ojczyzna, J. Kotta Do przyszłości, R. Kiersnowskiego Testament poległych, J. Zagórskiego Relikwie. 19- Tę datę nosi początkowy numer pierwszego czasopisma konspiracyjnego „Polska żyje”, które wychodziło w Warszawie aż po rok 1944. 42. Zarządzenie Hitlera o utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa dla za­ jętych terenów polskich i mianowanie gubernatorem ministra Rzeszy Hansa Franka.

9 21. Rozstrzelanie w Tczewie Edwarda Radlińskiego, literata i redaktora mie­ sięcznika „Kociewie”. 30. W Konstancinie zmarł powieściopisarz Wacław Gąsiorowski.

Już w październiku zarządzeniami Hansa Franka (z dni 24, 26, 31 X) zakazano wszelkiego publikowania i wydawania, a księgarniom również sprzedaży książek o treści potriotycznej i światopoglądowej. W październiku aresztowany został pisarz śląski Gustaw Morcinek, który odtąd aż do końca wojny przebywał w różnych obozach koncentracyjnych.

Listopad 1939

1. W Poznaniu we forcie VII został zamordowany profesor filologii polskiej Edward Klich i literat Witold Noskowski. 6. Aresztowanie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, wy­ wiezionych później do obozu w Sachsenhausen. Wśród nich znajdowali się poloniści: Ignacy Chrzanowski, Ludwik Kamykowski, Stefan Kołacz­ kowski, Tadeusz Lehr-Spławiński, Mieczysław Małecki, Kazimierz Nitsch, Stanisław Pigoń, Stanisław Urbańczyk i bibliograf Stanisław Estreicher. 7. Wjazd gubernatora Franka na Wawel. 10. W Warszawie popełnił samobójstwo paremiolog Samuel Adalberg, zmarł literat Stefan Demby, dyrektor Biblioteki Narodowej. 17. w Warszawie stracony został krytyk literacki Rafa! Marceli Bliith, któ­ rego aresztowano 5 X , bo znaleziono u niego antyhitlerowski utwór pióra jego teściowej, Eleonory Nałkowskiej.

W Warszawie w listopadzie powstał z połączenia kilku dawnych stowarzyszeń Ludowy Instytut Oświaty i Kultury pod kierownictwem Jędrzeja Cierniaka; opracowano plan konspiracyjnej działalności Instytutu. W listopadzie zaczął się ukazywać „Biuletyn Informacyjny” , który wy­ chodził przez cały okres okupacji w Warszawie, a po powstaniu w Krakowie, i zamieszczał m. in. wiersze oraz wiadomości o życiu kulturalnym.

Grudzień 1939

18- We Lwowie zmarł historyk literatury Kazimierz Jarecki. 25. w polskiej audycji świątecznej radia francuskiego Antoni Słonimski od­ czytał swój wiersz Alarm, jeden z najbardziej znanych i najczęściej prze­ drukowywanych utworów w okresie okupacji. 26. Pierwsza masowa egzekucja w Wawrze pod Warszawą (107 osób). Fakt ten został utrwalony w wierszach: J. Szczawieja Wawer i w podpisa­ nym pseudonimem Tomasz — Egzekucja w Wawrze, które zapoczątko­ wały długi szereg utworów, opisujących sceny tracenia bezbronnej lud­ ności i powtarzających się do końca okupacji zbrodni ludobójstwa. 29. w Sachsenhausen zmarł profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Stanisław Estreicher, kontynuator Bibliografii polskiej.

W roku 1939 został rozstrzelany w Łodzi poeta robotniczy Antoni Kasprowicz.

10 Klęska wrześniowa i okupacja kraju pociągały za sobą pozorną zagładę życia literackiego; część dawnych pisarzy znalazła się na emigracji, pozostali w kraju nie mogli zajmować się jawnie twórczością. Nastąpił zasadniczy podział, bo odtąd utwory literackie powstawać będą w różnych ośrodkach, w których znaleźli się Polacy, a więc pisać je będą żołnierze na różnych frontach, emigranci w rozmaitych miejscach, jeńcy w obozach i autorzy w Polsce, zmuszeni do uprawiania zdelegalizowanej, tajnej i ściganej przez wroga działalności literackiej.

Poza granicami okupowanego kraju znaleźli się: B. Arct, S. Baliński, J. Bielatowicz, Z. Bohdanowiczowa, R. Brandstaetter, W. Broniewski, J. Brzękowski, J. Brzoza, J. Bujnowski, A. Bunsch, M. Choro- mański, A. Cwojdziński, S. Czernik, M. Czuchnowski, M. Danilewiczowa, A. Fiedler, A. Fierla, J. Giżycki, W. Gombrowicz, Z. Grabowski, A. Gronowicz, W. Grubiński, M. Hernar, G. Herling-Grudziński, P. Hertz, J. Hulewicz, J. Husz­ cza, K. Iłłakowiczówna, W. Iwaniuk, A. Jańta-PołczyńSki, J. Jasieńczyk, M. Kier- czyńska, J. Kisielewski, Z. Kosidowski, J. Kossowski, H. Koszutska, S. Kot, K. Koźmiński, B. Kuczyński, M. Kuncewiczowa, Ł. Kurdybacha, S. Lam, J. Le­ choń, W. Lednicki, M. Lepecki, W. Lewik, L. Lewin, E. Ligocki, S. Ligoń, M. Li- siewicz, S. Baszkiewicz, J. Łobodowski, S. Mackiewicz, A. Marczyński, J. Meis­ sner, A. Mikułko, S. Młodożeniec, H. Naglerowa, Z. Nowakowski, B. Obertyń- ska, J. Olechowski, J. Paczkowski, J. Pański, J. Papuga, T. Parnicki, L. Paster­ nak, G. Pauszer-Klonowska, M. PawlikowSka-Jasnorzewska, M. Pawlikowski, B. Pawłowicz, T. Peiper, J. Pietrkiewicz, K. Pruszyński, J. Prutkowski, L. Przemski, J. Putrament, J. Relidzyński, S. Rey, W. Skuza, W. Słobodnik, A. Słonimski, A. Słucki, A. Stawar, A. Stern, C. Straszewicz, S. Strumph- -Wojtkiewicz, J. Stryjkowski, E. Szemplińska-Sobolewska, L. Szenwald, M. Szurek-Wisti, M. Szyjkowski, J. Śpiewak, A. Tarn, W. Tarnawski, T. Ter­ lecki, J. A. Teslar, S. Themerson, I. Tuwim, J. Tuwim, M. Ukniewska, S. Vin- cenz, M. Wańkowicz, W. Wasilewska, A. Wat, A. Ważyk, W. Weintraub, K. Wierzyński, J. Wittlin, W. Wohnout, J. Wyka, S. Zahorska, K. Zbyszewski.

Z a drutami o b 'o zô w jenieckich przebywali: M. Brandys, A. Bukowski, S. Dygat, T. Fangrat, E. Fischer, S. Flukowski, К. I. Gałczyń­ ski, W. Kasperski, L. Kruczkowski, J. Makarczyk, A. Nowicki, L. Piwowar, B. Przyłuski, Z. Skowroński, J. Słotwiński, T. Sułkowski, W. Wirpsza, S. Zie­ liński, J. Żuławski.

Przejawem podjęcia działalności podziemnej było wydawanie tajnej prasy. Pod koniec roku ukazywało się już około 30 czasopism, a chociaż miały one charakter informacyjno-polityczny, zamieszczały również utwory literackie, głównie wiersze. Obok dawnych, ponownie aktualnych wierszy patriotycz­ nych, zamieszczano nowe, powstające w kraju, ale wcześnie również publiko­ wano przemycane spoza jego granic i z obozów jenieckich. Wśród tajnych druczków zwartych mamy do odnotowania literacki, datowany listopad-gru- dzień 1939: A. Kosarz Kuźnia. Rapsody. Droga (broszura powielana). ROK 1940 Styczeń 1940

4- W Grodnie zmarł poeta Henryk Leśniewski. 13. Zmarł w Zakopanem literat Janusz Kotarbiński. 14- Zmarł w Krakowie poeta i malarz Adam Kaden. 18. Zmarł w Warszawie poeta Kazimierz Przerwa Tetmajer. 19. w obozie w Oranienburgu zmarł profesor Ignacy Chrzanowski.

W styczniu wszedł do obiegu księgarskiego pamiętnik Włodzimierza Czetwertyńskiego Na wozie i pod wozem, którego druk ukończono w Poznaniu już konspiracyjnie pod okupacją.

Luty 1940

16- Po powrocie z obozu zmarł w Krakowie profesor Stefan Kołaczkowski. Nekrolog pióra J. Spytkowskiego zamieścił konspiracyjny „Miesięcznik Li­ teracki” 1942 z. 6. 26. w Warszawie zmarł poeta Stanisław Kossowski, laureat nagrody literac­ kiej miasta Lwowa.

W 1 utym księgarz krakowski S. Kamiński otrzymał do tajnego kol­ portażu ukończony już w czasie okupacji 33 tom Bibliografii polskiej Est­ reichera.

Marzec 1940

8- Rozporządzenie gubernatora Franka o nadzorze nad pracownikami kul­ tury i sztuki, w praktyce uniemożliwiające im jawną działalność. 31. We Lwowie zmarł komediopisarz Gustaw Beylin.

W marcu powstał w Rumunii wiersz M. Hemara Do generała z wy­ rzutami pod adresem E. Rydza Śmigłego, przepojony goryczą i sarkazmem, który oddawał powszechne wówczas nastroje po klęsce, a w tysiącach odpi­ sów, jako anonimolwy, krążył róiwnież po kraju.

W marcu wydano konspiracyjnie w Krakowie druczek: Nowe Ateny albo akademia wszelkiey sciencyi pełna na różne tytuły iak na classes podzie­ lona, mądrym dla memoryału, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erigowana. Wydał Antoni Pius Krzyżanowski. (Jednodniówka humorystyczna, podobno rozszerzony nr 8 satyrycznej gazetki akademickiej „Szubienica”). W Pruszkowie zaczęła się ukazywać satyryczna, ilustrowana gazetka „Hak”. Pismo okolicznościowe rodakom ku pocieszeniu. Wychodziło nieregu­ larnie do końca 1941 r.

12 Kwiecień 1940

5- W Grudziądzu zmarł poeta i pisarz kaszubski Jan Andrzej Patock. 25. Zmarł we Lwowie bibliograf Kazimierz Tyszkowski, kustosz Biblioteki im. Ossolińskich. 27. Na podstawie rozkazu Himmlera utworzono obóz koncentracyjny w Oświę­ cimiu. Oświęcim i inne obozy masowej zagłady mają osobną kartę w literaturze konspiracyjnej, również w samych obozach powstawały przejmujące do­ kumenty literackie (np. T. Holują i T. Borowskiego). Z popularniejszych wierszy o obozach przykładowo wymienić można J. Hordyńskiego Pieśń o Majdanku, J. Jaczewskiej Obóz koncentracyjny, M. Jastruna Pogrzeb.

W kwietniu ukazała się broszura M. Karczewskiej Ogródek warzywny na własne potrzeby, wyd. 2, Warszawa 1937. Karta tytułowa i pierwsza strona druczku poprzedzają właściwy tekst pt. Przyczyny naszej klęski i przyszłość państwa polskiego. Odnotowujemy ten fakt dlatego, że jest przykładem stoso­ wanej później wielekroć metody maskowania tajnych wydawnictw nie bu­ dzącą podejrzeń tytulaturą, a także początkowymi stronami. Używano w tym celu również tytułów popularnych utworów literackich, np. Emancypantki, Quo vadis?, Listy z Afryki, Byli i będą itp.

Maj 1940

l- W Wilnie zmarł nagle poeta Swiatopełk Karpiński, laureat nagrody lite­ rackiej „młodych” Polskiej Akademii Literatury (1936), w czasie obrony Warszawy adiutant dowódcy Komendy Miasta, autor wierszy w antolo­ giach konspiracyjnych Słowo prawdziwe i Pieśń niepodległa. 27. Zdobycie Narwiku przez Anglików i Polaków. W wielu utworach literackich pisano o walkach w Norwegii i powtarzał się motyw bitwy o Narwik z udziałem Brygady Podhalańskiej (np. W. Bro­ niewski Droga, W. Pyrek Norwegom i inne).

W maju wyszedł w Krakowie, powielany, jeden z pierwszych konspira­ cyjnych tomików wierszy pt. O wolność, podpisany pseudonimem Przemko Hreczecha. Autorem jest historyk literatury, docent U J Tadeusz Ulewicz, a wśród ośmiu utworów znajduje się Norwegom, datowany 15 IV.

Czerwiec 1940

W pobliżu Skagerrak zatonęła polska łódź podwodna „Orzeł”. Katastrofie załogi otoczonej bohaterską legendą poświęcił Jalu Kurek wiersz Na zatopienie polskiej łodzi podwodnej. 74. Do Oświęcimia przybył pierwszy transport polskich więźniów. 20. Upadek Francji. Dla żołnierzy polskich walczących we Francji i dla Polaków w kraju był to ciężki cios, oddalający nadzieję na rychłe wyzwolenie. Z wydarzeniami i nastrojami tego momentu związanych jest wiele utworów konspiracyj­ nych (np. A. Nowickiego Kamieniołomy).

13 Błyskawiczne postępy armii niemieckiej i szybkie załamywanie się obrony w szeregu państw, chociaż dotykało boleśnie Polaków, przecież stwarzało nowe tło dla oceny kampanii wrześniowej i łagodziło kompleks upokorze­ nia i wstydu, co również znajdowało oddźwięk w treści utworów literac­ kich (por. np. Z. Broncela 2 X 1939). 21- Masowa egzekucja więźniów politycznych pod Warszawą, zamordowano jednej nocy 357 osób. Prawdopodobnie wtedy zginęła m. in. powieścio­ pisarka Krystyna Legotke. 27. Zmarła w Zakopanem Mary Witkiewiczówna, autorka wspomnień o bracie Stanisławie.

W czerwcu zginął w Oświęcimiu dziennikarz i literat Stanisław Mróz. Zaczęło się ukazywać pierwsze pismo satyryczne w Warszawie „Biały Koń” pod redakcją Stanisława Czosnowskiego (prawdopodobnie wyszło ogółem 2 numery). Wydawanie specjalnych czasopism satyrycznych, wprowadzanie do gazetek informacyjnych „kącików humoru”, krążenie dowcipów w tych po­ nurych czasach było zjawiskiem bardzo charakterystycznym. Ośmieszanie wroga i jego służalców stawało się jedną z form walki, a miało też na celu wywołać pewne odprężenie.

Lipiec 1940

Zburzenie pomnika Chopina w Warszawie. Literacki wyraz wrażenia, jakie to sprawiło, odnajdpjemy w poemacie E. Żytomirskiego Chopin, kolportowanym w formie powielanej w roku 1941, i w wierszu L. Staffa Zniszczenie pomnika Chopina. Początek tajnej działalności Uniwersytetu Warszawskiego. Na studiach po­ lonistyki wykładali profesorowie: W. Borowy, J. S. Bystroń, W. Doroszewski, J. Krzyżanowski, S. Słoński, B. Suchodolski, W. Tatarkiewicz, S. Wierczyński, oraz docenci: S. Adamczewski, T. Makowiecki, M. Ossowska, S. Sawicki, Z. Szmydtowa, J ; Woliński, i asystenci: H. Friedrich, J. Kreczmar, T. Mikulski, M. Milbrandt, S. Skorupka, J. Tarnacki oraz T. Wiwatowski. Wśród studentów znaleźli się m. in. pisarze konspiracyjni К. K . Baczyński, W. Bojarski, T. Bo­ rowski, T. Gajcy, S. Marczak-Oborski, A. Trzebiński, S. Ziembicki, późniejszy bibliograf i historyk literatury podziemnej W. Bartoszewski, poloniści S. Fry- bes i J. Pelc.

Sierpień 1940

17. Zburzenie pomnika Mickiewicza na rynku krakowskim. Opisują to wiersze M. Piechala Cień z brązu i W. Słobodnika Na zburze­ nie przez Niemców pomnika Mickiewicza w Krakowie. 24. W Krakowie zmarł powieściopisarz Jerzy Bandrowski. 31- Aresztowanie w Warszawie Witolda Hulewicza, drugiego z kolei redaktora pierwszego pisma konspiracyjnego „Polska żyje”, autora popularnego wiersza Mogiłka na skwerze. 14 W sierpniu zniszczona została w ratuszu rzeszowskim pamiątkowa tablica ku czci Słowackiego.

W 1 e c i e debiutował tomikiem wierszy Zamknięty echem Krzysztof Ka­ mil Baczyński, dziś uważany za najwybitniejszego poetę konspiracji.

Wrzesień 1940

Polskie formacje lotnicze brały udział w tzw. bitwie o Anglię i odegrały poważną rolę w obronie wyspy. Na ten temat powstało wiele utworów literackich na emigracji i w kraju, a opisujący te walki Dywizjon 303 A. Fiedlera miał kilka przedruków w pod­ ziemiu. W Warszawie wydawano satyryczne czasopismo ilustrowane, powielane, „Nowa Mucha” (znany tylko nr 2 z 21 IX). Ukazał się tomik poetycki Czesława Miłosza Wiersze pod pseudonimem Jana Syrucia.

Październik 1940

1. Tę datę nosi pierwszy numer czasopisma „Lipa” , ukazującego się dość regularnie w Warszawie z podtytułem „Wesołe pismo wychodzi w Polsce w dniach grozy”, a redagowanego przez Andrzeja Kobyłeckiego przy współudziale Mieczysława Lurczyńskiego. Współpracowali tam m. in. T. Hollender, K. Wigura-Kobyłecka i L. Staff. 2. Zarządzenie o utworzeniu getta warszawskiego (zamkniętego następnie 15 XI). Żydowscy pisarze i działacze kulturalni, m. in. Leo Belmont, Lud­ wik Hirszfeld, Janusz Korczak, Henryka Łazowertówna stworzyli tam także tajne formy życia literackiego i podtrzymywali kontakty z podzie­ miem polskim. 24. Zburzenie pomnika Mickiewicza w Rzeszowie. 27. W Warszawie zmarł poeta z okresu „Młodej Polski” Józef Ruffer.

Listopad 1940

15. Ukazała się „Lipa” nr 2. 22. Zmarł w Warszawie powieściopisarz Wacław Berent. 24. w Warszawie rozpoczął działalność tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich, na którym kształcono też polonistów, a wykładali m. in. profesorowie: Roman Pollak (rektor uczelni), Zygmunt Szweykowski, Stefan Wierczyń- ski i asystent Tadeusz Mikulski. 26. Na ten dzień wydano jednodniówkę o charakterze literackim: W 85 rocz­ nicę śmierci A. Mickiewicza 26 XI 1855 — 26 X I 1940. Warszawa.

W listopadzie wyszedł drugi z kolei tomik poetycki К. K. Baczyń­ skiego Dwie miłości.

15 Grudzień 1940

1- Tę datę nosi trzeci numer czasopisma „Lipa”. 9- W Warszawie aresztowany został krytyk literacki Stanisław Piasecki, były redaktor czasopisma „Prosto z mostu”, redagujący konspiracyjną „Walkę”. 20. Wychodzi „Lipa” nr 4.

W grudniu ukazały się w'Warszawie trzy druczki: Lutnia podziemna (zawiera wiersze A. J. Kamińskiego, A. Stolarczyka), Szopka polityczna jako dodatek do czasopism „Czyn Młodych” i Józefa Niecki Wigilia narodu pol­ skiego (opowiadania o walce podziemnej). P o d koniec roku 1940 rozpoczęły się w Warszawie zebrania lite­ rackie u Jana Michalskiego, połączone z okazjonalnymi wystawami książek dobieranych z jego bogatej biblioteki. Również w mieszkaniu Stefana Rygla odbywały się „środy bibliofilskie”, a do wybuchu powstania naliczono ich po­ nad sto. W roku 1940 zniszczono w Krakowie w kościele ewangelickim tablice pamiątkowe M. Reja, O. Kolberga i popiersie M. Reja, tablicę S. Wyspiań­ skiego przy placu Mariackim i w. Collegium Novum U J oraz tablicę A. Asnyka przy ulicy Łobzowskiej. Konsekwentnie realizowano zasady hitlerowskiej polityki kulturalnej. Likwidacji uległy uniwersytety, szkoły średnie, instytucje naukowe, zaha­ mowano legalną działalność wydawniczą, zamykano księgarnie, biblioteki i wypożyczalnie. Równolegle wzrastał opór, m. in. wzmagał się popyt na książki, wracano szczególnie do lektury dawnych utworów o treściach pa­ triotycznych oraz powstała nowa literatura konspiracyjna. Do obiegu księ­ garskiego weszła część nakładu antologii W. Borowego Od Kochanowskiego do Staffa, z dodrukowanym w czasie okupacji indeksem (s. 369— 378). W roku 1940 zmarli: literat Stefan Marek Eiger, używający pseudonimu Stefan Napierski (rozstrzelany w Warszawie), historyk literatury Michał Kę­ dzior (zamordowany w Gwoźdźcu pod Stanisławowem), powieściopisarz Alfred Konar (właściwe nazwisko Aleksander Kinderfreund, w getcie warszawskim), literat Wiktor Przecławski (w Wilanowie), tłumaczka Maria Przewóska, poeta Stanisław Rogowski (w więzieniu), Władysław Sebyła poeta, krytyk, redaktor „Kwadrygi”, Maria Jehanne Wielopolska (w obozie), teoretyk literatury Hen­ ryk Życzyński. W roku 1940 Ignacy Fik wydał konspiracyjnie tomik wierszy Przymierze (Kraków), ukazały się wypisy szkolne My młodzi. Wybór poezji, cz. 1 (na druku podano: Nowogródek 1937), opracowane przez H. Grotowską i H. Rad­ lińską. Również H. Radlińska była autorką broszury Podstawy pracy kultu­ ralnej na wsi, opublikowanej pod pseudonimem W. Janicki; wyszedł zbiorek ■wierszy Walka trwa. Zwyciężymy! nieznanego autora. W Krakowie wydawano nieregularnie pismo satyryczno-polityczne „Bicz” pod redakcją Tadeusza Se­ weryna. Ogółem w 1940 roku ukazywało- się ponad 200 czasopism podziem­ nych, z których wiele publikowało utwory poetyckie lub drobne fragmenty prozy literackiej (np. „Biuletyn Informacyjny”, „Biuletyn Kujawski”, „Dzien­ nik Polski”, „Głos Polski”, „Grunwald”, „Jutro Polski”, „Kadra”, „Na po­ sterunku”, „Polski Dzwon”, „Surma”, „Walka”, „Wolność”, „Źródło”) a 6 miało charakter kulturalno-satyryczny. 16 Jeszcze pod koniec roku 1940 albo na początku 1941 ukazała się w Warszawie pierwsza drukowana szeroko rozkolportowana i bar­ dzo popularna Antologia poezji współczesnej, zebrał Narcyz Kwiatek (zamas­ kowana fikcyjną datą wydania 1937). Redagowana była przez Stanisława Miłaszewskiego i Jana Janiczka, zawierała 32 wiersze, w tym 23 utwory ziden­ tyfikowanych 7 autorów: Witolda Hulewicza, Jana Janiczka, Andrzeja Nowic­ kiego, Henryka Rostworowskiego, Antoniego Słonimskiego, Kazimierza Wie­ rzyńskiego i Jerzego Zagórskiego oraz 9 podpisanych nie rozwiązanymi dotąd 5 pseudonimami: „Patria” (Wierzę...), „Podchorąży J. W.” (Żołnierz do matki), „Tomasz” (20 czerwca 1940, Egzekucja w Gostyniu, Egzekucja w Środzie, Egzekucja w Wawrze, Raport), „Wojskowy” (Pieśń ciszy), „Zasada” (Bary­ kada). Antologia ta była przedrukowana w Anglii (Glasgow 1942).

ROK 1941

Styczeń 1941

1. Ta data uwidoczniona jest na miesięczniku satyrycznym „Hałas na Ulicy” nr 1, wydawanym w powiecie przeworskim przez grupę Władysława Jasińskiego („Jędrusia”). 10. We Lwowie zmarł Lucjan Kazimierz Rychłowski, tłumacz i publicysta.

W styczniu wśród innych aktów przeciw kulturze polskiej odnoto­ wać można likwidację przez Niemców firmy Gebethner i Wolff w Warszawie oraz filii w Krakowie i Zakopanem. W Warszawie zaczęło się ukazywać pismo satyryczne „Zadra”, redagowane przez Tadeusza Wilkanowicza przy współudziale m. in. Haliny Brzoskówny, drukowane i ilustrowane, w nakładzie około 1500 egz. (wiadomo tylko o dwóch numerach).

Luty 1941

5- Ukazała się „Lipa” nr 5. 16. w Oświęcimiu zamordowany został poeta Jan Marcińczyk. 20. Wyszedł nr 6 „Lipy”. 21- Na 95 rocznicę powstania chochołowskiego poeta ludowy Stanisław Nędza- -Kubiniec napisał wiersz Chochołowianie, krążący w odpisach na Podhalu. 24. Poeta i powieściopisarz Emil Zegadłowicz zmarł w Sosnowcu-

W lutym ukazał się w Warszawie zbiorek wierszy Wić ognista, autorami byli Andrzej Józef Kamiński i Andrzej Stolarczyk vel Grochowski.

Marzec 1941

7- Poeta i prozaik Stefan Józef Godlewski został aresztowany w Warszawie i osadzony na Pawiaku. W Cieszynie aresztowano pisarza śląskiego Pawła Musioła.

2 — Rocznik 17 20. Ukazał się ostatni zachowany w zbiorach publicznych, siódmy numer „Lipy” (podobno wydano jeszcze kilka numerów). 23. w nocy z 23/24 samoloty polskie (dywizjonów 301 i 303) po raz pierwszy bombardowały Berlin. Moralne znaczenie tego faktu dla Polaków było ogromne. Powstawały związane z tymi nalotami wiersze, jak na przykład anonimowe w prasie konspiracyjnej Do R. A. F„ Nalot do Berlin, szereg utworów na emigracji, jak przedrukowany w kraju Jana Rostworowskiego Odwet (odmienny tytuł: Trzy przykazania mechanika) i inne. 29. Historyk literatury Stanisław Cywiński zmarł w Kirowie (ZSRR).

Kwiecień 1941

G. Zmarł w Warszawie poeta Wincenty Korab Brzozowski. 12. Ferdynand Hoesick, literat, wydawca i księgarz, zmarł w Warszawie. 22. W Warszawie aresztowany został Jędrzej Cierniak, pisarz ludowy i dzia­ łacz kulturalny. 27. Zmarł poeta Czesław Ciepliński, dawny współpracownik socjalistycznych czasopism: „Naprzód”, „Robotnik”, „Lewy Tor”.

W kwietniu, w dalszej ekspansji zdobywczej, Niemcy zajęli Grecję i Jugosławię. Nowe te zdarzenia wojenne odbiły się echem w polskiej twór­ czości konspiracyjnej, na przykład w wierszach T. Hollendra Hellada mówi do Germanii, Na Krecie, Wspomnienie z Grecji, M. Jastruna Do Grecji, M. Grabowskiego Jugosławii, J. Jaczewskiej Wielkanoc w Jugosławii, J. Za­ górskiego Ballada o Serbii i innych. W kwietniu zmarł w Chersoniu (ZSRR) generał Mariusz Zaruski, taternik, pisarz i poeta.

Maj 1941

17. Stanisław Piołun Noyszewski, krewny i biograf S. Żeromskiego, krytyk literacki, aresztowany został w Warszawie, a następnie 30 lipca wywie­ ziony do obozu w Oświęcimiu. 21- W Krakowie aresztowano poetę Tadeusza Mieczysława Szantrocha.

W maju ukazał się w Warszawie zbiorek wierszy Wolna pieśń J. Wój­ cickiej-Banachowej, ukrytej pod pseudonimem M. Liścięń.

Czerwiec 1941

4. Pod Warszawą zmarł poeta Jan Rundbaken, współredaktor przedwojennej „Sztuki”. 12. Na Palmirach pod Warszawą rozstrzelano Witolda Hulewicza i Stanisława Piaseckiego. 22. Napaść hitlerowska na Związek Radziecki. Moment zwrotny w dziejach drugiej wojny światowej, której losy miały 18 się odtąd ważyć na Wschodzie. Równolegle z wzrastającym terrorem pod okupacją poprzednie sabotaże i odosobnione akty oporu zastępuje coraz bardziej zorganizowana walka partyzancka. W literaturze pojawiać się będą utwory o nowej tematyce, odzwier­ ciedlające fragmenty podziemnych akcji bojowych i rozwinie się towarzy­ sząca im pieśń partyzancka, a na szlakach wojennych wschodniego frontu Polacy tworzyć będą pieśń żołnierską. 23. w czasie nalotów bombowych na Lwów zginęli: autorka wierszy dla dzieci Zofia Charszczewska i literat Franciszek Parecki. 29. Zajęcie Lwowa przez Niemców. Oznaczało to doniosłą zmianę w układzie polskiego życia literackiego. Do­ tychczas część pisarzy, którzy znaleźli się w roku 1939 we Lwowie, mo­ gła działać jawnie i grupowała się wokół czasopisma literacko-społecznego „Nowe Widnokręgi”, redagowanego przez T. Boya-Żeleńskiego, J. Przy­ bosia i W. Wasilewską; wydano tam też „Almanach Literacki”, a w obu wydawnictwach obok nazwisk dawnych pisarzy pojawiły się debiuty. W środowisku lwowskim przebywali: W. Broniewski, J. Brzoza, H. Górska, M. Jastrun, J. Kott, S. J. Lec, L. Pasternak, T. Peiper, A. Polewka, J. Przy­ boś, J. Putrament, A. Rudnicki, E. Szemplińska, L. Szenwald, A. Wat, A. Ważyk, B. Winawer. Teraz niektórzy z nich wyjechali w głąb ZSRR, inni dostawszy się pod okupację niemiecką włączyli się do podziemia w kraju (jak np. T. Hollender, J. Kott, A. Polewka, J. Przyboś).

