MASARYKOVA UNIVERZITA

FILOZOFICKÁ FAKULTA

ÚSTAV SLAVISTIKY

Bc. Ondřej Kolarczyk

Obraz Varšavského povstání v polské literatuře

Magisterská diplomová práce

Vedoucí práce: Mgr. et Mgr. Michal Przybylski

Brno 2010

1

Poděkování

Za odborné vedení magisterské diplomové práce a podnětné návrhy při její tvorbě tímto děkuji prof. PhDr. Ludvíku Ńtěpánovi, Ph.D.

2

Prohlášení Prohlańuji, ņe jsem při zpracování magisterské diplomové práce pracoval samostatně a pouņíval pouze uvedenou literaturu.

......

3

Kiedy się w ludziach miłość śmiercią stała i runął na nas grzmiąc ognisty strop, błogosławieni ci, co im za mała była ta trwoga dla serc i dla rąk.

Krzysztof Kamil Baczyński (Dzieło dla rąk)

4

Obsah

Úvod ...... 6 1. Polsko v průběhu války ...... 8 1.1 Německá ofenzíva ...... 9 1.2 Okupační teror a holocaust ...... 11 1.3 Domácí a zahraniční odboj ...... 14 1.4 Cesta k osvobození Polska ...... 16 1.5 Varšavské povstání ...... 17 2. Kulturní život v „podzemí“ ...... 21 3. Literatura v době Varšavského povstání ...... 26 3.1 Poezie ...... 27 3.1.1 Zbigniew Jasioski ...... 40 3.1.2 Mieczysław Ubysz ...... 46 3.1.3 Krysztof Kamil Baczyoski ...... 50 3.1.4 Soutěže a literární večery ...... 56 3.1.5 Mýtus Varšavy v poezii ...... 58 3.2 Próza ...... 62 3.3 Drama ...... 65 4. Obraz Povstání v díle Mirona Białoszewského ...... 68 4.1 Tvorba Mirona Białoszewského ...... 69 4.2 Jazyk ...... 71 4.3 Obraz Povstání z pohledu M. Białoszewského ...... 74 4.4 Poslání a význam díla ...... 74 5. Obraz povstání v poválečné literatuře ...... 77 Závěr ...... 90 Resumé ...... 93 Bibliografie ...... 98 Povstání zachycené očima fotografů ...... 103

5

Úvod

Varńavské povstání se stalo jednou z nejtragičtějńích událostí v moderních dějinách lidstva. Na jednu stranu odváņný boj za svobodu, na straně druhé desítky tisíc mrtvých civilistů, obyvatel hlavního města Polska. Dlouhých 63 dní bojovali vojáci Zemské armády (Armia Krajowa) a povstalci proti německé armádě. Obrovské úsilí museli vyvinout také neaktivní účastníci povstání, aby jej přeņili a uchránili před smrtí své nejbliņńí. S povstáním je spjata velmi důleņitá etapa formování vlasteneckého cítění a stejně jako v mnoha jiných klíčových momentech historického vývoje národa, i v tomto případě sehrála podstatnou roli literatura. Jednalo se zejména o básnickou tvorbu, v popředí byla také publicistika. Mezi významnějńí autory období Varńavského povstání patřili mj. Zbigniew Jasiński a Mieczysław Ubysz. Mnoho dalńích nadějných básníků se ovńem konce druhé světové války nedoņilo. Aktivně se do povstání zapojili např. Krysztof Kamil Baczyński a Tadeusz Gajcy, aby oba poloņili své ņivoty při obraně Varńavy. Dalńí tvůrci v době vypuknutí povstání zrovna proņívali své dětství. Mezi nejznámějńí autory, kteří se zpětně vracejí k těmto událostem, patří Miron Białoszewski. Jeho Pamiętnik z powstania warszawskiego povaņuji za vrcholné dílo s tematikou Varńavského povstání. Ve Varńavě v době povstání pobývalo jeńtě mnoho dalńích výrazných postav polské kultury. Cílem mé diplomové práce je nastínit historický vývoj Polska v průběhu druhé světové války a ukázat, jak se jednotlivé zásadní události promítaly v literatuře. Samotné Varńavské povstání představím mj. úryvky z prací Czesława Miłosze a dopisů Krzysztofa Zanussiho. Hlavní část své práce chci zaměřit na literární ņivot během Varńavského povstání, pokusím se nastínit situaci ve vńech třech literárních druzích – poezii, próze i dramatu. Velmi důleņitou součástí práce je rovněņ umělecká literatura o Varńavském povstání, jeņ vznikala po roce 1945. Zejména potom dílo Mirona Białoszewského Pamiętnik z Powstania Warszawskiego, jeņ je ve své podstatě literárně zpracovaným deníkovým záznamem z Varńavského

6 povstání. Velmi barvitě a přesně popisuje boj na ņivot a na smrt, ale i snahu obyčejných obyvatel Varńavy o přeņití. V Białoszewského díle se poprvé – a na svou dobu tedy zcela atypicky – objevuje jako hlavní hrdina právě takový „obyčejný člověk“, nikoliv voják nebo povstalec. Ve své práci bych chtěl zejména vyzdvihnout ty, o kterých píńe Miron Białoszewski – obyčejné lidi, kteří museli v rozbořeném městě hledat obņivu a úkryt. Často se mluví o hrdinských činech povstalců a vojáků, jejichņ hrdinství je samozřejmě neoddiskutovatelné, ale zapomíná se na obyvatele, kteří museli ve městě ņít svůj „kaņdodenní“ ņivot a museli se starat o své nejbliņńí, často o děti. Drásavě realistické básně z Varńavského povstání napsala např. Anna Świrszczyńska, ale také bezpočet příleņitostných básníků-amatérů. Není moņné na tomto místě vńechny zmínit, proto jsem se pokusil vybrat alespoň ty nejdůleņitějńí a nejtypičtějńí, na jejichņ tvorbě lze ilustrovat průběh povstání a osudy nejen povstalců, ale vńech dalńích, kteří se ho zúčastnili aktivně či pasivně.

7

1. Polsko v průběhu války

1.1 Německá ofenzíva

1.2 Okupační teror a holocaust

1.3 Odboj

1.4 Osvobození

1.5 Varšavské povstání

8

1.1 Německá ofenzíva

Německým útokem na Polsko byla 1. září 1939 v časných ranních hodinách zahájena 2. světová válka. Bez formálního vyhláńení války překročila německá armáda na různých místech hranice a zahájila rychlý postup do vnitrozemí. Symbolem počátku války se stala předevńím hrdinná obrana polské základny na Westerplatte1 při ústí Visly a polského zastoupení v Gdaňsku. K těmto událostem se později vrací ve své tvorbě mnoho básníků a oslavují hrdinnou obranu proti německé přesile. V básni Westerplatte Czesław Dobek2 velebí padlé hrdiny:

Obce to imię, lecz polski ląd – Tu Polska krew spłyneła w morze. Płonące fale i dział grom, To pieśń hucząca o honorze. [...] Choćbyście bili tysiąc lat Ze wszystkich armat, z wszystkich lawet, Zostanie tam na wieki ślad, Ślad bohaterów polskich krwawy!3

Podobně laděná je báseň Konstantyho Idelfonse Gałczyńského Pieśń o żołnierzach z Westerplatte. Ti, kteří obranu Westerplatte nepřeņili, teď mohou v poklidu odpočívat v nebi. Nestěņují si na své bolestivé rány, na svůj osud, ale spokojeně si vykračují směrem na „niebieskie polany“, jak nebe nazývá sám básník.

1Westerplatte je malý poloostrov u ústí řeky Visly. Byl zde zahájen útok na Polsko 1. září 1939. Bitva, která se zde odehrála od 1. 9. do 7. 9., i samotné místo, jsou povaņovány za symbol polského protinacistického odporu. Po sedmi dnech bojů a vysilující obraně kapitulovali. 2 Czesław Dobek (1910–1973) – romanopisec a básník, který ņil v emigraci. 3 Dobek, Cz.: Westerplatte, in – Antologia polskiej poezji podziemnej 1939–1945, Warszawa 1957, s. 48.

9

Kiedy się wypełniły dni i przyszło zginąć latem, prosto do nieba czwórkami szli żołnierze z Westerplatte. (A lato było piękne tego roku).

I tak śpiewali: Ach, to nic, że tak bolały rany, bo jakże słodko teraz iść na te niebiańskie polany.4

Francie a Velká Británie po počátečním pokusu o diplomatické řeńení krize sice o dva dny později deklarovaly válečný stav ve vztahu k Německu, na účinné bojové akce a přímou vojenskou pomoc ovńem polská strana čekala marně. Polsko se sice nebylo schopno dlouhodobě bránit, mohlo vńak zadrņet první úder a vyčkat na spojeneckou pomoc. Ačkoli polská obrana trvala pouze jeden měsíc, naruńila svou houņevnatostí Hitlerovu představu o bleskové válce. Často se při této příleņitosti zdůrazňuje obrovská zaostalost polské armády, jejímņ populárním symbolem je obraz polského jezdce útočícího ńavlí na německé tanky. Jedná se ale o jeden z přetrvávajících historických stereotypů, který má jen částečnou oporu ve skutečnosti. Polské síly byly slabńí zejména početně a opravdu nedosahovaly moderního vybavení německých vojsk, přesto vńak disponovaly například kvalitními letadly a vynikající protivzduńnou obranou. Polská vláda po několik let prováděla cílevědomou modernizaci vojska a na eventuální válku připravovala i civilní sektor. Po týdnu války se polská vojska pod vrchním velením generála Rydze- Śmigłého stáhla na obrannou linii mezi Vislou a Sanem a dlouhým odporem umoņnila obranu Varńavy, která kapitulovala aņ 28. září. Skutečný přelom ve válce ovńem přinesl 17. září 1939 vstup Rudé armády na polské území a obsazení jeho

4 Gałczyński, K. I.: Pieśń o żołnierzach z Westerplatte, in – Antologia polskiej poezji podziemnej 1939–1945, Warszawa 1957, s. 49.

10 východních teritorií. Byť marńálek Rydz-Śmigły vydal rozkaz k postupnému stahování, dońlo i na této „frontě“ k bojům. Nakonec zbylá část vojska a vláda urychleně opustily polské území a stáhly se do Rumunska. U části polské veřejnosti si tím vláda vyslouņila tvrdé morální odsouzení. Dne 5. 10. 1939 mohl Adolf Hitler uskutečnit svůj slavnostní vjezd do Varńavy. Během zářijové války padlo 70 000 polských vojáků a na 200 000 civilistů, kteří se mnohdy aktivně zapojovali do obrany země. Německé ztráty oproti tomu představovaly 10–11 000 vojáků. V duchu dřívějńích i nově upřesněných dohod si Německo a SSSR mezi sebe rozdělily polské území. Do německé zóny byla zahrnuta také Varńava a Lublinsko. Sovětský svaz naproti tomu získal do své zájmové sféry Litvu s dosud polským Vilnem. Toto město bylo záhy poté předáno Litvě, té vńak jiņ zbývalo jen několik měsíců nezávislosti. Hranice obou zón vedla po linii řek Pisa, Narew a San. Německo svoji zónu rozdělilo na dvě oblasti. Území se silnějńím německým osídlením, z nichņ větńinu si Německo nárokovalo jiņ dříve, se stala přímou součástí Třetí říńe. Jednalo se o Velkopolsko, Pomořany, Horní Slezsko, Těńínsko a severní Mazovsko. V ostatních oblastech byl zřízen tzv. Generální gouvernement, v jehoņ čele stál po celou válku guvernér Hans Frank5, sídlící na krakovském Wawelu. Sovětská okupovaná území byla na základě formálně připravených projevů „vůle lidu“ přičleněna k Běloruské či Ukrajinské socialistické republice.

1.2 Okupační teror a holocaust

V obou zónách se rychle rozpoutala vláda teroru. Obzvláńtě těņké postavení měli Poláci v přivtělených územích, kde byli zbaveni i nejzákladnějńích práv a odkud byli, jakoņto z „německých zemí“, programově a soustavně vytlačováni. Také okupační správa Gouvernementu přirozeně tvrdě postupovala proti polskému obyvatelstvu a nemilosrdně postihovala kaņdé poruńení nově nastoleného pořádku. V rasové teorii připadlo Polákům zcela podřadné postavení otroků, předurčených

5 Hans Frank (1900–1946) – vysoce postavený člen německé nacistické armády. Od roku 1939 byl neomezeným vládcem Generálního gouvermentu. Rovněņ se podílel na holokaustu miliónů Poláků a Ņidů.

