Sta7iisław Sierotwiński KRONIKA ŻYCIA LITERACKIEGO W POLSCE POD OKUPACJĄ HITLEROWSKĄ PRÓBA PRZEGLĄDU ZDARZEŃ W UKŁADZIE CHRONOLOGICZNYM WSTĘP Wiadomo nam dzisiaj, że wbrew wszelkim zdawałoby się nieprzezwy­ ciężonym przeszkodom, w warunkach bezprzykładnego terroru w okresie zamkniętym datami wybuchu drugiej wojny światowej i wyzwolenia kraju spod okupacji hitlerowskiej, życie literackie nie tylko nie zamarło, ale płynąc podziemnym nurtem, okupywane najwyższymi ofiarami, zadziwia swą buj- nością i bogactwem twórczego dorobku. Znane, a nawet spopularyzowane są bardziej wartościowe wiersze konspiracyjne, z wielu rozmaitych publikacji dochodzą nas wiadomości o poszczególnych grupach, pisarzach, wydawnic­ twach, faktach z tego okresu, mimo to daleko jeszcze do stworzenia pełnego obrazu, ujmującego całość w uporządkowanym, syntetycznym przeglądzie; tym bardziej brak takiego opracowania, które bazując na rzetelnych usta­ leniach dawałoby jednocześnie właściwy komentarz interpretacyjny i oce­ niający. Próba zestawienia chronologicznego nie jest realizacją tego nie spełnio­ nego zadania, ale może być pierwszym krokiem na drodze do uzyskania podstawowej orientacji, ułatwić badania bardziej szczegółowe, wnikliwsze i metodyczne. Pierwszej tego rodzaju, tymczasowej rejestracji nie można nawet zapewnić ani kompletności w założonym zakresie, ani całkowitej ści­ słości i bezbłędności. Zestawiono tu razem informacje czerpane z najrozmaitszych źródeł, wyselekcjonowane z nich na podstawie ogólnie obowiązujących, umow­ nych kryteriów, które dyktują jednocześnie ich wybór, wzajemne relacje a niekiedy, w braku bezpośrednich wskazówek — domniemaną kolejność i związki z rzeczywistością pozaliteracką. W zasadzie zakładano, że kalendarium wydarzeń historycznych tych lat sta­ nowi domyślne, a znane skądinąd tło całej konstrukcji, nieliczne zatem notatki o wydarzeniach ogólnych traktowano jako punkty orientacyjne w całości albo wskazywano na nie, aby przykładowo podać genezę utworów literackich, tematycznie z tymi faktami związanych. Takie doraźne próby egzemplifikacji, które nie wyczerpują istniejących tu możliwości, raczej je tylko sygnalizują, mają też m. in. potwierdzić tezę o realizmie literatury okresu, jej ścisłą łączność z ówczesnym życiem i rolę współuczestniczki walki, czujnego świadka zdarzeń, jej wielką doniosłość aktualną w wyrażaniu wspólnych uczuć i dą­ żeń narodu, mobilizowaniu jego sił, oraz potwierdzić ważną dla przyszłości funkcję utrwalania w pamięci i dokumentowania przeżyć. 5 Odnotowywano wiadomości o życiu literackim; w rezultacie w zestawie­ niu przeważają notatki biograficzne, głównie o stratach osobowych ponoszo­ nych przez literaturę, oraz bibliograficzne, o wydawnictwach konspiracyjnych. Mają one retrospektywnie odrobić kłopotliwy dla badań, a zrozumiały brak bieżącej rejestracji. Ten trzon główny Kroniki uzupełniają możliwe obecnie do odszukania informacje o innych zjawiskach, takich jak konkursy literackie, które stanowią wyraz zadziwiających w tych warunkach usiłowań organizo­ wania i pobudzania twórczości, nawiązywania kontaktów między pisarza­ mi, krytykami i czytelnikami, jak działalność naukowa w dziedzinie polo­ nistyki itp. Z życiem