W czerwcu we Lwowie po wkroczeniu Niemców popełnił samobój­ stwo Henryk Balk, w tym też mniej więcej czasie aresztowany został Sta­ nisław Jerzy Lec, poeta i satyryk; przewieziony do obozu koncentracyjnego, zdołał zbiec w roku 1943 i schronił się w Warszawie, gdzie redagował pisma PPR: „Żołnierz w Boju” i „Wolny Lud”. W czerwcu w Warszawie ukazało się drugie wydanie Lutni podziemnej, tłoczone w kilkuset egzemplarzach.

Lipiec 1941

1. w Warszawie zmarł Jerzy Hulewicz, poeta i malarz. 4- We Lwowie zamordowany został wraz z grupą profesorów Tadeusz Boy- -Żeleński, wybitny pisarz, krytyk literacki, poeta i tłumacz. 6. Artysta rzeźbiarz i literat Wojciech Brzega zmarł w Zakopanem. U. We Lwowie aresztowano i wywieziono w nieznanym kierunku Władysława Tadeusza Wisłockiego, bibliografa i kustosza Biblioteki im. Ossolińskich, W 1 i p c u zamordowany został we Lwowie Artur Prędski, poeta i po- wieściopisarz.

Sierpień 1941

1- Przyłapany na słuchaniu radia i aresztowany został Ludwik Brunon Świ­ derski, historyk literatury, wydawca pism E. Orzeszkowej. 12- Zginął rozstrzelany w Hancewiczach Henryk Dembiński, literat i publi­ cysta wileński.

19 16—10 X II. Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich brała udział w obro­ nie Tobruku. ' Zapisane w dziejach polskiego oręża na obcych frontach walki w północ­ nej Afryce stały się tematem lub przewijają jako motyw w szeregu utworów literackich w kraju i na emigracji. Mówią o nich np. wiersze: J. Bielatowicza Tobruk, W. Broniewskiego Co mi tam troski i Nad rze­ kami Babilonu, T. Sarneckiego Pozdrowienia z Tobruku i wiele innych. 22. Z inicjatywy Mieczysława Kotlarczyka przy współpracy literackiej Ta­ deusza Kudlińskiego powstał w Krakowie konspiracyjny teatr słowa, na­ zwany potem rapsodycznym.

Wrzesień 1941

16. Zmarł w Warszawie w szpitalu historyk literatury Zygmunt Mocarski, dyrektor Książnicy im. M. Kopernika w Toruniu, autor wierszy o książce. 19. We Lwowie aresztowana została powieściopisarka Halina Górska.

Mimo braku dokładnych, źródłowych informacji można z dużym prawdo­ podobieństwem przypuszczać, że w ty m miesiącu rozstrzygnięty został w Warszawie pierwszy konspiracyjny konkurs poetycki im. J. Czechowicza, być może na drugą rocznicę śmierci poety. W jury zasiadał podobno J. Iwasz­ kiewicz, J. Andrzejewski i K. Wyka (ten ostatni wymienia jeszcze współudział J. Zagórskiego). Równorzędne nagrody przyznano T. Hollendrowi za wiersz Wspomnienie z Grecji i Annie Świrszezyńskiej, prawdopodobnie za jeden z dwu lub oba: Hymn do nocy, Rok 1941 (wiersz Hollendra i pierwszy z wy­ mienionych Świrszezyńskiej drukowane były w antologii Słowo prawdziwe, ostatni w antologii Pieśń niepodległa).

Październik 1941

Zmarł w ZSRR literat Kazimierz Łęczycki.

Listopad 1941

1. Działalność tajnego teatru słowa w Krakowie rozpoczął M. Kotlarczyk premierą Króla-Ducha J. Słowackiego. 22. Leon Pomirowski wydał w Warszawie powielaną jednodniówkę W pierw­ szą rocznicą śmierci Wacława Berenta 22 X I 1940 — 22 X I 1941, s. 22.

W listopadzie wydano w Warszawie dla uczczenia 110 rocznicy powstania listopadowego powielany zbiorek poetycki Pieśń ujdzie cało... W Krakowie ukazało się pierwsze czasopismo o charakterze literackim „Naród i Kultura”, Miesięcznik kulturalny Polski Podziemnej, w postaci po­ wielanej, zawierający wiersze: Wrzesień 1939 i Wiersz o wolności oraz arty­ kuły: Kultura i państwo i Słowo walczące. Znany jest tylko ten pierwszy numer. W Zakopanem zmarł literat i dziennikarz Karol Kwaśniewski. 20 Grudzień 1941

“• Aresztowany został docent slawistyki Władysław Bobek, przyłapany w rodzinnej wsi Wrzawy na słuchaniu radia. 4- W Warszawie zmarła Lucyna Kotarbińska, autorka wspomnień teatral­ nych. 13- Na tajnym zebraniu w Warszawie Jarosław Iwaszkiewicz odczytał świeżo ukończony przekład Elektry H. J. Giraudoux. 21- W Oświęcimiu zmarł Stanisław Piołun Noyszewski. 25. w okresie świątecznym Jędrzej Cierniak zorganizował na Pawiaku odegra­ nie swej Szopki Krakowskiej. Ukazał się świąteczny numer (2) czasopisma „Hak”.

W grudniu zmarł w Oświęcimiu Ludwik Brunon Swiderski.

W roku 1941 został aresztowany i wywieziony do obozu w Oświęcimiu poeta Marian Kubicki, współredaktor konspiracyjnego czasopisma „Wolność”. W roku 1941 zmarli ponadto w bliżej nieokreślonym czasie: poeta łódzki z grupy Skamandra Mieczysław Braun (właściwe nazwisko — Braunsztajn, w getcie), literat Stefan Haczewski (zamordowany we Lwowie), poeta i pu­ blicysta Jerzy Jankowski (pod Wilnem), literat i b. redaktor „Sztuki” Hen­ ryk Juszkiewicz, poeta krakowski Lech Piwowar (w Starobielsku), po- wieściopisarz Janusz Rabski (po zwolnieniu z Pawiaka w Otwocku), poeta, literat, b. redaktor „Znicza” Wojciech Skuza (w Teheranie), literat, współ­ redaktor „Wiadomości Literackich” Antoni Sobański (w Londynie), pisarz, znawca folkloru góralskiego Antoni Zachemski (w Oświęcimiu). W roku 1941 Wilhelm Szewczyk wydał konspiracyjnie w Katowicach poemat Noc, w Warszawie Eugeniusz Żytomirski poemat Chopin, Zofia Kos- sak-Szczucka, która brała żywy udział w walce podziemnej i pisała szereg prac publicystycznych, wydała w Warszalwie m. in. broszurę Niszczyciele (o walce z kulturą polską), Helena Radlińska O czytaniu povoiesci (zamasko­ waną danymi fikcyjnymi: Warszawa 1938). Pod koniec 1941 roku ukazywało się już około 290 czasopism konspiracyj­ nych (m. in. z zamieszczających utwory literackie zaczęły wychodzić „Biu­ letyn Ziemi Czerwińskiej”, „Dzień”, „Dziś i Jutro”, „Młody Nurt”, „Nowa Polska”, „Reduta”, „Rzeczpospolita”, „Żołnierz Polski”, „Zwyciężymy”).

R O K 1942

Styczeń 1942

5. w Warszawie odbyło się pierwsze, założycielskie zebranie PPR, na którym uchwalono plan budowy Partii i jej zbrojnej organizacji — Gwardii Lu­ dowej. Oznacza to początek wyraźnego politycznego zabarwienia części nowo powstających czasopism konspiracyjnych, w tym również kulturalno-li- terackich i wzmocnienie rewolucyjnego nurtu w podziemnej twórczości. 21 20. w Krakowie podjęła tajną działalność Komisja Historycznoliteracka Pol­ skiej Akademii Umiejętności, na której posiedzeniu profesor S. Pigoń wygłosił referat Demonologia w „Weselu” Wyspiańskiego. 24. w Warszawie zmarła autorka książek dla dzieci Maria Gerson-Dąbrowska.

Luty 1942

1. Ukazał się pierwszy numer organu prasowego К С PPR „Trybuna Wol­ ności”. 10. Wybitny teoretyk literatury, znawca wersyfikacji Franciszek Siedlecki zmarł w Warszawie. 14. Teatr rapsodyczny w Krakowie dał drugą z kolei premierę, recytowany był Beniowski Słowackiego. 20. W Krakowie posiedzenie Komisji Historycznoliterackiej PAU z referatem L. Kamykowskiego Jan Jakub Trembecki. 23. W Dachau zmarł ludowy pisarz śląski Jerzy Probosz, aresztowany w grud­ niu 1939 roku.

W lutym został rozstrzelany w Nowogródku krytyk literacki Ludwik Fryde.

Marzec 1942

2. Pod Warszawą rozstrzelano Jędrzeja Cierniaka i Stefana Essmanow- skiego, literata i tłumacza. 8. Masowe aresztowanie w Kawiarni Plastyków w Krakowie. Wśród zatrzymanych był też rzeźbiarz Ludwik Puget, współtwórca Zielo­ nego Balonika. 16. Aresztowany został sandomierski pisarz i działacz konspiracyjny Roman Kosela, autor powieści Ziemia (ukończonej w roku 1942), która uległa zniszczeniu; tegoż roku w lecie zmarł w Oświęcimiu. 21. Zamordowany został w Oświęcimiu literat Zygmunt Hajkowski. 22. W Oświęcimiu zginął poeta Tadeusz Mieczysław Szantroch, współtwórca grupy i współredaktor „Czartaka” oraz bibliograf Aleksander Patkowski, wydawca „Pamiętnika Świętokrzyskiego”. 24. Wycofanie części Polskich Sił Zbrojnych z ZSRR na Środkowy Wschód. Odtąd będą zachodziły nowe zmiany w rozmieszczeniu polskich emigra­ cyjnych ośrodków literackich i ich personalnego składu. Część pisarzy znajdzie się w ten sposób w zasięgu literatury emigracyjnej, związanej z udziałem Polaków w działaniach wojennych sojuszńików zachodnich (np. Władysław Broniewski, Beata Obertyńska i inni). 28. Premiera Hymnów J. Kasprowicza w konspiracyjnym teatrze rapsodycz­ nym w Krakowie.

W marcu w Łodzi, a więc na terenie ówczesnej Rzeszy zaczęło wycho­ dzić drukiem czasopismo „Tyrtej”, dodatek literacki do „Biuletynu Kujaw­ skiego”, pod redakcją Grzegorza Timofiejewa i Tadeusza Sarneckiego. Za­ mieszczano tam wiersze C. Gardy, T. Sarneckiego i G. Timofiejewa, artykuły i utwory satyryczne. 22 Kwiecień 1942

2- Tę datę nosi pierwszy numer czasopisma literackiego „Sztuka i Naród”, wokół którego skupiała się młodzież polonistyczna z tajnego warszaw­ skiego uniwersytetu. Pierwszym jego redaktorem był Bronisław Kopczyń­ ski (do grudnia 1942). Współpracownikami czasopisma byli Wacław Bojar­ ski, Tadeusz Gajcy, Stanisław Marczak-Oborski, Wojciech Mencel, Zdzi­ sław Stroiński, Andrzej Trzebiński, Kazimierz Winkler, Jerzy Zagórski, Stanisław Ziembicki. Pismo zamieszczało podpisane pseudonimami artyku­ ły programowe i polemiczne, utwory prozą i wierszem, recenzje literackie oraz bieżące informacje o życiu literackim i wydawnictwach konspira­ cyjnych. Do świątecznego numeru 11 tygodnika „Biuletyn Ziemi Czerwińskiej”, wychodzącego we Lwowie, dołączono wkładkę „Wielkanocna pisanka” (s. 12), zawierającą obok drobnych artykułów cztery wiersze (przedruk Drogi W. Broniewskiego i Zapalił się świat... K. Wierzyńskiego oraz dwa anonimowe). W przygotowaniu wydawnictwa brała udział Maria Grzę- dzielska. 16. Posiedzenie Komisji Historycznoliterackiej PAU w Krakowie z referatem K. Wyki Obrazy sztuk plastycznych w poezji С. K. Norwida. 18. Rozstrzelana została w obozie w Ravensbrück Grażyna Chrostowska, aresztowana w maju 1941 i wywieziona we wrześniu, autorka wierszy obozowych. 25. w Warszawie zmarł powieściopisarz i nowelista Zygmunt Jan Kisielewski.

W kwietniu ukazały się w Warszawie Haliny Krahelskiej Oświęcim. Pamiętnik więźnia — powielana broszura, którą uważać można za pierwszą w długim szeregu utworów dokumentalnych i pamiętnikarskich o martyro­ logii obozowej; druga z kolei, szeroko spopularyzowana antologia Pieśń nie­ podległa. Poezja polska czasu wojny. Książkę tę ułożył i przypisami zaopatrzył ks. Robak (Czesław Miłosz). Obejmująca 127 stron, drukowana na dobrym papierze w 1 600 egzemplarzach, zawierała 34 utwory poetyckie, z których dla 25 dało się ustalić autorów. Pisali je: Kamil Krzysztof Baczyński, Sta­ nisław Baliński, Władysław Broniewski, Witold Hulewicz, Światopełk Kar­ piński, Czesław Miłosz, Antoni Słonimski, Józef Stachowski, Leopold Staff, Anna Świrszczyńska;, Julian Tuwim, Jerzy Zagórski. Pozostaje 9 anonimo­ wych o następujących tytułach lub incipitach: I znowu tupot nóg sołdackich...., Szedłem dzisiaj przez ogród, Postawy, Kolęda, Pieśń wiary, Bez tytułu, Pieśń niedobrych synów, Modłitwa do Matki Boskiej Poczajowskiej, Niebo. W kwietniu w Łodzi wyszedł „Tyrtej” nr 2. Numer ten miał głównie cha­ rakter satyryczny. Prawdopodobnie także w tym samym mniej więcej okresie redaktorzy tego czasopisma G. Timofiejew i T. Sarnecki wydali wspólny tomik poezji Śpiew w podziemiach, używając pseudonimów, pierwszy — Marcin Łoza, drugi — Jan Wajdelota. Od kwietnia 1942 do maja 1944 ukazywał się w Warszawie miesięcznik kulturalny „Prawda” , wznowiony w czasie powstania (ogółem 21 zeszytów nie numerowanych i 17 dodatków). Redagowali go kolejno: Zofia Kossak, Witold Bieńkowski i Stanisław Cieślak. 23 Maj 1942

!• Pod tą datą został wydany „Tyrtej” nr 3 w całości poświęcony robotni­ kom łódzkim na święto 1 Maja. „Biuletyn Informacyjny” z tej daty (nr 18) podaje wiadomość o ukazaniu się po raz pierwszy dodatku „Werble Wolności”. Wydawnictwo to w po­ staci 8-stronicowych, drukowanych zeszytów, z których tylko pierwszy był nie numerowany, ukazywało się w nieregularnych odstępach czasu do lata 1944, a zamieszczano w nim patriotyczne wiersze anonimowe oraz, jak dało się ustalić, poetów: K. K. Baczyńskiego', W. Broniewskiego, J. Brzechwy, S. R. Dobrowolskiego, К. I. Gałczyńskiego, T. Hiża, J. Ju- randota, R. Kiersnowskiego, S. Ostrowskiego, K. Przygodzkiej, A. Sło­ nimskiego, K. Wierzyńskiego, Z. Zawadzkiej. 10- Konspiracyjne posiedzenie Komisji Historycznoliterackiej PAU w Kra­ kowie z referatem S. Szumana O istocie i kunszcie poezji lirycznej. 11. W Wilnie zmarł krytyk literacki Władysław Arcimowicz. 15. z Warszawy wyruszył pierwszy oddział partyzancki Gwardii Ludowej. 22. Konspiracyjny teatr rapsodyczny w Krakowie dał nową premierę, montaż z dramatów S. Wyspiańskiego Wesele i Akropolis oraz ze Studium o Ham­ lecie wraz z monologiem Być albo nie być. Była to ostatnia premiera pierwszego sezonu. W Krakowie zmarła literatka Angelika Zofia Renke. 24. Dalszy ciąg konspiracyjnego posiedzenia Komisji Historycznoliterackiej PA U w Krakowie z referatem S. Szumana. 27. w Oświęcimiu rozstrzelany został Ludwik Puget.

W maju w Krakowie rozpoczął działalność tajny uniwersytet. W kom­ plecie polonistycznym, zakonspirowanym kryptonimem „Toledo”, wykładow­ cami byli Tadeusz Grabowski, Ludwik Kamykowski, Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr-Spławiński, Mieczysław Małecki, Kazimierz Nitsch, Stanisław Pigoń, Jan Safarewicz, Franciszek Sławski, Józef Spytkowski, Stanisław Ur­ bańczyk, Kazimierz Wyka. Na polonistyce odbywało studia ogółem 91 osób, m. in. M. Bobrownicka, J. Garycka, I. Klemensiewiczówna (Bajerowa), T. Kwiatkowski, D. Michałowska, A. Zaręba, K. Zbijewska, W. Żukrowski.

W maju datowana jest trzecia z kolei antologia Duch wolny w pieśni. Poezja Polski dzisiejszej, wydana w Warszawie (podobno dopiero w sierpniu), redagowana przez Stanisławę Sawicką. Jak wskazuje nazwisko redaktora i współpracowników — a wiadomo, że materiały zbierali J. Chudek, Z. Kar- czewska-Markiewicz, T. Makowiecki, Z. Niesiołowska-Rothertowa i T. Soko­ łowski — przedsięwzięcie związane było ze środowiskiem bibliotekarzy i księ­ garzy. Druk objętości 88 stron zawierał 50 wierszy i przedsłowie, napisane przez T. Makowieckiego. Wśród utworów obok 21 dotychczas anonimowych znajdują się wiersze 12 autorów (w tym kilku debiutantów): Władysława Broniewskiego, Jerzego Brzozowskiego, Józefa Chudka (znany Hymn Polski Walczącej), Jędrzeja Giertycha, Janiny Jaczewskiej, Ryszarda Kiersnowskiego, Janiny Kunickiej, Pawła Moskwy, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Wie­ sława Pyrka, Marty Reszczyński ej, Kseni Żytomirskiej. A oto tytuły wierszy nie wykrytych autorów: Ojcze nasz, Jakże Cię Polsko kochać...? Heroica, Mia­ łeś tylko karabin, W oblężonej Warszawie, Warszawo moja święta..., War­ 24 szawo! Chryste!, Litania do nieznanego żołnierza, W rocznicę, Warszawa, Z wiosną, Królowo Korony Polskiej, Maryjo!, Śpią cicho aparaty, List, Grecja, Wróć nas do kraju..., Braciom orłom najbliżsi, Nalot na Berlin, Noc pod Derną, List do generała. W maju ukazały się w Warszawie zbiorki poetyckie: Wiązanka cierni, podpisana pseudonimem M. Liścień, pod którym ukrywa się autorka Janin* Wójcicka-Banachowa, oraz powielany Promień z za chmur, zaszyfrowany nie rozwiązanym pseudonimem Pyton. Prawdopodobnie pod koniec maja ukazał się drugi numer czasopisma „Sztuka i Naród”, w którym ogłoszono konkurs na utwór poetycki z terminem nadsyłania prac do 10 czerwca, z zapowiedzią publicznego odczytania utwo­ rów i przyznania przez jury nagród.

Czerwiec 1942

2. Pod tą datą w swym pamiętniku Andrzej Trzebiński odnotował ukoń­ czenie dramatu Aby podnieść różę. 4. We Lwowie Na Piaskach została rozstrzelana pisarka Halina Górska. 10. w prywatnym mieszkaniu warszawskim, zgodnie z zapowiedzią inicja­ torów konkursu poetyckiego „Sztuki i Narodu”, odbyło się zebranie z uczestnictwem około 30 osób, głównie studentów tajnej polonistyki, na którym odczytano nadesłane utwory, wzbudzające wielkie zaintereso­ wanie i gorącą dyskusję. 15. W Krakowie zmarł językoznawca Henryk Oesterreicher. 18. Z inicjatywy Aleksandra Kamińskiego, naczelnego redaktora „Biuletynu Informacyjnego” w nr 24 tego czasopisma ogłoszono konkurs na pamiętnik z oblężenia Warszawy.

Lipiec 1942

T. w Warszawie aresztowano Leona Pomirowskiego, krytyka literackiego. 29. Literat i dramaturg Józef Wiśniowski zmarł w Młyńczyskach koło Lima­ nowej .

W l i p cu ukazał się w Warszawie powielony obszerny zeszyt czasopisma „Literatura Walcząca”, wydany przez grupę lewicowej inteligencji związanej z PPR , redagowany przez Władysława Bieńkowskiego przy udziale Stefana Żółkiewskiego (zeszyt ten nie zachował się w zbiorach publicznych). Konty­ nuacją tego pierwszego literackiego czasopisma marksistowskiego był „Prze­ łom” .

Sierpień 1942

4. W Oświęcimiu zmarł powieściopisarz Kazimierz Zdziechowski. 5. Z getta warszawskiego wywieziono autora książek dla dzieci Janusza Kor­ czaka (właściwe nazwisko Henryk Goldschmidt). Jako opiekun sierocińca towarzyszył dzieciom dobrowolnie i niebawem zamordowany został w Treblince. 25 Na temat tego bohaterskiego pedagoga powstało szereg utworów, m. in. A. Słonimskiego Pieśń o Januszu Korczaku. 6. W „Biuletynie Informacyjnym” nr 31 z tej daty ogłoszono rozstrzygnięcie konkursu na pamiętnik z oblężenia Warszawy, na który wpłynęło 16 prac. W skład jury wchodził Aleksander Kamiński, Halszka Buczyńska i Maria Straszewska. Przyznano dwie nagrody, pierwszą otrzymała Anna Jachni- na. Zapowiedziano też wydanie nadesłanych prac drukiem. 26. w związku z wykryciem redakcji „Biuletynu Kujawskiego” i „Tyrteja” w Łodzi, wśród około 100 aresztowanych znalazł się Grzegorz Timofiejew; Tadeusz Sarnecki zdołał zbiec do Warszawy. 27. W „Biuletynie Informacyjnym” nr 34 z tej daty znajduje się zapowiedź wydania publikacji związanych z konkursem, które ukazały się prawdo­ podobnie na rocznicę obrony Warszawy. Były to Pamiętnik z obrony War­ szawy, stron 56 (pod red. Halszki Buczyńskiej), zawierający fragmenty prac nagrodzonych i innych, w tym również Stefanii Podhorskiej-Okołów (pod godłem „Dies irae”) oraz Warszawa w ogniu. Kronika dni wrześnio­ wych, stron 32, opracowana również przez H. Buczyńską, używającą tu pseudonimu „Nemo”.

W sierpniu zmarli: poetka lubelska Franciszka Arnsztajnowa (zginęła w getcie warszawskim), powieściopisarka Gustawa Jarecka (w getcie war­ szawskim), poetka Henryka Łazowertówna (wywieziona z getta warszawskiego zginęła w Treblince), krytyk literacki Ostap Ortwin (właściwe nazwisko Oskar Katzenellenbogen, zamordowany w getcie lwowskim). Sierpień-wrzesień. W ten sposób datowany jest kolejny numer 3/4 cza­ sopisma „Sztuka i Naród” , w którym znajduje się rozstrzygnięcie konkursu poetyckiego. Obecnie wiadomo, że w jury zasiadali oprócz redaktora nie związani z czasopismem krytycy: Józef Stachowski i Jerzy Zagórski. Pierw­ szą nagrodę przyznano Wacławowi Bojarskiemu (pseudonim Marek Zaleski) za utwór poetycki prozą Ranny różą, drugą Kozłowskiemu (pseudonim: Parvo) za wiersz Trubadur, trzecią otrzymał Tadeusz Gajcy (pseudonim Karol To- pornicki) za wiersz Wczorajszemu. Publiczność wyróżniła ponadto wiersze Stanisława Marczaka-Oborskiego (używającego pseudonimu Andrzej Obcy). W tym samym numerze zamieszczono nagrodzone utwory. Znajdują się tam też m. in. recenzje wydawnictw konspiracyjnych: Pieśń niepodległa i „Werble Wolności”. W bliżej nieokreślonym czasie, latem 194 2, młodzi poloniści war­ szawscy stworzyli konspiracyjny teatr pod kierownictwem Wacława Bojar­ skiego i Stanisława Marczaka-Oborskiego. W okresie przygotowań Karol Irzykowski wygłosił dla nich cykl odczytów o dramacie.

Wrzesień 1942

6. W Oświęcimiu zginął poeta i prozaik Stefan Józef Godlewski. 15- Ukazała się w Warszawie broszura z tą datą Poszukiwanie trwałych dróg twórczości. 19. w Warszawie zmarł poeta i publicysta Wiesław Marian Pyrek, m. in. autor wierszy w konspiracyjnej antologii Duch wolny w pieśni. 30. w Krakowie zmarł Stanisław Stwora, poeta i dziennikarz. 26 We wrześniu ukazał się w Warszawie pierwszy numer czasopisma marksistowskiego „Przełom”. Pismo społeczno-literackie inteligencji postępo­ wej pod redakcją Władysława Bieńkowskiego przy współpracy Stefana Żół­ kiewskiego i Mieczysława Jastruna. W związku z powstaniem teatru lalek w Warszawie (zorganizowanego na początku 1942 roku przez komórkę BIP „Sztuka”), który podjął działalność we wrześniu, wydano powielone teksty wystawianych sztuk (Ulica warszaw­ ska, a później Szopka 1943) w nakładzie po 500 egzemplarzy.

W jesieni 1942 w Warszawie К. K. Baczyński wydał pod pseudonimem Jan Bugaj Wiersze wybrane, powielone, zamaskowane danymi bibliograficz­ nymi: Lwów 1939, w 100 egzemplarzach i Arkusz poetycki nr 1, kart 6 (wyd. „Drogi”).

Październik 1942

3- W Krakowie teatr rapsodyczny rozpoczął drugi sezon montażem z dzieł С. K. Norwida. 13- W Radomiu stracono przez powieszenie w egzekucji publicznej poetę Jerzego Wojdackiego, w Rożkach (koło Radomia) powieszono powieścio­ pisarkę Aurelię Szostakównę. 15- W „Biuletynie Informacyjnym” nr 40, z tej daty, ogłoszono konkurs na słowa do 1) Pieśni Polski Podziemnej, 2) Marsza żołnierskiego, 3) Piosenki żołnierskiej — z terminem do 15 listopada. 21. W Krakowie aresztowany został działacz PPR Ignacy Fik, krytyk literacki i poeta. 26. W Krakowie zamordowano literata Mieczysława Lewińskiego, który współ­ pracował z Fikiem przy wydawaniu konspiracyjnej prasy PPR. 28. Aresztowano w Krakowie Helenę z Moskwów Fikową, żonę Ignacego, autorkę nowel śląskich i książek dla dzieci. • 31. w Białymstoku zmarł po wyjściu z więzienia historyk literatury Prze­ mysław Mączewski.

W październiku ukazała się broszura Zofii Kossak Dzisiejsze oblicze wsi. Reportaż z podróży.

Listopad 1942

6- W Krynicy zmarł poeta i powieściopisarz Henryk Zbierzchowski. 10. w Warszawie aresztowano pisarza Adama Grzymałę Siedleckiego i osa­ dzono na Pawiaku. H- Ta data widnieje na jednodniówce „Biuletynu Kujawskiego” Wolna Łódź (s. 9). 19. Pisarz Bruno Schulz zamordowany został w getcie w Drohobyczu. 21—30. Akcja wysiedlania ludności polskiej z Zamojszczyzny i masowe wywożenie do obozów. 27 Nowy ten akt okrucieństwa wstrząsnął całym społeczeństwem polskim. Mówi o tym np. wiersz J. Szczawieja Zamojszczyzna. 24. Powieściopisarz i autor książek dla dzieci Jerzy Ostrowski zginął w obozie w Mauthausen. 26. W Krakowie rozstrzelano Ignacego Fika. 27. Przed zajęciem Tulonu przez Niemców marynarze francuscy zatopili 73 okręty. Bohaterski zryw oporu francuskiego stał się natchnieniem szeregu utwo­ rów. Najbardziej znany z nich to T. Hollendra Elegia o sześćdziesięciu kapitanach, poza tym np. Felicji Kruszewskiej Na śmierć floty wojennej w Tulonie, Z. Zawadzkiej Ostatni apel. 28. W teatrze rapsodycznym w Krakowie premiera Pana Tadeusza.

W listopadzie ukazały się dwa nowe czasopisma literackie: w War­ szawie „Lewą marsz”, redagowane przez Teofila Głowackiego, przy współ­ pracy Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego, Benedykta Hertza, Jana Nepomu­ cena Millera, Marcelego Grabowskiego, Mieczysława Jastruna i Zofii Za­ wadzkiej. W czasopiśmie umieszczano artykuły, opowiadania, wiersze i re­ cenzje; w Krakowie „Miesięcznik Literacki” pod redakcją Tadeusza Kwiat­ kowskiego i Wojciecha Żukrowskiego, przy współpracy Wiesława Góreckiego, Tadeusza Kudlińskiego, Juliusza Kydryńskiego, Jana Bolesława Ożoga, Józefa Spytkowskiego, Jerzego Turowicza i Kazimierza Wyki. „Miesięcznik” zamiesz­ czał artykuły, utwory literackie prozą i wierszem, nekrologi i omówienia re~ cenzyjne. Ukazały się kontynuacje: „Przełom” nr 2, „Sztuka i Naród” nr 5.

Grudzień 1942

1- Historyk i krytyk literatury Leon Piwiński zmarł w Warszawie. 17. W „Biuletynie Informacyjnym” nr 49, z tej daty, podano wyniki- konkursu, ogłoszonego 15 X, na który wpłynęło 170 utworów. Za 1) Pieśń Polski Podziemnej — pierwszej nagrody nie przyznano, dwie drugie otrzymali autorzy tekstów Żegnaj karabinie (godło — „Jerzy Kres”) i Naprzód do boju żołnierze (godło „Jutro”); 2) Marsz żołnierski — trzy drugie na­ grody: Uderzenie (godło „Witold Orczyk”), Marsz (godło „Oby prędzej”), Polacy do broni (godło „Krok”); 3) Piosenkę żołnierską — pierwszą na­ grodę Szturmówka (godło „G”, autor: Stanisław Ryszard Dobrowolski), a szereg utworów wyróżniono. Kilka z tych pieśni weszło do konspiracyj­ nego Śpiewnika domowego. 20. W obozie w Brzezince zginęła powieściopisarka, tłumaczka Antonina So- kolicz-Merklowa.