11 k budoucí likvidaci. Ta se ovńem v první fázi měla orientovat předevńím na velmi početné ņidovské obyvatelstvo. Vzdálenost z vlastního německého území a koncentrace silné ņidovské populace v Polsku se staly předpokladem, aby právě na jeho území vznikla síť koncentračních táborů, mezi nimi i táborů vyhlazovacích, např. v Treblince či v Majdanku u Lublina. Smutnou proslulost si ovńem získal předevńím tábor v Osvětimi a Brzezince (německy Auschwitz-Birkenau), kde zahynulo podle odhadů 1–1,5 milionu lidí. Obětí holocaustu se stala drtivá větńina polské ņidovské populace. Počet jejich přísluńníků se během války sníņil asi o 93 %. Kromě koncentračních táborů Ņidé masově umírali také ve čtyřech stovkách ghett. V největńím z nich, varńavském, se tísnilo na 360 000 lidí, v lodņském asi 200 000. Objektem teroru byli ovńem i přísluńníci jiných etnik. Jak německá, tak i sovětská strana přistoupily ihned po okupaci k systematické likvidaci polských intelektuálních, kulturních a armádních elit. Podmínky v sovětské zóně se příliń nelińily. Pogromy na Ņidy zde ovńem byly do značné míry dílem ukrajinských nacionalistů, kteří přivítali zánik Polské republiky a příchod Rudé armády, brzy se vńak ve svých nadějích zklamali a touņebně očekávali německý útok. Ukrajinńtí ozbrojenci podnikali „hony“ také na polské obyvatele měst a některých oblasti, zejména Volyně a Podolí. Sovětská správa přikročila k vyvlastňování majetku, likvidaci polských organizací a ńkol i katolických kostelů a kláńterů. Katolická církev potom patřila k hlavním terčům násilí. Nejméně statisíce Poláků byly deportovány na Sibiř a do Zakaspicka, kde daly základ dodnes existující polské menńině v Kazachstánu, nebo byly internovány ve vzdálených táborech.6 Dońlo k masovému vraņdění polských běņenců, kteří uprchli před Němci. Mnoho tisíc zajatých polských důstojníků bylo z rozhodnutí Politbyra Vńeruské komunistické strany vyvraņděno v ruském vnitrozemí. 7

6 V sovětských zajateckých táborech pobýval i spisovatel Gustaw Herling Grudziński (1919– 2000), který o událostech spojených s pracovními tábory v Sovětském svazu podal svědectví ve svém románu Inny świat. 7 Mezi největńí likvidaci se řadí tzv. Katyňský masakr, kdy dońlo k povraņdění asi 25 000 válečných i civilních zajatců. Nejprve bylo za tento čin obviněno Německo, ale později bylo dokázáno, ņe za ním stojí Rudá armáda. Byl tog také jeden z důvodů, proč dońlo k Varńavskému povstání.

12

Velmi komplikovaná a palčivá je otázka postoje polských obyvatel k holocaustu v německé zóně. Zdá se, ņe nelze zcela akceptovat často sdílený názor o vńeobecném polském souhlasu s likvidací Ņidů, zdůvodňovaný poukazem na údajně převaņující polský antisemitismus. Velká část Poláků likvidaci Ņidů skutečně přihlíņela a nečinně holokaust schvalovala, docházelo přirozeně i k častým případům přímého podílu na jejich pronásledování a spolupráci s německou mocí, motivované leckdy spíńe vidinou osobního prospěchu neņ nenávisti k Ņidům. Na druhé straně ovńem docházelo k projevům solidarity s pronásledovanými, poskytování aktivní pomoci a úkrytu prchajícím Ņidům, a to někdy dokonce i ze strany lidí, kteří sdíleli antisemitské názory, neschvalovali vńak fyzický teror na Ņidech. Názorově k této otázce přispěl i Julian Tuwin, který ve svém článku My Żydzi Polscy napsal: „…Jestem Polakiem, bo tak mi się podoba. To moja ściśle prywatna sprawa, z której nikomu nie mam zamiaru zdawać relacji, ani wyjaśniać jej, tłumaczyć, uzasadniać. Nie dzielę Polaków na "rodowitych" i "nierodowitych", pozostawiając to rodowitym i nierodowitym rasistom, rodzimym i nierodzimym hitlerowcom. Dzielę Polaków, jak Żydów i jak inne narody, na mądrych i głupich, uczciwych i złodziei, inteligentnych i tępych, interesujących i nudnych, krzywdzonych i krzywdzących, gentelmenów i nie- gentelmenów etc. Dzielę też Polaków na faszystów i kontrfaszystów. Te dwa obozy nie są oczywiście jednolite, każdy z nich mieni się odcieniami barw o rozmaitym zgęszczeniu. Ale linia podziału na pewno istnieje, a wkrótce da się całkiem wyraźnie przeprowadzić. Odcienie zostaną odcieniami, lecz barwa samej linii zjaskrawieje i pogłębi się w zdecydowany sposób.―8 Velmi silné protiņidovské nálady polského obyvatelstva se projevily v sovětské okupační zóně poté, co byla obsazena Němci. Ņidé zde byli pauńálně obviňováni z aktivní spolupráce se Sověty a komunisty. V posledních letech se symbolem těchto nálad stala tragédie v městečku Jedwabne, kde se obětí pogromu stalo 1 600 Ņidů, z nichņ 900 bylo v roce 1941 upáleno ve stodole.

8 Citováno z , Tuwim, J.: My Żydzi Polscy.

13

1.3 Domácí a zahraniční odboj

„Polská tradice boje za svobodu je mezi evropskými národy naprosto ojedinělá. Ozbrojená a v evropském tisku bedlivě sledována polská povstání proti mocnostem, jež si Polsko rozdělily, patřila ke koloritu politické scény 19. století. Ale ještě před dělením, v době polsko-litevské, hájila šlechta urputně své právo zakládat konfederace, neboli „ozbrojené svazy― a bojovala proti politice králů, které si sama zvolila. Kult „zlaté polské svobody se pěstoval po staletí a oslavovaly jej generace básníků a autorů balad.―9 Jeńtě na podzim 1939 se zformovalo domácí podzemní hnutí a emigrační polské vládní instituce. Jejich vytváření ovńem probíhalo za trvajícího rozkolu mezi opozičním a sanačním táborem, který byl obviňován z vojenské poráņky. Polským prezidentem v emigraci se nakonec stal umírněný představitel sanačního reņimu Władysław Raczkiewicz, zatímco do čela vlády a ozbrojených sil se postavil generál Władysław Sikorski. Raczkiewiczovým zástupcem se stal generál Kazimierz Sosnkowski. Zároveň dońlo k obnově základních, mimosanačních politických stran a počátkem prosince byla svolána i Národní rada Polské republiky, vedená Ignacym Paderewským. Tyto nové instituce získaly diplomatické uznání západních velmocí jako představitelů polského státu a národa a přistoupily také k formování polských vojenských jednotek ve Francii, které se po pádu Paříņe přesunuly společně s vládou do Anglie. Nejednalo se o nijak zanedbatelné síly: v Anglii bylo přítomno na 25 000 polských vojáků, dalńí čtyřtisícová polská brigáda byla v Sýrii. Po poráņce Polska se jeho vojenské oddíly zúčastnily bojů v Norsku, zvláńtě u přístavu Narvik. 151 polských letců představovalo desetinu vńech pilotů bránících Velkou Británii během letecké války. Vláda se snaņila ovlivnit formování ozbrojených oddílů také na polském území. Iniciovala tak vznik Svazu ozbrojeného boje (Związek Walki Zbrojnej), vedeného generálem Stefanem Roweckým.10 Zřizování domácích podzemních vládních institucí, napojených na Londýn, se ovńem protahovalo a

9 Cit. podle Davies, N.: Boj o Varšavu, Praha 2005, s. 159, překlad Miroslava a Aleń Valentovi. 10 Stefan Rowecki (1895–1944) – hlavní velitel Zemské armády v letech 1942–44, zatčen a popraven nacisty.

14 naráņelo jednak na organizace, které byly nezávislé na londýnské emigrační vládě, ale později stále silněji na organizace ovlivňované Moskvou a komunisty. Rowecki byl posléze postaven i do čela tzv. Zemské armády, která vznikla v úzkém spojení s Londýnem v rámci integrace odbojových skupin a postupně dosáhla stavu 350 000 přísluńníků, kromě toho v jiných odbojových skupinách od nacionalisticky zaměřených pravicových aņ po levicové působilo dalńích 150 000 lidí. Dále v Polsku existovaly stovky konspiračních spolků a v poslední fázi války se zde objevily i oddíly sovětských partyzánů, které ovńem byly do značné míry namířeny proti aktivitám Zemské armády a vyvíjely prosovětskou výzvědnou činnost mezi Poláky. Zemská armáda, jejíņ vedení po popravě Roweckého převzal Tadeusz Komorowski, se orientovala zejména na likvidaci německých důstojníků, ochranu obyvatelstva před okupanty i ukrajinskými nacionalisty, diverzní akce v týlu německé armády a výzvědné sluņby pro spojence, kterým dodávala významné informace o vývoji německých raket. Stále větńího významu vńak nabýval komunistický odboj podporovaný Moskvou, reprezentovaný zpočátku Marcelim Nowotkem11 a posléze Władysławem Gomułkou12, který se po Nowotkovi stal i tajemníkem Ústředního výboru nově zaloņené Polské dělnické strany (PPR). Ta přińla s vlastní programovou vizí poválečného Polska, jejíņ součástí bylo i znárodnění průmyslu a bank a odstoupení někdejńích východních území Sovětskému svazu (zatím v plánu nebyla kolektivizace zemědělství. PPR, ačkoliv jen těņko proráņela svoji politickou izolaci, usilovala o převzetí hlavní iniciativy v zemi. Stejně jako ona ignorovala londýnskou vládu i polská komunistická centrála v Moskvě, reprezentovaná mj. Wandou Wasilewskou.13 Právě vztahy se SSSR, který se přímo podílel na likvidaci nezávislého Polska, se dlouhodobě staly jedním z ústředních problémů, s nimiņ se polská exilová vláda v Londýně musela potýkat. Ukázalo se to zejména v období po německém napadení SSSR a uzavření spojenectví mezi Moskvou a západními velmocemi, které pak

11 Marceli Nowotko (1893–1942) – první předák Polské dělnické strany. 12 Władysław Gomułka (1905–1982) – polský komunistický politik, po válce stanul v čele Polské sjednocené dělnické strany (PZPR). 13 Wanda Wasilewská (1905–1964) – polská a sovětská komunistická funkcionářka, politička a spisovatelka, v Rudé armádě měla hodnost plukovníka.

15 musely brát ohled i na mocenské zájmy SSSR a přirozeně tlačily na polské představitele, aby své vztahy s Moskvou urovnali. Výsledkem bylo koncem července 1941 uzavření polsko-sovětské smlouvy, v níņ sice SSSR uznal neplatnost dřívějńích smluv s Německem, otázka východní hranice ale zůstala otevřená. Postupně vńak Moskva stále zřetelněji dávala najevo, ņe se nemíní vzdát území získaných anexí z roku 1939, a trvala v zásadě na někdejńí Curzonově linii, coņ polská vláda pod tlakem spojenců musela akceptovat, byť Sikorski při svých jednáních nańel ve vládě jen malou podporu a byl v ní nucen učinit významné personální změny. Na prohloubení roztrņky v sovětsko-polských vztazích mělo vliv odhalení masových hrobů polských důstojníků v Katyni roku 1943, i kdyņ je mnozí povaņovali za pouhou německou propagandu. Moņnost nových vstřícných postojů vůči Moskvě otevřela aņ tragická smrt Sikorského při leteckém neńtěstí nedaleko Gibraltaru téhoņ roku, o němņ se stále spekuluje, ņe patrně bylo výsledkem úspěńného atentátu. V čele vlády stanul Stanisław Mikołajczyk, funkce vrchního velitele ozbrojených sil se ujal K. Sosnkowski. V této době vńak vliv polské vlády na utváření budoucnosti poválečného Polska zjevně slábl, protoņe se tyto otázky staly předmětem rozhovorů mezi spojenci bez polské účasti. V jejich rámci byla uznána přináleņitost Polska do sovětské zájmové sféry, a Moskva tak získala dominantní vliv na polské záleņitosti. Teheránská konference přitom v zásadě odsouhlasila posunutí polského teritoria na západ a s tím souvisely přesuny obyvatel.