literackim blisko spokrewnione są również inne formy aktywności kulturalnej, na przykład teatr, ó którym wiemy, że podobnie jak literatura ma swoje dzieje w konspiracji. Ponieważ jednak były już one przedmiotem opracowania w chronologicznym ujęciu (w „Pamiętniku Teatral­ nym” 1963), ograniczono się tu tylko do wzmianek o wieczorach recytacyj- nych, teatrze „żywego słowa” i imprezach o szczególniejszym znaczeniu. Wszelkie inne wiadomości występują zapewne nie we właściwej proporcji; uzyskiwane często przypadkowo, rozszerzają tylko nieco perspektywę, wska­ zują na zakres problematyki i kierunek dalszych poszukiwań. Przesłanką wstępną przy gromadzeniu maiteriału było ograniczenie się do tego tylko, co działo się w kraju, pod okupacją hitlerowską, dlatego uwzględniano przede wszystkim utwory pisane i publikowane na ziemi polskiej, ale również prze­ drukowywane tutaj z prasy emigracyjnej czy przemycane z obozów i zagra­ nicy, to jest takie, które jeśli nie legitymują się genezą krajową, to miały tu swoją recepcję. Wszelkie inne wiadomości uzupełniające wiedzę o literaturze okresu podawano marginesowo, dla zaznaczenia samego istnienia zagadnień stycznych, nie zabiegając nawet o konsekwentne ich zebranie. Tak więc na przykład poza zakresem Kroniki pozostaje twórczość literacka i imprezy urządzane w obozach jenieckich i koncentracyjnych czy ośrodkach pracy przy­ musowej, chociaż stanowi to bardzo ciekawy fragment w całości ówczesnych osiągnięć i ze szczególną dobitnością świadczy o niezłomnym harcie Polaków i żywotności kultury. We wszystkich przedstawionych tu aspektach zestawienie okaże się nie­ kompletne, posiadać będzie luki, oczekujące na wypełnienie, będzie wymagać uściśleń czy sprostowań. Już w odniesieniu do tych wiadomości, jakie w nim ostatecznie umieszczono, trzeba było się pogodzić z koniecznością aż trzech stopni dokładności ustaleń chronologicznych, co uniemożliwiło układ w je­ dnolitym ciągu dat; niektóre noty dało się umieścić pod datą dzienną, inne w przybliżeniu tylko pod miesięczną lub roczną (zgrupowano je na końcu miesiąca lub roku). Informacje rzeczowe i opisy bibliograficzne wykazują również znaczne odchylenia w stopniu swej szczegółowości. Być może nie wyzyskano w tym celu jeszcze wszystkich istniejących do dyspozycji źródeł. Trwające dłużej poszukiwania pozwoliłyby niewątpliwie część niedociągnięć prezentowanej obecnie Kroniki usunąć, ale musiałyby też poważnie opóźnić ogłoszenie dotychczasowego ich rezultatu. Przeciwko temu przemawia na­ dzieja, że udostępnienie przeglądu w tej tymczasowej i niedoskonałej po­ staci może dać okazję do zespołowego, skuteczniejszego wysiłku, który po­ zwoli poprawić nieścisłości i uzupełnić informacje, może wywołać płodną kry­ tykę, uaktywnić pamięć żyjących jeszcze twórców literatury konspiracyjnej, jej historyków, badaczy czy też ludzi przypadkowo posiadających pożądane informacje, może wreszcie doprowadzić do ujawnienia nieznanych źródeł. 