Od grudnia 1942 do lutego 1944 ukazywało się w Warszawie czasopismo „Prawda Młodych” (ogółem 9 zeszytów i 9 dodatków) pod redakcją Wła­ dysława Bartoszewskiego. Wśród autorów byli m. in.: Wacław Auleytner, Wi­ told Bieńkowski, Wacław Bojarski, Jan Dobraczyński, Krzysztof Dunin-Wą- sowicz, Tadeusz Gajcy, Jan Herbich, Maria Kann, Zofia Kossak, Bernard Ko­ walski, Aleksandra Mackiewiczówna. 28 W grudniu ukazały się „Lewą marsz” nr 2 i „Miesięcznik Literacki” nr 2. W roku 1942 został aresztowany polonista Jan Zygmunt Jakubowski i od­ tąd do końca wojny przebywał w obozach koncentracyjnych.

W roku 1942 (bliższych dat nie dało się na razie ustalić) zmarli: Władysław Bobek (w Oświęcimiu), literat Henryk Cepnik, poeta Aleksander Czyżewski, poeta Karol Dresdner (zamordowany we Lwowie), poeta Karol Stefan Frycz (w Oświęcimiu), literat i dziennikarz Michał Godlewski (roz­ strzelany w Warszawie), literat Karol Husarski, pisarz, krytyk literacki i tłu­ macz na język niemiecki m. in. dzieł Norwida i Reymonta Jan Paweł Kacz­ kowski (w Warszawie), literat Tadeusz Nittman, historyk literatury Ludwik Rath (zamordowany we Lwowie), poeta ludowy Augustyn Suski (w obozie), poetka Anna Zahorska (w obozie w Oświęcimiu).

P o d koniec 1942 r. ukazała się w Warszawie drukowana antologia Słowo prawdziwe, stron 84,-redagowana przez Jana Dobraczyńskiego i Jerzego Zagórskiego, do której wstęp napisał Jan Dobraczyński, a posłowie Jan Baj- kowski. Zawierała 39 wierszy, w tyim dla 29 dało się ustalić autorów, którymi byli: Krzysztof Kamil Baczyński, Wojciech Bąk, Wacław Bojarski, Tadeusz Gajcy, Konstanty Ildefons Gałczyński, Tadeusz Hollender, Kazimiera Iłłako- wiczówna, Swiatopełk Karpiński, Kozłowski, Józef Łobodowski, Jerzy Pietrkie- wicz, Krystyna Przygodzka, Józef Stachowski, Leopold Staff, Zdzisław Stroiń­ ski, Anna Swirszczyńska, Jerzy Zagórski. Tytuły 10 wierszy dotąd anonimo­ wych są następujące: Consecratio, Czwarta jesień, Dlaczego Panie?, XXII-lecie, List do matki, Mój żołnierz, Nowe życie, Rozmowa z wrogiem, Wspomnienie 0 przyjacielu, Z wierszy średniowiecznych. Antologia ta miała nakład 3000 egz., została jednak tak szybko wyczerpana, że wkrótce ukazało się drugie, rozsze­ rzone wydanie. W roku 1942 wyszły ponadto: Wiatr wolności. Poezje, Warszawa, s. 70 — tomik pod redakcją Tadeusza Faszczewskiego, zawierający wiersze Ta­ deusza Juliusza Demczyka, Jana Szczawieja i redaktora (30 wierszy w trzech cyklach: Pole bitwy, Echa wieków, Wolność na szańcach), w nakładzie 2 500 egz. (kolportaż tego tomu redaktor i współautor zapłacił śmiercią); Gdziekolwiek ziemia. Cykl poetycki, Warszawa (maszynopis powielany, wy­ dany anonimowo, stanowił debiut poetycki Tadeusza Borowskiego); fotogra­ ficzne wydanie londyńskiego druku A. Fiedlera Dywizjon 303 (pochodzące ze zrzutów); Zofii Kossak W piekle (broszura o obozach koncentracyjnych w 5 000 egz.); we Lwowie tomik wierszy Katechizm wojenny (autorem był Andrzej Rybicki); powielona broszura „Warszawo! Tą pieśń ci pod nogi kładę i nóg skrwawionych twoich sięgam głową”, s. 18 (zbiorek zawierający 13 wierszy 1 3 fragmenty prozą, w większości dawnych autorów, a wśród nich także prze­ druki utworów konspiracyjnych S. R. Dobrowolskiego, Cz. Miłosza, A. Sło­ nimskiego i anonimowy Warszawa 1942); Wybór tekstów do ćwiczeń styli­ stycznych, Warszawa 1937 (w rzeczywistości Warszawa 1942) — opracowany przez Teofila Wojeńskiego zbiór wierszy i urywków prozy różnych dawnych i współczesnych autorów o charakterze patriotycznym i antyniemieckim), s. 49; F. J. Desbillons, Wybór bajek, tłumaczył Stanisław Kazimierczyk (Sta­ nisław Zaleski), Warszawa (Kraków), s. 21 (powielany). 29 W tym też roku został napisany poemat dramatyczny Stanisława Ry­ szarda Dobrowolskiego Jutrznie warszawskie, którego rękopis uległ zniszcze­ niu. Na Podhalu kolportowany był w odpisach wiersz Hanki Nowobielskiej Kolęda wojenna. Od połowy 1942 roku, równolegle do wzmożonego terroru nasilały się wszystkie przejawy oporu i działalności konspiracyjnej, w tym również wy­ dawniczej. W roku 1942 ukazywało się już łącznie około 380 czasopism i wy­ dawano znaczną ilość druczków zwartych. Wśród periodyków było 6 nowych pism literacko-społecznych, a utwory literackie znajdujemy m. in. w następu­ jących czasopismach, które wówczas zaczęły wychodzić: „Chłopski Sygnał”, „Chłopski Znak”, „Do broni”, „Dziś i Jutro”, „Gwardzista”, „Małopolski Biu­ letyn Informacyjny”, „Młoda Polska”, „Myśl Państwowa”, „Nowy Dzień”, „Orka”, „Przez walkę do zwycięstwa”, „Reforma”, „Skrzydła”, „Walka Ludu”, „Żywią” (pismo dla kobiet z dodatkiem dla dzieci „Biedronka”), „Żywią i bronią”. Albo n a koniec r. 194 2, albo na początek 1943 ustalić trzeba datę wydania zbiorku tekstów o tytulaturze: M. Korzbok Warszawa. Antologia, Warszawa 1939 (s. 116, nlb. 4). Faktycznie antologię zredagowała Zofia Niesiołowska-Rothertowa, przedmowę podpisano symbolem L. I. O. K., co oznaczało Ludowy Instytut Oświaty i Kultury, zasłużony w pracy konspi­ racyjnej. Zbiorek zawiera 35 utworów wierszem i prozą, związanych treściowo z różnymi wydarzeniami z dziejów Warszawy (od XVII w.), w układzie chronologicznym. Są tu przedruki wierszy znanych, dawnych autorów (m. in. W. Gomulickiego, M. Konopnickiej, A. Mickiewicza, С. K. Norwida, J. Sło­ wackiego, S. Wyspiańskiego), urywków prozy (m. in. J. I. Kraszewskiego, W. Reymonta, H. Sienkiewicza, S. Żeromskiego). Ostatnia część poświęcona jest wydarzeniom września 1939; znalazły się tu wiersze W. Broniewskiego, W. Hulewicza, J. Janiczka, R. Kiersnowskiego, A. Słonimskiego, a fragment prozy pochodzi z broszury konspiracyjnej Warszawa w ogniu. Nakład tej antologii liczył przypuszczalnie około 1000 egzemplarzy. Również pod koniec roku 1942 lub z początkiem 1943 wydano w Warsza­ wie jednodniówkę W Warszawie alarm trwa, s. 48, pod redakcją Bolesława Wasylewskiego, w której m. in. znajdują się dwa wiersze Eugeniusza Źyto- mirskiego.

ROK 1943

Styczeń 1943

1- Legalny „Dziennik Radomski” z tej daty zamieścił wierszyk noworoczny pt. Wróżba, złożony z pięciu wersów, nie odbijający poziomem od ów­ czesnej dozwolonej „twórczości literackiej” w tzw. „gadzinówkach”, pod­ pisany Eugeniusz Kol. Jest to akrostych, którego pierwsze litery wersów składają się na słowo POLSKA, pióra młodego konspiracyjnego poety Eugeniusza Kolanki. 4. w Warszawie w wypadku tramwajowym zginęła Jadwiga Marcinowska, poetka z okresu „Młodej Polski”. 5- Literat Ludwik Eustachiewicz zmarł w Warszawie. 30 7- W Warszawie aresztowany został pierwszy redaktor „Sztuki i Narodu”, utalentowany muzyk i autor piosenek Bronisław Kopczyński (używał pseudonimu Stefan Barwiński). Redakcję „Sztuki i Narodu” przejął po nim Wacław Bojarski. 15. Taka data widnieje na powielanej broszurze Szopka 1943, Warszawa, s. 20. 16. w Warszawie zmarł literat i aktor Wincenty Rapacki. 18. Akcja na kino „Apollo” w Warszawie, zorganizowana przez Gwardię Lu­ dową, w której zginął poeta Ładysław Buczyński, autor wiersza Było nas wczoraj czterech w konspiracyjnej „Walce Młodych”. W Krakowie w Bibliotece Czartoryskich po przeprowadzeniu rewizji aresztowano bibliotekarza, ówczesnego kierownika Eugeniusza Latacza, który następnie zginął w Oświęcimiu (22 II 1943). 23. U Ludwika Hieronima Morstina w Pławowicach wystawiono jego sztukę Penelopa, w inscenizacji ukrywającego się tam Arnolda Szyfmana, na trzydziestolecie warszawskiego Teatru Polskiego. Wspomnieć warto, że w tym domu znaleźli również schronienie m. in. poeci Marian Piechal i Artur Maria Swinarski, i że urządzono tam dla okolicznej ludności jeszcze kilka innych przedstawień. 24. w wydawanym w Krakowie (jawnie) magazynie „Ilustrowany Kurier Polski” nr 4 ukazał się drugi z kolei akrostych Eugeniusza Kolanki Rym, którego pierwsze litery wersów dawały — PO L A C Y SIK O R SK I DZIAŁA. Aresztowano wówczas redaktora tygodnika Piotra Paliwodę-Matiolań- skiego, a w Drukarni Narodowej składacza Jana Wierzbickiego, później zwolnionych. „W Małopolskim Biuletynie Informacyjnym” nr 4, z tej daty, podano in­ formację o akrostychu z „Dziennika Radomskiego” i wiadomość, że poecie udało się ukryć. W styczniu w Warszawie zorganizowano konspiracyjny konkurs na utwór dramatyczny. Do jury wchodzili Tadeusz Byrski, Iwo Gall, Bohdan Ko­ rzeniewski, Julian Krzyżanowski, Edmund Wierciński i Jerzy Wyszomirski. Pierwszą nagrodę otrzymał Jerzy Zawieyski za dramat historyczny Maslaw, drugą Anna Świrszczyńska za sztukę poetycką Orfeusz. Na konkurs nadesłano m. in. Andrzeja Trzebińskiego Aby podnieść różę, Stanisława Ryszarda Do­ browolskiego Spartakus i Krystyny Berwińskiej Herakles. W styczniu (daty niewiadome) zmarli: literatka Elżbieta z Zalewskich Dorożyńska (rozstrzelana w Równem na Wołyniu) i Teofil Modrzejewski. W styczniu ukazało się nowe czasopismo „Kultura Jutra”. Miesięcznik poświęcony zagadnieniom nauki sztuki i wychowania. Redaktorem na­ czelnym był Jerzy Braun, działu poetyckiego Jerzy Zagórski, współpracow­ nikami m. in. Antoni Madej, Konstanty Regamey, Mirosław Starost, Jerzy Turowicz, Jan Zachwatowicz. W pierwszym, styczniowym numerze ogłoszono konkurs na utwór poetycki o Warszawie. Ukazały się dalsze numery czasopism: „Lewą marsz” nr 3 (zawiera m. in. omówienie antologii Pieśń niepodległa); „Miesięcznik Literacki” z. 3. Wyszedł też drugi z kolei (tym razem numerowany) zeszyt „Werbli Wolności” oraz broszury: Śpiewnik żołnierski z. 1. Nuty i słowa. Warszawa s. 12, powielana; Lecz to nic. Szturmówka. Nuty i słowa, Warszawa (oba wydawnictwa sygna­ lizowane w „Sztuka i Naród” 1943 nr 7). 31 Luty 1943

2. Kapitulacja VI armii niemieckiej pod Stalingradem. Przełomowej tej bitwie' poświęcone są m. in. wiersze Heleny Jaworskiej Obrońcom Stalingradu, Jerzego Putramenta Do Stalingradu. 12. Pod Warszawą w lesie koło Stefanowa rozstrzelany został literat Wła­ dysław Junosza Szaniawski, felietonista „Kuriera Warszawskiego” (pseudo­ nim Aramis). 19. W Katowicach został ścięty toporem pisarz śląski Paweł Musioł. 20. Historyk literatury Kazimierz Kolbuszewski zmarł w obozie w Majdanku.

W lutym aresztowano w Warszawie poetę i prozaika Tadeusza Borow­ skiego. Zaczął się ukazywać „Przegląd Spraw Kultury”, miesięcznik redagowany przez Stanisławę Sawicką, w którym publikowano artykuły, kronikę wydarzeń kulturalnych i nekrologię działaczy na polu kultury. Rozpoczęło się ukazywać czasopismo „Walka Młodych”, redagowane przez Hankę Sawicką, w którym umieszczano utwory literackie (debiutowały tu autorki znanych wierszy konspiracyjnych Maria Castellatti, Helena Jaworska i Wanda Zieleńczyk). W lutym wyszedł kolejny numer 6 czasopisma „Sztuka i Naród”. Opubli­ kowano w Warszawie broszury: Anegdota i dowcip wojenny, s. 49, w opra­ cowaniu Anny Jachminy i Mariana Ruth-Buczkowskiego oraz zbiór piosenek podwórzowych Posłuchajcie ludzie... z. 1, s. '7.

Marzec 1943

I- Adam Grzymała-Siedlecki został zwolniony z Pawiaka po 111 dniach więzienia. 4. W Warszawie zmarł dramatopisarz i aktor Julian Krzewiński. 8. Literatka Wanda Pawłowska zmarła w Oświęcimiu. 12- Likwidacja getta w Krakowie. Mniej więcej w tym samym czasie w miastach polskich przeprowadzono akcję, która doprowadziła w połowie roku do całkowitego niemal wy­ mordowania ludności żydowskiej. Pozostały wstrząsające dokumenty lite­ rackie tego męczeństwa pisane przez żydowskich i polskich poetów. W pierwszej połowie marca w Krakowie odbyła się ostatnia już w czasie okupacji premiera w teatrze rapsodycznym, wystawiono J. Słowackiego Samuela Zborowskiego. 16. W Sabni na Podlasiu zmarła powieściopisarka Helena Mniszkówna-Rado- myska. 19. Poetka i dramatopisarka Felicja Kruszewska zmarła w więzieniu w Ra­ domiu. Hanka Sawicka, postrzelona w walce ulicznej, zmarła na Pawiaku. Zofia Jaroszewicz poświęciła jej wiersz Hance, ogłoszony w „Walce Mło­ dych”. 23. w Rudawie pod Krakowem zmarł krytyk literacki Ludwik Karol Ko­ niński.

32 Nekrolog К. Wyki i fragment pamiętnika Ex labiryntho zamieścił „Mie­ sięcznik Literacki” z 4. 26. Odbito więźniów przewożonych w Warszawie z al. Szucha na Pawiak. Opis tej akcji znalazł się w wierszu Zofii Zawadzkiej Na odbicie więźniów z Pawiaka, ogłoszonym w „Werblach Wolności” nr 3. 31. W Majdanku zmarł krytyk literacki Leon Pomirowski, w Warszawie histo­ ryk literatury i krytyk Aureli Drogoszewski.

W marcu zmarł powieściopisarz Stefan Ealicki (w więzieniu w Pozna­ niu). Od marca zaczął się ukazywać „Nurt”. Pismo poświęcone kulturze pol­ skiej (nr 1 datowany: marzec-kwiecień) redagowany przez Ferdynanda Goetla i Wilama Horzycę. Zamieszczano tu wiele utworów literackich, m. in. wier­ sze Henryka Balka, Felicji Kruszewskiej, Stanisława Rogowskiego i prze­ drukowywane z prasy emigracyjnej W. Broniewskiego, M. Jasnorzewskiej- -Pawlikowskiej i A. Wata, a także opublikowano w całości dramat Józefa Czechowicza Czasu jutrzennego. W marcu wyszły kontynuacje: „Kultura Jutra” nr 2, „Przegląd Spraw Kultury” nr 2, „Miesięcznik Literacki” z. 4 (datowany: luty-marzec), w War­ szawie broszury: Śląsk wierny ojczyźnie, s. 54 (redagowany przez Zbyszka Bednorza, zawiera wiersz Józefa Ryszki My Ślązoki), Z pierwsźej linii frontu, s. 258.

Kwiecień 1943

2. Antoni Stolarski, dawny kierownik Biblioteki Ministerstwa WRiOP, zasłużony w kolportażu tajnej prasy i rozprowadzaniu książek z opieczęto­ wanego przez Niemców składu Państwowego Wydawnictwa Książek Szkol­ nych (około 50 000 podręczników dla tajnego nauczania) zmarł w Maj­ danku (aresztowany był 6 X I 1942). 6- W czasopiśmie „Dziś i Jutro” nr 43— 46 ogłoszono konkurs na pamiętnik wojenny młodych (dla autorów do lat 21, opisujących przeżycia z lat 1939— 1943). L Grzegorza Timofiejewa przewieziono z więzienia w Łodzi do Oświęcimia. 9- W Krakowie zmarł Stanisław Windakiewicz, profesor historii literatury na Uniwersytecie Jagiellońskim. 10. Pod tą datą wyszedł pierwszy dodatek literacki „Reduta” do czasopisma 0 tej samej nazwie, wydawanego w Legionowie (znane; 3 numery), reda­ gowany przez Mieczysława Smereka. W Krakowie zginął w wypadku poeta i dramatopisarz Marian Niżyński. 19. Wybuch powstania w getcie warszawskim. Bohaterom warszawskiego getta poświęcono wiele przejmujących utworów 1 konspiracyjną antologię Z otchłani. 20. Zmarł poeta Marian Zbrowski. 22. We Lwowie zmarł polonista i pedagog Wincenty Śmiałek. 28. Historyk literatury i bibliotekarz Muzeum Czartoryskich Ludwik Nowak zmarł w Krakowie.

W kwietniu zmarli (nie ustalono dokładnych dat): slawista i polonista Jerzy Bąbała (w Majdanku), teoretyk literatury Jakub Dawid Hopensztand

3 — Rocznik 33 (zamordowany w getcie), poeta i działacz kulturalny Władysław Szlengel (zamordowany w getcie). W kwietniu zaczęło się ukazywać we Lwowie pismo satyryczne „Sowiz­ drzał”. Wychodzi jak chce i kiedy chce; w Krakowie wydano „Miesięcznik Literacki” z. 5; w Warszawie: „Przegląd Spraw Kultury” nr 3, „Przełom” nr 3, „Sztuka i Naród” nr 7 oraz ukazała się broszura Pieśni zbrojne, s. 38 (fikcyjna data wydania 1938).

Maj 1943

1. Pod tą datą ukazał się w Warszawie pierwszy numer czasopisma „Jutro Poezji” (znany tylko z recenzji, jakie zamieściły „Kuźnia” nr 2 i „Sztuka i Naród” nr 9/10 z tegoż roku). 2. Zginął zastrzelony w czasie próby ucieczki na ulicy Chłopickiego w War­ szawie młody poeta Andrzej Sikorski, autor wierszy w piśmie konspira­ cyjnym „Młoda Polska”. 3. W Krakowie poeta Tadeusz Staich włączył się w propagandowe megafony niemieckie na Plantach i nadał audycję zawierającą krótkie przemówienie okolicznościowe i własny utwór Wydarty pięściom wiersz. 5. Z tą datą ukazał się drugi numer dodatku literackiego „Reduta”. 6. W Krakowie zmarła literatka Maria z Uznańskich Sułkowska. 7. Literat Wincenty Rawa Grabowiecki został rozstrzelany na Pawiaku. 8. W Moskwie powstał Związek Patriotów Polskich, założony przez Wandę Wasilewską. 14- Utworzenie Polskich Sił Zbrojnych na terenie Związku Radzieckiego. W armii tej znaleźli się m. in. pisarze: Henryk Hubert (debiutował w pra­ sie frontowej), Jan Huszcza, Leon Pasternak, Jerzy Putrament, Lucjan Szenwald, Adam Ważyk. 16. Symboliczne zakończenie likwidacji getta warszawskiego — wysadzeniem synagogi na Tłomackim. 19. w Warszawie aresztowano poetę Tadeusza Hollendra. 21. W Krakowie, wskutek tragicznej omyłki, zastrzelono, z rzekomego wy­ roku polskiego, poetę Antoniego Jerzego Kałamackiego, autora wierszy w antologii konspiracyjnej Krwawe i zielone. 25. Grupa poetów, studentów polonistyki i współpracowników czasopisma „Sztuka i Naród” , składała wieniec pod pomnikiem Kopernika dla uczcze­ nia 400-lecia jego śmierci. Wówczas to Wacław Bojarski został postrze­ lony, Zdzisław Stroiński aresztowany, Tadeuszowi Gajcemu udało się zbiec. 26. W Krakowie zmarł historyk literatury Henryk Trzpis. 29. w ruinach getta rozstrzelano 575 więźniów z Pawiaka, m. in. poetę i po- wieściopisarza Lucjana Rościszewskiego, redaktora konspiracyjnego pisma „Znak”. 30. Zmarł literat Bolesław Szczęsny Herbaczewski. 31. W ruinach getta rozstrzelany został poeta Tadeusz Hollender.

W maju zmarli: Helena Fikowa (w Brzezince), Bronisław Kopczyński, pierwszy redaktor czasopisma „Sztuka i Naród” (rozstrzelany w Warszawie). W maju ukazały się dalsze numery czasopism: „Kultura Jutra” nr 3, „Mie-

34 sięcznik Literacki” z. 6, „Nurt” nr 2, „Przegląd Spraw Kultury” nr 4, „Sztuka i Naród” nr 8; wydano w Warszawie zbiorek poetycki Widma Tadeusza Gaj­ cego pod pseudonimem Karol Topornicki.

Czerwiec 1943

5. W szpitalu warszawskim zmarł poeta Wacław Bojarski. Redakcję czaso­ pisma „Sztuka i Naród” objął po nim Andrzej Trzebiński. 9- Poeta Edward Szymański został aresztowany i osadzony na Pawiaku. 18. w Wycinkach Chlewińskich pod Grodziskiem Mazowieckim zmarł poeta, pisarz i dziennikarz Alfred Grct-Bęczkowski, używający pseudonimu Tadeusz Kończyc. 19. W Gusen zginął historyk kultury Bronisław Hieronim Gładysz. 21. Historyk literatury Zygmunt Łempicki zmarł w Oświęcimiu. 22. Krytyk literacki Emil Breiter aresztowany został w Gołąbkach pod War­ szawą i zamordowany przez gestapo. 30. w Warszawie zmarł historyk literatury Marian Reiter.

W czerwcu ukazały się: „Kultura Jutra” nr 4/6, „Miesięcznik Lite­ racki” z. 7 (ostatni, gdyż przygotowany z. 8, poświęcony teatrowi, już się nie ukazał z powodu aresztowań w kręgu redakcyjnym), „Nurt” nr 3, „Przegląd Spraw Kultury” nr 5, „Werble Wolności” nr 3, wydano też w Warszawie bro­ szurę Honor i Ojczyzna, której autorem był Zbigniew Sadkowski.

Lipiec 1943

4- Śmierć generała Władysława Sikorskiego w katastrofie lotniczej nad Gibraltarem. Tragiczne to zdarzenie, okrywające żałobą naród polski, wywołało po­ wstanie szeregu utworów poetyckich o różnym poziomie, zamieszczanych w całej niemal prasie konspiracyjnej (np. Elegia liryczna na ostatni lot gen. Sikorskiego, wiersz nie ujawnionego autora w antologii Śpiew wojny, Na śmierć generała Anieli Schmagerowej, podpisany pseudonimem Guślarz w antologii Krwawe i zielone). W Krakowie ukazało się pierwsze dywersyjne wydanie oficjalnej gazety „Gońca Krakowskiego” pod redakcją Stanisława Ziemby, opracowane przez Leona Srokę i Antoniego Bierzanowskiego, nauczycieli wysiedlo­ nych z Łodzi. Przygotowanie numeru trwało dwa miesiące. 19. w Nowej Wsi zmarł powieściopisarz i dramaturg Stefan Kiedrzyński. 28. Stanisław Badeni, mecenas bibliotek, hojny ofiarodawca na rzecz kul­ tury, m. in. wydawca „Przeglądu Współczesnego”, zmarł w Korczynie.

P o d koniec lipca po usilnych staraniach zwolniony został z Pawiaka Zdzisław Stroiński i powrócił do pracy konspiracyjnej. W 1 i p c u przybyło nowe czasopismo literackie „Sprawy Narodu”. Mie­ sięcznik społeczno-kulturalny, pod redakcją Jana Dobraczyńskiego. Zamiesz­ czano w nim m. in. wiersze К. I. Gałczyńskiego, Ryszarda Matuszewskiego, J. Zagórskiego. 35 Wyszedł numer 6/7 czasopisma „Kultura Jutra”, który przyniósł m. in. rozstrzygnięcie konkursu ogłoszonego w nr 1 (styczniowym). Pierwszą nagrodę uzyskał wiersz Psalm J. Zagórskiego, cztery równorzędne nagrody drugie Śpiew murów i Rapsod o Warszawie (fragment poematu Z dna) oba T. Gaj­ cego, Warszawa T. Hollendra (który już tego nie dożył) oraz Warszawie dru­ giej Jana Miernowskiego. Nagrodzone i inne nadesłane na konkurs wiersze drukowane były w „Kulturze Jutra”, m. in. również przemycony jeszcze z getta wiersz Władysława Szlengla Rzeczy. Datą lipiec oznaczony jest kolejny numer czasopisma „Lewą marsz” nr 4, a lipiec-sierpień — „Nurt” nr 4, „Przegląd Spraw Kultury” nr 6/7 i „Sztuka i Naród” nr 9/10 (już pod redakcją Andrzeja Trzebińskiego). W lipcu wydano też następujące broszury: Śpiewnik domowy (zamasko­ wany rzekomym autorstwem Stanisława Moniuszki i adresem wydawniczym: Wilno, Księgarnia Józefa Zawadzkiego), który zawiera 32 pieśni, z tego 16 dawnych i 16 konspiracyjnych (wśród nich znajdują się teksty nagrodzone na konkursie „Biuletynu Informacyjnego”); pod pseudonimem Juliusza Górec­ kiego — Aleksander Kamiński opublikował Kamienie na szaniec, druk ilustro­ wany.

Sierpień 1943

11. W Warszawie zmarł poeta i tłumacz Edward Boye. 27- Powieściopisarz i poeta konspiracyjny Tadeusz Faszczewski rozstrzelany został na Pawiaku. Masowej egzekucji sierpniowej na Pawiaku, w której stracono 700 osób poświęcony jest wiersz Piotra Borowego Odwet.

W sierpniu ukrywający się w Swoszowicach literat Juliusz Feldhorn został rozstrzelany na rynku w Wieliczce. Datę sierpniową ma nowo ukazujące się czasopismo „Kuźnia”. Miesięcznik literacki ruchu „Miecz i Pług” (współpracownikami byli Roman Mularczyk, Helena Radzymińska, Józefa Radzymińska, Zbigniew Stolarek i Witold Za­ lewski) oraz „Sprawy Narodu” nr 2.

Wrzesień 1943

1- Z tą datą ukazał się kolejny, trzeci dodatek literacki „Reduta”. 4. Tą datą opatrzony jest pierwszy numer czasopisma „Moskit”. Tygodnik satyryczny, powielanego, ilustrowanego, pod redakcją Grzegorza Za- łęskiego i Andrzeja Willa (przy współpracy S. R. Dobrowolskiego, Ta­ deusza Zelenay, S. Tomaszewskiego i innych) związanego z dziennikiem „Demokrata”. 10. Poeta Jerzy Kamil Weintraub zmarł w Warszawie. Jego wiersze konspi­ racyjne zamieszczało czasopismo „Droga”; był też autorem przekładów poezji R. M. Rilkego, ale przygotowany z nich „Arkusz poetycki” nr 4 już się nie ukazał. 18. Tę datę ma „Moskit” nr 2/3. 20. w Warszawie zmarła w szpitalu na Grochówie pod nazwiskiem Julii Mia­ nowskiej literatka Julia z Dicksteinów Wieleżyńska. 36 25. w Warszawie w „łapance” na ul. Tamka aresztowano Zofię Kossak pod nazwiskiem: Zofia Śliwińska. 28. w Krakowie zmarł poeta z okresu „Młodej Polski” Maciej Szukiewicz.