1.4 Cesta k osvobození Polska

Sovětská převaha nabyla na významu hlavně poté, co na prahu roku 1944 Rudá armáda vstoupila na někdejńí polské území. Následovalo obsazení Volyně a v létě i Grodna, Lublina, Brestu a Vilna. Zejména na územích, která měla zůstat Sovětskému svazu, dońlo ke střetům mezi Rudou armádou a Zemskou armádou, k pronásledování, zabíjení a deportacím členů domácího odboje. Na osvobozeném území, západně od řeky Bug, začal vyvíjet činnost Stalinem iniciovaný Polský výbor národního osvobození, faktická dočasná vláda pod kontrolou komunistů, která začala

16 budovat prozatímní správní struktury a vlastní vojsko (Armia Ludowa). Kromě jiného ohlásila i agrární reformu, zahrnující zabavení veńkeré půdy přesahující 50 hektarů bez náhrady. Za této situace soupeření mezi prostalinskými komunistickými strukturami a londýnskou vládou (Stalinem v zásadě ignorovanou) se závaņnou otázkou stalo osvobození Varńavy. Londýn ani domácí protisovětské síly nechtěly metropoli nechat osvobodit Rudou armádou a hodlal pozici legitimní polské vlády upevnit tím, ņe se město osvobodí samo. Varńavské povstání, které vypuklo 1. srpna 1944 a trvalo přes dva měsíce, vńak po počátečních úspěńích nedokázalo německé ofenzívě vzdorovat. Zatímco sovětský postup se zastavil na pravém břehu Visly, v levobřeņní Varńavě probíhaly masové popravy a systematická likvidace celého města. Teprve po poráņce povstání následoval sovětský vojenský zásah a vytlačení Němců z Varńavy. Plán londýnské vlády a taktické vyčkávání Sovětů tak nesou svůj podíl na desítkách tisíců obětí varńavského povstání. Zatímco londýnská vláda na podzim 1944 navázala nová jednání s Moskvou, a vyvolala tak vlastní vnitřní krizi, nebyla jiņ váņným partnerem ani pro Stalina, ani pro západní velmoci, které uznávaly jen osobní Mikołajczykovu autoritu. SSSR odmítl představu převzetí moci v Polsku londýnskou vládou a připustil nanejvýń kooptaci některých přijatelných politiků do jiņ existujících promoskevských struktur. Podmínkou ovńem bylo uznání nové polské východní hranice na Curzonově linii. Na takovém průběhu nové hranice – s kompenzacemi na západě – se shodli v roce 1945 zástupci velmocí i na svých jednáních v Jaltě a Postupimi.

1.5 Varšavské povstání

Začátek Varńavského povstání byl stanoven na 1. srpna v pět hodin odpoledne. Na předměstí Żoliborz se vńak mladému kapitánovi Zemské armády dostalo té cti zahájit povstání předčasně v jednu hodinu a padesát minut. Kdyņ vedl svůj oddíl na místo setkání, neočekávaně narazil na německou motorizovanou hlídku: „Chvíli jsme se navzájem pozorovali a věděli přesně, oč se jedná. Němci

17 evidentně zvažovali možné zisky a ztráty, zda je lepší nás zastavit, či předstírat, že tu skupinu mládenců oblečených do zpola zakrytých uniforem a nesoucích pod kabáty samopaly vlastně nevidí… Pak se rozhodli zahájit střelbu, z níž jsme vyvázli bez zranění. Hodili jsme do jejich náklaďáku granáty, které explodovaly… a podařilo se nám přeběhnout přes ulici a ukrýt se u zbývající části naší jednotky.―14 Po těchto událostech začal útok povstalců přesně v pět hodin, v ulicích se v tu dobu jeńtě pohybovali civilisté. Jiņ první den povstání zahynulo 2 500 vojáků Zemské armády a otevřela se tak jedna z nejtragičtějńích kapitol novodobé polské historie. Na tomto místě se nebudeme zabývat historickými detaily, domnívám se, ņe popisu průběhu Varńavského povstání, vojenských akcí atd. je věnováno dostatečné mnoņství mnohem obńírnějńích práci. Zaměříme se proto na proņitky a výpovědí očitých svědků povstání, a to jak z řad vojáků, tak i civilního obyvatelstva. Jedním z účastníků povstání15 byl i pozdějńí nositel Nobelovy ceny za literaturu Czesław Miłosz, který na rozpoutání litého boje vzpomíná: „Onoho dne – 1. srpna – jsem se [Janka] a já vydali na kus řeči a šálek čaje k Tygrovi. Při odchodu z domu si nikdo nebyl zcela jist návratem nejen proto, že se mohlo něco stát člověku osobně. Ze světa mizely totiž i domy. Naše procházka měla trvat dlouho. Po deseti bezstarostných minutách pod bezmračným nebem došlo k nečekané explozi a můj úhel pohledu se změnil, neboť jsem se ocitl na všech čtyřech. Tato vnější část města byla hustě poseta vojáky SS. Kulomety pálily na všechno, co se pohnulo.―16 Czesław Miłosz Varńavské povstání přeņil, stejné ńtěstí měl i pozdějńí vynikající filmový reņisér Krzysztof Zanussi, který v dopisech Normanu Daviesovi popsal počátky povstání, kdy mu bylo pouhých pět let: „V okamžiku vypuknutí povstání jsem byl doma s maminkou a naší služebnou. Můj otec se zdržoval kdesi ve městě a už mnoho měsíců jsme ho neviděli. Přesto je má nejsilnější vzpomínka na první dny povstání spjata právě s ním.―17

14 Bartoszewski, W.: Dni Walczącej stolicy: Kronika Powstania warszawskiego, in – Davies, N.: Boj o Varšavu, Praha 2005, s. 223, překlad Miroslava a Aleń Valentovi. 15 Za účastníka Varńavského povstání povaņuji kaņdého, kdo se jej zúčastnil aktivně či pasivně, neboť kritická situace ve Varńavě neumoņňovala, aby se mu vyhnulo ani civilní obyvatelstvo. 16 Miłosz, Cz.: Native Realm, in – Davies, N.: Boj o Varšavu, Praha 2005, s. 232, překlad Miroslava a Aleń Valentovi. 17 Citace z dopisu K. Zanussiho, in – Davies, N.: Boj o Varšavu, Praha 2005, s. 232, překlad Miroslava a Aleń Valentovi.

18

Od prvních dnů se boje odehrávaly zejména v západní čtvrti Wola. Německé oddíly odsouvali povstalce směrem k městským částem Střed (Śródmieście) a Staré Město (Stare Miasto). Německá vojska do 11. srpna vyvraņdila kolem 50 000 civilních obyvatel a zmocnila se Woly a Ochoty. Dne 12. srpna se strhly tuhé boje o Staré Město, kde povstalci drņeli pozice i přes silný nápor německých oddílů. Bohuņel se nepodařilo zajistit pomoc a Staré Město padlo do rukou německých vojsk. Po pádu Starého Města začali Němci obsazovat dalńí části Varńavy. V polovině měsíce záři začala postupovat také Rudá armáda, která doposud vyčkávala před Varńavou, a obsadila pravobřeņní část Varńavy. Německá armáda postupně obsazovala vńechny varńavské čtvrti. Dne 2. října 1944 byla podepsána kapitulace. Hodnotit Varńavské povstání z tehdejńího pohledu je velmi sloņité. Na jedné strany stojí heroické činy a oddanost povstalců, na druhé straně 150 000 obětí z řad civilistů. Nabízí se otázka ohledně smyslu povstání. Historici se dnes vesměs shodují, ņe povstání nemělo nejmenńí ńanci na úspěch a to ze dvou důvodů. Bylo zřejmé, ņe německá armáda udělá vńe proto, aby povstání potlačila, protoņe Hitler potřeboval udrņet naději na zvrat.18 Druhým důvodem bylo technické a materiální vybavení povstalců, jeņ nebylo ani zdaleka srovnatelné s vybavením německých vojsk. Svou roli v povstání sehráli i západní spojenci a Rudá armáda, která neposkytla Varńavě pomoc. Norman Davies o pomoci povstalcům píńe: „Odolnost varšavských bojovníků postavila britskou a americkou vládu do nepříjemné situace. Kdyby byli povstalci rychle poraženi, Západ by je okázale pochválil za jejich odvahu, a tím by to skončilo. Ale oni svou nevysvětlitelnou vytrvalostí otevřeli otázky, na které by mnozí spojenečtí vůdci nejraději zapomněli. Citliví lidé se cítili zle.―19 Halina Andrzejewska, jedna z povstalkyň pak vzpomíná: „Celou dobu nás bombardovali. Německé dělostřelectvo pálilo z parlamentní čtvrti, proti které z druhé strany řeky stříleli Sověti, ale často nedostřelili a zasáhli naše pozice. Odhadovali jsme, že musíme udržet předmostí a přechod přes Vislu za každou cenu. Spoléhali

18 Jasným příkladem je bitva o Stalingrad, případně pozdějńí bitva v Ardenách, která je povaņována za poslední vítězství německé armády. Rozhodně si tedy nechtěli připouńtět poráņku. 19 Cit. podle Davies, N.: Boj o Varšavu, Praha 2005, s. 269, překlad Miroslava a Aleń Valentovi.

19 jsme na to, že Berlingovi bojovníci nebo Sověti nám poskytnou dostatečně velkou pomoc. Jakmile by to udělali, mohli bychom okamžitě vyrazit a znovu se spojit se Středoměstím.―20 Konec Povstání a pozdějńí následky popisuje jeden z vojáků praporu Parasol – je překvapen tichem, které nastalo po vyhláńení klidu zbraní: „Klid je klamný. V bunkrech vedle polytechniky a nemocnice umístili Němci kulomety, kterými drželi náměstí pod křížovou palbou. Teď ovšem nastal klid a dějí se neobvyklé věci. Z německé strany vchází na náměstí skupina důstojníků s bílou vlajkou. Z naší strany postupuje kupředu směsice důstojníků a civilistů s bílou dekou upevněnou na holi. Oni i Němci přecházejí náměstí a mizí za rohem… Musíme se připravit na odchod do zajetí.―21

20 Vzpomínky H. Andrzejewské, cit. podle Bartoszewski, W.: Dni Walczącej stolicy: Kronika Powstania warszawskiego, in – Davies, N.: Boj o Varšavu, Praha 2005, s. 351–352, překlad Miroslava a Aleń Valentovi. 21 Czajkowski-Dębczyński, Z.: Dziennik Powstańca, in – Davies, N.: Boj o Varšavu, Praha 2005, s. 379, překlad Miroslava a Aleń Valentovi.

20

2. Kulturní život v „podzemí“

21

Polský kulturní ņivot měl během druhé světové války dvě významnějńí centra: Krakov a Varńavu. Zejména ve Varńavě se vytvořily ilegální kulturní a literární spolky, které se staly příkladem pro ostatní. Práce v podobných uskupeních byla velmi náročná a často znamenala dávat v sázku vlastní ņivot. Kaņdý neuváņený krok vedl k represím. Jerzy Święch se ve své monografii zmiňuje o situaci ve Varńavě následovně: „Stolica, jak to wynika z licznych dokumentów i relacji, stanowiła w tym czasie prawdziwy konglomerat formalnych i nieformalnych stowarzyszeń, grup towarzysko-salonowych, tajnych „kompletów― uniwersyteckich, wieczorów poezji itp. Przybysie byli zdumieni tempem życia politycznego i kulturalnego w Warszawie, gdzie miały siedzibę wszystkie ważniejsze organy władzy państwowej i wojskowej, działające w podziemiu.―22 Ve Varńavě působilo v té době nejvíce vzdělaných lidí – novinářů, umělců a literátů, kteří byli často podporování ilegálními institucemi. Mezi nejvýznamnějńí ilegální skupiny patřila tzv. UNIA, katolické hnutí, jehoņ činnost byla zaměřena hlavně na výchovu a změnu poměrů v Polsku v rámci křesťanské etiky Jedním z předních představitelů byl publicista, literární kritik, prozaik a básník Jerzy Braun, který byl hlavním iniciátorem mnoha kulturních a literárních akcí. Hnutí se rozńířilo do dalńích měst, zejména do Krakova. Vznikla také Unia kultury, která ve svých řadách měla významné osobnosti jako např. skladatele Konstantyho Regameye, hudebníka Piotra Perkowského aj. Předsedou se stal Artur Górski. Z literátů se stali členy Karol Ludwik Koniński, Karol Bunsch či Jerzy Zagórski. Z Krakova byli zastoupeni Wojciech Żukrowski, Tadeusz Kwiatkowski, Jerzy Kierst a Bogdan Ostromęcki, kteří na konci války vytvořili literární skupinu Próg a přednáńeli své verńe ve varńavských salonech na Żoliborzi a Mokotowě, které patřily skupině UNIA. Časopis Kultura Jutra, vydávaný hnutím v letech 1943–1944, redigovaný J. Braunem a J. Zagórským. V něm se objevily verńe A. Świrszczyńské, J. Zagórského, T. Gajcyho, T. Hollendra, W. Szlengla, K. I. Gałczyńského a J. Brauna. Byla také vyhláńena literární soutěņ o nejlepńí báseň o Varńavě. Vítězem se stal Jerzy Zagórski za báseň Psalm. V Krakově vzniká