6 Schematyczny przegląd nie zastąpi omówienia dziejów literatury okresu, ale odsłania już problemy, jakie ona nasuwa, a które w nim nie mogą znaleźć odpowiedniego odbicia. Nie tylko nie ma w nim miejsca na dokładniejsze przedstawienie sygnalizowanych spraw, ale nie da się też przeprowadzić uzasadniającej każdą wiadomość dokumentacji. Podanie bowiem osobno albo w przypisach bibliografii wszystkich metodycznie wyzyskanych źródeł, ogrom­ nej ilości publikacji, z których korzystano sporadycznie, powołanie się na przeprowadzone wywiady ustne i korespondencyjne, wreszcie na niezbędne niekiedy dedukcje i rozumowania, prowadzące do wniosków przez zestawienie kilku warunkujących się faktów — wszystko to doprowadziłoby do takiego rozrostu całości, w której aparat pomocniczy znacznie przewyższałby swą objętością tekst podstawowy. Trzeba było zatem zrezygnować na razie z próby umieszczenia tu omawianej dokumentacji. Odłożyć to wypada do przewidzia­ nego i napewno nieodzownego, ponownego podjęcia tego samego zadania w drugiej, obszerniejszej, udoskonalonej pod Wielu względami wersji. Wspomnę więc tylko ogólnie, że korzystałem z podstawowych wydawnictw biograficznych i bibliograficznych, z publikacji ogólniejszych i specjalistycz­ nych (ogłoszonych na temat piśmiennictwa w konspiracji przez W. Barto­ szewskiego, L. Dobroszyckiego, A. Ryszkiewicza i G. Załęskiego, wcześniej­ szych własnych i innych), z prasy konspiracyjnej, z powojennych książek i artykułów w czasopismach oraz z informacji szeregu osób. Nie mogę natomiast nie wyrazić podziękowania należnego wszystkim, także nie wymienionym tu, którzy okazali mi pomoc w tym przedsięwzięciu, zwłaszcza Prof. Dr Zygmuntowi Czernemu za opiekę i poparcie udzielane Podkomisji dla Badań nad Literaturą w Kraju w latach 1939—1944 przy Komisji Historycznoliterackiej Oddziału PAN w Krakowie, członkom tej Pod­ komisji, czynnym przy zbieraniu materiałów, a to Zofii Gaberle, Wandzie Gó­ reckiej, Jadwidze Kuszajównie, Gustawowi Schmagerowi, Kazimierze Tataro- wiczównie, ponadto Dr Władysławowi Chojnackiemu za łaskawe użyczenie do wglądu nie opublikowanego maszynopisu bibliografii konspiracyjnych dru­ ków zwartych, Redaktorowi Władysławowi Bartoszewskiemu za trud przej­ rzenia tej pracy, cenne sprostowania i uwagi, Dr Jerzemu Jarowieckiemu za udostępnienie kompletu czasopisma „Na ucho”, Dr Bolesławowi Faronowi za niektóre informacje, Mgr Andrzejowi Koziołowi za życzliwą pomoc, ułatwiającą mi korzystanie z zasobów Biblioteki Jagiellońskiej, Mgr Zygmun­ towi Halawie za trud włożony w adiustację maszynopisu, wreszcie Tym, którym zawdzięczam możność ogłoszenia Kroniki, a to Rektorowi Prof. Dr Wincentemu Dankowi i Prof. Dr Janowi Nowakowskiemu. Ważniejszym od pominiętej tymczasem bibliografii źródeł wydało się dopełnienie konstrukcji Kroniki skorowidzem nazwisk i tytułów, który umo­ żliwi doraźne korzystanie z materiału informacyjnego oraz pozwoli na łącze­ nie rozproszonych wiadomości tyczących tej samej osoby czy publikacji. ROK 1939 Wrzesień 1939 1. Napaść hitlerowska na Polskę. Początek drugiej wojny światowej. Wybuch wojny i kampania wrześniowa stały się tematem wielu utworów literackich, zamieszczonych w pismach konspiracyjnych, np. wierszy: C. Jan­ czarskiego Wrzesień, J. Przybosia U szczytu drogi, anonimowego Miałeś tylko karabin i innych. , 2. W „Gazecie Polskiej” ukazał się wiersz K. Wierzyńskiego Święty Boże, przedrukowywany potem w wydawnictwach podziemnych. 3. W krakowskim