Od w r z e ś n i a zaczął ukazywać się dodatek literacko-satyryczny do pisma „Zachodnia Straż Rzeczypospolitej” — „Luźna Kartka”, redagowany przez pisarza śląskiego Zbyszka Bednorza (współpracownicy m. in. Józef Ryszka i Franciszek Pilarek). Osobliwością pisma był format: długie wąskie paski, co miało ułatwić kolportaż na Ziemie Zachodnie (przenoszenie przez granicę w owijaczach), ukazywało się nieregularnie do marca 1944. Za wrzesień datowane są: „Kultura Jutra” nr 8/9, „Sprawy Narodu” nr 3, a za wrzesień-paździemik „Nurt” nr 5, „Przegląd Spraw Kultury” nr 8/9 i „Sztuka i Naród” nr 11/12. Z druczków zwartych jest do odnotowania z września. Piosenka i wiersz w podziemnej Polsce. Warszawa, wydawnictwo „Miecz i Pług”, s. 30, powielany.

Październik 1943

4. Literat Tadeusz Malicki zmarł w Zakopanem. 5- Zofia Kossak nie rozpoznana, pod przybranym nazwiskiem wywieziona została do Oświęcimia. 8. Maria Malanowicz Stępowska, autorka wspomnień o S. Żeromskim, zo­ stała zastrzelona w Warszawie. Ю. Specjalne zarządzenie gubernatora H. Franka daje początek masowym egzekucjom. 12—13. Bitwa pod Lenino, w której brały udział oddziały polskie zapoczątko­ wując swój szlak bojowy ku ojczyźnie. Równolegle z dalszymi zwycięstwami radzieckimi i zbliżaniem się wyzwo­ lenia ziem polskich powstawać będzie literacka legenda tych zmagań. Przykładowo można tu wskazać: L. Szenwalda Ballada o pierwszym ba­ talionie, J. Huszczy Nad Oką, L. Pasternaka Do Polski, J. Prutkowskiego Lenino. 14. w Warszawie w czasie ulicznej „łapanki” aresztowano poetę śląskiego Józefa Ryszkę, używającego pseudonimu Szczepon; wkrótce potem został rozstrzelany. 16. Pierwsza w Warszawie publiczna egzekucja u zbiegu Alei Niepodległości i ulicy Madalińskiego. Z tą datą ukazał się „Moskit” nr 4. 23. Zamach bombowy na lokal niemiecki w Warszawie przy ul. Nowogrodz­ kiej, w którym zginęło 16 Niemców, a wielu było rannych. Notatkę o tym zamieściła „Walka Młodych”, tam też drukowany był wiersz Marii Castellatti 23 października 1943, opisujący to zdarzenie. 25- Data umieszczona na powielonym dramacie T. Gajcego Misterium nie­ dzielne.

W październiku w Krakowie poeta Jerzy Szewczyk brał udział w zorganizowanym przez władze podziemne napadzie na kasjerów niemiec­ kich przy Plantach. Część uzyskanej wówczas kwoty 450 000 zł umożliwiła zakup powielacza, na którym Szewczyk wydawał potem czasopismo „Na ucho” i inne druki konspiracyjne. 37 W drugiej połowie października Zdzisław Stroiński odbił sam na powielaczu w 125 egz. swój tomik poetycki Okno, pod pseudonimem Marek Chmura. W październiku rozstrzelany został w Krakowie Emil Dziedzic, członek Gwardii Ludowej, poeta, autor Pieśni partyzantów, zamieszczonej w „Walce Młodych”. W październiku ukazały się: „Kultura Jutra” nr 10, „Kuźnia” nr 2 (w nu­ merze tym ogłoszono konkurs na słowa do hymnu ruchu „Miecz i Pług”) „Lewą marsz” nr 5, „Luźna Kartka” nr 2, „Przełom” nr 4, „Sprawy Narodu” nr 4, „Werble Wolności” z. 4. Wydano w Warszawie druczek ukryty pod ty- tulaturą: Aleksander Kraushar Warszawa i Warszawka w okresie przed- powstaniowym; był to reportaż o nastrojach w okupowanej stolicy pióra Aleksandra Maliszewskiego. Do kolportażu weszła broszura Marii Kann Na oczach świata z fikcyjnym miejscem i datą wydania: Zamość 1932 — przejmujący dokument o likwidacji getta, apel do sumienia narodów.

Listopad 1943

5. Zmarł Jan Augustynowicz, literat. 7. Pisarz Stanisław Mleczko, m. in. autor pracy Serce a heksametr, tłumacz Iliady i Odysei, zmarł w pow. przemyskim. Z tą datą ukazał się w Krakowie pierwszy numer powielanego satyrycz­ nego tygodnika „Na ucho”, redagowanego przez Jerzego Szewczyka (pseudonim Szarzyński) i Jerzego Wirtha, ilustratora (pseudonim Моха) i następnie ukazywał się z wyjątkową regularnością do kwietnia 1944. 12. w egzekucji publicznej w Warszawie na Nowym Swiecie rozstrzelany został trzeci redaktor czasopisma „Sztuka i Naród” poeta, dramatopisarz, krytyk literacki Andrzej Trzebiński pod fałszywym nazwiskiem Andrzeja Jarocińskiego. Redakcję „Sztuki i Narodu” przejął teraz Tadeusz Gajcy. 14. Ukazał się „Na ucho” nr 2. 15. w Krakowie odbyło się tajne posiedzenie Komisji Historycznoliterackiej PAU z referatem S. Pigonia Charakterystyka polskiej literatury ludowej XIX i XX wieku. 17. Literat Jan Bajkowski, m. in. autor posłowia w konspiracyjnej antologii Słowo prawdziwe, został zamordowany w Warszawie. 19. Pisarz śląski Jan Kudera zmarł w Starym Bieruniu. 28. Ukazał się „Na ucho” nr 3. 30. Tłumaczka dzieł J. Conrada Aniela Zagórska zmarła w Warszawie.

W listopadzie, w bliżej nie oznaczonych dniach zamordowani zostali w Warszawie biograf i teatrolog Ludwik Simon oraz Zbigniew Sadkowski, autor broszury Honor i Ojczyzna. W listopadzie datowane są: „Kuźnia” nr 3, „Luźna Kartka” nr 3, „Przegląd Spraw Kultury” nr 10, „Sztuka i Naród” nr 13 (pierwszy drukowany, z za­ wiadomieniem o śmierci ostatniego redaktora, recenzją tomiku Okna i innych), a za listopad-grudzień: „Nurt” nr 6, „Sprawy Narodu” nr 5/6. W listopadzie wydano w Warszawie broszury: Gotuj broń. Jednodniówka Szkoły Podchorążych im. Lisa Kuli, dodatek do „Dekady” nr 7, zawierającą 38 artykuły i wiersze: Podchorąży Polski Podziemnej, Droga, Piosenka Jodłowej Puszczy (na rocznicę powstania listopadowego); Satyry i fraszki T. Hollendra pod pseudonimem Tomasz Wiatraczny.

' Grudzień 1943

1- W Krakowie ukazał się drugi z kolei dywersyjny numer „Gońca Krakow­ skiego”, zredagowany przez Stanisława Ziembę. W numerze tym znalazł się wiersz dziennikarza śląskiego Bolesława Surówki Nadejdzie taki dzień... a ogłoszenia kryjące aluzje satyryczne opracował Tadeusz Seweryn. 5- Ukazał się „Na ucho” nr 4. 12. Poeta-satyryk Aleksander Fusek, m. in. autor wiersza Halt Hitler! (ogło­ szonego w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” 1939 nr 137), areszto­ wany w styczniu 1940 w Nowym Targu, zamordowany został w Oświę­ cimiu. Ukazał się „Na ucho” nr 5. 15. W Oświęcimiu zginął poeta i satyryk Edward Szymański. 16. Poeta i powieściopisarz Paweł Staśko zmarł w Borzęcinie. 17. Historyk literatury Anna z Oderfeldów Chorowiczowa, zamordowana została na Pawiaku. 25- Tę datę umieściła Helena Jaworska pod popularnym dziś wierszem Śmierć, napisanym dla upamiętnienia zgonu żołnierza Armii Ludowej Antoniego Szulca, który zginął 22 X II w Warszawie (drukowany w „Walce Młodych” 1944 nr 2). Ukazał się nr 6 „Na ucho”. W nr 12 „Watry” z tą datą ogłoszono wydanie zapowiadanej w poprzed­ nich numerach, powielanej antologii Krwawe i zielone „Biblioteka Wa­ try” nr 1. Okładkę i kartę tytułową projektował Janusz Benedyktowicz, podpisany pseudonimem Ludomir, objętość broszury wydanej w Kra­ kowie: s. 53, nlb. 2. Zbiorek zawiera wstęp Do czytelnika, napisany przez redaktora antologii Tadeusza Staicha oraz 60 wierszy. Są wśród nich przedruki z prasy konspiracyjnej wierszy anonimowych (Nalot na Berlin, Noc pod Derną, Hymn Polski Podziemnej), po jednym wierszu R. S. Do­ browolskiego1, J, Janiczka i J. Tuwima, ale większość to utwory podpi­ sane różnymi kryptonimami i pseudonimami, pod którymi ukrywali się młodzi poeci krakowscy, częściowo współpracownicy czasopism „Na ucho” , „Przegląd Polski” i „Watra”, m. in.: Witold Benedyktowicz, Jerzy K a- łamacki, Eugeniusz Kolanko, Władysław Neumann, Aniela Schmagerowa, Adam Sokołowski, Tadeusz Staich, Antoni Stożek, Jerzy Szewczyk, Sta­ nisław Szewczyk, Irena Szybernówna, Zbigniew Wójcik.

W grudniu zaczęło wychodzić w Warszawie czasopismo „Droga”. Mie­ sięcznik literacko-społeczny, wydawany przez grupę młodzieży akademic­ kiej z inicjatywy Ewy Pohoskiej, pod redakcją Stanisława Marczaka-Obor- skiego przy współpracy Andrzeja Jakimowicza, Juliusza Garzteckiego, Lud­ wika Barcza, Barbary i Krzysztofa Baczyńskich i Marcina Czerwińskiego. Zamieszczano w nim artykuły, przekłady, noty, recenzje oraz utwory literac­ kie prozą i wierszem. Autorami wierszy byli m. in. К. К. Baczyński, T. Bo­ rowski, S. Marczak-Oborski, Jan Józef Szczepański, J. K. Weintraub. Grupę 39 współpracowników i sympatyków tego pisma określa się również nazwą „Droga”, chociaż zaczęła ona działać już wcześniej i wydawała Arkusz Po­ etycki (nr 1 К. K. Baczyńskiego w 1942 r., nr 2 T. Borowskiego i nr 3 S. Mar­ czaka ukazały się w roku 1944, a przygotowany nr 4 nie wyszedł). Również w grudniu ukazał się początkowy numer „Dźwigarów”, pisma li­ terackiego, które stanowiło kontynuację miesięcznika „Kuźnia”, pod redakcją Romana Bratnego (pierwotne nazwisko Mularczyk). Współpracownikami byli m. in. Józefa i Helena Radzymińskie, Zbigniew Stolarek i Witold Zalew­ ski. Współpracowników pisma nazywa się też grupą literacką „Dźwigary”. W grudniu wyszły kontynuacje: „Lewą marsz” nr 6/7, „Luźna Kartka” nr 4/5, a datą grudzień-styczeń opatrzony jest nr 14/15 „Sztuka i Naród”. Z grudniowych wydawnictw zwartych mamy do odnotowania: Cztery ko­ lędy na ostatnie okupacyjne święta, Warszawa; Lulajże Jezuniu na polskiej ziemi. Cztery aktualne pieśni kolędowe na ostatni rok wojny, Warszawa, Wydawnictwo Stowarzyszenia Grajków Wędrownych „Zaranie”, s. 4; Zbiór pieśni i wierszy dla partyzantów Armii Ludowej, Warszawa, Wydawnictwo Związku Walki Młodych, s. 48, powielone; pod pseudonimem Jerzy Sam wier­ sze Jerzego Sikory Gdy czytałem dzieła wieszcza Mickiewicza (pow. Tarnów), s. 4; podpisana pseudonimem Stef Warszawska szopka polityczna, rok 1943, k. 6 (powielana) oraz w Krakowie powielany ilustrowany tomik poezji Euge­ niusza Kolanki i Jerzego Szewczyka, podpisanych pseudonimami Bard i Sza- rzyński, Dysonanse, nakładem „Na ucho” w 100 egzemplarzach (k. nlb. 26. ilustr. 2).

Nie udało się ustalić bliższej daty śmierci w roku 1943 następujących pisarzy: Aleksander Dan (zamordowany w obozie w Bełżcu), Wiktor Gombro­ wicz, autor wierszy w konspiracyjnym piśmie „Lewą marsz” Marceli Gra­ bowski (zamordowany), dramaturg Jan Adolf Hertz (aresztowany w Sród- borowie popełnił samobójstwo), historyk literatury Włodzimierz Jampolski (zginął we Lwowie), Czesław Ksawery Jankowski, Julia z Krzymuskich Ki­ sielewska, Józef Kretz (zamordowany w Warszawie), Leon Radziejowski (w Warszawie), autorka wierszy w czasopismach konspiracyjnych ,',Gwardzista” i „Walka Młodych” Wanda Zieleńczyk (aresztowana 21 V I i zamordowana w Warszawie). Firma Gebethner i Wolff wprowadziła na rynek księgarski w roku 1943 trzeci tom Historii literatury polskiej R. Piłata, w połowie złożony w czasie okupacji. Przypuszczać można, że już w początkach 1943 roku, czego jednak nie dało się ustalić, wyszło drugie, rozszerzone wydanie antologii Słowo praw­ dziwe, s. 94, nlb. 3. Dodano Przedmowę do drugiego wydania oraz 7 wierszy, z których jeden tylko o ustalonym autorstwie T. Hollendra Elegia o sześćdzie­ sięciu kapitanach, pozostałe anonimowe: A gdy będzie słońce i pogoda, Do Niemca, Pamiętam tamtą nocą..., Przeczucie, Wojna, Z powrotem. W roku 1943 ukazała się w Warszawie jeszcze jedna antologia Wierne pło­ mienie z rzekomym miejscem wydania Lwów, przygotowana przez dość po­ kaźną grupę pisarzy lwowskich. Druk objętości 64 s. zawiera 37 utworów, z tego udało się ustalić autorstwo dla 24; napisali je: Jadwiga Czechowiczówna, Anna Ludwika Czerny, Jadwiga Gamska-Łempicka, Maria Grzędzielska, Ta­ deusz Hollender, Jerzy Hordyński, Maria Lewicka, Maria Mazurowa i Juliusz Petry. Pozostały dotąd anonimowe: Chrystus na Hackenkreuzu, Chrześnia­ 40 kowi, Fragment epopei, I dzień i zmierzch szarawe..., Miastu miłosierdzia, M i­ nuta milczenia, Ojczyzna moich snów, Okienko, Polsce, Przyjacielowi który poległ, Rozmowa o jesieni, Seminarium, Zamiast pieśni. Prawdopodobnie pod koniec roku 1943 zaczęło się ukazywać w Warszawie czasopismo „Kultura Polska”. Tygodnik poświęcony zagadnieniom kulturalno- -artystycznym i oświatowo-szkolnym, zamaskowane fikcyjnymi danymi: Poznań 1939 (od 1 stycznia). Czasopismo redagował Maksymilian Rode, a wy­ dawała je grupa pedagogów z Poznańskiego. Ogółem wyszło w nieregularnych odstępach czasu 6 numerów (1943—44). Zamieszczano w nim obok artykułów i rozpraw również wiersze m. in. Jerzego Kiersta, używającego pseudonimu Magdalena Sobczak, Wojciecha Bąka pod pseudonimem Konrad Wallen i nie ustalonych autorów (pseudonimy: T. Budwicz, Kalina, Jan Kowalewicz, Woj­ sław Nawrocki). Z druków zwartych w roku 1943 mamy do odnotowania anonimowe: Na posterunku. Zdarzenie prawdziwe, Warszawa, s. 15 (miało 2 wydania); Naprzód do boju żołnierze. Hymn Polski Podziemnej, (słowa i nuty) Kraków; Polski humor wojenny. Przyczynki do postawy społeczeństwa polskiego pod­ czas wojny, Kraków, s. 19. Wydawnictwa o ustalonym autorstwie: Sławomira Dunin-Eorkowskiego Polska karząca, Warszawa, s. 52; Arkadego Fiedlera Dy­ wizjon 303, Warszawa (3 wydania rozmaitych organizacji); Józefa Kisielew­ skiego Ziemia gromadzi prochy, wydanie skrócone, Warszawa, s. 89, nlb. 6; Ewy Pohoskiej pod pseudonimem Haliny Sosnowskiej Schyłek amonitów (utwór dramatyczny), Warszawa, k. 16 (powielany), wydany nakładem „Drogi” ; Juliana Przybosia pod pseudonimem Bolesława Skietenia Póki my żyjemy (tomik poezji rozpowszechniany w Warszawie w odpisach ręcznych); Jana Szczawieja Pole bitwy, Warszawa (tomik poetycki); Melchiora Wańkowicza Na tropach Smętka (fragmenty), Warszawa (powielane); Wojciecha Żukrow- skiego Rdza (zbiór wierszy), Kraków (powielany); dwa tomiki Eugeniusza Żytomirskiego O Noemi rapsod pośmiertny (proza poetycka), Warszawa (po-' wielany) i Śpiew pod gruzami, Warszawa (powielany). Pod nie rozwiązanym pseudonimem Sergiusz Wołoszyn wyszedł tomik poezji Białe blaski, opraco­ wanie Henryk Liwski, rysunki J. Khan, Warszawa, s. 35 (powielany). Stale wzrastająca liczba konspiracyjnych czasopism osiągnęła pod koniec 1943 roku około 500 tytułów, w tym było 14 nowych pism literacko-kultural­ nych i 4 satyryczne, a z tych połowa była drukowanych, a połowa po­ wielanych. Z pism ogólnych, publikujących utwory literackie, zaczęły wy­ chodzić np. „Chłopi”, „Demokrata”, „Dzień Warszawy”, „Głos Demokracji”, „Młoda Demokracja”, „Orle Ciosy”, „Poradnik Oświatowy”, „Snop”, „Świat Młodych”, „Tygodnik Polski”, „Walka Młodych”, „Watra”, „Wieści”, „Wy­ zwolenie”, „Żołnierz w Boju”.

ROK 1944 Styczeń 1944

1. W Warszawie powstała Krajowa Rada Narodowa. 2. W Warszawie zmarł literat Władysław Wayda. 5- Armia Czerwona przekroczyła pod Sarnami dawną granicę polską.

41 W Warszawie aresztowano pisarkę Ewę Pohoską, m. in. inicjatorkę cza­ sopisma „Droga”. 6. Z tą datą ukazał się (pierwszy w drugim roku wydawnictwa) nr 1 (7) „Na ucho”. 15. w Warszawie zaczął ukazywać się nowy periodyk „Dyliżans”. Pismo sa- /tyryczno-polityczne, miesięcznik powielany, ilustrowany (znane są ogó­ łem trzy numery). 16. Tę datę ma nr 2 (8) „Na ucho”. 23. „Na ucho” nr 3 (9). 25. Pisarz Kazimierz Król, prezes Warszawskiej Kasy Literackiej, zmarł w Warszawie. 26. w Krakowie zmarł historyk literatury Mikołaj Mazanowski. 28. w tym dniu dokonano egzekucji, którą upamiętniła Janina Brzostowska w wierszu (z błędem w dacie!) Pamięci rozstrzelanych w Warszawie w Ale­ jach Jerozolimskich dnia 28 11 1944 r. 30. Wyszedł kolejny 4 (10) numer „Na ucho”. 31. w Warszawie zmarła pisarka i działaczka Stefania Sempołowska.

Od stycznia na Śląsku zaczęło się ukazywać powielane czasopismo sa­ tyryczne „Ostatki” grupy „Mściciela” pod redakcją Jana Poszoła. Wydano kilka numerów, z których znany jest tylko nr 3. Datowane w styczniu wyszły kontynuacje czasopism: „Dźwigary” nr 1 (2), „Luźna Kartka” nr 6, „Sowizdrzał” nr 2, „Sprawy Narodu” nr 7, a za styczeń-luty „Nurt” nr 1. Styczeń-luty jako data wydania figuruje też na jedynym zeszycie nie nu­ merowanym efemerydy „Sprawy Kultury”, wydanej w Warszawie, redagowa­ nej przez Tadeusza Sołtana, związanej z grupą „Ruch Kulturowy”. W styczniu ukazały się w Warszawie druki zwarte: (w opracowaniu Anto­ niego Trepińskiego) Niemcy osądzeni. 80 głosów polskich o Niemcach, cz. 1—2, (wybór tekstów) w 80 egzemplarzach; Poprzez kule krew i znój (zbiorek pieśni patriotycznych).

Luty 1944

1. W Warszawie oddział A K „Parasol” wykonał udany zamach na szefa po­ licji generała Kutscherę. W odwecie rozstrzelano 100 zakładników. W Krakowie w Bibliotece Jagiellońskiej (wówczas Staatsbibliothek), w której pracował prof. Kazimierz Nitsch, obchodzono konspiracyjnie jego 70-lecie urodzin. Po przemówieniu dyrektora E. Kuntzego wręczono jubilatowi Bibliografię jego prac, przygotowaną przez Wandę Żurowską, i pamiątkowy rękopis. 3. W ruinach getta koło Pawiaka rozstrzelana została Waleria Domaniewska, polonistka. 6. Na tajnym posiedzeniu Komisji Językowej Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie z referatem W. Semkowicza i S. Urbańczyka O imię pierw­ szego księcia polskiego uczczono prezesa Akademii prof. К. Nitscha z okazji 70-lecia urodzin. Przemówienie wygłosił prof. W. Szafer w obec­ ności przedstawiciela rządu emigracyjnego wiceministra WR i OP S. Pień­ 42 kowskiego. Jubilatowi wręczono maszynopis księgi pamiątkowej Inter arma. Wydano z tą datą nr 5 (11) „Na ucho”. 7. W Łowiczu zmarł bibliograf Kazimierz Piekarski. 11- Na balkonie domu przy ul. Leszno w Warszawie powieszono 27 osób. Z egzekucją tą związany jest wiersz Z. Stolarka Kukły. W ruinach getta warszawskiego rozstrzelano Ewę Pohoską. 15. Wydano z tą datą „Dyliżans’^ nr 2. 20. Ukazał się nr 6 „Na ucho”. 21- Tą datą oznaczono wydany w Krakowie w kilku egzemplarzach maszy­ nopis zbiorku poetyckiego trzech autorów występujących pod pseudoni­ mami Bard, Szarzyński, Gronikowski (E. Kolanko, J. Szewczyk, T. Staich) Biały wiołin, czerwony bas, s. 11, zawierający 6 wierszy. 23. Aresztowano młodocianą poetkę podziemnej Warszawy Teresę Bogusław­ ską (ur. 13. 7. 1929). Zmarła literatka, redaktorka przedwojennego „Płomyka” Helena Rad- wanowa. 27. Wydano nr 7 „Na ucho”. 29. w Poznaniu zamordowano w więzieniu Franciszka Jujkę, poetę używają­ cego pseudonimu Lech Malbor.

Datowane w lutym są czasopisma: „Droga” nr 2, „Dźwigary” lir 2 (3), „Luźna Kartka” nr 7 (już ostatni numer z powodu aresztowań w kręgu orga­ nizacji działających na terenie Krakowa i Katowic).

Marzec 1944

1- W Krakowie aresztowano Alfreda Jesionowskiego, krytyka literackiego i działacza śląskiego, i przewieziono go do więzienia w Katowicach. 2. Z tej daty Wykaz poszukiwanych dla G. G. (ostatni już jaki się ukazał) zawiera m. in. na s. 162 nazwisko poety krakowskiego Eugeniusza Kolanki. 15. Wydano z tą datą „Dyliżans” nr 3. 19. Ukazał się „Na ucho” nr 8 (14). 20. Do pisma „Przez walkę do zwycięstwa” z tej daty dołączono broszurę pod pseudonimem Ikwina zatytułowaną Testament, zawierającą na 20 stronach 3 opowiadania (Zostawcie miejsce, Krzysztof, Testament). 26. Tą datą oznaczono „Na ucho” nr 9 (15). 30. w Zakopanem zmarł poeta Adam Cehak używający pseudonimu Adam Stodor. W „Biuletynie Informacyjnym” nr 13 (220) z tej daty znajduje się ko­ munikat o wykonaniu wyroku śmierci w Krakowie na plutonowym po­ licji kryminalnej Edmundzie Półtoraczku. Wiadomość ta wiąże się z tema­ tem wiersza E. Kolanki Wyrok wykonany, zamieszczonego w antologii Krwawe i zielone. Dwóch poetów z tej grupy, autor wiersza i T. Staich uczestniczyło w ubezpieczeniu akcji.

W marcu wydano we Lwowie antologię Śpiew wojny, drukowaną, objętości s. 36, nib. 1, w 1 100 egzemplarzach, zawierającą krótki wstęp i 27 wierszy. Dotychczas ustalono autorstwo 15 wierszy, napisanych przez К. K. 43 Baczyńskiego, J. Czechowiczównę, J. Gamską-Łempicką, M. Grzędzielską, T. Hollendra, J. Hordyńskiego, Mirosława Żuławskiego, anonimowych po­ zostało 12, a to: Do poezji, Dwa fronty, Elegia liryczna na ostatni lot gen. Sikorskiego, Kapitulacja, Marsz żałobny, Niepowrót, O żołnierzu tułaczu, Odganiając kruka, Pora niczyja, Towarzysz Wiesienin, Wiersz z więzienia, Wojna, (podobno są też wśród nich wiersze A. Baumgardtena i M. Mazuro­ wej, ale nie ustalono które). # Pod koniec marca wydana została w Warszawie antologia o szczególnym charakterze i znaczeniu, stanowiąca rezultat współpracy żydowskiego i pol­ skiego podziemia i jedyny w swoim rodzaju dokument literacki tragedii, jaka spotkała Żydów. Tomik Z otchłani, redagowany przez Tadeusza Sarneckiego, drukowany w małym formacie, liczy 23 strony i zawiera 11 wierszy napisa­ nych przez Michała Maksymiliana Borwicz-Boruchowicza (Wysiedlenie, Noc w baraku, Żelbeton serca...), M. Jastruna (Pieśń chłopca żydowskiego, Pogrzeb, Tu także jak w Jeruzalem... Na zgliszczach, Wspomnienie), Jana Kotta (Obrońcom Getta), C. Miłosza (Campo di Fiori) i T. Sarneckiego (O męczeń­ stwie rapsod pozgonny). Antologia ta wywarła ogromne wrażenie za granicą i miała przedruki we Francji, Stanach Zjednoczonych i w Palestynie. Z marca mamy do odnotowania: „Kulturę Jutra” nr 1—3 (11— 13), datę marzec-kwiecień noszą „Dźwigary” nr 3 (4), „Nurt” nr 2 (8). W Pińczowie ukazała się broszura (datowana marzec 1944) Opowiadania lotnicze, podpisana pseudonimem Juventus, zawierająca m. in. fragmenty z Dywizjonu 303 A. Fiedlera (s. 56, nib. 1)

Kwiecień 1944

6- W „Biuletynie Informacyjnym” nr 14 (221) z tej daty ogłoszono kon­ kurs na „utwór sceniczny dla teatru, który będzie służył szerokim war­ stwom publiczności i w okresie walki o wyzwolenie podejmie także obo­ wiązki teatru żołnierskiego”, z terminem nadsyłania prac do 1 VI (zor­ ganizowany przez tajną Radę Teatralną i Biuro Informacji i Propagandy Delegatury Rządu). 9- Wydano nr 10 (16) „Na ucho”. 14. Tą datą, opatrzony jest jedyny znany „Duch Wolny”. Literacko-arty- styczny dodatek «Snopa», nie numerowany, wydany na terenie powiatu pińczowskiego. Podobno takich dodatków ukazało się ogółem 3, a za­ wierały przedruki wierszy i opowiadań z prasy centralnej. 16. Wydano nr 11 (17) „Na ucho”. 30. ukazał się nr 12 (18) „Na ucho”. Był to już ostatni numer tego czasopisma, gdyż niebawem obydwaj redaktorzy zostali aresztowani i straceni. Do „Zarzewia” nr 5 z tej daty, pisma wydawanego w województwie kra­ kowskim, dołączono po raz pierwszy dodatek literacki, w którym ogła­ szano oryginalne utwory młodych pisarzy chłopskich.

W kwietniu ukazała się w Warszawie antologia Polska w poezji an­ gielskiej, zawierająca przekłady 14 wierszy, opracowana przez Piotra Grze­ gorczyka (wydana przez „Załogę”), s. 51, nib 1, w nakładzie około 2 000 egz. Jeden egzemplarz ze specjalną dedykacją dla W. Churchilla przekazany został do Anglii. 44 Datę kwiecień ma „Droga” nr 3/4 (lostatni wydany numer, bo nr 5, cał­ kowicie przygotowany, został zniszczony po wybuchu powstania), prawdo­ podobnie w kwietniu wydano też „Sprawy Narodu” nr 8/9, oznaczone luty-maj.