22 Cit. podle Święch, J.: Literatura polska w latach II wojny światowej, Warszawa 1997, s. 65.

22

Miesięcznik literacki, jehoņ zakladateli byli W. Żukrowski a T. Kwiatkowski. Umělecká úroveň časopisu nebyla příliń vysoká, neboť v něm publikovali předevńím začínající básníci. Dalńím časopisem, který vycházel v období války, byl Nurt s podtitulem „časopis věnovaný polské kultuře“. Vydavatelem byla tajná organizace Obóz Polski Walczącej. Ńéfredaktorem časopisu byl Ferdynand Goetele23 a Wilam Horzyca. Předevńím Horzyca určoval podobu a náplň časopisu. Objevovaly se v něm jeho články, básně M. Pawlikowké-Jasnorzewské, W. Broniewského či A. Wata. Vysoké umělecké úrovně dosahoval časopis Sztuka i Naród (SiN), který vyńel v rekordních 16 číslech. V době okupace to byl nebývalý počin, neboť nesmíme zapomínat, ņe ńlo větńinou o nelegální aktivity, jeņ mohly vést v nejhorńím případě aņ k trestu smrti. Časopis byl vydáván od 2. května 1942 do července 1944. Matrice posledního čísla byly zničeny během Varńavského povstání. Prvním redaktorem byl publicista a hudebník Bronisław Kopczyński. Kulturu měl na starosti Włodzimierz Pietrzak, iniciátor vzniku tzv. Ruchu Kulturowego, jenņ přilákal ke spolupráci mladé literáty, kteří byli seskupení v Konfederacji narodu24 a SiN. Mezi nejvýznamnějńí redaktory patřil také Andrzej Trzebiński, typ mladého publicisty, který hledal ideového protivníka, aby mohl ventilovat svůj temperament a postavit se myńlenkám a názorům starńí generace. Nalezl ho ve varńavské inteligenci, jeņ si drņela odstup od velkých činů a spíńe se soustředila na slova a spekulace, ovládal ji skepticismus. Naopak mladá generace volila jinou cestu a Trzebiński ve svém článku Udajmy, że istniejemy gdzie indziej, otińtěném v SiN, napsal: „…kultury nie można osiągnąć inaczej niż przez czyn…“.25 Skupina Dźwigary získala svůj název podle časopisu Miesięcznik Literacki Ruchu Miecz i Pług, který vycházel od prosince 1943 do března 1944. V prohláńeních Ruchu se objevoval názor o dominaci cizích, hlavně ņidovských, vlivů v polské kultuře, kterým se bylo třeba postavit. Jerzy Święch se o této situaci

23 Ferdynand Goetel (1890–1960) – polský prozaik, autor dramat publicista a scénárista. Účastnil se vyńetřování Katyńského masakru, čímņ se stal úhlavním nepřítelem Sovětského svazu a byl nucen emigrovat. 24 Jedná se o polskou konspirační organizaci, která fungovala v letech 1940–1943. 25 Cit. podle Trzebiński, A.: Udajmy, że istniejemy gdzie indziej, in – Stuka i Naród, 1943, č. 3/4.

23 zmiňuje následovně: „Należało też, zgodnie z deklaracją Ruchu, zerwać z anachronicznymi pojęciami na temat honoru, pacyfizmu, miłoserdzia wobec wroga, a na ich miesjce zaszczepić w umysłach Polaków imperializm, zdobywczość, bezwzględność wobec worga.―26 Předchůdcem časopisu Dźwigary byl časopis Kuźnia se stejným okruhem spolupracovníků. Patřili k nim: Roman Mularczyk, Zbigniew Stolarek, Witold Zalewski a sestry Józefa a Helena Radzimińska, které se později účastnily Varńavského povstání. Pro Mularzcyka, ale i dalńí, bylo charakteristické přehlíņení etiky, od autorů vyņadoval schopnost přesvědčovat a víru v magickou moc slova. V článku Pisać pięścią Mularczyk prohlańuje: „Nie ma innej postawy, jak walka, jej narzędziem jest słowo na równi z pięścią.―27 Dalńím měsíčníkem vydávaným v tomto období byla Droga, literárně- společenský časopis vydávaný v letech 1943–1944. Vznikl z iniciativy Ewy Pohoské, která za Varńavského povstání působila spojka Zemské armády a byla popravena 11 II 1944 u Pawiaku. Shromáņdila kolem sebe mnoho mladých lidí, které nespojovala přísluńnost k ņádné skupině či organizaci, ale touha po společné práci. Redaktorem se stal Stanisław Marczak (pseudonym Oborski). S časopisem spolupracoval Juliusz Garztecki (pseudonym Jerzy Wilczyński). Debutoval zde Jan Józef Szczepański reportáņí o září 1939 Pamiętnik wojenny. Své verńe zde tiskli T. Borowski a K. K. Baczyński. Podobnou funkci jako Droga plnil časopis Płomienie, jenņ vycházel v letech 1942–1943. Nejvýznamnějńí roli v něm hráli dva začínající publicisté – Karol Lipiński a Jan Strzelecki. Mezi oběma časopisy se vytvořil dobrý vztah a autoři přispívali do obou periodik. Význam časopisu Płomienie shrnul Jerzy Święch následujícími slovy: „ Płomienie przeszły do dziejów myśli okupacyjnej przede wszystkim jako ciekawy ośrodek młodych intelektualistów, którzy starali się wypracować zasady przyszłego ułożenia stosunków społecznych w państwie na zasadach demokracji, równości i powszechnej sprawiedliwości.―28

26 Cit. podle Święch, J.: Literatura polska w latach II wojny światowej, Warszawa 1997, s. 91. 27 Tamtéņ, s. 93. 28 Tamtéņ, s. 98

24

Za zmínku stojí i časopis Lewą Marsz, jehoņ redaktorem byl Teofil Głowacki, který ke spolupráci přizval Stanisława Ryszarda Dobrowolského, Mieczysława Jastruna nebo satirika Benedykta Hertze.

25

3. Literatura v době Varšavského povstání

3.1 Poezie 3.1.1 Zbigniew Jasiński 3.1.2 Mieczysław Ubysz 3.1.3 Krysztof Kamil Baczyński 3.1.4 Různé soutěže a literární večery 3.1.5 Obraz Varšavy v povstaleckých básních 3.2 Próza 3.3 Drama

26

3.1 Poezie

Pod pojem poezie Varńavského povstání můņeme zařadit zejména básně a populární písně. Tvoří konečný článek příleņitostné poezie vznikající v období války a okupace, i kdyņ jejich charakter se od dřívějńích děl větńinou lińil. Okupační deprese, apatie a nedůvěra přenechaly místo euforii z boje a víře ve vítězství nad nenáviděným nepřítelem. Velký význam měly pro vojáky i civilní obyvatelstvo hlavního města nejrůznějńí básně, provolání a protesty, které byly publikované v povstaleckém tisku, jenņ byl hodně rozńířený. Jednotlivé čtvrtě města měly vņdy hned několik periodik. Literární texty se dostávaly do oběhu také ve formě strojopisů a rukopisů. Nemůņeme nezmínit také literární texty předávané ústně (v podstatě novodobou ústní lidovou slovesnost), z nichņ některé byly po válce zapsány. Důleņitou roli plnil rovněņ rozhlas. Podle badatelů poezie sehrála za Varńavského povstání tak významnou úlohu jako nikdy předtím ani potom. Barikádová poezie měla splnit základní úkol: zachytit a předat společné zkuńenosti vymezené skupiny. Čtená a psaná se dostávala k ńirokému okruhu příjemců. Poezie Varńavského povstání z velké části navazuje na romantické tradice, kdyņ hlásá, ņe svoboda je nejdůleņitějńí hodnotou a povinností vlastenců je neústupný boj při obraně vlasti. Jerzy Święch ve své monografii odpovídá na otázku, co nového vnáńí Varńavské povstání do tradice válečné poezie: „Prasa oraz inne wydawnictwa powstańcze pełne były wierszy, nastawionych nieodmiennie na ton bojowy i patriotyczny, pełniących przysłowiwą już rolę pobudki i apelu do walki. […] w każdym z nich spotkamy się z tekstami wierszy, których autorzy, często do dzisiaj nie znani, obracali się w kręgu tych samych motywów i rekwizytów; uwiodły ich te same hasła i zawołania.― 29 Je příznačné, ņe podstatná část povstalecké poezie byla anonymní a vedlejńí význam měla její esteticko-literární hodnota. Zásadní bylo její emoční zabarvení, schopnost oslovit co největńí počet lidí, kterým měla předat morální hodnoty a

29 Cit. podle Święch, J.: Literatura polska w latach II wojny światowej, Warszawa 1997, s. 170.

27 upevnit společný proņitek a touhu po ztracené svobodě. Poezie tedy měla publicisticko-propagandistické cíle – psané (či mluvené) slovo mělo povzbudit k boji, oslavovat obětavost a námahu vojáků, obviňovat vraha, napadat lenivost a lhostejnost. Edward Balcerzan tzv. básníky-bojovníky charakterizuje následovně: „Wszędzie tam, gdzie po klęsce wrześniowej formowały się polskie oddziały wojskowe, byli poeci.[…] Zarazem przecież poeta-żołnierz, niezaleźnie od tego, na którym z frontów II wojny walczył, i jaką ideologię wyznawał, był w situacji szczególnej. Musiał bowiem podporządkować swoją twórczość wymaganiom wojny i wojska. Oznaczało to rezignację z indywidualnych poszukiwań artystycznych – na rzeć ściśle określonych potrzeb poezji walczącej, bliskiej żołnierskiemu folklorowi.―30 Mezi dalńí typické rysy této tvorby patří vysoká variabilita textů (způsobená mj. ústním předáváním), ale také jejich jazyková stránka – v řadě básní dochází k mísení spisovné polńtiny s varńavským dialektem a specifickým povstaleckým ņargonem. Téměř kaņdý povstalecký oddíl se v době Varńavského povstání mohl pyńnit vlastním básníkem, který ve své tvorbě zaznamenával události spjaté s ņivotem a bojovými aktivitami oddílu. Také varńavské městské části měly vlastní písně, jeņ – stejně jako písně povstaleckých jednotek či skupn – vyuņívaly populárních melodií. Některé vznikaly anonymně a kolektivně, autory některých známe. Uveďme písně jako Zośka (text: Donat Czerewacz „Sójka), Walcząca Warszawa nebo Marsz Śródmieścia (text: Zbigniew Krukowski i Eugeniusz Żytomirski „Czarny”), Marsz Mokotowa (text: Mirosław Jezierski „Karnisz”, hudba: Jan Markowski „Krzysztof”), Sanitariuszka Małgorzatka (anonymní), Marsz Żoliborza (text: Bronisław Robert Lewandowski), Pałacyk Michla (text: Józef Szczepański „Ziutek”) a mnoho dalńích.

30 Cit. podle Balcerzan, E.: Poezja polska w latach 1939–1965, Warszawa 1982, s. 35–36.

28

Zośko, Zosiu, hej, Zosieńko!

Maszerować chodź, panienko,

Przecież idziem w bój,

W tan przy świście kul,

Seryjką z peemu

W rytm tego refrenu

Wybijaj takt!31

Písně, podobně jako básně, vyjadřovaly proņitky dané skupiny lidí, byly charakteristické vysokou angaņovaností, i kdyņ nejednou navazovaly na ņertovné písňové formy. Mezi povstaleckými básněmi se ovńem nańly i milostné verńe, pochvaly oblíbeným velitelům a oddaným ońetřovatelkám a spojovatelkám. Známé jsou fragmenty textu Blok z Powiśla z představení loutkového divadla Pod Barykadą. Jeho autorem je Michał Dadleza. Objevují se i dalńí ņánry, např. satiry a frańky. Povstalecké básně psali známi tvůrci jako např. Kornel Makuszyński „Stary Kapral“, Jan Brzechwa, Lesław M. Bartelski, Eryk Lipiński, Józefa Radzymińska „Mieczysława“, ale také novináři, učitelé, filologové, překladatelé, divadelníci a povstalci, kteří dosud nebyli literárně činní. Větńina těchto básní zůstává dodnes anonymní. Stanisław Lam na adresu těchto anonymních básníků dodává: „Wszyscy swoje muzyckie narzędzie nastrajają odpowiednio do tematu. Uderzają w tony najwyższe, jeśli szarpią sumieniem, lub jątrzą rany tragiczne, przechodzą do śpiewnej melodii dla pogodnych reminiscencji. Od tych poetów przejście do innych, którym formę wierzsa nakazała dopiero wojna, okazuje nie mniejsze zespolenie formy z treścią.―32 Objevovaly se také nové básnické talenty. Jedním z nejpopulárnějńích básníků povstání byl Zbigniew Jasiński „Rudy“. Vykonával i funkci redaktora rozhlasové stanice Błyskawica. Mezi jeho nejznámějńí básně patří jeho legendární

31 Citováno z , Czerewacz, D.: Zośka. 32 Cit. podle Lam, S.: Antologia poezji polskiej 1939–1945, Paris 1946, s. 10.

29 báseň-proklamace Żądamy amunicji. Básnickou kroniku bojů pluku Parasol po sobě zanechal jejich velitel Józef Szczepański „Ziutek“, autor skladeb Pałacyk Michła nebo Hymn Parasola. Jedna z jeho básní (Czerwona zaraza) vznikla v době, kdy se blíņila Rudá armáda, a znovu se objevila v tzv. podzemním oběhu v osmdesátých letech. Mnoho básní napsal hlasatel rádia Błyskawica Mieczysław Ubysz „Vik“ a zveřejňoval je právě na rozhlasových vlnách. V poezii Varńavského povstání není silný pouze pocit boje a svobody, ale také naděje a vědomí v nabytí ztracené svobody prostřednictvím války a boje, tedy díky povstání, které se mělo stát celonárodním hnutím. Mimořádný důraz byl kladen na povstalce, kteří byli zobrazováni jako vojáci-rytíři svobody. Autoři básní si uvědomovali, ņe průběh Varńavského povstání sleduje „celý svět“. Stanisław Marczak-Oborski, absolvent polské filologie na Varńavské univerzitě, účastník podzemního kulturního ņivota a redaktor měsíčníku Droga, voják a povstalec, ve své básni v ilegálních novinách praví:

Pamiętaj: nie wolno ci zwątpić

Wolność, co przyjdzie, choćbyś padł.

Pamiętaj, że na ciebie patrzy

Ogromny i zdumiony świat.33

Autoři básní zdůrazňovali neobyčejnou odhodlanost účastníků bojů, pro které „twierdzą niezłomną jest polski duch” (Eugeniusz Kobieracki „Rudolf”: Warszawa trwa), ņe „wszystkim trzeba mieć serce żołnierzy” (Stanisław R. Dobrowolski „Goliad”: Rozkaz dla Warszawy, otińtěno 9. srpna 1944). Ne vņdy vńak byl povstání dodáván posvátný rozměr jako v básni Pozdrowienie Janusze Sasa, která má formu modlitby: Święty bój się rozpoczął świętej męki Polskiej.

Golgoty stacje w Rosji, Italii, Afryce,

33 Cit. podle Marczak-Oborski, S.: in – Kunert, A: Warsaw Concerto, Powstanie Warszawskie w poezji, Warszawa 2004, s. 153.

30

Tą samą wiarą, tu, na Marszałkowskiej

Wroga biją „Potop‖ przy armat muzyce.34

Hlavním motivem v básních byli vojáci – v poezii Varńavského povstání můņeme najít následující obraty, které oslavují je a jejich hrdinství:

„Walczą jak lwy.” Bojují jako lvi. „Serca mamy odważne.” Máme odváņná srdce. „Każdy z nas pragnie coś dać w ofierze.“ Kaņdý z nás touņí něco obětovat. „Rycerska krew pulsuje w piersi.” Rytířská krev pulsuje v prsou. „Największe zuchy.” Největńí pańáci. „Żołnierski fach im obcy.” Vojenské povolání je jim vzdáleno. „Wrogów gniotą tak jak muchy.” Nepřátele zabíjejí jako mouchy. „Jasne oczy, śmiałe twarze.” Jasné oči, odváņné tváře. „Chłopcy jurne, chłopcy młode“ Bujní chlapci, mladí chlapci. „W sercach radość i nadzieja.“ V srdcích radost a naděje. „Grają nam żołnierską nutą.“ Hrají nám na vojenskou notu. „Chłopcy dzielne, chłopcy młode.“ Zdatní chlapci, mladí chlapci. „Nieulękłe i zażarte.“ Nebojácní a úporní.

Účastníci povstání jsou prezentováni nejen jako osvoboditelé a osoby touņící po svobodě, ale také jako „mściciele za przeżyte pasmo mąk”, hrdinové, kteří se mstí za temné roky okupace. Jejich „Dusza“ musí být „na stal kuta“ (kovaná z oceli). Pro tyto bojovníky za svobodu kromě smrti existuje pouze jedna alternativa – hanba nebo chvála („z tylu hańba / z przodu Chwała“). V kontrastu s obrazem povstalce jako neohroņeného rytíře, jenņ se řídí ctí, i v nejtěņńích chvílích věří ve svobodu, nevzdává se, nepochybuje, jeho povinností je

34 Sas, J.: Pozdrowienie, in – Kunert, A: Warsaw Concerto, Powstanie Warszawskie w poezji, Warszawa 2004, s. 153.

31

„krwawy odwet“ (krvavá odveta), je obraz vraha – na adresu německých okupantů básníci psali:

„Morderca.” Vrah. „Bandyckie hordy.“ Hordy banditů. „Wściekłe zbiry.” Vzteklí vrazi. „Szkopy.” Skopčáci. „Podstępny wróg.“ Lstivý nepřítel. „Niemiec wszystko swym butem Němec svou botou vńechno rozmačkává. gniecie.” „Niemiec grozi śmiercią w dzień i w Němec dnem i nocí hrozí smrtí. noc.“ „Hunowie.” Hunové. „Prusak.” Pruńák. „Junkier.” Junker. „Hycel.” Ničema. „Esesmani.” Esesáci.

Válka, jejímņ jednoznačným cílem je znovunabytí svobody a suverenity po letech nebývalého utrpení, nemůņe příliń brát ohledy. Je pomstou za léta hrůzy a válkou za lidská práva, za osobní hrdost kaņdého člověka v kontextu jiných podrobených národů. Míra zla, zločinu a krutosti jiņ byla neúnosná. Kornel Makuszyński v básni Pieśni Czerniakowa hlásá:

Jeden jest rozkaz: BEZ LITOŚCI!!!‖

W kamienie wreszcie zmieńmy serca

Niechaj umarłym Bóg zazdrości

Niech stokroć kona nasz morderca!!!35

35 Makuszyński, K.: Pieśni Czerniakowa, in – Lam, S.: Antologia poezji polskiej 1939–1945, Paris 1946, s. 253.

32

Podobně se vyjadřuje Jan Brzechwa v básni Pieśń o walce:

Uderzajmy celnie w mordercę,

Niechaj spływa krew jego gęsta.

Niechaj ugodzi go w samo serce

Nasza wściekłość – i gniew – i zemsta!36

Dříve velmi silný motiv Boņí prozřetelnosti, jeņ bděla nad polským národem, byl ve Varńavském povstání nahrazen spravedlivý, velký Bůh, který poņehná nańemu boji. Bůh, který nás bude provázet vńemi hrůzami. Je zobrazován jako spravedlivý, přináńející naději a plně souhlasící s povstáním. V básni Pieśni Czerniakowa K. Makuszyńského promlouvá Bůh prostřednictvím blesku, kterého se dříve lidé báli a jeńtě na počátku 20. století byl v mnoha polských vesnicích povaņován za svatý úkaz:

Piorunem woła do nas Bóg

Warszawa!! Och!! Warszawa!!37

Sporadicky autoři navazovali také na postavu Jeņíńe Krista. Téma Krista se objevuje např. v básni Ewy Szumańské Pierwsza noc 14. 08. 1944:

Walczących jedną ręką błogosławił Chrystus, A drugą budził Polskę – na bój, na zwycięstwo!38

Jedná se motiv zmrtvýchvstání Polska právě díky Varńavskému povstání. Povstalci byli, na rozdíl od vůdců podzemního hnutí a emigrační vlády, přesvědčeni, ņe se má Varńavské povstání stát celonárodním povstáním.

36 Citováno z , Brzechwa, J.: Pieśń o walce. 37 Makuszyński, K.: Pieśni Czerniakowa, in – Lam, S.: Antologia poezji polskiej 1939-1945, Paris 1946, s. 253. 38 Szumańska, E.: Pierwsza noc 14. 08. 1944, in – Szczawiej, J.: Antologia polskiej poezji podziemnej 1939–1945, Warszawa 1957, s. 159.

33

V modlitbách povstalců se objevuje také mariánské téma, zejména u příleņitosti 15. srpna 1944. Navazovali na kult Matky Boņí Královny polské a tradici bojů za svobodu, která je spojená s obranou kláńtera na Jasné Hoře u Čenstochové v době ńvédských válek. Hlavní místo v mytologii povstalecké poezie zaujímá hrdinská Varńava, město- symbol války za svobodu. O Varńavě píńou autoři následovně:

„szaniec” opevnění „barykada wolności” barikáda svobody „placówka” stráņ „twierdza wolnych ramion i serc“ tvrz svobodných rukou a srdcí „fort“ pevnost „reduta“ reduta

Tato označení navazovala na dřívějńí literární motivy osvobozenecké poezie. Básní, jeņ byly věnovány či adresovány Varńavě, bylo nepřeberné mnoņství. Objevuje se také motiv Vlasti, která povstáním získá nezávislost. Báseň Ojczyzna od neznámého autora, která vyńla v časopise Barykada 15. srpna 1944, obsahovala následující verńe:

W szacie płomieni – z ciałem w krwi i bliznach,

Wirem pocisków uskrzydlona,

Tryumfująca,

W pożarnym ogniu zórz—

Wstaje Ojczyzna.

------

Tryumfująca Ojczyzna.39

39 Ojczyzna (anonymní autor), in – Kunert, A: Warsaw Concerto, Powstanie Warszawskie w poezji, Warszawa 2004, s. 252.

34

Ale hlavně verńe jako „To Polska wstaje pośród gromów…. / A że Polska żyje, żyje, żyje!” jsou hlavní ukazatelem hrdinství a odhodlanosti varńavských povstalců. Básníci navazují na symbol Níké, bohyně vítězství. Objevují se rovněņ symboly bílého orla a národní vlajky.

Dzieci barykad Warszawy! Żołnierze rozbitych armii! Słyszycie krzyk Nike znad Marny? Czujecie wiew nowej sławy?40

Varńava bývá zobrazena v kontextu heroismu povstalců a civilního obyvatelstva. V jedné povstalecké písni se zpívá:

I znów walczy dzielna stolica,

Znów spowiły ją łuny i dym

I na krwią zbroczonych ulicach

Znów wolności rozlega się hymn!

Choć mundury nie zdobią nam ramion,

Choć nie każdy z nas ma broń –

Cała ludność Warszawy jest z nami,

Każdy Polak podaje nam dłoń!

Bo my – walcząca Warszawa,

Złączona ofiarą krwi...

Nasz cel – to honor i sława,

Potęga przyszłych dni!

40 Dobrowolski, S. R.: Rozkaz dla Warszawy, in – Szcawiej, J.: Antologia polskiej poezji podziemnej 1939–1945, Warszawa 1957, s. 378.

35

Nieznane jest nam słowo "trwoga",

Nie zgnębi nas zdradziecki wróg!

Kto żyw, ten z nami, na wroga!