Maj 1944

1. W Warszawie zmarła literatka Janina z Różyckich Przecławska. 3. Z tą datą ukazała się w Warszawie jednodniówka „Szarych Szeregów” Agricole,, zawierająca wiersze. 4. W Krakowie aresztowany został od dawna poszukiwany Eugeniusz Ko­ lanko, poeta, współpracownik „Przeglądu Polskiego”, „Watry”, „Na ucho” , jeden z autorów tomiku Dysonanse i wierszy w antologii Krwawe i zie­ lone, używający pseudonimu Bard. 6. W Warszawie ukazało się dywersyjne wydanie nadzwyczajnego dodatku „Nowego Kuriera Warszawskiego”. 8. W Krakowie aresztowany został Jerzy Szewczyk, współautor tomiku Dy­ sonanse, twórca i redaktor czasopisma „Na ucho”, współpracownik „Watry” (wiersze swoje, m. in. w antologii Krwawe i zielone, podpisy­ wał pseudonimem Szarzyński) oraz Jerzy Wirth, utalentowany ilustra­ tor konspiracyjnych wydawnictw krakowskich (głównie „Na ucho”), uży­ wający pseudonimu Моха. 11. Literat i publicysta Antoni Kucharczyk, używający pseudonimu Antek z Bugaja, zmarł w Paszkówce. 12. W Krakowie zmarł Józef Flach, krytyk literacki i b. prezez Syndykatu Dziennikarzy. 15. Na obwieszczeniu z tej daty w Krakowie, zawierającym listę skazanych na śmierć, pod nr 20 znajduje się nazwisko Jerzego Wirtha, a pod 22 Je­ rzego Szewczyka. Przy obu zaznaczono ich udział w organizacji oporu i wydawaniu pism podburzających. Daty wykonanego wyroku w maju nie dało się ustalić. 16. W tym dniu, Wydział Propagandy Delegatury Rządu w Krakowie za­ decydował druk dostarczonego uprzednio rękopisu zbiorku poezji Jana Bolesława Ożoga Romans z karabinem, zawierającego m. in. wiersze pu­ blikowane w czasopiśmie konspiracyjnym „Na posterunku” i w „Mie­ sięczniku Literackim”. Tomik ten nie został już jednak wydany. 18. W decydującym szturmie na pozycje niemieckie w klasztorze Monte Cas­ sino we Włoszech oddziały Korpusu Polskiego po 5-dniowym ataku przer­ wały front niemiecki, otwierając drbgę na Rzym, a nad ruinami klasz­ toru zatknięto sztandar polski. To legendarne zwycięstwo oręża polskiego, okupione olbrzymimi stratami, utrwalone zostało w opisach literackich (m. in. w książce M. Wańkowicza Monte Cassino), w pieśni i w wierszach (np. W. Broniewskiego, A. Mię­ dzyrzeckiego i in.). 27. Na urzędowym obwieszczeniu o wykonaniu wyroków śmierci na działa­ czach podziemia w dniu 27 V w Krakowie pod nr 50 znajduje się nazwisko Eugeniusza Kolanki jako wydawcy pism podburzających. Wiadomo, że wyprowadzony z celi śmierci na Montelupich 27 maja, był praw- dopodobnie stracony w egzekucji przy ul. Botanicznej, ale spale- BiUioteka W 45 Vi Kia^wie

# nie zwłok tej samej nocy w obozie płaszowskim uniemożliwiło weryfi­ kację. 28. w czasopiśmie „Wieści” nr 22 z tej daty ogłoszono konkurs na marsz dla Batalionów Chłopskich (zorganizowany przez dowództwo z terminem nad­ syłania prac do 20 VI). Do „Zarzewia” nr 8 z tej daty dołączono mie­ sięczny dodatek literacki nr 2 (ostatni znany).

W m a j u zaczęło się ukazywać czasopismo „Wieś Tworząca”. Miesięcznik poświęcony sprawom poezji, kultury i sztuki ludowej, wydawane na Lu- belszczyźnie przez grupę działaczy związanych z organizacjami „Wici” i Ba­ taliony Chłopskie, pod redakcją Józefa Nikodema Kłosowskiego. Podobno wyszło potem jeszcze kilka numerów, nie zachowanych w zbiorach publicz­ nych. Ten sam tytuł ma sygnalizowana w bibliografiach antologia, która jest zbiorem wierszy młodych poetów ludowych, wydana w maju i opracowana przez J. N. Kłosowskiego, jednego z autorów zamieszczonych tam poezji. Datowany w maju jest ostatni z wydanych „Nurt” nr 3 (9), a również ostatni nr 14/16 „Kultury Jutra” datowany jest kwiecień-maj-czerwiec. W tym też miesiącu wyszły broszury: Zbiór pieśni i wierszy dla partyzantów Armii Ludowej, wyd. 2; Na Święto Ludowe, nakładem „Wieści”, s. 20, po­ wielany zbiorek materiałów do inscenizacji m. in. wierszy; w Warszawie po­ wielony tomik poetycki Laurowo i ciemno, którego autorem był Stanisław Ostrowski, a część wierszy publikowano w „Werblach Wolności” i w czasopiś­ mie „Snop”.

Czerwiec 1944

3. We Lwowie na tajnym przedstawieniu teatralnym G. Zapolskiej Ich czworo wstępną prelekcję wygłosiła prof. Stefania Skwarczyńska. 6. Lądowanie wojsk sprzymierzonych w Normandii i powstanie drugiego frontu w Europie, 9. W Krakowie zmarł Jan Grzywiński, dziennikarz, bibliograf i popularyza­ tor wiedzy o książce, współpracownik i kolporter prasy podziemnej. 10. Powieściopisarz Zygmunt Bartkiewicz zmarł w Brwinowie pod Warszawą. U. Autorka książek dla dzieci i powieściopisarka Maria Czeska-Mączyńska zmarła w Krakowie. 1®. W Jaśle zmarł historyk literatury Kazimierz Breitmeier.

Z wydawnictw warszawskich w czerwcu odnotować trzeba przede wszystkim bibliofilski tomik Wiktora Gomulickiego Pod znakiem Syreny. Poezje warszawskie, zebrał i opracował Krzysztof Dąbek (w rzeczywistości syn autora Juliusz W. Gcmulicki), z fikcyjnymi danymi bibliograficznymi: Wilno 1939, Książnica Literacka (s. 58, nlb 5.). Było to po raz trzeci już podjęte wydawnictwo, gdyż skład poprzednio złożonych trzeba było w ostat­ niej chwili rozrzucić. Zbiorek zawierał 14 wierszy, w tym 9 pierwodruków, wydany w 250 egzemplarzach, do kolportażu wszedł na parę tygodni przed powstaniem i tylko część nakładu została rozprowadzona. W czerwcu wydana została w Lublinie przez redakcję „Wyzwolenia” anto­ logia Podziemny śpiew, zawierająca 11 wierszy poetów ludowych, która sta­ nowiła powtórzenie opublikowanej w maju pt. Wieś tworząca. W Warszawie 46 odbito powielony tomik wierszy Janiny Kunickiej Z przeżyć wojennych 1939— 1944 (s., 16) w 500 egzemplarzach, zawierający 11 wierszy; ukazało się też drugie wydanie Kamieni na szaniec Aleksandra Kamińskiego. Za czerwiec- -lipiec wydano (ostatni już) numer 10/11 czasopisma „Sprawy Narodu”.

Lipiec 1944

!• Rozstrzygnięto konkurs na utwór dramatyczny (ogłoszony w kwietniu). W sądzie konkursowym uczestniczyli m. in. Maria Dąbrowska, Bohdan Korzeniewski, Leon Schiller i Edmund Wierciński. Pierwszą nagrodę otrzymał Jerzy Zawieyski za Dzień sądu. Wśród 37 nadesłanych ponadto prac znajdowały się: Święto Winkelrida J. Andrzejewskiego i J. Zagór­ skiego, Przędziwo Jolanty J. Dobraczyńskiego oraz Homer i. Orchidea T. Gajcego. 2. W Krakowie zmarł Stanisław Antoni Mueller, prawnik, ekonomista, który był autorem jedynej powieści Henryk Flis, nowel i szkiców w okresie „Młodej Polski”. 3. Literat Wincenty Janik zmarł w Krakowie; w Warszawie zmarł dramaturg i krytyk literacki Adolf Nowaczyński. 4- W „Demokracie” nr 133 ukazał się wiersz Warszawskie dzieci S. R. Do­ browolskiego, który w kilka tygodni później stał się najpopularniejszym utworem w czasie powstania. le- Z tą datą ukazało się w Warszawie nowe czasopismo, organ inteligencji związanej z PPR „Realizacje”. Pismo społeczno-kulturalne, pod redakcją Haliny Kowalewskiej, którego wydano tylko ten jeden numer. Współ­ pracownikami byli m. in. Jerzy Kreczmar, Tadeusz Kotarbiński i Stefan Żółkiewski. 13. W Warszawie aresztowano pisarkę Halinę Krahelską, współpracowniczkę konspiracyjnej „Barykady Wolności” (później wydawanej pt. „Robotnik”); wywieziono ją następnie do Ravensbrück, gdzie zmarła 17 IV 1945 r. 21. Dekret Krajowej Rady Narodowej o utworzeniu Polskiego Komitetu Wy­ zwolenia Narodowego (PKWN). Dekret o połączeniu Armii Ludowej i Armii Polski Ludowej w Wojsko Polskie. W Warszawie rozstrzelany został malarz i poeta Zbigniew Horodyński. 22. W wyzwolonym mieście Chełmie PKW N ogłosił Manifest do narodu pol­ skiego (zwany później lipcowym). Moment ten o olbrzymiej doniosłości politycznej oznacza równocześnie punkt zwrotny w dziejach literatury polskiej, która bieżąco odzwierciedlać będzie zachodzące przemiany, a w miarę wyzwalania kraju podejmować swe szczególne zadania w czasie odbudowy państwa i instytucji służących kulturze. Przy charakterystyce przejściowego, niemal rok trwającego okresu aż po moment uwolnienia całego kraju, uwzględnić trzeba równocześnie istnienie już odrodzonego, jawnego życia literackiego w jednej części Polski oraz konspiracyjnego na pozostałych, jeszcze okupowanych ziemiach. Obraz ten skomplikuje nadto wybuch powstania w Warszawie z wszystkimi jego konsekwencjami, również dla literatury (prawnie i faktycznie odmienna sytuacja twórczości walczącej Warszawy, straty osobowe i zniszczenia wśród pisarzy wywiezionych do obozów niemieckich lub zmuszonych do opusz­ 47 czenia miasta, w rezultacie nowy częściowy ich odpływ na emigrację itp.). W Warszawie Adolf Berman wydał Głos z otchłani, jednodniówkę poświę­ coną martyrologii ludności żydowskiej (s. 4). 24. Wyzwolenie Lublina i przeniesienie tam siedziby PKWN. Zabezpieczenie obozu koncentracyjnego w Majdanku pod Lublinem. 29. Zofię Kossak (którą po ustaleniu tożsamości przewieziono z Oświęcimia do Warszawy i tu skazano na śmierć) zwolniono z Pawiaka na skutek starań Delegatury Rządu. W czasie powstania redagowała wznowione pismo „Prawda” i pisała do „Barykady Powiśla”. 30. „Wieści” nr 31 z tej daty przyniosły rozstrzygnięcie konkursu na pieśń dla Batalionów Chłopskich, oraz tekst utworu, za który przyznano pierw­ szą nagrodę, Bez munduru my żołnierze..., podpisanego godłem Błyskawica (autorką była Weronika Wilbig-Jagusztynowa); drugą nagrodę otrzymał autor pieśni Idą z podziemi... (godło Boryna z Chłopów); trzecią przyznano autorowi Nadejdzie dzień... (godło Wiersz). 31. Tego dnia ukończono w Warszawie broszurowanie części nakładu konspi­ racyjnego wydania tomiku С. K. Norwida Gromy i pyłki, naśladującego wy­ dawnictwo przedwojenne, a przygotowanego z utworów rozproszonych i ineditów przez J. W. Gomulickiego. Tomik miał podtytuł: Nowy tom poezji oraz fikcyjne dane bibliograficzne: Zebrał i opracował Antoni Za­ leski, Wilno 1939, Książnica Literacka. Tłoczono w drukarni Józefa Za­ wadzkiego w Wilnie. Na odwrocie karty tytułowej umieszczono prawdziwe informacje o wysokości nakładu (350 egzemplarzy) i symbol 164WG, który oznaczał datę ukończenia druku pierwszego arkusza (1 VI 1944) i Wydaw­ nictwo Godziemby. Druk miał 94 stron, zawierał 5 wkładek ilustracyjnych (fotografię Norwida i 4 nie reprodukowane uprzednio rysunki poety). W ciągu tego i części następnego dnia rozkolportowano kilkanaście egzem­ plarzy, ogółem ocalało po wojnie zaledwie 3.

W 1 i p c u tuż przed wybuchem powstania wydano w Warszawie zbiorek poetycki Zbigniewa Stolarka Ciosy, który nie został już rozkolportowany. W Poznaniu w tym miesiącu ukazał się tomik poetycki Czesława Kubalika Głód przesytu, na terenie województwa rzeszowskiego wyszły Pieśni Batalio­ nów Chłopskich w opracowaniu Jerzego Świrskiego, objętości s. 24; był to plon omówionego uprzednio konkursu. Podobny charakter ma broszura Pieśni oddziałów partyzanckich Zamojszczyzny, do której przedmowę wydawcy pod­ pisał (pseudonimem Podwiński) Zygmunt Klukowski, a odezwę pt. Żołnierz (pseudonimem Adam) Franciszek (?) Markiewicz, broszura liczyła 31 stron. W Pińczowie pod pseudonimem Juventus wydano jednodniówkę powielaną Polska walczy (s. 46). Z kontynuacji w lipcu ukazały się ostatnie „Werble Wolności” nr 6 (o numerze 5 nic nie wiadomo), a datę lipiec miał też po­ dobno ostatni, powielany numer 16 czasopisma „Sztuka i Naród”, który uległ zniszczeniu.

Podobnie jak w innych latach mamy również do odnotowania w roku 1 944 fakty bez bliżej określonej daty dziennej czy miesięcznej, ale z uwagi na wybuch powstania, co do niektórych trzeba wnioskować, że zaszły w pierw­ szej połowie roku. Ukazały się w Warszawie dwa nowe czasopisma o charakterze kultural­ nym, a to „Oświata i Kultura” (znany jest tylko numer 2) oraz „W świetle 48 dnia”, dwumiesięcznik wydawany pod redakcją Ewy Szelburg-Zarembiny (nie notowany w bibliografiach, brak o nim bliższych danych). Wydano druki zwarte: Żołnierska droga. Zbiór opowiadań z prasy emigracyjnej, s. 33, w opra­ cowaniu Marii Kann i Krystyny Krzewskiej, oraz broszury ustalonych obecnie autorów: T. Borowskiego Arkusz poetycki (nr 2), wydawnictwo „Drogi”, po­ wielany; Romana Bratnego Pogarda, Biblioteka „Dźwigarów” nr 1, s. 56, nlb 4 (pierwszy tomik poetycki autora, który debiutował wierszami w „Dźwiga­ rach”); Wandy Dąbrowskiej (ukrywającej się pod pseudonimem Jan Dewan) Walka o książkę, s. 49, nlb. 1; Sławomira Dunin-Borkowskiego W ogniu, s. 44, nlb. 4 (opowiadania z partyzantki, w tym samym roku przedrukowane w Lon­ dynie); T. Gajcego Grom powszedni, Biblioteka „Sztuki i Narodu” nr 3, s. 31, nlb. 1 (powielony zbiorek poezji w 400 egzemplarzach, na karcie tytułowej po­ dano pseudonim autora Karol Topornicki oraz fikcyjne miejsce wydania Poz­ nań i rok wydania 1937); Stanisława Marczaka (używał pseudonimu Juliusz Oborski) Arkusz poetycki nr 3, s. 8 (był to również debiut znanego dziś pi­ sarza); Jankiela Wiernika Rok w Treblince, s. 23 (wspomnienia obozowe). Gotowy także był tomik poetycki Józefy Radzymińskiej (występującej pod pseudonimem Mieczysława Ogińska) Krwawa rysa, wydany nakładem „Dźwi­ garów” (wszystkie egzemplarze spłonęły w pierwszych dniach powstania).

. Sierpień 1944

1- Tego dnia w godzinach południowych J. W. Gomulicki odebrał pierwsze zbroszurowane egzemplarze swojej konspiracyjnej edycji z rękopisu S. Że­ romskiego Pocałunek. Nieznana nowela młodzieńcza. Na druku widnieją ponadto dane: Z autografu wydał i wstępem poprzedził dr Franciszek Kawka, Lwów 1938, Nakład Spółki Wydawniczej „Globus” (s. 45, nlb. 3). Autorem wstępu, rozprawki o utworze i komentarza był w rzeczywistości J. W. Gomulicki (pierwszy arkusz druku odbito 14 VII 1944, co podano w zaszyfrowanej postaci na odwrotnej stronie karty tytułowej WG1474), a jego pasji filologicznej zawdzięczamy możność przedrukowania po woj­ nie tego nieznanego utworu, gdyż autograf wraz z innymi cennymi ma­ teriałami spłonął w mieszkaniu wydawcy. Z całego nakładu (1 000 egz.) ocalały, jak dziś wiadomo, tylko dwa egzemplarze dziełka, określonego słusznie jako „najrzadszy druk literacki podziemnej Warszawy”.

Tą datą oznaczony był 5 numer czasopisma „Droga”, który uległ znisz­ czeniu.

Około godziny 17 wybuchło powstanie w Warszawie.

W godzinach wieczornych ukazało się w Śródmieściu pierwsze pismo powstańcze „Warszawa walczy” pod redakcją Sławomira Dunin-Borkow­ skiego.

Kierując się kryteriami formalnymi, nie można wydawnictw i twór­ czości powstańczej zaliczyć do literatury konspiracyjnej, gdyż towarzy­ szyła walce jawnej. Oczywiście związki personalne, tematyczne i szereg innych okoliczności (kontynuowanie tych samych czasopism, te same ośrodki wydawnicze i drukarnie, zgrupowanie działaczy itp.) narzucają ko­ nieczność ustalania wszelkich dowodów dla ciągłości życia literackiego,

4 R ocznik 49 które i w tych niezwykłych warunkach nie ustało i przybrało nowe, bogate formy. Literacka działalność w czasie powstania stanowi zatem jakby odrębny, ale nie izolowany fragment literatury lat wojennych. W prasie powstańczej znalazło się miejsce na utwory literackie, na pla­ cówkach bitewnych powstawały pieśni podawane z ust do ust i pisano wiersze. 2. Upadek powstania na Pradze. Krystyna Krahelska, autorka popularnej piosenki Hej chłopcy, bagnet na broń!, sanitariuszka dywizjonu powstańczego „Jeleń”, ciężko ranna poprzedniego dnia w natarciu na Dom Prasy, zmarła w szpitalu. Kra­ helska w roku 1936/37 pozowała rzeźbiarce Ludwice Nitschowej do posągu Syreny, umieszczonego u wylotu Tamki, który nie zniszczony przetrwał wojnę. Janusz Gorczykowski, kierownik zespołu konspiracyjnych drukarń war­ szawskich pod nazwą Zakłady Graficzne dr Apaki w Szczecinie, w któ­ rych tłoczono m. in. antologie Słowo prawdziwe i Wierne płomienie, re­ daktor tajnych czasopism, poległ w walce; zastrzelony został Ignacy Rze­ pecki, księgarz-wydawca, prezes Związku Księgarzy Polskich. 3. Zginął historyk literatury Antoni Ryniewicz i powieściopisarka Aurelia Wyleżyńska. I- Na Starym Mieście zginął Krzysztof Kamil Baczyński, uważany dziś za najbardziej utalentowanego poetę konspiracji. Zginął w powstaniu Tadeusz Sokołowski, bibliotekarz, księgarz zasłużony w kolportażu tajnych wy­ dawnictw, który współpracował w przygotowaniu antologii konspiracyjnej Duch wolny w pieśni. W tym dniu powstał popularny utwór Walcząca Warszawa (Marsz Śród­ mieścia), napisany przez Zbigniewa Krukowskiego i Eugeniusza Żyto- mirskiego. W Krakowie w tym czasie wywieziono z Biblioteki Jagiellońskiej księgo­ zbiór Czytelni Głównej i część nowszych nabytków do Adelina na Dolnym Śląsku (sprowadzono je z powrotem we wrześniu 1945). Cywilna ludność niemiecka w popłochu opuszczała Kraków i Generalne Gubernatorstwo; równocześnie był to okres wzmożonych represji, areszto­ wań i morderstw1 na całym okupowanym terenie. 5. VV Warszawie powstanie, podjęte w oparciu o fałszywą ocenę sytuacji, na­ trafiło na zdecydowany opór przeciwnika i początkowe działania zaczepne zmieniły się w obronne. W walce brały udział wszystkie organizacje oporu i ludność cywilna Warszawy. 8. We Włochach pod Warszawą zamordowany został polonista Jan Mier- nowski, autor konspiracyjnego wiersza' Warszawie drugiej, nagrodzonego na konkursie „Kultury Jutra”. Zmarł pisarz Juliusz Kaden-Bandrowski z ran odniesionych w jednym z pierwszych dni powstania. 9. Zginęli literatka Stanisława Jankowska (od bomby) oraz polonista Jan Łempicki, były sekretarz redakcji „Mafchołta” (uprzednio ranny). 10. Zamordowani zostali w Warszawie powieściopisarka i nowelistka Wanda z Jentysów Miłaszewska i poeta oraz dramaturg Stanisław Miłaszewski, (m. in. opracował z J. Janiczkiem konspiracyjną Antologię poezji współ­ czesnej).

50 И . Zginął w akcji na ul. Stawki polonista Tadeusz Wiwatowski, jeden z orga­ nizatorów oddziałów dywersyjnych A K na terenie Warszawy. 12. W Warszawie przy Alei Niepodległości poległ literat i taternik Jan Adam Rzewnicki. 13. Lublin ogłoszony został tymczasową stolicą Polski. W powstaniu warszawskim zmarł dramaturg Tadeusz Konczyński. 14. Pisarz Antoni Wysocki, dyrektor teatru, zamordowany został w Warszawie. 15. Polonista Leon Śliwiński, członek redakcji „Nauki Polskiej”, pędzony przez Niemców z grupą mężczyzn na barykady powstańcze zginął na Polu Mokotowskim od polskiej kuli. Tego dnia spiker powstańczej radiostacji „Błyskawica” Mieczysław Ubysz (pseudonim Wik) nadał swój Wiersz Ostatni komunikat. Wydano w kopiach maszynowych zbiorek pt. Placówka, który zawierał 3 nagrodzone i 12 wyróżnionych wierszy w konkursie poetyckim, ogłoszo­ nym przez dowódcę jednego z rejonów powstańczych, używającego pseudo­ nimu Ajaks. 16. Bohaterską śmiercią, wysadzeni wraz z domem przy ul. Przejazd nr 5 w Warszawie, zginęli dwaj nierozłączni przyjaciele-poeci: podchorąży Tadeusz Gajcy (ostatni redaktor konspiracyjnego czasopisma „Sztuka i Naród”) oraz kapraLpodchorąży batalionu „Sosna” Zdzisław Stroiński. 19/20. w „Barykadzie Powiśla” nr 13/14 zamieszczone były fragmenty (II, VI, X III i XVI) poematu Jerzego Brauna Ballada o Warszawie. 20. W Moskwie zmarł Leon Chwistek, pisarz, filozof, malarz. 22- „Dziennik Dziecięcy” w nr 5 ogłosił konkurs dla dzieci do lat 16 Piszemy historię powstania. Zapowiedzianego na 28 VIII, a potem przesuniętego do 9 IX , rozstrzygnięcia konkursu już nie ogłoszono. Zginął w walce w czasie powstania poeta Włodzimierz Pietrzak, redaktor konspiracyjnych pism „Pobudka” i „Nowa Polska”, współpracownik cza­ sopisma „Sztuka i Naród”. Lucjan Szenwald, poeta, żołnierz I Armii Polskiej, zginął w katastrofie samochodowej pod Garwolinem. 23. Zamordowany został w Warszawie Stanisław Sawicki, znawca literatur skandynawskich i autor rozpraw o Przybyszewskim oraz zginął na Placu Napoleona Bolesław Wasylewski, współpracownik powstańczego „Kuriera Stołecznego”. W powstańczej „Barykadzie Powiśla” ogłoszono popularny później wiersz -Jana Brzechwy Pieśń o walce. 24. Zbigniew Jasiński (pseudonim Rudy), współpracownik radiostacji powstań­ czej „Błyskawica” nadał przez mikrofony swój słynny potem wiersz Żą­ damy amunicji (wydrukowany w „Wolnej Polsce” z 30 VIII). Dał on w nim wyraz goryczy, jaką budziło w mieszkańcach Warszawy, oczekują­ cych pomocy, nadawanie przez radio londyńskie melodii Chorału. Polegało to jednak na nieporozumieniu, gdyż melodia stanowiła umowny sygnał dla dowództwa o wyznaczonych lub odwoływanych zrzutach. 25. W „Biuletynie Informacyjnym” nr 42 ukazał się wiersz S. R. Dobrowol­ skiego Niezwyciężona (podpisany pseudonimem Victoria). Kapitulacja wojsk niemieckich w Paryżu. 26. Na Starym Mieście przy ulicy Freta w czasie nalotu zginął cały niemal Sztab Armii Ludowej Dowództwa Warszawskiego. 51 W sierpniu zginęli ponadto w Warszawie (bliższa data nie znana): Miłosz Bronisław Gembarzewski, lwowski pisarz Jerzy Korabiowski (popu­ larny z przedwojennych audycji radiowych „Radca Strońć”), poetka Anna Słonczyńska. W sierpniu powstały jeszcze dwie popularne piosenki powstańcze: Józefa Szczepańskiego (pseudonim ZiUtek) Piosenka „Parasola” i Mirosława Jezier­ skiego Marsz Mokotowa.

Wrzesień 1944

1- W „Biuletynie Informacyjnym” z tej daty (nr 69) opublikowano wiersz Stare Miasto zwycięży, podpisany pseudonimem Władysław Jasiński, którego autorem jest S. R. Dobrowolski. Andrzej Sieczkowski (pseudonim Chrabąszcz) na pozycji przy ul. Mio­ dowej napisał wiersz o 32 dniach obrony reduty Gozdawy, zaczynający się od słów Gdy wszystko wkoło pęka, kruszy się i wali... 2. w Warszawie zginęli literat Michał Arct, księgarz-wydawca (na Czernia- kowie), literat, dziennikarz i bibliofil Ludomir Lewestam; krytyk literacki Wojciech Ruszczyć. Ostatni obrońcy zmuszeni wycofać się z Starego Miasta, przedostawali się kanałami do Śródmieścia. Obserwując ten dramatyczny odwrót M. Ubysz napisał wiersz Stare Miasto. 5. Zabity został bibliograf i bibliotekarz Józef Krampera (poprzednio wię­ ziony przebywał w Oświęcimiu). 6. Dramatopisarz Bolesław Gorczyński zginął od pocisku w Warszawie. 7- Oddziały powstańcze opuściły Powiśle. 9- Od bomb runął dom przy ulicy Skorupki i zagładzie uległy zbiory J. W. Gomulickiego oraz przeniesiona tu dla bezpieczeństwa (19 ЛШ1) najcen­ niejsza część biblioteki J. Michalskiego. 13. Niemcy odcięli ośrodek oporu na Górnym Czerniakowie od Śródmieścia Południe. Na ulicy Marszałkowskiej zginął poeta Bernard Wojciech Mencel (pseudo­ nim Paweł Janowicz), dowodzący patrolem megafonowym, autor dramatu Przed świtem (ocalał 1 egzemplarz powielony). 14. Natarcie radzieckie i zdobycie Pragi. 15- Zginął polonista Henryk Friedrich. 16. W Częstochowie zmarł krytyk literacki Stanisław Pieńkowski. 27- Po przedostaniu się części walczących na Mokotowie kanałami do Śród­ mieścia reszta obrońców skapitulowała. Uderzenie niemieckie na Żoliborz. 29. Zmarł w czasie powstania literat Wacław Filochowski. 30. Zginął w powstaniu Stefan Kwaśniewski (pseudonim literacki Quas), fe­ lietonista, satyryk.

Październik 1944

1- Koniec obrony Żoliborza -— pozostał już tylko ośrodek oporu w Śród­ mieściu. 2. Po poprzednich pertraktacjach o godz. 21 podpisana została kapitulacja. 52 Wojska powstańcze uzyskały prawa kombatanckie, ludność musiała opuś­ cić miasto. W pierwszym dniu wymarszu powstańców do niewoli ukazał się ostatni w Warszawie numer 102 (310) „Biuletynu Informacyjnego” (następny wy­ dano w Krakowie 10 X II 1944). 5- Na murach rozplakatowano ostatni warszawski numer „Rzeczpospolitej Polskiej (78/150) w chwili, gdy reszta oddziałów wojskowych opuszczała miasto i dobiegała końca ewakuacja ludności (następny, popowstaniowy numer 79/151 wydany w Krakowie miał datę 20 X 1944).

Po upadku powstania zostali internowani w obozach niemieckich m. in.: poeta Wojciech Bąk (Chocieborz), pisarz Lesław Bartelski (Świdnica), pisarz Roman Bratny, historyk literatury Kazimierz Budzyk, poeta Józef Chudek (Appeldorn), prozaik Czesław Jacek Centkiewicz, pisarka Alina Centkiewi- czowa (Ravensbrück), pisarz Jan Dobraczyński, poeta Stanisław Ryszard Do­ browolski, historyk literatury i wydawca konspiracyjny Juliusz Wiktor Gomu- licki (Grossborn), poeta Jan Janiczek (Gross Rosen), poeta Zbigniew Jasiński (Sandbostel), satyryk Zygmunt Jurkowski (Cottbus), poeta Bogdan Kamodziń- ski (Stutthoff), Michał Gabriel Karski (Zakroczyn), pisarz Stanisław Marczak Oborski, historyk literatury Tadeusz Mikulski (Grossborn), krytyk literacki Egon Naganowski (Grossborn), poeta Stanisław Ostrowski, prozaik Jerzy Pytlakowski, poetka Józefa Radzymińska, powieściopisarz Michał Rusinek, pisarz-teatrolog Leon Schiller (Murnau), poeta Kazimierz Sowiński, sekretarz redakcji „Biuletynu Informacyjnego” Maria Straszewska (Seitheim), pisarz Witold Zalewski (Seitheim), poetka Wanda Żółkiewska, poetka Joanna Żwir- ska (właściwe nazwisko Helena Radzymińska-Mularczyk, Altenburg), poeta Eugeniusz Żytcmirski (Reinowitz). Oprócz uprzednio wymienionych pod datami dziennymi, zginęli w okresie powstania w Warszawie: poetka Zofia Jaroszewicz, autorka wierszy w konspi­ racyjnej „Walce Młodych” (przy przeprawianiu się na prawy brzeg Wisły), poeta i redaktor konspiracyjnego czasopisma „Młoda Polska” Olgierd Kością, literatka Zofia Miszewska, literatka Wacława Potemkowska, powieściopisarz Jan Rogala (właściwe nazwisko August Popławski), autor Piosenki „Parasola” Józef Szczepański (ciężko ranny na Starówce, zmarł w szpitalu), polonista Alfred Tom, literat Jan Zakrzewski.