Tak nam dopomóż Bóg! 41

Mezi vńeobecně známé básně, které jsou zasvěceny Varńavskému povstání a Varńavě a jsou v nich silně zaznamenány nejen aktuální události, ale také motiv tradice polských bojů za nezávislost, patří Niezwyciężona od Stanisława Ryszarda Dobrowolského. Báseň byla zveřejněna v povstaleckém časopise Biuletyn Informacyjny (č. 42) dne 5. srpna 1944 a autor se skrýval pod pseudonymem Victoria. Dobrowolski byl autorem i mnoha jiných povstaleckých verńů, před válkou byl jedním ze zakladatelů a iniciátorů literární skupiny Kwadryga (působila ve Varńavě v letech 1926–1933). Během povstání byl důstojníkem Zemské armády. V povstaleckém časopise Barykada byla 19. srpna 1944 zveřejněna jedna z vůbec nejslavnějńích povstaleckých básní (dnes se nepodařilo určit jejího autora) – Tu mówi Warszawa..., která má formu rozhlasové zprávy:

Uwaga! Tu mówi Warszawa!

Notujcie w „Trybunach‖ i „Timesach‖.

Trzymamy się jeszcze! Słyszycie! Uwaga!

Robotnik, lud, dzieci na szańcach.

[...]

Tu bracia żołnierzy z Tobruku,

Synowie walczących w Cassino,

Meldują w ogniowym walk huku:

Za wolność gotowiśmy zginąć.

Bój za nas i za was się toczy,

Lecz walka nierówna. Uwaga!

W krwi za was i za nas tu broczy

Walcząca – zwycięska – Warszawa!42

41Citováno z < http://pl.wikipedia.org/wiki/Hymn>, Żytomierski, E.: Hynm Śródmieścia.

36

Povstalci se tak stávali následovníky díla svých válečných předchůdců. Svátek svobody, jakým se jeví být Varńavské povstání, je nejen otázkou osvobození hlavního města, ale celé země. Podle básníkových slov je válka v ńirńím kontextu válkou o právo svrchovanosti a důstojnosti jiných podrobených národů a států. Boje Poláků na Západě a Východě se objevují i v dalńích dílech, např. u Janusze Sasa v jeho básni Pozdrowienie, v níņ autor volá:

Słuchajcie rycerze spod Monte Cassino,

[...]

Słuchajcie z nad piasków Tobruku.43

Do zlatého fondu poezie Varńavského povstání patří báseň Zbigniewa Jasińského Żądamy amunicji. Po válce byla báseň mnohokrát publikována v tisku, často v rozńířené nebo změněné podoběi. Kromě jiņ zmíněných typických motivů, v ní Jasiński obviňuje spojence, ņe nepodpořili povstání. Kromě této básně Jasiński napsal jeńtě několik jiných, které recitoval v rozhlase. Na pozadí povstalecké poezie se jeho tvorba odlińuje profesionalitou, nadńením a emocionálním zabarvením. Po skončení povstání a pobytu v zajateckém táboře zůstal Jasiński v emigraci – nejprve v Anglii a nakonec v Austrálii. Jasiński je rovněņ autorem dramatické básnické skladby Pieśń o powstaniu, která vznikla v den kapitulace. Není jisté, zda ji autor stačil uvést v rozhlase. Do poloviny 90. let v Polsku dílo nevyńlo kompletní. Existovala jen emigrační vydání, např. v paříņském časopise Kultura. Báseň je hořkým obviněním a protestem proti politice spojenců, která i přes příslib pomoci vedla k poráņce Varńavského povstání. Kritizuje také sovětskou vyčkávací taktiku a na adresu Rudé armády míří následující přirovnání:

42 Citováno z , Anonymní autor: Tu mówi Warszawa…. 43 Sas, J.: Pozdrowienie, in – Kunert, A: Warsaw Concerto, Powstanie Warszawskie w poezji, Warszawa 2004, s. 153.

37

„za Wisłą milczy swołocz znad Wołgi“ za Vislou mlčí holota od Volhy „przywarły działa czerwonych sotni” zavřela se děla rudých sotní. „milczą zdradzieckie działa znad Wołgi“ mlčí zrádcovské děla od Volhy. „przywarł za Wisłą mur swołoczy“ za Vislou se zastavila hráz holoty „zęby sowiecka hiena szczerzy“ sovětské hyena zuby cení

Také v básních Mieczysława Ubysze se objevují pocity hořkosti a výčitek spojencům, kteří neposkytli potřebnou pomoc povstalcům. Jeho Ostatni komunikat byl jasně zformulovaným obviněním:

Nadajemy komunikat z Warszawy.

Nadzwyczajny komunikat z Warszawy.

Stacja Armii Krajowej melduje:

Bój skończony i… nic, oprócz Sławy…

Wieść niesiemy do wszystkich narodów,

Konferencyj, przyjaciół i braci:

Lud Stolicy za Wolność zapłacił Swoim życiem.44

Jeho dalńí báseň – Do żolnierza Armii Berlinga – se podobně jako dílo Jasińskéhose nacházela v období PRL na seznamu zakázaných děl. Povstalci si nenamlouvali naději, ņe pomoc přijde z Východu, kde se Rudá armáda zastavila na druhém břehu Visly. Básnickou odpovědí na blíņící se hřmot východní fronty byla báseň Czerwona zaraza Józefa Szczepańského, která vznikla 29. srpna 1944. Uvádím ji v celém znění, protoņe báseň pro svůj nadčasový význam kolovala i v tzv. druhém oběhu v 80. letech.

Czekamy ciebie, czerwona zarazo,

44 Citováno z , Ubysz, M.: Ostatni komunikat.

38 byś wybawiła nas od czarnej śmierci, byś nam kraj przedtem rozdarwszy na ćwierci, była zbawieniem witanym z odrazą.

Czekamy dębie, ty potęga tłumu zbydlęciałego pod twych rządów knutem, czekamy ciebie, byś nas zgniotła butem swego zalewu i haseł poszumu.

Czekamy ciebie, ty odwieczny wrogu, morderco krwawy tłumu naszych braci, czekamy ciebie, nie żeby zapłacić, lecz chlebem witać na rodzinnym progu.

Żebyś ty wiedział nienawistny zbawco, jakiej ci śmierci życzymy w podzięce, i jak bezsilnie zaciskamy ręce, pomocy prosząc, podstępny oprawco.

Żebyś ty wiedział, dziadów naszych kacie, sybirskich więzień ponura legendo, jak twoją dobroć wszyscy tu kląć będą, wszyscy Słowianie, wszyscy twoi bracia.

Żebyś ty wiedział, jak to strasznie boli nas, dzieci Wielkiej, Niepodległej, Świętej, skuwać w kajdany łaski twej przeklętej, cuchnącej jarzmem wiekowej niewoli.

Legła twa armia zwycięska czerwona u stóp łun jasnych płonącej Warszawy i ścierwią duszę syci bólem krwawym garstki szaleńców co na gruzach kona.

Miesiąc już mija od powstania chwili,

łudzisz nas czasem dział swoich łomotem, wiedząc, jak znowu będzie strasznie potem

39

powiedzieć sobie, że z nas znów zakpili.

Czekamy ciebie nie dla nas, żołnierzy,

dla naszych rannych – mamy ich tysiące,

i dzieci są tu i matki karmiące,

i po piwnicach zaraza się szerzy.

Czekamy ciebie – ty zwlekasz i zwlekasz,

ty się nas boisz i my wiemy o tym,

chcesz, byśmy wszyscy tu legli pokotem,

naszej zagłady pod Warszawą czekasz.

Nic nam nie zrobisz – masz prawo wybierać,

możesz nam pomóc, możesz nas wybawić

lub czekać dalej i śmierci zostawić…

Śmierć nie jest straszna, umiemy umierać.

Ale wiedz o tym, że z naszej mogiły

Nowa się Polska – zwycięska – narodzi

i po tej ziemi ty nie będziesz chodzić,

czerwony władco rozbestwionej siły.45

Poráņka Varńavského povstání, pobyt v zajateckých táborech, ņalost a bolest vedly k radikální změně hrdinské vize odboje. Čím dál častěji se v jednotlivých básních a písních autorů – známých i neznámých – začaly objevovat tóny smutku a tragiky.

3.1.1 Zbigniew Jasiński

Plnil povinnosti redaktora povstalecké rozhlasové stanice Błyskawica a pod pseudonymem „Rudy“ zveřejnil velké mnoņství básní v povstaleckém tisku. Největńí popularitu mu přineslo zmiňované dílo Żądamy amunicji, které bylo poprvé zveřejněno v časopise Baszta 5. září 1944 (č. 12).

45 Citováno z , Szczepański, J.: Czerwona zaraza.

40

Tu zęby mamy wilcze, a czapki na bakier,

Tu nas nikt nie płacze w Walczącej Warszawie.

Tu się Prusakom siada na karku okrakiem

I wrogów gołą garścią za gardło się dławi.

A wy tam wciąż śpiewacie, że z kurzem krwi bratniej,

Że w dymie pożarów niszczeje Warszawa,

A my tu nagą piersią na strzały armatnie,

Na podziw wasz, na śpiewy i na wasze brawa.

Czemu żałobny chorał śpiewacie wciąż w Londynie,

Gdy tu nadeszło wreszcie oczekiwane święto!

U boku swoich chłopców walczą tu dziewczęta

I małe dzieci walczą, i krew radośnie płynie.

Halo! Tu serce polski! Tu mówi Warszawa!

Niech pogrzebowe śpiewy wyrzucą z audycji!

Nam ducha starczy dla nas i starczy go dla Was!

Oklasków nie trzeba! Żądamy amunicji!46

Tato legendární báseň-zpráva přinesla autorovi nebývalou slávu a jeho jméno veńlo ve známost nejen v okupovaném Polsku, ale také v emigračních kruzích. Důvodem byla skutečnost, ņe se Jasiński nekoncentruje výlučně na povstaleckou tematiku. Základem jeho poezie jsou tradiční představy války, ve které není kladen hlavní zřetel na vyzbrojení, ale hlavně na entusiasmus a chuť k boji. Válka má veřejný charakter, nepřítele se snaņí zastavit holýma rukama, střelám nastavuje nechráněnou hruď. Války se účastní dospívající chlapci, děvčata i malé děti. Jerzy

46 Jasiński, Z.: Żądamy amunicji, in – Szczawiej, J.: Antologia polskiej poezji podziemnej 1939– 1945, Warszawa 1957, s. 531–532.

41

Święch dodává: „Jest to zatem zryw prawdziwie demokratyczny, znikają dawne przesądy stanowe i kastowe, cała ludność stolicy ogarnięta jest jedny duchem walki. Powstanie to radostne święto, które daje upust nagromadzonej energii, tu nawet krew radośnie płynie.“47 Projevuje se to např. v jeho básni Mokotowska reduta:

Przeciw niemieckie rzuciła się tanki

Młódź z rewolwerem lub granatem w dłoni,

Jakby nie w boje szła, a na hulanki,

Nie na śmierć, a w uciech wir pogoni…48

Jasińského báseň má výrazné publicisticko-agitační vyznění. Je obņalobou spojenců, kteří se aktivně nepodíleli na pomoci Varńavskému povstání. Také se staví proti pouņívání znělky polské radiostanice v Londýně – Chorału Kornela Ujejského, jeņ začínal slovy „Z dymem pożaru, z kurzem krwi bratniej.“ Pro povstalce je text symbolem utrpení, proti kterému stavěli pojetí ozbrojeného konfliktu. Święch se k tomuto problému vyjádřil: „Były nadto czymś więcej: przedkładaniem polityki nad walkę, dyplomatycznych zabiegów nad rezultaty osiągnięte siłą oręża.“49 Jeńtě několik dalńích básní Jasińského z období povstání si jistě zasluhuje pozornost, ale ņádná z nich nedosáhla takové síly výrazu jako Pieśń o Powstaniu. Byla napsána v den kapitulace Varńavského povstání. Báseň je obviněním a protestem proti dohodě spojenců, kteří připustili poráņku povstání, kdyņ se řídili předevńím politickými zájmy, ale pohrdali snahou Poláků o získání nezávislosti. Sám Jasiński si byl vědom toho, jakou roli sehrály sdělovací prostředky a ostře je kritizoval – „autor demaskuje obłudę i fałsz sojuszników, kłamliwe zapewnienia o pomocy, jaką rzekomo miały nieść Powstaniu »bratnie armie«, z goryczą pisze, jak to rozmaici »klakierzy, deklamatorzy, zapewniacze« pragnęli zbić polityczny kapitał na

47 Cit. podle Święch, J.: Powstanie Warszawskie. Z dziejów poezji tyrterskiej, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, Lublin 1996, s. 155. 48 Jasiński, Z.: Mokotowska reduta, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, Lublin 1996, s. 155. 49 Cit. podle Święch, J.: Powstanie Warszawskie. Z dziejów poezji tyrterskiej, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, Lublin 1996, s. 155.

42 krwi, ofiarach i bezprzykładnym poświęceniu się walczących. Jasiński doskonale wiedział, jaką rolę odegrały w tej wojnie mass-media i dlatego ostrze jego krytyki zwróciło się przeciwko radiostacjom, tak pilnie i z taką nadzieją słuchanym podówczas w Warszawie, z których bez prerwy płynela fala podziwu i zapewnień, niestety nie popartych czynem.“50 Rozhlasové stanice planě opakovaly: „amunicja w drodze“, „Hallo, wytrwajcie“, „Jeszcze tydzień“, „Pomoc nadejdzie“, „Pomoc idzie“. Svět Varńavské povstání obdivoval, ale povstalci se nechtěli stát pouhými herci, které vńichni sledují, jak prolévají krev a umírají:

– A tam w barchankach cieplych olabogi fotele grzeja, knoca swieczki z loju,

i radzi, kadzi zbieranina wszawa,

przyrzeka, zwleka i przesyla brawa…

Tu – amunicji! Broni! Broni trzeba!

Giniemy! Chryste! Bron nam zrzuccie z nieba!

Tu śmierć zatłukła sto tysięcy

W kanalach,bunkrach, kazamatach!

Wytłucze wiecej! Jeszcze wiecej!

I pojda straszne niedobitki W kacety, piece i kibitki!51

Báseň byla po válce nepublikovatelná, neboť Jasiński ostře kritizuje Rudou armádu, pro niņ pouņívá následující výrazy: „za Wisłą milczy swołocz znad wolgi“, „przywarły działa czerwonych sotni“, „sowiecka hiena“. V básni neńetří nikoho, kdo se podílel na poráņce povstání: „Pieśń nie oszczędzała nikogo, kto w jakikolwiek sposób wziął na swoje sumienie klęskę Powstania. Autor nie wahał się uderzyć z całą

50 Cit. podle Święch, J.: Powstanie Warszawkie. Z dziejów poezji tyrterskiej, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, Lublin 1996, s. 155. 51 Jasiński, Z.: Pieśń o powstaniu, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944– 1994, Lublin 1996, s. 157.

43 mocą przeciwko »elokwetnej bandzie«, szermującej postanowieniami karty atlantyckiej, z pasją i goryczą nagromadzoną przez owe dni i tygodnie, kiedy pomoc okazywała się obiecanką, odsłaniał wstydliwe, polityczne kulisy dyplomatycznych zabiegów.“52 Pieśń o powstaniu zachycuje povstání z ńirńího hlediska jako dílo mezinárodního spiknutí. Jasiński v ní dává průchod svému temperamentu, schopnosti vcítit se do emocí společnosti a vyuņívá přitom jazyka ulice:

– A tam się szczwane wychytrzaja panki, slinia, seplenia o „sumieniu swiata‖,

dyplomatycznie rozkładają rece…

A jakies inne odjajone mydlki

Cedza cacanki, słodkie obiecanki,

Lezki, westchnienia, rzewne ptysie z pianki…

Nie nas pomada. Nie nas wazelina,

Tu umieramy w glorii, nie w cykorii!

Bracia! Niech ryknie ta piesn skurwysynom,

By razem z nami weszli do historii!

Niech ich po nocach koszmarami dlawi,

Niech wzgarda wolnych smaga ich jak biczem,

Niech się do szczetu rozpacza wykrwawi,

Niech poza groby siega i skowycze:

Piesn o Powstaniu w samotnej Warszawie.53

52 Cit. podle Święch, J.: Powstanie Warszawkie. Z dziejów poezji tyrterskiej, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, Lublin 1996, s. 155. 53 Jasiński, Z.: Pieśń o powstaniu, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944– 1994, Lublin 1996, s. 157.

44

Povstání se tady stává společnou touhou vńech obyvatel hlavního města po skoncování s porobou, stává se projevem dlouho (nuceně) skrývané nenávisti a odporu k nepříteli. Citujme slova J. Święcha: „Ton satyry politycznej zderza się w Pieśni z tonem reportażu, komunikatu na temat przebiegu ówczesnych wydarzeń w Warszawie tak, jakby chodziło właśnie o powszechny, zbiorowy zryw a entuzjazm…―54 Autor pracuje s formou básně, kdyņ mění její rozměr, strofy, metrum, zpomaluje nebo zrychluje její vnitřní tempo: „Temperatura emocjalna przebiega wszelkie możliwe szczeble, od entuzjazmu do depresji, od radości do goryczy, od nadziei do zwątpienia.“55 Dílo, které jiņ reprezentuje uņ jen pocit hořkosti z poráņky, je málo známá báseň Sumienie świata:

Już tylko jedna wiara: że wierzyć nie wolno.

I tylko jedna ufność: zaufać umarłym.

I wolność tylko jedna: malowana wolność.

A dla gwarantów słowo także jedno: karły.

Było nam na fanfarach, na rozgłośniach oprzeć

naiwną wiarę naszą w braterstwo ludzkości,

było na barykadach układać się v poprzek,

dać się rwać na kawały i trupami mościc

naiwną ufność naszą, że to dla polskości.

Było nam słowom wierzyć, było wiarą krwawić,

by zdobyć tylko gorycz, co dymi bezimienna,

w pustkę głuchego świata, sytego wolności,

54 Cit. podle Święch, J.: Powstanie Warszawskie. Z dziejów poezji tyrterskiej, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, Lublin 1996, s. 157. 55 Tamtéņ, s. 158.

45

by zdobyć tylko tyle: Powstańczej Warszawie

tylko wróg słów dotrzymał. Tylko śmierć jest wierna.56

3.1.2 Mieczysław Ubysz

Mieczysław Ubysz pouņíval pseudonym „Wik“ a po Jasińském byl druhým nejvýznamnějńím básníkem Varńavského povstání. Pracoval jako hlasatel v rádiu „Blyskawica“. Dne 1. srpna 1944 mu bylo svěřeno velení jednoho z tzv. „lotnych patroli megafonowych“, díky čemuņ poznal různé podoby a místa, kde probíhaly boje Varńavského povstání. Tyto záņitky se poté staly základem jeho básní, které recitoval v rozhlase, a teprve po povstání byly publikovány. Ubyszovy básně nejsou tak politicky důrazné jak u Jasińského. Charakter jeho poezie vystihl Jerzy Święch následovně: „Nie mają tak silnych , co u Jasińskiego akcentów politycznych, a nadto wyraźniej niż tamte przepojone niewiarą w powodzenie i sens Powstania, wiersze Ubysza były częściej w kraju publikowane po wojnie, choć w sprawie Powstania autor zajmował takie samo, nieugięte, niepodległościowe stanowisko, co »Rudy«. Uprawiał też podobny rodzaj poezji, wzorowanej na komunikatach radiowych.― V básni Krew je patrný silný patriotismus, neustále zmiňuje barvu krve, která je stejná jako národní barva, tedy červená.

Krew nasza jest czerwona,

Krew gna coraz prędzej,

Jak płomień bucha w chmury

I warczy na wstędze

Kulomiotów!

Hucząca, hucząca

Aortami ulicy - jak wystrzał najptościej

56 Jasiński, Z.: Sumienie świata, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944– 1994, Lublin 1996, s. 158.

46

Pędzi w salwach do serca,

Do serca – Wolności!

Krew nasza jest czerwona,

Jest śpiewana, jest gniewna,

Opina gniazda wroga w drgających koliskach

I klamrami barykad gardziel katom ściska, Aż padną! 57

Ubysz měl tu poctu, ņe mohl promlouvat ve jménu bojující Varńavy do celého světa, coņ se také projevilo v jeho tvorbě. Manifest Ubysze je apel ke vńem národům světa, ale je rovněņ povzbuzením bezmocných a smířených se svým osudem, aby aktivně podpořili povstání. Święch o této básni tvrdí: „Spiker Błyskawicy i repoter jako poeta występował w roli retora, jego Manifest, podobnie jak inne wiersze, zbudowany jest z peryfraz, jak gdyby i tego poetę w tej szczególnej i doniosłej chwili obowiązywał zakaz mówienia wprost.“58 Ubysz nabádá k účasti v povstání, které má působit jako „protilék“ na porobu a okupaci. Navazuje rovněņ na starńí představy, které se mají stát vizí budoucnosti, a mluví o nich jako o Zítřku a Zmrtvýchvstání. Ubysz plnil v povstání souběņně dvě funkce: reportéra a básníka.

Skrwawiony mur podnieśmy

Nad głowy całego świata,

Niech rośnie Stolica Ducha

I nad zgarbione grzbiety

Jak Wiecznej Wolności Biuletyn

Gromem wybucha!

Wam, chleba przeżuwaczom,

Co dnie niżecie na niewoli sznurze,

57Citováno z , Ubysz, M.: Krew. 58 Cit. podle Święch, J.: Powstanie Warszawkie. Z dziejów poezji tyrterskiej, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, Lublin 1996, s. 158.

47

Bez Jutra, w śmiertelnej trwodze,

Dniem jednym życie zagrodzę:

Warszawa wydała manifest

do wszystkich narodów świata!!!

Podnieśmy nad głowy milionów

Skrwawione mury i zgliszcza,

I tym, co jeszcze wątpią,

I tym, co już sił nie starczy,

Niech werbel bojowy zawarczy,

Niech Dzień w ich serca jak wystrzał

Uderzy!59

Kdyņ spojenci provedli první větńí shoz zbraní z letadel (aņ 41. den povstání!), Ubysz tento čin oslavil básní Śpiącym braciom, ve kterém sloņil hold padlým z obranných bojů v září 1939. Chtěl tak zdůraznit, ņe teprve teď se mohou ozbrojení povstalci podívat bez obav do očí nepřítele. Oni „spící bratři“ jsou spojenci, kteří dění ve Varńavě dlouho jen přihlíņeli:

O, Bracia uśmiechnięci, to z dreszczem ostatnim

Łatwiej było o słowa i łatwiej o wiary…

Żyjącym oczy o ćmiły kurzawy krwi bratniej

I każdy dzień następny był drętwy i szary…60

Ubysz od počátku nevkládal přehnaně velké naděje v úspěch Varńavského povstání. Proslulá báseň Ostatni komunikat vznikla v polovině srpna a jiņ v tu dobu se zmiňoval o tom, ņe válka skončí, ale obyvatelé hlavního města krutě zaplatili za pokus získat svobodu:

59 Citováno z , Ubysz, M.: Manifest. 60 Ubysz, M.: Śpiącym braciom, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944– 1994, Lublin 1996, s. 160.

48

Nadajemy komunikat z Warszawy.

Nadzwyczajny komunikat z Warszawy.

Stacja Armii Krajowej melduje:

Bój skończony i... nic, oprócz Sławy...

Wieść niesiemy do wszystkich narodów,

Konferencyj, przyjaciół i braci:

Lud Stolicy za Wolność zapłacił

Swoim życiem.(...)

...Były zrzuty. Dwa zrzuty tej nocy,

Lecz nie stało żadnego żołnierza...

Stacja Armii Krajowej melduje,

Że nadała swój program ostatni:

Błyskawica. Warszawa. Zwycięstwo.

Surmy! Bratnie fanfary !! Przekleństwo.61

Autor předchází dalńím událostem a dle mého názoru se jako jeden z mála dívá na vznikou situaci opravdu realisticky. Jsou mu velmi blízké osudy obyvatel zničeného města, nikoliv vojáků, coņ u větńiny autorů převaņovalo. Neznamená to, ņe by jim osudy běņných lidí byly lhostejné, ale zaměřovali se předevńím na osudy vojáků a na boj za svobodu. Ņivoty civilního obyvatelstva byly aņ druhořadé. V básni Ostatni komunikat se opět projevuje hořkost z postupu spojeneckých zemí a přibliņuje ji myńlenkově básni Pieśn o powstaniu Zbigniewa Jasińského. K tématu se pak mnohem obńírněji vrací v básni Do źołnierza Armii Berlinga. Obě básnická čísla se později, v období lidového Polska, objevila na tzv. indexu.

Wargom zakazać słowa, a sercu zabicia Niech milczenie jak werbel bojowy uderzy,

61Citováno z , Ubysz, M.: Ostatni komunikat.

49

Bo nie dość jest wyciągnąć ramiona do Życia, Lecz Życie Wolne pojąć i w to życie wierzyć.