W okresie powstania na terenie walk ukazało się około 100 czasopism dru­ kowanych i powielanych, centralnych i dzielnicowych. Miały one nakłady od kilkuset do kilku tysięcy egzemplarzy (największe „Biuletyn Informacyjny” ponad 15 000 i „Robotnik” ponad 10 000), znaczna ich lîczba stanowiła kontynu­ ację pism podziemnych. W redagowaniu tych czasopism brali udział działacze, pisarze konspiracyjni (m. in. Władysław Bartoszewski, Władysław Bieńkowski, Stanisław Ryszard Dobrowolski, Jan Dobraczyński, Sławomir Dunin-Bor- kowski, Teofil Głowacki, Zbigniew Jasiński, Aleksander Kamiński, Zofia Kossak, Aleksander Maliszewski, Teofil Syga, Grzegorz Załęski). Stosunkowo dużo miejsca utworom literackim poświęcały „Barykada Powiśla”, „Demo­ krata”, i „Dzień Warszawy”. Upadek powstania, który pociągnął za sobą olbrzymie straty w ludziach (około 200 000) i ruinę miasta, był również nieobliczalną katastrofą dla kultury 53 i literatury, przynosząc zniszczenie bibliotek publicznych i zbiorów prywatnych, wydawnictw, zapasów księgarskich i antykwarycznych, nie wydanych, unikal­ nych rękopisów dawniejszych i powstałych w czasie wojny, w tym wielu dzieł naukowych i literackich (np. można odnotować, że przepadły gotowe dzieła, jak Róży Czekańskiej-Heymanowej powieść biograficzna o Helenie Modrzejewskiej, Tytusa Czyżewskiego tom wierszy Antidotum i zbiór nowel Upiór Toleda, Haliny Marii Dąbrowolskiej powieść Ukryci, szereg przygoto­ wanych prac Jana Parandiowskiego itd., itd.). Obok uczonych i pisarzy ponieśli śmierć liczni przedstawiciele zawodów związanych z obiegiem i produkcją książki, bibliotekarze, księgarze, wydawcy, drukarze, graficy, itp. Ci, którzy uszli z życiem, zostali rozproszeni, oderwani, niekiedy już bezpowrotnie, od swej pracy. Warszawa, główny ośrodek lite­ racki i wydawniczy w czasach przedwojennych i w okresie okupacji, na ra­ zie przestała istnieć, a trudno było nawet przewidzieć, że odzyska kiedykol­ wiek swe dawne centralne znaczenie, co przecież — jak się okazało — na­ stąpiło niewiarygodnie szybko. Tragiczne losy miasta i jego mieszkańców, bohaterska choć tak bolesna legenda, jaka raz jeszcze rozsławiła Warszawę, była i jest nadal żywym te­ matem w piśmiennictwie, wiąże się z nią wiele dzieł różnego rodzaju i po­ ziomu, stopnia realizmu i szerokości ujęcia, pasjonuje nadal historyków i pobudza twórczość artystyczną, znajdując swe dopełnienie w równie nie­ zwykłej, tym silniej kontrastującej z tamtą, epopei odbudowy i powojennego rozkwitu stolicy. 13. Księgarz Tadeusz Gebethner umarł w obozie wskutek ran odniesionych w powstaniu. 11- Krytyk literacki Bolesław Lutomski zmarł w Milanówku. W szpitalu powstańczym w Warszawie zmarł Zenon Przesmycki, b. re­ daktor „Chimery” i wydawca pism Norwida.

Listopad 1944

2. Karol Irzykowski, powieściopisarz i krytyk literacki zmarł w szpitalu w Żyrardowie z ran odniesionych w czasie powstania. 13. Historyk literatury Ludwik Kamykowski zmarł w Krakowie. 16. Zmarła w Żelaznej pod Skierniewicami powieściopisarka Maria Rodzie­ wiczówna. 28. Teodor Bujnicki, poeta z gru^y „Żagary”, zamordowany został w Wilnie. W listopadzie ukazały się: w Ostrowcu Bory Świętokrzyskie — War­ szawie, s. 78, powielane* (jako miejsce wydania podano tam Warszawę, m. in. zawierają wiersz Tadeusza Kubiaka Barykady warszawskie); w Krakowie drukowana rozprawa Aleksandry Bigay-Mianowskiej Społeczeństwo polskie w twórczości Elizy Orzeszkowej, nakładem księgarni S. Kamińskiego, s. 191; w Poznaniu bibliofilski, ilustrowany druczek A. Mickiewicza Pani Twardow­ ska. Ballada, s. nlb. 8, w 40 egzemplarzach (w Drukarni św. Wojciecha).

Grudzień 1944

3. W Krakowie zmarł powieściopisarz Józef Albin Herbaczewski, członek cyganerii krakowskiej z okresu „Młodej Polski”.

54 4- Poeta Jan Janiczek, autor 27 wierszy konspiracyjnych o wrześniu 1939 w Warszawie (używający pseudonimu Świadek), popełnił samobójstwo w szpitalu obozu Gross-Rosen. 18. W Ravensbrück zmarła polonistka, pedagog Justyna Kruszewska. 28. w Krakowie, po zwolnieniu z więzienia w Wiśniczu, zmarł poeta i krytyk literacki Jan Pietrzycki. 30. Poeta konspiracyjny Józef Stachowski zginął w wypadku samochodowym.

W grudniu wydano w Pińczowie pod pseudonimem Juventus jedno­ dniówkę W służbie, s. 36, zawierającą opowiadania z życia Szarych Szeregów; w Krakowie ukazał się tomik poezji Aleksandry Mianowskiej Listy, nakładem księgami S. Kamińskiego, s. 26.

Pozostają do odnotowania te fakty z roku 1 9 4 4, dla których nie mamy dokładniejszej daty ani dziennej, ani miesięcznej. Zmarli: Maria Bruchnalska (we Lwowie), poetka Zuzanna Ginczanka (jej wiersze, zwłaszcza ostatni z okresu okupacji Non omnis moriar opublikowano w powojennym jej tomiku Wiersze wybrane i w antologii M. Borwicza Pieśń ujdzie cało) rozstrzelana w więzieniu krakowskim, poeta Stanisław Kowalczyk, poetka Zofia Rościszewska (w obozie po powstaniu), komediopisarz, powieścio- pisarz i felietonista Bruno Winawer (po ucieczce z warszawskiego getta, a potem z Treblinki, ukrywał się w Lubelskiem, zmarł pod Puławami). W Krakowie ukazały się w odbitkach maszynowych lub powielanych jako tomiki „Biblioteki Poetyckiej Krakowa”, redagowanej przez Adama Włodka: Antologia poetycka, k. nlb. 22 (zawierała wiersze J. Laua, J. Przy­ bosia, H. Wielowieyskiej, A. Włodka i W. Zechentera), Juliana Przybosia (pod­ pisanego pseudonimem Bolesław Skieteń) Do ciebie o mnie, k. nlb. 20, tegoż autora pod pseudonimem Julian Wgłąblewski 1944, k. nlb. 26 (wybór wierszy z lat wojny, rozpowszechnianych tajnie w odpisach), Adama Włodka (de­ biutującego tym zbiorkiem) Najcichszy sztandar, k. nlb. 22, oraz tegoż poety Wiązanka jaskrów. We Lwowie działała grupa młodych poetów „Żagiew”, zorganizowana przez Henryka Greba, do której należeli Maria Bielecka-Kasprowiczowa, Ta­ deusz Forowicz, Leszek Goliński, Henryk Gruszkowski, Bronisław Król, Le­ szek Majewski i Mieczysław Miszewski, i wydała 3 tomiki wierszy kolporto­ wanych w odbitkach fotograficznych: A imię jego jest 44, Przekroje i Werble Lwowa. We Lwowie w 1944 roku wychodziły dwa nowe, powielane czasopisma satyryczne „Pocięgiel” (znany tylko nr 2) i „Szczutek” (znany nr 4). Ponadto wyszły w tym roku Tadeusza Różewicza (pod pseudonimem Sa­ tyr) Echa leśne (powielone, poezje i opowiadania dla oddziałów partyzanc­ kich); podpisane pseudonimem Ul-Borysławski Bolko Wiersze ludowe w dro­ dze z niewoli, wyd. 3, Kraków, s. 51 (tom zawiera 28 wierszy pisanych w la­ tach 1939— 1944). Ogólna charakterystyka konspiracyjnej produkcji wydawniczej w roku 1944 jest szczególnie trudna ze względu na takie wydarzenia, jak częściowe wyzwolenie ziem polskich spod okupacji, powstanie warszawskie i widoczne zbliżanie się końca wojny, nasilenie partyzantki, a równocześnie wzmożenie terroru hitlerowskiego. W roku 1944 ukazało się ogółem około 600 czasopism 55 konspiracyjnych, w tym liczba periodyków kulturalnych wzrosła do 21 (z cza- sopism ogólnych zamieszczających wiersze zaczęły ukazywać się m. in. „Armia Ludowa”, „Hejnał”, „Iskra”, „Odra-Nysa”, „Ognisko”, „Oracz”, „Przyszłość”).

R O K 1945

Styczeń 1945

15- Tę datę umieszczono pod posłowiem (chociaż na okładce widnieje maj- -listopad 1944) na druczku podpisanym pseudonimem Iskra pt. Jabłoń gada. Utwór sceniczny w 17 obrazach. Autorką sztuki jest Weronika Wil- big-Jagusztynowa, poetka nagrodzona na konkursie pieśni dla Batalionów Chłopskich (sztuka była opublikowana wcześniej w dodatku „Świat Mło­ dych” do czasopisma „Wici”). 17. Wyzwolenie Warszawy. 19. Wyzwolenie Krakowa i Łodzi. 23. Wyzwolenie Poznania. 24. Przy likwidacji więzienia w Katowicach wywieziony został i zaginął Alfred Jesionowski, pisarz i krytyk literacki. 29. Wyzwolenie Górnego Śląska.

W styczniu zmarł w Milanówku pod Warszawą powieściopisarz Fer­ dynand Antoni Ossendowski.

W początkach 1945 roku ukazywały się jeszcze na terenach oku­ powanych pisma konspiracyjne, natychmiast po wyzwoleniu zastępowane przez jawną prasę polską, wiele z utworów przygotowywanych tajnie docze­ kało się teraz opublikowania w pierwodrukach oficjalnych, zaczęto też prze­ drukowywać i szerzej udostępniać utwory konspiracyjne w powojennych czasopismach, antologiach i tomikach autorskich.

Całość produkcji wydawniczej okresu okupacji obejmuje około 1400 ty­ tułów czasopism, w tym około 40 periodyków kulturalnych oraz około 800 druków zwartych (broszur, ulotek), w tym kilkadziesiąt literackich. Jeszcze dzisiaj trudno jest podać dokładne informacje o wielkości dorobku literac­ kiego, obok artykułów, recenzji, nielicznych stosunkowo utworów epickich i dramatycznych — głównie poetyckiego, zwłaszcza że te same wiersze bywały wielekroć przedrukowywane, alé oceniać trzeba ich ilość na kilka tysięcy utworów (oryginalnych liryków, pieśni, satyr) różnej wartości artystycznej, jednak z wielu innych względów interesujących i ważnych dla historiii.

Całkowite wyzwolenie kraju spod okupacji hitlerowskiej i powstanie Pol­ skiej Rzeczypospolitej Ludowej zamyka dla nas okres drugiej wojny świato­ wej, a tym samym rozważany tu etap w dziejach literatury. Ze zjawisk cha­ rakteryzujących moment przełomu wskazać trzeba przede wszystkim na do­ niosły wkład literatury w dzieło odbudowy, jej uczestnictwo w bieżących dą­ żeniach narodu. Pod względem ideologicznym literatura podejmie teraz walkę 56 0 socjalizm i o pokój, a piętnując nadal zbrodnie i okrucieństwa z czasów wojny, zgłaszać będzie namiętny protest przeciw wszystkiemu, co mogłoby za­ grażać powtórzeniem się podobnych wypadków, propagować będzie naj­ szlachetniejsze idee braterstwa i humanizmu. W literaturze powojennej, na­ wiązującej jeszcze przez długie lata do tych samych tematów, jakie podsunęła wojna, a które bieżąco odbijać mogła w sposób zdeterminowany warunkami, a więc głównie przez bezpośredni oddźwięk uczuciowy w liryce — obserwo­ wać będziemy teraz rozkwit epiki, dramatu i piśmiennictwa wspomnienio­ wego, pamiętników, retrospektywnych ujęć zagadnień o znaczeniu ogólno- historycznym lub bardziej osobiście traktowanych problemów psychologicz­ nych i etycznych. Opracowanie literatury wojennej wydaje się tym ważniejsze, że stanowić musi podstawę do studiów nad okresem następnym, w którym wykrywać wypadnie rozmaite zależności, przyswajanie na różne sposoby rzeczowych 1 formalnych zdobyczy z lat wojny. Dorobek okupacji mógł być zresztą aktualnie znany tylko w ograniczonej mierze i zadaniem współczesnych ba­ daczy jest między innymi pełna jego analiza, ocena i udostępnienie. SKOROWIDZ WYMIENIONYCH W „KRONICE” NAZWISK I TYTUŁÓW

Symbol (u) przy tytule oznacza — utwór w wydawnictwie, (w) — wydawnictwo zwarte (tomik, jednodniówka itp.), tytuły czasopism i wydawnictw ciągłych ujęto w cudzysłów. Skorowidz kieruje nie do stronic, ale do dat K ro n ik i, przy czym jeśli brak dziennej daty, należy szukać na końcu miesiąca, a jeśli podano tylko roczną — na końcu odpowiedniego roku (oznaczanie roku ograniczono do dwu ostatnich cyfr). Odsyłacze kierują od tytułów do nazwiska autora, jeśli jest znane, albo wiążą ewentualnie nazwisko z pseudonimem lub różne tytuły tego samego utworu.

A gdy będzie słońce i pogoda (u) — 43 Badeni Stanisław 28 VII 43 A imię jego jest 44 (w) — 44 Bajerowa Irena zob. Klemensiewiczówna I. Aby podnieść różę (u) zob. Trzebiński A. B ajk o w sk i J a n — 42, 17 X I 43 Adalberg Samuel 10 XI 39 Balicki Stefan — III 43 Adam zob. Markiewicz F. Baliński Stanisław — 39, — IV 42 Adamczewski Stanisław — VII 40 Balk Henryk — VI 41, — III 43 A g ric o la (w) 3 V 44 Ballada o pierwszym batalionie zob. Szen­ Ajaks (pseud.) 15 VIII 44 w a ld L. • A la rm zob. Słonimski A. Ballada o Serbii zob. Zagórski J. „Almanach Literacki” 29 VI 41 B allada o W arszawie zob. Braun J. Andrzejewski Jerzy — IX 41 Banachowa Janina zob. Wójcicka-Bana- Święto Winkelrida (u) 1 VII 44 ch o w a J. Anegdota i dowcip wojenny (w) — II 43 Antek z Bugaja zob. Kucharczyk A. Bandrowski Jerzy 24 VIII 40 Antologia poetycka (w) — 44 Barcz Ludwik — XII 43 Antologia poezji współczesnej (w) — 40. Bard zob. Kolanko Ë. 10 V III 44 Bartkiewicz Zygmunt 10 VI 44 Aramis zob. Szaniawski W. J. Bartoszewski Władysław — VII 40, — XII 42. Arcimowicz Władysław 11 V 42 5 X 44 Arct Bohdan — 39 Barwiński Stefan zob. Kopczyński B. Arct Michał 2 IX 44 B a ry k a d a (u) — 40 Arkusz poetycki (w) — IX 42, 10 IX 43, — X II " „Barykada Powiśla” 29 VII 44, 19/20 VIII 44 43, — V II 44 23 V III 44, 5 X 44 „A rm ia L u d o w a ” — 44 „Barykada Wolności” 13 VII 44 Arnsztajnowa Franciszka — VIII 42 Barykady warszawskie zob. Kubiak T. Asnyk Adam — 40 Augustynowicz Jan 5 XI 43 Baumgardten Aleksander — III 44 Auleytner Wacław — XII 42 Bąbała Jerzy — IV 43 Bąk Wojciech — 42, — 43, 5 IX 44 Baczyńska Barbara — XII 43 B ed n o rz Z b yszko — III 43, — IX 43 Baczyński Krzysztof Kamil 8 IX 39, — VII 40, Belmont Leon 2 X 40 — X I 40, — IV 42, 7 V 42, — 42, — X II 43, Benedytowicz Janusz 25 XII 43 — П1 44, 4 VIH 44 Benedyktowicz Witold 25 XII 43 Arkusz poetycki (w) — IX 42, — XII 43 Berent Wacław 22 XI 40, 22 XI 41 Dwie miłości (w) — XI 40 Berman Adolf 22 VII 44 O jczyzna (u) 5 X 39 Berwińska Krystyna Wiersze wybrane (w) — IX 42 H erakles (u) — I 43 Zamknięty echem (w) — V III 42 Beylin Gustaw 31 III 40

58 Bez munduru my żołnierze zob. Wilbig-Ja- Bratny Roman — VIII 43, — XII 43, 5 X 44 gusztynowa W. Pogarda (w) — V II 44 Bez ty tu łu (w) — IV 42 Braun Jerzy 8 IX 39, — I 43 Bączkowski Alfred zob. Grot-Bęczkowski A. B allada o W arszawie (u) 19/20 V III 44 Białe blaski zob. Wołoszyn S. Braun Mieczysław — 41 „Biały Koń” — VI 40 Braunsztajn Mieczysław zob. Braun M. B ia ły w io lin , czerw ony bas (w) 21 II 44 Breiter Emil 22 VI 43 „Biblioteka ,Dźwigarów’ ” — VII 44 Breitmeier Kazimierz 15 VI 44 „Biblioteka Poetycka Krakowa” — 44 Broncel Zdzisław „Biblioteka ,Sztuki i Narodu’ ” — V 43, — X 2 X 1939 (u) 20 VI 40 43, — V II 44 Broniewski Władysław 5 X 39, — 39, 29 VI 41, „Biblioteka „W atry” 25 XII 43 24 II I 42, — IV 42, 7 V 42, — V 42, — 42, „B icz” — 40 — III 43, 18 V 44 „Biedronka” — 42 Co mi tam troski (u) 16 VIII 41 Bielatowicz Jan — 39 D roga (u) 27 V 40, 2 IV 42 T o b ru k 16 V III 41 Nad rzekami Babilonu (u) 16 VIII 41 Bielecka-Kasprowiczowa Maria — 44 Żołnierz polski (u) 5 X 39 Bieńkowski Witold — IV 42, — XII 42 Bruchnalska Maria — 44 Bieńkowski Władysław — VII 42, — IX 42, Brzechwa Jan 7 V 42 5 X 44 Pieśń o walce (u) 23 VIII 44 Bierzanowski Antoni 4 VII 43 Brzega Wojciech 6 VII 41 Bigay-Mianowska Aleksandra Brzękowski Jan — 39 L is ty (w) — XII 44 Brzoskówna Halina — I 41 Społeczeństwo polskie w twórczości Brzostowska Janina E. O rzeszkowej (w) — XI 44 Pamięci rozstrzelanych w Warszawie... (u) Birkenmajer Józef 26 IX 39 28 I 44 „Biuletyn Informacyjny” — XI 39, — 40, B rzoza J a n — 39, 29 VI 41 7 V 42, 18 VI 42, 6 V III 42, 27 V III 42, Brzozowski Jerzy — V 42 15 X 42, 17 X II 42 — V II 43, 30 III 44, Brzozowski Wincenty, Korab 6 IV 41 6 IV 44, 25 V III 44, 1 IX 44, 4 X 44, 5 X 44 Buczkowski Marian zob. Ruth-Buczkowski M. „Biuletyn Kujawski” — 40, — III 42, Buczyńska Halszka 6 VIII 42, 27 VIII 42 26 V III 42, 11 X I 42 Buczyński Ładysław „Biuletyn Ziemi Czerwińskiej” — 41, 2 IV 42 Było nas wczoraj czterech (u) 18 I 43 Blüth Rafał Marceli 17 XI 39 Budwicz T. (pseud.) — 43 Bobek Władysław 2 XII 41, — 42 Budzyk Kazimierz 5 X 44 Bobelak Kazimierz — IX 39 Bugaj Jan zob. Baczyński К. K. Bobrownicka Maria — V 42 Bujnicki Teodor 28 XI 44 Bogusławska Teresa 23 II 44 M o d litw a za W arszawę (u) 13 IX 39 Bohdanowiczowa Zofia — 39 Bujnowski Józef — 39 Bojarski Wacław — VII 40, 2 IV 42, — VIII 42, Bukowski Andrzej — 39 — X II 42, — 42, 7 I 43, 25 V 43, 5 VI 43 B unsch A dam — 39 Byli i będą (w) — IV 40 R anny różą (u) — V III 42 Borkowski Sławomir zob. Dunin Borkowski S. Było nas wczoraj czterech zob. Buczyński Ł. Borowski Tadeusz 27 IV 40, — VII 40, — 42, Byrski Tadeusz — I 43 — II 43, — X II 43 By stroń Jan Stanisław — VII 40 Arkusz poetycki (w) — XII 43, — VII 44 Campo di Fiori zob. Miłosz C. Gdziekolwiek ziemia (w) — 42 Castellatti Maria — II 43 Borowy Piotr 23 października 1943 (u) 23 X 43 O dw et (u) 28 VIII 43 Cehak Adam 30 III 44 Borowy Wacław — VII 40, — 40 Centkiewicz Czesław Jacek 5 X 44 Boruchowicz Maksymilian zob. Borwicz Centkiewiczowa Alina 5 X 44 M ichał C epnik H e n ry k — 42 Borwicz Michał — 44 Charszczewska Zofia 23 VI 41 Noc w baraku (u) — III 44 „Chłopi” — 43 Wysiedlenie (u) — III 44 „Chłopski Sygnał” — 42 Żelbeton serca (u) — III 44 „Chłopski Znak” — 42 Bory Świętokrzyskie — W arszawie (w) Chmura Marek zob. Stroiński Z. — X I 44 Chochołowianie zob. Nędza-Kubiniec S. Borysławski Bolko zob. Ul-Borysławski B. C hopin zob. Żytomirski E. Boyé Edward 11 VIII 43 C horał 24 V III 44 Braciom orłom najbliżsi (u) — V 42 Choromańskd Michał — 39 Brandstaetter Roman — 39 Chorowiczowa Anna z Oderfeldów 17 XII 43 Brandys Marian — 39 Chrabąszcz zob. Sieczkowski A.

59 Chrostowska Grażyna 18 IV 42 Do poezji (u) — III 44 C hryste (u) — V 42 Do P olski zob. Pasternak L. Chrystus na Hackenkreutzu (u) — 43 Do przyszłości zob. Kott J. Chrzanowski Ignacy 6 XI 39, 19 I 40 Do R. A. F. (u) 23 HI 41 Chrześniakowi (u) — 43 Do Stalingradu zob. Putrament J. Chudek Józef — V 42, 5 X 44 Dobraczyński Jan — 42, — VII 43, 5 X 44 Hymn Polski Walczącej (u) — V 42 Przędziwo Jolanty (u) 1 VII 44 Chwistek Leon 20 VIII 44 Dobrowolski Stanisław Ryszard 7 V 42, — XI Cień z brązu zob. Piechal M. 42, — 42, 4 IX 43, 25 X II 43, 5 X 44 Ciepliński Czesław 27 IV 41 Jutrznie warszawskie (u) — 42 Cierńiak Jędrzej — XI 39, 22 IV 41, 2 III 42 Niezwyciężona (u) 25 VIII 44 Szopka Krakowska (u) 25 XI 41 Spartakus (u) I 43 Cieślak Stanisław — IV 42 Stare miasto zwycięży (u) 1 IX 44 Ciosy zob. Stolarek Z. S zturm ów ka (u) 17 XII 42 Co mi tam troski zob. Broniewski W. Warszawskie dzieci (u) 4 VII 44 Consecratio (u) — 42 Dobrzyński Konstanty — IX 39 Cwojdziński Antoni— 39 Domaniewska Waleria — II 44 Cywiński Stanisław 29 III 41 Doroszewski Witold — VII 40 Czarowic Jan zob. Timofiejew G. Dorożyńska Elżbieta z Zaleskich — I 43 Czasu jutrzennego zob. Czechowicz J. Dresdner Karol — 42 Czechowicz Józef 9 IX 39, — IX 41 „D ro g a” — IX 42, — X II 42, 10 IX 43, — 43, Czasu jutrzennego (u) — III 43 5 I 44, — II 44,.— III 44, — IV 44, — VII Czechowiczówna Jadwiga — 43, — III 44 44, 1 V III 44 Czekańska-Heymanowa Róża 5 X 44 Drogoszewski Aureli 31 III 43 Czernik Stanisław — 39 „Duch Wolny” 14 IV 44 Czerny Anna Ludwika — 43 Duch wolny w pieśni (w) — V 42, 19 IX 42, Czerwiński Marcin — XII 43 4 V III 44 Czeska-Mączyńska Maria 11 VI 44 Duniin-Borkowski Sławomir — 43, — VII 44, Czetwertyński Włodzimierz 1 V III 44, 5 X 44 Na wozie i pod wozem (w) — I 40 Dunin-Wąsowicz Krzysztof — XII 42 Czosnowski Stanisław — VI 40 D w a fro n ty (u) — III 44 Cztery kolędy na ostatnie okupacyjne święta Dwie miłości zob. Baczyński К. K. (w) — XII 43 20 czerwca 1940 (u) 20 VI 40, — 40 Czuchnowski Marian — 39 23 października 1943 zob. Castellatti M. Czwarta jesień (u) — 42 X X Il-le c ie (u) — 42 ,,Czyn Młodych” — XII 40 Dygat Stanisław — 39 Czyżewski Aleksander — 42 „D y liżan s” 15 I 44, 15 II 44, 15 III 44 Czyżewski Tytus Dysonanse (w) — X II 43, 1 V 44, 6 V 44 A n tid o tu m (u) 5 X 44 Dywizjon 303 zob. Fiedler A. Upiór Toleda (u) 5 X 44 Dziedzic Emil Pieśń partyzantów (u) — X 43 Dan Aleksander — 43 „Dziennik Dziecięcy” 22 VIII 44 Danilewiczowa Maria — 39 „Dziennik Polski” — 40 Dąbek Krzysztof zob. Gomulicki J. W. „Dziennik Radomski” 1 I 42, 24 I 42 Dąbrowolska Halina Maria „Dzień” — 41 U k ry c i (u) 5 X 44 Dzień sądu (u) zob. Zawieyski J. Dąbrowska Maria 1 VII 44 „Dzień Warszawy” — 43, 5 X 44 Dąbrowska Wanda Dzięki Ci Boże (u) — 43 Walka o książkę (w) — VII 44 Dzisiejsze oblicze wsi zob. Kossak Z. „ D ek a d a ” — X I 43 „Dziś i Jutro” — 41, — 42, 6 IV 43 Dembiński Henryk 12 VIII 41 „Dźwigary” — XII 43, — I 44, — II 44, — III Demby Stefan 10 XI 39 Demczyk Juliusz 44, — V II 44 Wiatr wolności (w) — 42 „Demokrata” 4 IX 43, — 13, 4 VII 44, 5 X 44 Echa leśne zob. Różewicz T. Desbillons François Joseph Egzekucja w Gostynin (u) — 40 Wybór bajek (w) — 42 Egzekucja w Środzie (u) — 40 Dewan Jan zob. Dąbrowska W. Egzekucja w Wawrze (u) 26 X II 39, — 40 Dlaczego Panie (u) — 42 Eiger Marek zob. Napierski Stefan „D o b ro n i” — 42 Elegia liryczna na ostatni lot gen. Sikorskiego Do ciebie o mnie zob. Przyboś J. (u) 4 VII 43, — III 41 Do generała zob. Hemar M. Elegia o 60-ciu kapitanach zob. Hollender T. Do G re cji zob. Jastrun M. Emancypantki (w) — IV 40 Do Niem ca (u) — 43 Essmanowski Stefan 2 III 42

60 Estreicher Karol Ginczanka Zuzanna — 44 Bibliografia polska t. 33 (w) — II 40 Non omnis moriar (u) — 4^ Estreicher Stanisław 6 XI 39, 29 XII 39 Giraudoux Hippolyte Jean Eustachiewicz Ludwik 5 I 43 E le k tra (u) 13 XII 41 G iżycki J e rz y — 39 Fangrat Tadeusz — 39 Gładysz Bronisław Hieronim 19 VI 43 Faszczewski Tadeusz 27 VIII 43 „Głos Demokracji” — 43 Wiatr wolności (w) — 42 „Głos Narodu” 3 IX 39 Feldhorn Juliusz — VIII 43 „Głos Polski” — 40 F ie d le r A rk a d y — 39 Głos z otchłani (w) 22 VII 44 Dywizjon 303 (w) — X I 40, — 42, — 43, Głowacki Teofil — XI 42, 5 X 44 — III 44 Głód przesytu zob. K u b a lik C. Fierla Adolf — 39 Godlewski Michał — 42 F ik Ig n a c y 21 X 42, 26 X 42, 26 X I 42 Godlewski Stefan 5 X 44 P rzym ierze (w) — 40 Godlewski Stefan Józef 7 III 41, 6 IX 42 Fikowa Helena z Moskwów 28 X 42, — V 43 Goetel Ferdynand — III 43 Filochowiski Wacław 29 IX 44 Goldschmidt Henryk zob. Korczak J. F isch er E d w ard — 39 Goliński Leszek — 44 Flach Józef 12 V 44 Gołąbek Józef 25 IX 39 Flukowski Stefan — 39 Gołba Kazimierz 9 IX 39 Forowicz Tadeusz — 44 Gombrowicz W iktor — 43 Fragment epopei (u) — 43 Gombrowicz Witold — 39 F ra n k H an s 30 X 39, 7 X I 39, 8 IV 40 Gomulicki Juliusz Wiktor — VI 44, 31 VII 44, Friedrich Henryk — VII 40, 15 IX 44 1 V III 44, 9 IX 44, 5 X 44 Frybes Stanisław — VII 40 Gomulicki Wiktor — III 42, — 42 Frycz Karol Stefan — 42 Pod znakiem syreny (w) — VI 44 Fryde Ludwik — II 42 „Goniec Krakowski” 4 VII 43, 1 XII 43 Fusek Aleksander 12 XII 43 Gorczykowski Janusz 2 VIII 44 Halt Hitler (u) 12 XII 43 Gorczyński Bolesław 6 IX 44 Górecki Wiesław — XI 42 Gajcy Tadeusz 8 IX 39, VII 40, 2 IV 42, Gotuj broń! (w) — X I 43 — V III 42, — X II 42, — 42, 25' V 43, Górecki Juliusz zob. Kamiński A. 12 X I 43, 16 V III 44 Górska Halina 29 VI 41, 19 IX 41, 4 VI 42 G rom powszedni (w) — V II 44 Grabowiecki Wincenty, Rawa 7 V 43 Homer i orchidea (u) I VII 44 Grabowski Marceli — XI 42, — 43 Misterium niedzielne (u) 25 X 43 Jugosław ii (u) — IV 41 Rapsod o W arszawie (u) — VII 43 Grabowski Tadeusz — V 42 Śpiew murów (u) — V II 43 Grabowski Zbigniew — 39 G reb H e n ry k — 44 Wczorajszemu (u) — VIII 42 G recja W idm a (w) — V 43 (u) — V 42 Z dna (u) — VII 43 Grochowski zob. Stolarczyk A. G all Iw o — I 43 Gromy i pyłki zob. Norwid С. K. Gałczyński Konstanty Ildefons — 39, 7 V 42, Gronikowski Bartuś zob. Staich T. — 42, — V II 43 Gronowicz Antoni — 39 Grot-Bęczkowski Alfred 18 VI 43 Pieśń o żołnierzach z Westerplatte (u) 7 IX 39 G ro to w sk a H — 40 Gałuszka Józef Aleksander 6 IX 39 Grubiński Wacław — 39 „Grunwald” — 40 Gamska-Łempicka Jadwiga — 43, — III 44 Garda Czesław — III 42 Gruszkowski Henryk — 44 Gàrycka Janina — V 42 Grzegorczyk Piotr — IV 44 Grzędzielska Maria 2 IV 42, — 43, — III 44 Garztecki Julian — XII 43 Grzywiński Jan 9 VI 44 „Gazeta Polska” 2 IX 39 ' Guślarz zob. Schmagerowa A. Gąsiorowski Wacław 30 X 39 „Gwardzista” — 42, — 43 Gdy czytałem dzieła wieszcza Mickiewicza zob. Sikora J. Haczewski Stefan — 41 Gdybym była w pustyni (u) — 43 Hajkowski Zygmunt 21 III 42 Gdziekolwiek ziemia zob. Borowski T. „Hak” — III 40, 25 XII 41 Gebethner Tadeusz 13 X 44 Halt Hitler zob. Fusek A. Gembarzewski Miłosz Bronisław — VIII 44 „Hałas na Ulicy” 1 I 41 Gerson-Dąbrowska Maria 24 I 42 Hance zob. Jaroszewicz Z. Giertych Jędrzej — V 42 H e j, chłopcy bagnet na broń! zob. Krahelska H. Kąpa Oksywska (u) 19 IX 39 „Hejnał” — 44 W godziną kląski (u) 2 X 39 Hellada mówi do Germanii zob. Hollender T.

6i H e m ar M arian — 39, — II I 40 Jagusztynowa Weronika zob. Wilbig-Jagusz­ Do generała — III 40 ty n o w a W. H erakles zob. Berwińska K. Jakimowicz Andrzej — XII 43 Herbaczewski Bolesław Szczęsny 30 V 43 Jakubowski Jan Zygmunt — 42 Herbaczewski Józef Albin 3 XII 44 Jakże cią Polsko kochać?... (u) — V 42 Herbich Jan — XII 42 Jampolski Włodzimierz — 43 Herling-Grudziński Gustaw — 39 Janczarski Czesław 8 IX 39 H eroica (u) — V 42 W rzesień (u) 1 IX 39 Hertz Benedykt — XI 42 Janicki W. zob. Radlińska Helena Hertz Jan Adolf — 43 Ja n ic z e k J a n 8 IX 39, — 40, — 42, 25 X II 43, H e rtz P a w e ł — 39 10 V III 44, 5 X 44, 4 X II 44 Himmler Heinrich 27 IV 40 Janik Wincenty 3 VII 44 Hirszfeld Ludwik 2 X 40 Jankowska Stanisława 9 VIII 44 Hiż Tadeusz 8 IX 39, 7 V 42 Jankowski Czesław Ksawery — 43 Hoesick Ferdynand 12 IV 41 Jankowski Jerzy — 41 Hollender Tadeusz 8 IX 39, 1 X 40, 29 VI 41, Janowicz Paweł zob. Mencel W. — 42, 19 V 43, 31 V 43, — 43, II I 44 Janta-Połczyński Aleksander — 39 Elegia o 60-cin kapitanach (u) 27 X I 42, Jarecka Gustawa — VIII 42 — 43 Jarecki Kazimierz 18 Х П 29 Hellada mówi do Germanii (u) — IV 41 Jarociński Andrzej zob. Trzebiński A. Na K recie (u) — IV 41 Jaroszewicz Zofia 5 X 44 Satyry i fraszki (w) — X I 43 Hance (u) 19 III 43 W arszawa (u) — VII 43 Jasieńczyk Janusz — 39 Wspomnienie z Grecji (u) — IV 41, — IX 41 Jasiński Władysław 1 I 41 Hołuj Tadeusz 27 IV 40 Jasiński Władysław zob. Dobrowolski S. R. Homer i orchidea zob. Gajcy T. Jasiński Zbigniew 5 X 44 Honor i ojczyzna zob. Sadkowski Z. Żądamy amunicji (u) 24 VIII 44 Hopensztand Jakub Dawid — IV 43 Jasnorzewska-Pawlikowska Maria — 39, H o rd y ń sk i J e rz y — 43, — III 44 — V 42, — III 43 Pieśń o Majdanku (u) 25 IV 40 Jastrun Mieczysław 29 VI 41, — IX 42, — XI 42 Horodyński Zbigniew 21 VII 44 Do G re cji (u) — IV 41 Horończyk Szymon — IX 39 Na zgliszczach (u) — III 44 Horzyca Wiłam — III 43 Pieśń chłopca żydowskiego (u) — III 44 Hreczecha Przemko zob. Ulewicz T. Pogrzeb (u) 27 IV 40, — III 44 Hubert Henryk 14 V 43 Tu także jak w Jeruzalem (u) — III 44 Hulewicz Jan — 39 Wspomnienie (u) — III 44 H u lew icz J e rz y — 40, 1 V II 41 Jaworska Helena — II 43 Hulewicz W itold — 40, 12 VI 41, — IV 42, — 42 Obrońcom Stalingradu (u) 2 II 43 Mogiłka na skwerze (u) 31 VIII 40 Śm ierć (u) 25 XII 43 Husarski Karol — 42 Jesionowski Alfred 1 III 44, 24 I 45 Huszcza Jan — 39, 14 V 43 Jezierski Mirosław Nad Oką (u) 12 X 43 Marsz Mokotowa (u) — V III 44 Hymn do nocy zob. Swirszczyńska A. Jugosław ii zob. Grabowski M. Hymn Polski Podziemnej (u) 25 X II 43, — 43 Jujka Franciszek 29 II 44 Jurandot Jerzy 7 V 42 7 dzień i zmierzch szarawe... (u) — 43 Panie pułkowniku Kiliński (u) 28 IX 39 I znowu tupot nóg sołdackich (u) — IV 42 Jurkowski Zymunt 5 X 44 Id ą z podziemi... (u) 30 VII 44 Juszkiewicz Henryk — 41 Ikwina (pseud.) 20 III 44 „Jutro Poezji” 1 V 43 ,,Ilustrowany Kurier Polski” 24 I 43 „ J u tr o P o ls k i” — 40 Iłłakowiczówna Kazimiera — 39, — 42 Jutrznie warszawskie zob. Dobrowolski S. R. In te r arm a (w) 6 II 44 Juventus (pseud.) — III 44, — VII 44, — XII 44 Irzykowski Karol — VIII 42, 2 XI 44 Iskra zob. Wllbig-Jagusztynowa W. Kaczkowski Jan Paweł — 42 „ Is k ra ” — 44 Kaczmarek Zbigniew — IX 39 Iwaniuk Wacław — 39 Kaden Adam 14 I 40 Iwaszkiewicz Jarosław — IX 41, 13 XII 41 Kaden-Bandrowski Juliusz 8 VIII 44 „Kadra” — 40 Jabłoń gada zob. Wilbig-Jagusztynowa W. Kalina (pseud.) — 43 Jachnina Anna 6 VIII 42, — II 43 Kalkowska Eleonora 17 XI 39 Jaczewska Janina — V 42 Kałamacki Jerzy 21 V 43, 25 XII 43 Obóz koncentracyjny (u) 27 IV 40 Kamienie na szaniec zob. Kamiński A. Wielkanoc w Jugosławii (u) — IV 41 Kamieniołomy zob. Nowicki A.

62 Kamiński Aleksander 18 VI 42, в VIII 42, Konczyński Tadeusz 13 VIII 44 5 X 44 Koniński Karol Ludwik 23 III 43 Kamienie na szaniec — V II 43, — VI 44 Konopnicka Maria — 42 Kamiński Andrzej Józef — XII 40, — II 41, Kończyc Tadeusz zob. Grot-Bęczkowski Al­ — V I 41 fred Kamiński Stefan — II 40, — XI 44, — XII 44 Kopczyński Bronisław 2 IV 42, 7 I 43, — V 43 Kamodziński Bogdan 5 X 44 Korabiowski Jerzy — VIII 44 Kamykowski Ludwik 6 XI 39, — V 42, Korczak Janusz 2 X 40, 5 VIII 42 13 X I 44 Korzbok M. zob. Niesiołowska-Rothertowa Jan Jakub Trembecki (u) 20 II 42 Z ofia Kann Maria — XII 42, — VII 44 Korzeniewski Bohdan — I 43, 1 VII 44 Na oczach świata (w) — X 43 Kosarz A. — 39 Kapitulacja (u) 22 IX 39, — II I 44 Koseła Roman 16 III 42 Karczewska M. — IV 40 Kosidowski Zenon — 39 Karczewska-Markiewicz Z. — V 42 Kossak Zofia — IV 42, — XII 42, 25 IX 43, 5 X 43, Karniolowa Regina zob. Reicher-Karniolo- 29 V II 44, 5 X 44 w a R. Dzisiejsze oblicze wsi (w) — X 42 Karpiński Swiatopełk 8 IX 39, 1 V 40, Niszczyciele (w) — 41 — IV 42, — 42 W p ie kle (w) — 42 Karski Gabriel Michał 5 X 44 Kossowski Jerzy — 39 Kasperski Witold — 39 Koszutska Halina — 39 Kasprowicz Antoni — 39 Kością Olgierd 5 X 44 Kasprowicz Jan 28 III 42 Kościński Ernest — IX 39 Katechizm wojenny zob. R y b ick i A. Kot Stanisław — 39 Katzenellenbogen Oskar zob. Ortwin O. Kotarbińska Lucyna 4 XII 41 Kawka Franciszek zob. Gomulicki J. W. Kotarbiński Janusz 13 I 40 Kazimierczyk Stanisław zob. Zaleski K. Kotarbiński Tadeusz 10 VII 44 Kędzior Michał — 40 Kotlarczyk Mieczysław 22 VIII 41, 1 XI 41 Kępa Oksywska zob. Giertych W. Kott Jan 29 VI 41 K h an J . — 43 Do przyszłości (u) 5 X 39 Kiiedrzyński Stefan 19 VII 43 Obrońcom getta (u) — III 44 Kierczyńska Melania — 39 Kowalczyk Stanisław — 44 Kiersnowski Ryszard 8 IX 39, 7 V 42, Kowalewicz Jan — 43 — V 42, — 42 Kowalewska Halina 10 VII 44 Testament poległych (u) 5 X 39 Kowalski Bernard — XII 42 Kierst Jerzy — 43 Kozłowski (Parvo) — 42 Kinderfreund Aleksander zob. Konar A. A. T ru b a d u r (u) — VIII 42 Kisielewska Julia z Krzymuskich — 43 Koźmiński Karol, Poraj — 39 Kisielewski Józef — 39 Krahelska Halina 13 VII 44 Ziemia gromadzi prochy (w) — 43 O św ięcim (w) — IV 42 Kisielewski Zygmunt Jan 25 IV 42 Krahelska Krystyna 2 VIII 44 Kleczyński Jan — IX, 39 Hej, chłopcy bagnet na broń! (u) 2 VIII 44 Klemensiewicz Zenon — V 42 Krampera Józef 5 IX 44 Klemensiewiczówna (Bajerowa) Irena — V 42 Kraszewski Józef Ignacy — 42 Klich Edward 1 XI 39 Kraushar Aleksander — X 43 Klonowska Gabriela zob. Pauszer-Klonow- Kreczmar Jerzy — VII 40, 10 VII 44 sk a G. K re tz Jó zef — 43 Klukowski Zygmunt — VII 44 Król Bronisław — 44 Kłosowski Józef Nikodem — V 44 Król Kazimierz 25 I 44 Kobyłecka Krystyna zob. W igura-Kobyłecka K. Królowo Korony Polskiej, Maryjo! (u) — V 42 Kobyłecki Andrzej 1 X 40 Kruczkowski Leon — 39 Kochanowski Jan — 40 Krukowski Zbigniew 4 VIII 44 Kolanko Eugeniusz 24 I 43, 25 XII 43, 21 II 44, Kruszewska Felicja J9 III 43, — III 43 2 III 44, 30 III 44, 4 V 44, 27 V 44 Na śmierć floty wojennej w Tulonie (u) Dysonanse (w) — X II 43 27 X I 42 R y m (u) 24 I 43 Kruszewska Justyna 18 XII 44 W różba (u) 1 I 43 Krwawa rysa zob. Radzymińska Józefa Wyrok wykonany (u) 30 III 44 Krwawe i zielone (w) 21 V 43, 4 V II 43, K o lb erg O sk ar — 40 25 X II 43, 30 III 44, 1 V 44, 8 V 44 Kolbuszewski Kazimierz 20 II 43 Krzewiński Julian 4 III 43 'K o lę d a (u) — IV 42 Krzewska Krystyna — VII 44 Kolęda wojenna zob. Nowobielska H. K rzyszto f (u) 20 III 44 Kołaczkowski Stefan 6 XI 39, 16 П 40 Krzyżanowski Antoni Pius — III 40 Konar Alfred Aleksander — 40 Krzyżanowski Julian — VII 40, — I 43

63 Kubalik Czesław L ist do generała (u) — V 42 Głód przesytu (w) — VII 44 List do matki (u) — 42 Kubiak Tadeusz L isty zob. Bigay-Mianowska A. Barykady warszawskie (u) — XI 44 Listy z Afryki (w) — 40 Kubicki Marian — 41 Liścień M. zob. Wójcicka-Banachowa J. Kubiniec Stanisław zob. Nędza-Kubiniec S. Litania do nieznanego żołnierza (u) — V 42 Kucharczyk Antoni 11 V 44 „Literatura Walcząca” — VII 42 Kuczyński Bogusław — 39 Liwski Henryk — 43 Kudera Jan 19 XI 43 Ludomir zob. Benedyktowicz Janusz Kudliński Tadeusz 22 VIII 41, — XI 42 Lulajże Jezuniu na polskiej ziemi (w) — XII 43 K u k ły zob. Stolarek Z. Lurczyński Mieczysław 1 X 40 Kultura i państwo (u) — XI 41 Lutnia podziemna (w) — XII 40, — VI 41 ,,Kultura Jutra” — I 43, — III 43, — V 43, Lutomski Bolesław 17 X 44 — VI 43, — V II 43, — IX 43, — X 43, — III 44, „Luźna Kartka” — IX 43, — X 43, — XI 43, — V 44, 8 V III 44 — X II 43, — I 44, — II 44 „Kultura Polska” — 43 Kuncewiczowa Maria — 39 Łaszkiewicz Stefan — 39 Kunicka Janina — V 42 Łazowertówna Henryka 2 X 40, — VIII 42 Z przeżyć wojennych 1939—1944 (w) — VI 44 Łempicka Jadwiga zob. Gamska-Łempicka J. Kuntze Edward i II 44 Łempicki Jan 9 VIII 44 Kurdybacha Łukasz — 39 Łempicki Zygmunt 21 VI 43 K u re k J a lu Łobodowski Józef — 39, — 42 Na zatopienie polskiej łodzi podwodnej (u) Łoza Marcin zob. Timofiejew G. 8 VI 40 „Kurier Stołeczny” 23 VIII 44 „Kurier Warszawski” 12 II 43 Mackiewicz Stanisław — 39 „ K u ź n ia ” 1 V 43, — V III 43, — X 43, — X I 43, Mackiewiczówna Aleksandra — XII 42 — X II 43 Madej Antonii — I 43 Kuźnia. Rapsody. Droga (w) — 39 Majewski Leszek — 44 „ K w a d ry g a ” — 40 Makarczyk Janusz — 39 Kwaśniewski Karol — XI 41 Makowiecki Tadeusz — VII 40, — V 42 Kwaśniewski Stefan 30 IX 44 Malanowicz-Stępowska Maria 8 X 43 Kwiatek Narcyz (pseud.) — 40 Malbor Lech zob. Jujka Franciszek Kwiatkowski Tadeusz — V 42, — XI 42 Malicki Tadeusz 4 X 43 Kydryński Juliusz — XI 42 Maliszewski Aleksander — X 43, 5 X 44 Małecki Mieczysław 6 XI 39, — V 42 Lam Stanisław — 39 „Małopolski Biuletyn Informacyjny” — 42, Latacz 'Eugeniusz 18 I 43 24 I 43 L au J e rz y — 44 Marcinowska Jadwiga 4 I 43 Laurowo i ciemno zob. Ostrowski S. Marcińczyk Jan 16 II 4i Lec Stanisław Jerzy 29 VI 41, — VI 41 Marczak-Oborski Stanisław — VII 40, 2 IV 42, Lechoń Jan — 39 — V III 42, — X II 43, 5 X 44 Pieśń o Stefanie Starzyńskim (u) 28 IX 39 Arkusz poetycki (w) — XII 43, — VII 44 Lecz to nic. Szturmówka (w) — I 43 Marczyński Antoni — 39 Łęczycki Kazimierz — X 41 Markiewicz Franciszek — VII 44 Lednicki Wacław — 39 Marsz (u) 17 XII 42 Legotke Krystyna 21 VI 40 Marsz Mokotowa zob. Jezierski M. Lehr-Spławiński Tadeusz 6 XI 39, — V 42 Marsz Śródmieścia zob. Walcząca Warszawa Lenino zob. Prutkowski J. Marsz żałobny (u) — III 44 Lepecki Mieczysław — 39 M asław zob. Zawieyski Jan Leśniewski Henryk 4 I 40 Matiolański Piotr zob. Paliwoda-Matiolań- „Lewą Marsz” — XI 42, — XII 42,* — 1 43, ski P. — V II 43, — X 43, — X II 43, — 43 Matuszewski Ryszard — VII 43 Lewestam Ludomir 2 IX 44 M o d lin (u) 29 IX 39 Lewicka Maria — 43 Lewik Włodzimierz — 39 Mazanowski Mikołaj 26 I 44 L ew in L eopold — 39 Mazurowa Maria — 43, — III 44 Lewiński Mieczysław 26 X 42 Mączewski Przemysław 31 X 42 Mencel Bernard Wojciech 2 IV 42, 13 IX 44 Ligocki Edward — 39 Przed świtem (u) 13 IX 44 Ligoń Stanisław — 39 „ L ip a ” 1 X 40, 15 X I 40, 1. X JI 40, 20 X II 40, Meissner Janusz — 39 5 II 41, 20 I I 41, 20 III 41 Merklowa Antonina zob. Sokolicz-Merklo- Lisiewicz Mieczysław — 39 w a A. L is t (u) — V 42 Miałeś tylko karabin (u) 1 IX 39, — V 42

64 Mianowska Aleksandra zob. Bigay-Mianow- „N a p o s te ru n k u ” — 40, 16 V 44 ska A. Na śmierć floty wojennej w Tulonie zob. Mianowska Julia zob. Wieleżyńska Julia Kruszewska F. Miastu miłosierdzia (u) — 43 Na Święto Ludowe (w) — V 44 Michalski Jan — 40, 9 IX 44 „Na ucho” — X 43, 7 XI 43, 14 XI 43, Michałowska Danuta — V 42 28 X I 43, 5 X II 43, 12 X II 43, 25 X II 43, Mickiewicz Adam 17 VIII 40, 24 X 40, 26 XI 40, — X II 43, 6 I 44, 16 I 44 , 23 I 44, 30 I 44, 28 X I 42, — 42 6 II 44, 20 II 44, 27 II 44, 19 III 44, 26 III 44, Parti Twardowska (w) — XI 44 9 IV 44, 16 IV 44, 30 IV 44, 4 V 44, 8 V 44 Miernowski Jan 8 VIII 44 Na wozie i pod wozem zob. Czetwertyń- Warszawie drugiej (u) — VII 43 ski W. „Miesięcznik Literacki” 16 II 42, — XI 42, Na zatopienie polskiej łodzi podwodnej zob. — X II 42, — I 43, 23 III 43, — III 43, — IV 43, K u re k J. — V 43, — VI 43, 16 V 44 Międzyrzecki Artur 18 V 44 Na zburzenie przez Niemców pomnika Mic­ Mikulski Tadeusz — VII 40, 24 XI 40, 5 X 44 kiewicza w Krakowie zob. Słobodnik W. Mikułko Anatol — 39 Nad Oką zob. Huszcza J. Milbrandt Mieczysław — VII 40 Nad brzegami Babilonu zob. Broniewski W. Miller Jan Nepomucen — XI 42 Nadejdzie dzień...(u) 30 V II 44 Miłaszewska Wanda z Jentysów 10 VIII 44 Nadejdzie taki dzień zob. Surówka B. Miłaszewski Stanisław — 40, 10 VIII 44 Naganowski Egon 5 X 44 M iłosz C zesław — IV 42, — 42 Naglerowa' Hermina — 39 Cam p o d i F io ri (u) — III 44 Najcichszy sztandar zob. Włodek A. Wiersze (w) — IX 40 Nalot na Berlin (u) 23 III 41, — V 42, Minuta milczenia (u) — 43 25 X II 43 Misterium niedzielne zob. Gajcy T. Napierski Stefan — 40 Miszewska Zofia 5 X 44 Naprzód do boju żołnierze (u) 17 X II 42, — 43 Miszewski Mieczysław — 44 „Naród i Kultura” — XI 41, Mleczko Stanisław 7 XI 43 Nawrocki Wojsław — 43 „Młoda Demokracja” — 43 Nemo zob. Buczyńska H. „Młoda Polska” — 42, 2 V 43, 5 X 44 Neuman Władysław 25 XII 43 Młodożeniec Stanisław — 39 Nędza-Kubiniec Stanisław „Młody Nurt” — 41 Chochołowianie (u) 21 II 41 Mniszkówna-Radomyska Helena 16 III 43 N iebo (u) — IV 42 Mocarski Zygmunt 16 IX 41 Niećko Józef Modlitwa do Matki Boskiej Poczajowskiej (u) Wigilia narodu polskiego (w) — X II 40 — IV 42 Niemcy osądzeni (w) — I 44 Modrzejewska Helena 5 X 44 N ie p o w ró t (u) — III 44 Modrzejewski Teofil — I 43 Niesiołowska-Rothertowa Zofia — V 42, — 42 Mogiłka na skwerze zob. Hulewicz W. Niezwyciężona zob. Dobrowolski S. R. Moniuszko Stanisław — VII 43 Nitsch Kazimierz 6 XI 39, — V 42, 1 II 44. Monte Cassino zob. Wańkowicz M. 6 II 44 Morawski Józef — IX 39 Nitschowa Ludwika 2 VIII 44 Morcinek Gustaw — X 39 Nittman Tadeusz — 42 Morstin Ludwik Hieronim 23 I 43 „M o sk it” 4 IX 43, 18 IX 43, 16 X 43 Niżyński Marian 10 IV 43 Noc pod Derną (u) — V 42, 25 X II 13 M oskw a P a w e ł — V 42 Noc w baraku zob. Borwicz Michał Moskwianka Helena zob. Fikowa H. Non omnis moriar zob. Ginczanka Z. Mostowicz Tadeusz, Dołęga — IX 39 N orw egom (Brońcie się...) zob. Ulewicz T. М о х а zob. Wirth J. N orw egom (Wyście pokój za wolność...) zob. Mój żołnierz (u) — 42 P y re k W. Mróz Stanisław — VI 40 Mueller Stanisław Antoni 2 VII 44 Norwid Cyprian Kamil 16 IV 42, 3 X 42, Mularczyk Roman zob. Bratny R. — 42, 17 X 44 Musioł Paweł 7 III 41, 19 II 43 Gromy i pyłki (w) 31 VII 44 M y m łodzi (w) — 40 Noskowski Witold 1 XI 39 M y Slązoki zob. Ryszka J. „Nowa Mucha” — IX 40 „Myśl Państwowa” — 42 „Nowa Polska” — 41, 22 VIII 44 Nowaczyński Adolf 3 VII 44 Na K recie zob. Hollender T. Nowak Ludwik 28 IV 43 Na oczach świata zob. Kann M. Nowakowski Zygmunt — 39 Na odbicie więźniów z Pawiaka zob. Z a­ Nowe Ateny... (w) — III 40 w ad zk a Z. „Nowe Widnokręgi” 29 VI 41 Na posterunku (w) — 43 N ow e życie (u) — 42

5 Rocznik 65 Nowicki Andrzej — 39, — 40 Paczkowski Jerzy — 39 Kamieniołomy (u) 20 VI 40 Paliwoda-Matiolański Piotr 24 I 43 Nowobielska Hanka Pamięci rozstrzelanych w Warszawie... zob. Kolęda wojenna (u) — 42 Brzostowska J. „N ow y Dziień” — 42 Pamiętam tamtą noc (u) — 43 „Nowy Kurier Warszawski” 6 V 44 Pamiętnik z obrony Warszawy (w) 27 VIII 42 Noyszewski Stanisław, Piołun 17 V 41, 21 Panie pułkowniku Kiliński zob. Jurandot J. X II 41 P a ń sk i J e rz y — 39 „Nurt” — III 43, — V 43, -- VI 43, — VII 43, Papuga Jan — 39 — IX 43, — X I 43, — I 44, — V 44 Parandowski Jan 5 X 44 Parecki Franciszek 23 VI 41 O istocie i kunszcie poezji lirycznej zob. Szu- Parnicki Teodor — 39 m a n S. Parvo zob. Kozłowski O męczeństwie rapsod pozgonny zob. S a r­ P a s te r n a k L eon — 39, 29 VI 41, 14 V 43 n e c k i T. Do P olski (u) 12 X 43 O Noemi rapsod pośmiertny zob. Żytomir- Patkowski Aleksander 22 III 42 sk i E. Patock Jan Andrzej 5 IV 40 O w olność zob. Ulewicz T. Patria (pseud.) — 40 O żołnierzu tułaczu (u) — III 44 Pauszer-Klonowska Gabriela — 39 Obertyńska Beata — 39, 24 III 42 Pawlikowska Maria zob. Jasnorzewska-Pawli- Obcy Andrzej zob. Marczak-Oborski S. kowska Maria Oborski Juliusz zob. Marczak-Oborski S. Pawlikowski Michał — 39 Obóz koncentracyjny zob. Jaczewska J. Pawłowicz Bohdan — 39 Obrońcom getta zob. Kott J. Pawłowska Wanda 8 III 43 Obrońcom Stalingradu zob. Jaworska H. Peiper Tadeusz — 39, 29 VI 41 Od Kochanowskiego do Staffa (w) — 40 P e lc J e rz y — V II 40 Odganiając kruka (u) — 1 П 44 P e try Ju liu sz — 43 „Odra — Nysa” — 44 Piasecki Stanisław 9 XII 40, 12 VI 41 O dw et (Polecisz jak powiada Władek...) zob. Piechal Marian 23 I 43 Rostworowski J. Cień z brązu (u) 17 VIII 40 O dw et (Wywlekli ich z cel...) zob. Borowy Piekarski Kazimierz 7 II 44 P io tr Pieńkowski Stanisław 16 IX 44 Oesterreicher Henryk 15 VI 42 Pieńkowski Stefan 6 II 44 Ogińska Mieczysława zob. Radzymińska J. Pieśni Batalionów Chłopskich (w) — VII 44 „Ognisko” — 44 Pieśni oddziałów partyzanckich Zamojszczy- Ogródek warzywny na własne potrzeby (w) zny (w) — VII 44 — IV 40 Pieśni zbrojne (w) — IV 43 Ojcze nasz (u) — V 42 Pieśń chłopca żydowskiego zob. Jastrun M. Ojczyzna moich snów (u) — 43 Pieśń ciszy (u) — 40 O kienko (u) — 43 Pieśń niedobrych synów (u) — IV 42 O kno zob. S tro iń sk i Z. Pieśń niepodległa (w) 1 V 40, — IX 41, — IV 42, Okołów-Pohorska Stefania zob. Podhorska- — V III 42, — I 43 Okołów Stefania Pieśń o Januszu Korczaku zob. Słonimski A. O lechow ski J a n — 39 Pieśń o M a jd a n k u zob. Hordyński J. Olszewski Wojciech — IX 39 Pieśń o Stefanie Starzyńskim zob. Lechoń J. Opowiadania lotnicze (w) — III 44 Pieśń o w alce zob. Brzechwa J. „Oracz” — 44 Pieśń o żołnierzach z Westerplatte zob. G ał­ O rfeusz zob. Swirszczyńska A. czyński K. I. „ O rk a ” — 42 Pieśń ujdzie cało (w) — XI 41 „O rle C io sy ” — 43 Pieśń wiary (u) IV 42 Ortwin Ostap — VIII 42 P ie trk ie w ic z J e r z y — 39, — 42 Orzeszkowa Eliza 1 V III 41, — X I 44 Szarża pod Kutnem (u) 22 IX 39 Ossendowski Ferdynand Antoni 29 I 45 Piątrzak Włodzimierz 22 VIII 44 Ossowska Maria — VII 40 Pietrzycki Jan 28 XII 44 „ O s ta tk i” — I 44 Pigoń Stanisław 6 XI 39, — V 42 Ostatni apel zob. Zawadzka Z. Charakterystyka polskiej literatury ludo­ Ostatni komunikat zob. Ubysz M. wej... (u) 15 XI 43 O św ięcim zob. Krahelska Halina Demonologia w „ W eselu” S. Wyspiańskie­ Ostrowski Jerzy 24 XI 42 go (u) 20 I 42 Ostrowski Stanisław 7 V 42, 5 X 44 Pilarek Fraciszek — IX 43 Laurowo i ciemno (w) - V 44 Piłat Roman „Oświata i Kultura” — VII 44 Historia literatury polskiej (w) —- 43 Ożóg Jan Bolesław — XI 42 Piosenka i wiersz w podziemnej Polsce (w) Romans z karabinem (w ) 16 V 44 — IX 43

66 Piosenka Jodłowej Puszczy (u) — XI 43 P rze m sk i L eon — 39 Piosenka ,,Parasola” zob. Szczepański J. Przesmycki Zenon 17 X 44 Piwiński Leon 1 XII 42 Przewóska Maria — 40 P iw o w ar L ech — 39, — 41 „Przez walkę do zwycięstwa” '— 42, 20 III 44 P laców ka (w) 15 VIII 44 Przędziwo Jolanty zob. Dobraczyński J. „ P o b u d k a ” 22 V III 44 Przyboś Julian 29 VI 41 Pocałunek zob. Żeromski S. Do ciebie o m n ie (w) — 44 „Pocięgiel” — 44 P ó k i m y ż y je m y (w) — 43 Pod znakiem syreny zob. Gomulicki W. 1944 (w) — 44 Podhorąży J. W. (pseud.) — 40 U szczytu drogi (u) 1 IX 39 Podchorąży Polski Podziemnej (u) — XI 43 Przybyszewski Stanisław 23 VIII 44 Podhorska-Okołów Stefania 27 VIII 42 Przyczyny naszej klęski i przyszłość państwa Podwiński zob. Klukowski Z. polskiego (w) — IV 40 Przygodzka Krystyna 7 V 42, — 42 Podziemny śpiew (w) — VI 44 Przyjacielowi, który poległ (u) — 43 Pogarda zob. Bratny R. Przyłuski Bronisław — 39 Pogrzeb zob. Jastrun M. Pohoska Ewa — XII 43, 5 I 44, 11 II 44 P rzym ierze zob. Fik I. Schyłek amonitów (w) — 43 „Przyszłość” — 44 Puget Ludwik 8 III 42, 27 V 42 Polacy do broni (u) 17 XI 42 P u tr a m e n t J e rz y — 39, 29 V I 41, 14 V 43 Pole b itw y zob. Szczawiej J. Do Stalingradu (u) 2 II 43 Polewka, Adam 29 VI 41 Pyrek Wiesław Marian — V 42, 19 IX 42 Pollak Roman 24 XI 40 N orw egom (u) 27 V 40 Polsce (u) — 43 Pytlakowski Jerzy 5 X 44 Polska karząca (w) —- 43 Pyton (pseud.) — V 42 Polska w poezji angielskiej (w) — IV 44 Polska walczy (w) — VII 44 Quas zob. Kwaśniewski S. „Polska żyje” 10 X 39, 31 VIII 40 Quo vadis? (w) — IV 40 „P o lsk i D zw on” — 40 Polski humor wojenny (w) — 43 Rabski Janusz — 41 Pomirowski Leon 22 XI 41, 7 VII 42, 31 III 43 Radlińska Helena — 40 Popławski August zob. Rogala J. O czytaniu powieści (w) — 41 Poprzez kule, krew i znój (w) — I 44 Podstawy pracy kulturalnej na wsi (w) — 40 Pora niczyja (u) — III 44 Raduński Edward 21 X 39 Radwanowa Helena 23 II 44 „Poradnik Oświatowy” — 43 Radziejowski Leon — 43 Posłuchajcie ludzie... (w) — II 43 Radzymińska Helena — VIII 43, — XII 43, Postawy (u) — IV 42 5 X 44 P oszoł J a n — I 44 Radzymińska Józefa — VIII 43, — XII 43, 5 X 44 Poszukiwanie trwałych dróg twórczości (w) Krwawa rysa (w) — V II 44 15 IX 42 R anny różą zob. Bojarski W. Potemkowska Wacława 5 X 44 Rapacki Wincenty 16 I 43 Potocki Antoni — IX 39 R aport (u) — 40 Pozdrowienie z Tobruku zob. Sarnecki T. Rapsod o W arszawie zob. Gajcy T. P ó k i m y ż y je m y zob. Przyboś J. Rath Ludwik — 42 „Prawda” — IV 42, 29 VII 44 Rdza zob. Żukrowski W. „Prawda Młodych” — XII 42 „Realizacje” 10 VII 44 Prędski Artur — VII 41 „ R e d u ta ” — 41 Probosz Jerzy — 23 II 42 „Reduta” (dodatek literacki do „Reduty”) Promień z za chmur (w) V 42 10 IV 43, 5 V 43, 1 IX 43 Pruszyński Ksawery — 39 „ R e fo rm a ” — 42 Prutkowski Józef — 39 Regamey Konstanty — I 43 L enino (u) 12 X 43 Reicher-Karniolowa Regina — IX 39 Przecławska Janina z Różyckich 1 V 44 Reiter Marian 30 VI 43 Przecławski Wiktor — 40 Rej Mikołaj — 40 Relidzyński Józef — 39 Przeczucie (u) — 43 „Przegląd Polski” 25 XII 43, 4 V 44 R e lik w ie zob. Zagórski J. Renke Angelika Zofia 22 V 42 „Przegląd Spraw Kultury” — II 43, — III 43, Reszczyńska Marta — V 42 — IV — V — VI — VII — IX 43, 43, 43, 43, 43, R equiem (u) — III 44 — X I 43 Rey Sydor — 39 P rzekroje (w) — 44 Reymont Władysław — 42, „ P rz e ło m ” — V II 42, — tx 42, — X I 42, — IV 43, Rilke Rainer Maria 10 IX 43 — X 43 Robak ks. (pseud.) — IV 42

67 „Robotnik” 13 VII 44, 5 X 44 Sempołowska Stefania 31 I 44 Rode Maksymilian — 43 Seweryn Tadeusz — 40, 1 XII 43 Rodziewiczówna Maria 16 XI 44 Sieczkowski Andrzej Rogala Jan 5 X 44 Gdy wszystko w koło pęka... (u) 1 IX 44 Rogowski Stanisław — 40, — III 43 Siedlecki Adam, Grzymała 10 XI 42, 1 III 43 R ok 1941 zob. Swirszczyńska A nna Siedlecki Franciszek 10 II 42 Rok w Treblince zob. Wiernik J. Sienkiewicz Henryk — 42 Romans z karabinem zob. Ożóg J. В Sikora Jerzy Rossowski Stanisław 26 II 40 Gdy czytałem dzieła Mickiewicza (w) Rostworowski Henryk — 40 — X II 43 Rostworowski Jan Sikorski Andrzej 2 V 43 O dw et (u) 23 III 41 Sikorski Władysław 4 VII 43 Rościszewska Zofia — 44 Simon ludwik — XI 43 Rościszewski Lucjan 29 V 43 Skieteń Bolesław zob. Przyboś J. Rothertowa Zofia zob. Niesiołowska- Skorupka Stanisław — VII 40 -Rothertowa Z. Skowroński Zdzisław — 39 R ozm ow a o jesieni (u) — 43 „Skrzydła” — 42 Rozmowa z wrogiem (u) — 42 S kuza W ojciech — 39, — 41 Różewicz Tadeusz Skwarczyńska Stefania 3 VI 44 Echa leśne (w) — 44 Sławski Franciszek — V 42 Rudnicki Adolf 29 VI 41 Słobodnik Włodzimierz — 39 Rudy zob. Jasiński Z. Na zburzenie przez Niemców pomnika Ruffer Józef 27 X 40 Mickiewicza w Krakowie (u) 17 VIII 40 Rundbaken Jan 4 VI 41 Słonczyńska Anna — VIII 44 Rusinek Michał 5 X 44 Słonimski Antoni — 39, — 40, — IV 42, 7 V 42. Ruszczyć Wojciech 2 IX 44 — 42 Ruth-Buczkowski Marian — II 43 A la rm (u) 25 XII 39 Rybicki Andrzej Pieśń o Januszu Korczaku (u) 5 VIII :2 Katechizm wojenny (w) — 42 Słoński Stanisław — VII 40 Rychłowski Kazimierz 10 I 41 Słotwiński Józef — 39 Rydz-Smigły Edward — III 40 Słowacki Juliusz — VIII 40. 1 XI 41, 14 II 42. R ygiel S te fa n — 40 — 42, — III 43 R ym zob. Kolanko E. „Słowo” 13 IX 39 Ryniewicz Antoni 3 VIII 44 Słowo prawdziwe (w) 1 V 40, — IX 41, — 42. Ryszka Józef — IX 43, 14 X 43 43, 2 V III 44 M y Slązoki (u) — III 43 Słowo walczące (u) — XI 41 „Rzeczpospolita” — 41 Słucki Arnold — 39 „Rzeczpospolita Polska” 5 IX 44 Smereka Mieczysław 10 IV 43 Rzeczy zob. Szlengel W. „ S n o p ” — 43, 14 IV 44, — V 44 Rzepecki Ignacy 2 VIII 44 Sobański Antoni — 41 Rzewnicki Jan Adam 12 VIII 44 Sobczak Magdalena zob. Kierst J. Sobolewska Elżbieta zob. Szemplińska-Sobo- Sadkowski Zbigniew — XI 43 lew sk a E. Honor i ojczyzna (w) — VI 43 Sokolicz-Merklowa Antonina 20 XII 42 Safarewicz Jan — V 42 Sokołowski Adam 25 XII 43 Sam Jerzy zob. Sikora J. Sokołowski Tadeusz — V 42, 4 VIII 44 Sarnecki Tadeusz — III 42, 26 VIII 42 Sołtan Tadeusz — I 44 O męczeństwie rapsod pozgonny (u) Sosnowska Halina zob. Pohoska E. — III 44 Sowiński Kazimierz 5 X 44 Pozdrowienie z Tobruku (u) 16 VIII 41 „Sowizdrzał” — IV 43, — I 44 Śpiew w podziemiach (w) — IV 42 Społeczeństwo polskie w twórczości E. Orzesz­ Satyr zob. Różewicz T. k o w e j zob. Bigay-Mianowska A. Satyry i fraszki zob. Hollender T. „Sprawy Kultury” — I 44 Sawicka Hanka — II 43, 19 III 43 „Sprawy Narodu” — VII 43, — VIII 43, — IX 43, Sawicka Stanisława — V 42, — II 43 — X 43, — X I 43, — I 44, — IV 44, — V I 44 Sawicki Stanisław — VII 40, 23 VIII 44 Schiller Leon 1 VII 44, 5 X 44 Spytkowski Józef 16 II 40, — V 42, — XI 42 Schmagerowa Aniela 25 XII 43 Sroka Leon 4 VII 43 Stachowski Józef — IV 42, — VIII 42, — 42. Na śmierć generała 4 V II 43 Schulz Bruno 19 XI 42 30 X II 44 Schyłek amonitów zob. Pohoska E. S ta ff L eopold 1 X 40, — 40, — IV 42, — 42 Sebyła Władysław — 40 Zniszczenie pomnika Chopina (u) — VII 40 S e m inarium (u) — 43 Staich Tadeusz 25 XII 43, 21 II 44, 30 IÏI 44 Semkowicz Władysław 6 II 44 Wydarty pięściom wiersz (u) 3 V 43 Stare Miasto zwycięży zob. Dobrowolski S. R. Szopka 1943 (w) — IX 42, 15. I 43 Starost Mirosław I 43 Szostakówna Aurelia 13 X 42 Starzyński Stefan 28 IX 39 „Sztuka i Naród” 2 IV 42, — V 42, 10 VI 42, Staśko Paweł 16 XII 43 — V III 42, — X I 42, 7 I 43, — I 43, — II 43, Stawar Andrzej — 39 — IV 43, 1 V 43, 25 V 43, — V 43, 5 VI 43, Stef (pseud.) — XII 43 — V II 43, — IX 43, 12 X I 43, — X I 43, S te rn A n ato l — 39 —X II 43, — V II 44, 16 V III 44, 22 V III 44, Stodor Adam zob. Cehak A. 5 X 44 Stolarczyk Andrzej — XII 40, — II 41, — VI 41 S ztu rm ó w ka zob. Dobrowolski S. R. Stolarek Zbigniew — VIII 43, — XII 43 „Szubienica” — III 40 Ciosy (w) — V II 44 Szukiewicz Maciej 28 IX 43 K u k ły (u) Il II 44 Szuman Stefan Stolarski Antoni 2 IV 43 O istocie i kunszcie poezji lirycznej (u) Stożek Antoni 25 XII 43 10 V 42, 24 V 42 Straszewicz Czesław — 39 Szurek-Wisti Maria — 39 Straszewska Maria 6 VIII 42, 5 X 44 Szweykowski Zygmunt 24 XI 40 Stroiński Zdzisław 2 IV 42, — 42, 25 V 43, Szybernówna Irena 25 XII 43 — V II 43, 16 V III 44 Szyfman Arnold 23 I 43 O kno (w) — X 43, — X I 43 Szyjkowski Marian — 39 Strumph-W ojtkiewicz Stanisław — 39 Szymański Edward 9 VI 43, 15 XII 43 Stryjkowski Julian — 39 Śląsk wierny ojczyźnie (w) — III 43 Stwora Stanisław 30 IX 42 Śliwińska Zofia zob. Kossak Z. Suchodolski Bogdan — VII 40 Śliwiński Leon 15 VIII 44 Sułkowska Maria z Uznańskich 6 V 43 Śmiałek Wincenty 22 IV 43 Sułkowski Tadeusz — 39 Śpią cicho aparaty (u) — V 42 ,,Surm a” — 40 Śpiew murów zob. Gajcy T. Surówka Bolesław Śpiew pod gruzami zob. Żytomirski E. Nadejdzie taki dzień... (u) 1 XII 43 Śpiew w podziemiach (w) — IV 42 S uski A u g u sty n — 42 Śpiew wojny (w) 22 IX 39, 4 VIII 43, — III 44 Syga Teofil 5 X 44 Ś p iew ak J a n — 39 Syruć Jan zob. Miłosz C. Śpiewnik domowy (w) 17 XII 42, — VII 43 Szafer Władysław 6 II 44 Śpiewnik żołnierski (w) — I 43 Szaniawski Władysław, Junosza 12 II 43 Świadek zob. Janiczek J. Szantroch Tadeusz Mieczysław 21 V 41, „Świat Młodych” — 43, 15 I 44 22 III 42 Swiderski Ludwik Brunon 1 VIII 41, — XII 41 Szarzyński zob. Szewczyk J. Święto Winkelrida (u) 1 VII 44 Szczawiej Jan 8 IX 39 Święty Boże zob. Wierzyński K. Pole b itw y (w) — 42, — 43 Swinarski Artur 23 I 43 W a w er (u) 26 XII 39 Swirski Jerzy — VII 44 Wiatr wolności (w) — 42 Swirszczyńska Anna — IV 42, — 42 Zamojszczyzna (u) 21 XI 42 Hymn do nocy (u) — IX 41 Szczepański Jan Józef — XII 43 O rfeusz (u) — I 43 Szczepański Józef 5 X 44 R ok 1941 (u) — IX 41 Piosenka „ Parasola” (u) — V III 44 Szczepon zob. Ryszka J. Tarn Adam — 39 Szedłem dzisiaj przez ogród (u) — IV 42 Tarnacki Józef — VII 40 ,,Szczutek” — 44 T a rn a w s k i W it — 39 Szelburg-Zarembina Ewa — VII 44 Tatarkiewicz Władysław — VII 40 Szemplińska-Sobolewska Elżbieta — 39, Terlecki Tymon — 39 29 V I 41 Teslar Józef Andrzej — 39 Szenwald Lucjan — 39, 29 VI 41, 14 V 43, Testam ent (w) 20 III 44 22 V III 44 Testament poległych zob. Kiersnowski R. Ballada o pierwszym batalionie (u) 12 X 43 Themerson Stefan — 39 Szewczyk Jerzy — X 43, 7 XI 43, 25 XII 43, Tetmajer Kazimierz, Przerwa 18 I 40 21 II 44, 8 V 44, 15 V 44 Timofiejew Grzegorz — III 42, 26 VIII 42, Dysonanse (w) — XII 43 7 IV 43 Szewczyk Stanisław 25 XII 43 Śpiew w podziemiach (w) — IV 42 Szewczyk Wilhelm T o b ru k zob. Bielatowicz J. Noc (w) — 41 Tom Alfred 5 X 44 Szlengei Władysław — IV 43 Tomasz (pseud.) 26 XII 39, — 40 Rzeczy (u) — V II 43 Tomaszewski Stanisław, Miedza 4 IX 43 Szmydtowa Zofia — VII 40 Topornicki Karol zob. Gajcy T. Szopka Krakowska zob. Cierniak J. Towarzysz Wiesienin (u) — III 44 Szopka polityczna (w) — X II 40 Trepiński Antoni — I 44

69 T ru b a d u r zob. Kozłowski Warszawa i Warszawka w okresie przedpo- „Trybuna Wolności” 1 II 42 w sta nio w ym (w) — X 43 Trzebiński Andrzej — VII 40, 2 IV 42, 5 VI 43, Warszawa 1942 (u) — 42 — V II 43, 12 X I 43 Warszawa w ogniu (w) 27 V III 42, — 42 Aby podnieść różą (u) 2 VI 42, — I 43 „Warszawa walczy” 1 VIII 44 Trzpis Henryk 26 V 43 Warszawie drugiej zob. Miernowski J. Trzy przykazania mechanika zob. Rostworow­ W arszawo! (u) — V 42 ski J. O dw et Warszawo moja świąta (u) — V 42 Turowicz Jerzy — IX 42, — I 43 Warszawo! Tą pieśń ci pod nogi kładą... Tuwim Irena — 39 (w) — 42 Tuwim Julian — 39, — IV 42, 25 XII 43 Warszawska Szopka polityczna (w) — XII 43 „Tygodnik Polski” — 43 Warszawskie dzieci zob. Dobrowolski S. R. „ T y r te j” — III 42, — IV 42, 1 V 42, 26 V III 42 Wasilewska Wanda — 39, 29 VI 41, 8 V 43 1944 zob. Przyboś J. Wasylewski Bolesław — 42, 23 VIII 44 Tyszkowski Kazimierz 25 IV 40 Wat Aleksander — 39, 29 VI 41, — III 43 „ W a tra ” 25 X II 43, — 43, 1 V 44, 8 V 44 W aw er zob. Szczawiej J. U szczytu drogi zob. Przyboś J. Wayda Władysław 2 I 44 Ubysz Mieczysław W ażyk A dam — 39, 29 VI 41, 14 V 43 Ostatni komunikat (u) 15 VIII 44 Wąsowicz Krzysztof zob. Dunin-Wąsowicz K. Stare Miasto (u) 2 IX 44 Wczorajszemu zob. Gajcy T. Uderzenie (u) 17 XII 42 Weintraub Jerzy Kamil 10 IX 43, — XII 43 Ukniewska Maria — 39 W eintraub Wiktor — 39 U k ry c i zob. Dąbrowolska H. M. Werble Lwowa (w) — 44 Ul-Borysławski Bolko (pseud.) — 44 „Werble Wolności” 7 V 42, — VIII 42, — I 43, Ulewicz Tadeusz 26 III 43, — VI 43, — X 43, — V 44, — V II 44 N orw egom (u) — V 40 Wgłąblewski Julian zob. Przyboś J. O wolność (w) — V 40 Wiatr wolności (w) — 42 Z cyklu: O wolność (u) 3 IX 39 Wiatraczny Tomasz zob. Hollender T. Ulica warszawska (u) — IX 42 Wiązanka cierni zob. Wójcicka-Banachowa J. Upiór Toleda zob. Czyżewski Tytus Wiązanka jaskrów zob. Włodek A. Urbańczyk Stanisław 6 XI 39, — V 42, 6 II 44 „Wici” 15 I 45 Wić ognista (w) — II 41, — II 42 Wieleżyńska Julia z Dicksteinów 20 IX 43 Victoria zob. Dobrowolski S. R. Wielkanoc w Jugosławii zob. Jadzewska J. Vincenz Stanisław — 39 Wielkanocna pisanka (w) 2 IV 42 Wielopolska Maria Jehanne — 40 W godziną kląski zob. Giertych J. Wielowieyska Helena — 44 W oblążonej Warszawie (u) — V 42 Wierciński Edmund — I 43, I VII 44 W ogniu (w) — V II 44 Wierczyński Stefan — VII 40, 24 XI 40 W osiemdziesiątą piątą rocznicą śmierci Wierne płomienie (w) — 43, 2 V III 44 A. Mickiewicza... (w) 26 XI 40 Wiernik Jankiel W piekle zob. Kossak Zofia Rok w Treblince (w) — VII 44 W pierwszą rocznicą śmierci Wacława Be­ Wiersz o w olności (u) — XI 41 renta... (w) 22 XI 41 Wiersz z wiązienia (u) — III 44 W rocznicą (u) — V 42 Wiersze zob. Miłosz C. W służbie (w) — XII 44 Wiersze ludowe w drodze z niewoli (w) — 44 ,,W świetle dnia” — VII 44 Wierzbicki Jan 24 I 43 W Warszawie alarm trwa (w) — 42 W ierzą (u) 40 Wajdelota Jan zob. Sarnecki T. Wierzyński Kazimierz — 39, — 40, 7 V 42 Walcząca Warszawa zob. Żytomirski E. Swiąty Boże (u) 2 IX 39 „W alka” — 40 Z a p alił sią św iat (u) 2 IV 42 „W alka L u d u ” — 42 „Wieś Tworząca” — V 44 „Walka Młodych” 18 I 43, — 1Г 43, 19 III 43, Wieś tworząca (w) — V 44, — VI 44 23 X 43, — X 43, 25 X II 43, — 43, 5 X 44 „W ieści” — 43, 28 V 44, — V 44, 30 V II 44 W alka o książką zob. Dąbrowska W. Wigilia narodu polskiego zob. Niecko J. Walka trwa, zwyciążymy (w) — 40 Wigura-Kobyłecka Krystyna 1 X 40 Wallen Konrad zob. Bąk W. Wik zob. Ubysz M. Wańkowicz Melchior — 39 Wilbig-Jagusztynowa Weronika Monte Cassino (w) 18 V 44 Bez munduru my żołnierze (u) 30 VII 44 Na tropach Smątka (w) — 43 Jabłoń gada (w) 15 I 45 W arszawa (u) — V 42 Wilkanowicz Tadeusz — I 41 Warszawa (w) — 42 Will Andrzej 4 IX 43 Warszawa zob. Hollender T. Winawer Bruno 29 VI 41, — 44

70 Windakiewicz Stanisław 9 IV 43 Zagórska Aniela 30 XI 43 Winkler Kazimierz 2 IV 42 Zagórski Jerzy 8 IX 39, — 40, — IX 41, 2 IV 42, W irpsza W ito ld — 39 — IV 42, — V III 42, — 42, — I 43, — V II 43 Wirth Jerzy 7 XI 43, 8 V 44, 15 V 44 B allada o S erbii (u) — IV 41 Wisłocki Władysław 11 VII 41 Psalm (u) — VII 43 Wisti Maria zob. Szurek-Wisti M. R e lik w ie (u) 5 X 39 Wiśniowski Józef 29 VII 42 Święto Winkelrida (u) 1 VII 44 Witkiewicz Stanisław 18 IX 39 Z a h o rsk a A n n a — 42 Witkiewiczówna Mary 27 VI 40 Zahorska Stefania — 39 W ittlin Jó ze f — 39 Zakrzewski Jan 5 X 44 Wiwatowski Tadeusz — VII 40, 11 VIII 44 Zaleski Antoni zob. GomuLicki J. W. Włodek Adam Zaleski Kazimierz — 42 Najcichszy sztandar (w) — 44 Zaleski Marek zob. Bojarski W. Wiązanka jaskrów (w) — 44 Zalewski Witold — VIII 43, — XII 43, 5 X 44 W ohnout Wiesław — 39 Załęski Grzegorz 4 IX 43, 5 X 44 Wojdacki Jerzy 13 X 42 Zamiast pieśni (u) — 43 Wojeński Teofil — 42 Zamknięty echem zob. Baczyński К. K. W ojna (Szatan wbił bagnet...) (u) — III 44 Zamojszczyzna zob. Szczawiej J. W ojna (Zamknij duszę...) (u) — 43 Zapalił się świat zob. Wierzyński K. Wojskowy (pseud.) — 40 Zapolska Gabriela 3 VI 44 Woliński Janusz — VII 40 Zaręba Alfred — V 42 W olna Łódź (w) 11 XI 42 Zarembina Ewa zob. Szelburg-Zarembina E. Wolna pieśń zob. Wójcicka-Banachowa J. Zaruski Mariusz — IV 41 „Wolna Polska” 24 VIII 44 „Zarzewie” 30 IV 44, 28 V 44 „W o ln o ść” — 40, — 41 Zasada (pseud.) — 40 „W olny L u d ” — V I 41 Zawadzka Zofia 8 IX 39, 7 V 42, — XI 42 Wołoszyn Sergiusz (pseud.) — 43 Na odbicie więźniów z Pawiaka... (u) Wójcicka-Banachowa Janina 26 III 43 Wiązanka cierni (w) V 42 Ostatni apel (u) 27 XI 42 Wolna pieśń (w) — V 41 Zawadzki Józef — VII 43 Wójcik Zbigniew 25 XII 43 Zawieyski Jerzy Wróć nas do kraju (u) — V 42 D zień sądu (u) 1 VII 44 W różba zob. Kolanko E. M osław (u) — I 43 W rzesień zob. Janczarski C. Zbijewska Krystyna — V 42 Wrzesień 1939 (u) — XI 41 Zbierzchowski Henryk 6 XI 42 Wspomnienie o przyjacielu (u) — 42 Zbiór pieśni i wierszy dla partyzantów Armii Wspomnienie z Grecji zob. Hollender T. L u d o w e j (w) — X II 43, — V 44 Wybór tekstów do ćwiczeń stylistycznych Zbrowski Marian 20 IV 43 (w) — 42 Zbyszewski Karol — 39 Wydarty pięściom wiersz zob. Staich T. Zdziechowski Kazimierz 4 VIII 42 W yka J a n — 39 Zechenter Witold — 44 W yka K azim ierz — IX 41, — V 42, — X I 42, 23 III 43 Zegadłowicz Emil 24 II 41 Zelenay Tadeusz 4 IX 43 Obrazy sztuk plastycznych w poezji С . K. Zieleńczyk Wanda — II 43, — 43 N o rw id a (u) 16 IV 42 Zieliński Stanisław — 39 Wyleżyńska Aurelia 3 VIII 44 Ziemba Stanisław 4 VII 43, 1 XII 43 Wyrok wykonany zob. Kolanko E. Ziembicki Stanisław — VII 40, 2 IV 42 Wysiedlenie zob. Borwicz M. Z ie m ia (u) 16 III 42 Wysocki Antoni 14 VIII 44 W y sp iań sk i S ta n is ła w — 40, 22 V 42, — 42 Ziemia gromadzi prochy zob. Kisielewski J. Wyszomirski Jerzy — I 43 Ziutek zob. Szczepański J. „W y zw o len ie” — 43, — V I 44 „Znak” 29 V 43 Zniszczenie pomnika Chopina zob. Staff L. Zostawcie miejsce (u) 20 III 44 Z dna zob. Gajcy T. „Zwyciężymy” — 41 Z otch ła n i (w) 19 IV 43, — 111*44 Z pierwszej linii frontu (w) — III 43 Z p o w ro te m (u) — 43 „ Ź ró d ło ” — 40 Z przeżyć wojennych zob. Kunicka J. Z wierszy średniowiecznych (u) — 42 Żądamy amunicji zob. Jasiński Z. Z w iosną (u) — V 42 Zegnaj karabinie (u) 17 X II 42 Zachemski Antoni — 4i Żelbeton serca zob. Borwicz M. „Zachodnia Straż Rzeczypospolitej” — IX 43 Żeleński Tadeusz, Boy 29 VI 41, 4 VII 41 Zachwatowicz Jan — I 43 Żeromski Stefan — 42, 8 X 43 „ Z a d ra ” — I 41 P ocałunek (w) 1 VIII 44

71 Żołnierska droga (w) — VII 44 Żurowska Wanda 1 II 44 Żołnierz do matki (u) — 40 Żwirska Joanna zob. Radzymińska Helena Żołnierz polski zob. Broniewski W. Życzyński Henryk — 40 ,,Żołnierz Polski” — 41 Żytomirska Ksenia — V 42 ,.Żołnierz w Boju” — VI 41, — 43 Żytomirski Eugeniusz — 42, 5 X 44 Żółkiewska Wanda 5 X 44 C hopin (w) — V II 40, — 41 Żółkiewski Stefan — VII 42, — IX 42, 10 VII 44 O Noemi rapsod pośmiertny (w) — 43 Żukrowski Wojciech — V 42, — XI 42 Śpiew pod gruzami (w) — 43 Rdza (w) — 43 Walcząca Warszawa (u) 4 VIII 44 Żuławski Juliusz — 39 ,,Żywią” — 42 Żuławski Mirosław — III 44 „Żywią i bronią” — 42