Ranami tylko krzyczeć i wznieść ponad głowy

Sztandar biały jak twarze, jak krew purpurowy,

I stanąć im naprzeciw i zgrodzić pożogą,

I słuchać, co powiedzą, gdy… przemówić mogą

Żołnierzu z obcej Armii – głoś obcych rozkazów

Wybujał rytm twych kroków od uralskich głazów,

I cóż, że serce polskie i polskie mundury?…

... Stolica krwią ocieka w milczeniu ponurym.

Żołnierzu! Poza tobą znów groza wyrasta

Sejm Niemy i… bagnety. I patrz – zgliszcza miasta

Krzyczą znowu rozpaczą przez zwalone bramy:

Pamiętamy. Nie damy! Nie damy! Nie damy

Żołnierzu z obcej Armii! Twój salut – to serce.

Stolica innych komend nie widzi i nie chce,

I w serce patrzy wolne, nie w obcy emblemat,

Bo Polska to jest Wolność. Innej Polski nie ma.62

3.1.3 Krysztof Kamil Baczyński

Krysztof Kamil Baczyński je řazen mezi literáty tzv. pokolení Kolumbů, jak bývají v polské literární historii společně označování autoři narození kolem roku 1920 a dospívající v období 2. světové války. Můņeme k nim zařadit také Mirona Białoszewského, Tadeusze Borowského, Tadeusze Różewicze, Stanisłava Lema,

62 Ubysz, M.: Do żolnierza Armii Berlinga, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, Lublin 1996, s. 160.

50

Zbigniewa Herberta či Wisławu Szymborskou. Pro některé se období německé okupace stalo osudným, jiným se podařilo přeņít a ve svých dílech se pravidelně vraceli k událostem z let 1939–1945. Za nejvýznamnějńí autory „pokolení Kolumbů“ s ohledem na téma mé diplomové práce povaņuji právě Krzysztofa Kamila Baczyńského a také Mirona Białoszewského, jemuņ věnuji dalńí kapitolu práce. Oba se zúčastnili povstání – prvně jmenovaný aktivně jako voják Zemské armády, druhý pasivně jako obyvatel tehdejńí Varńavy. Zatímco druhý hrůzostrańné období 2. světové války přeņil, první takové ńtěstí neměl. Krysztof Kamil Baczyński zemřel 4. srpna 1944 v první fázi Varńavského povstání. Kazimierz Wyka63 ve vstupu ke knize Utwory wybrane K. K. Baczyńského píńe: „Było tak: wybuch powstania zaskoczył Baczyńského w miejscu odprawy jego plutonu w śródmieściu, przy ul. Focha, z dala od właściwego zgrupowania oddziału w przypadku wystąpienia do walki.“64 Místo a okolnosti smrti mladého poety nám podává svědectví jeho spolubojovníka ze stejné čety. Je jím Z. Czajkowski, který psal v soukromém dopise J. Tuwimovi: „Chwila, na którą oczekiwaliśmy tyle czasu, w końcu zaskoczył nas, nasze drużyny były w zupełnie innej cząści miasta. Najbardziej zmartwiony był Krysztof. Martwił się, że wychodząc z domu nie pożegnał się z żoną, która pewnie martwi się o niego.“65 Z těchto vzpomínek je patrné, ņe ačkoliv vńichni čekali na okamņik, kdy vypukne Varńavské povstání, tak jen málokdo byl opravdu připraven. Po chvíli byli odveleni od své čety a přidali se k II. motorizovanému praporu. I kdyņ nesl název motorizovaný, tak nebyl vybaven ņádnými vozidly a dokonce ani zbraněmi. Ty získali aņ po útoku na palác Blanka, kde byl Krysztof poraněn a opustil hlídku. Z. Czajkowski vzpomíná: „Wtedy po raz ostatni widziałem Krysztofa, gdyż na nowe stanowiska w Pałacu Blanka oddeszli już beze mnie. Słyszałem od kolegi, że Krysztof z wielkim powodzeniem poluje stamtąd na Niemców w ruinach Opery. […] Następnego dnia rano wezwano patrol sanitarny

63 Kazimierz Wyka (1910–1975) – významný polský literární historik a kritik, profesor Jagellonské univerzity. 64 Baczyński, K. K.: Utwory wybrane, Kraków 1964, s. 38. 65 Tamtéņ, s. 38.

51 do rannego w Pałacu Blanka. Poszedłem z tym patrolem, bo nie miałem nic do roboty. Na stanowisku w narożnym pokoju zastaliśmy Krysztofa leżącego na dywanie z wielką raną głowy. Był martwy.“66 Pohřeb básníka proběhl v den jeho smrti za přítomnosti několika desítek osob: „Ktoś powiedział parę słow, ciało złożono do grobu. Wszyscy odśpiewali Hymn Państwowy, po czym grób zasypano.“67 Po skončení Varńavského povstání kolovaly zvěsti, ņe K. K. Baczyński ņije a nachází se v zajateckém táboře. Jeho matka touto nadějí ņila a snaņila se Krysztofa najít. V roce 1947 při úklidu místa, kde byl pohřben, nańli jeho pozůstatky, podle kterých ho matka identifikovala. Na přání matky byl pohřben na Powązkowském vojenském hřbitově. Nápis na hrobové desce je fragment z jeho básně Cień z obozu:

Matko - powiedział jeszcze - to nic, że ja daleko, że nas rozdarła ciemność i ból, co tkwi jak nóż. Ja w tobie, a ty we mnie płyniemy strugą, rzeką złocistą, drżącą strugą, gwiazdami lśniących róż. Bo nie ma rozerwania, choć rozerwane słowa, bo nie ma zapomnienia, choć życie nas zapomni; z brzęczących kręgów nieba ja w ciebie, a ty do mnie płyniemy.68

Vzpomíná zde na matku a na velmi silné pouto, které mezi nimi vzniklo. Ani tehdejńí „ciemność“ a „ból“, které Baczyński popisuje, nemohou nijak ovlivnit jeho lásku k matce. Tento cit, který přirovnává k třpytící se růņi, mu pomáhá zvládnout nástrahy ņivota. Neexistuje pro něj ņádné zapomnění, ale věří v „neustálé proplouvání“. Pokusím se stručně nastínit některá témata a charakteristické postupy, které jsou pro poezii K. K. Baczyńského příznačně. Je typické, ņe v tzv. mystických verńích, podobně jako u Słowackého, se náhlá nadńení a objekty neustále vymykají básnickému subjektu.69 U Baczyńského nemá pouze jednu ustálenou formu, nelińí se

66 Tamtéņ, s. 38–39. 67 Tamtéņ, s. 39. 68 Baczyński, K. K.: Utwory wybrane, Kraków 1964, s. 288. 69 Święch, J.: Krysztof Kamil Baczyński – Utwory wybrane, Wrocław 1989, s. XLIX.

52 jiných forem a tvarů. Je tomu přesně naopak, ontologické vlastnosti čehokoliv jsou nejisté a problematické. Věci se tak neustále nacházejí mezi jednou a druhou formou své realizace. To albo liście jak światła mosiądz

tak sypią, odmierzając jeszcze krok, jeszcze wiek.70

Slovo „albo“ zde odehrává roli nejistoty a neurčitého výsledku týkajícího se poznání. Podívejme se na báseň Promienie:

Dziewczynko, która fruwasz,

na ptaki rozmnożona.

Biały pył? Jasny potok?

Promień ścieżek jak złoto

na skrzydłach? Na ramionach?

Kim mi jesteś? Kim jesteś?71

Tento fragment verńe ukazuje, jak člověk dosáhne vyńńího stupně poznání. Jerzy Święch píńe: „Zmysły jego stają się wówczas w jakiś szczególny sposób wyczulone na niematerialną, duchową postać rzeczy, nieskończenie bogatszą od zwykłej, bo zawierają w sobie możliwości wielu urzeczywistnien. Wiersz, jak wiele innych z tego okresu, jest zapisem takiego właśnie widzenia »w duchu«, gdzie pozorna dezorientacja podmiotu, jakby niemożność zdefiniowania obiektu, w istocie oznacza transformację władz poznawczych, unimożliwiająca kontakt ze sferą pozaziemską, nadnaturalną.“72 Slova „ptaki“, „pył“, „potok“, „promień“, „skrzydło“ a jejich barevná epiteta „biały“, „jasny“, „złoty“ nemohou být brány doslovně. Vytvářejí jakousi básnickou ńifru, pomocí které autor komunikuje, lépe řečeno sugeruje události a procesy.

70 Baczyński, K. K.: Hymny, in – Krysztof Kamil Baczyński – Utwory wybrane, Wrocław 1989, s. 91. 71 Baczyński, K. K.: Promienie, in – Krysztof Kamil Baczyński – Utwory wybrane, Wrocław 1989, s. 129. 72 Święch, J.: Krysztof Kamil Baczyński – Utwory wybrane, Wrocław 1989, s. XLIX – L.

53

Období, které následovalo po vpádu německých vojsk na polské území, znamenalo doslova explozi náboņenských pocitů a nálad. Święch se k tomuto období v Baczyńského ņivotě a tvorbě vyjadřuje následovně: „ Jego liryka mistyczna, jak widzieliśmy, była cała przeniknięta symboliką religijną, obracała się w kręgu dogmatów wiary, którym autor za Słowackim nadawał własną wykładnię.“73 V tomto období se téměř neobjevují básně s typickou Baczyńského představivostí. Naopak převládají ty, které se vztahují k víře, tzn. útěk od skutečnosti a zároveň snaha najít oporu v náboņenských tématech: „ Ludzie zastygli w grozie, mający oczy ołowiane, od snu nieprzytonme, nie mogą ulec temu wstrząsowi, odpowiedzieć na wezwanie owego żelaznego głosu, jaki się rozłega w kosmosie, słowem, niedostępne im jest doświadczenie tajemnicy w takich rozmiarach i głębi. Są jedynie biernymi obserwatorami zjawiska, które ich osobiście nie angażuje, pozostawia obojętnymi.“74 Je to jedna z nejvíce se opakujících charakteristik lidí, kterým vytýká duchovní lenost, kvietismus, apatii atd. – hříchy společnosti. Víra vńem poskytuje azyl a útěk před osobní odpovědností za zlo, na kterém mají i oni svůj podíl:

Nikt z nas nie jest bez winy. Kiedy noc opada,

wasze twarze i moja ociekają krwią.75

Taková poezie má vést k vnitřní proměně, má podněcovat touhu ke zlepńování se a nikoliv k válce, která je typická násilím a vzájemnou nenávistí. Má v lidech rozvíjet ctnost, probudit touhu po svátosti. Proto se velmi často navazuje na symboliku Ducha svatého:

… i w oczy ołowiane, od snu nieprzytomne

wołanie, głos żelazny bije: "Wróćcie do mnie".

I nie widzą, że płomień zstępuje na głowy

73 Tamtéņ, s. LVIII. 74 Tamtéņ. 75 Baczyński, K. K.: Modlitwa, in – Krysztof Kamil Baczyński – Utwory wybrane, Wrocław 1989, s. 153.

54

i włosy im porywa, przeaniela głosy,

i czują, jak na dłoniach ciepłe krople rosy

osiadają, nie wiedząc, że to pada krew.

A nam u hełmów róża

i krzyż jak ognia ćwiek,

co czoło przeobraża,

nam, wyrzeźbionym w głazach,

jak gorejący krzew.76

Baczyński rovněņ navazuje na tvorbu C. K. Norwida, kdyņ se u něj objevuje prudká polemika se společností, Święch píńe: „… cała ta dyskusja, która ma na celu zdemaskowanie fałszywych wyobrażeń na temat wielkości, czyli uściślania i przewartościowania obiegowych pojęć, posługiwanie się techniką ironii i przemilczeń.“77 Tato tematika se projevuje např. v Baczyńského básni O miasto, miasto:

O wielcy których siłę nazywają słabość,

bo śpi w nich jak pomruki lawiny i czeka

na czas wiary, na znamię, na grom i człowieka,

na burzę planet, na rzeczy nazwanie.

A że z nich tworzą trumny, co w ziemi zwyciężą,

są zwani słabość, że nie ma oręża,

że nie ma na zwaliskach kwitnącego sioła,

że nie rozdepczą małych, bo światło anioła

jest nie przeciw małości, ale obok – znacząc:

wielkość ciał przerastaniem, nie małych rozpaczą.78

76 Tamtéņ, s. 140. 77 Cit. podle Święch, J.: Krysztof Kamil Baczyński – Utwory wybrane, Wrocław 1989, s. LXIX. 78 Baczyński, K. K.: O miasto, miasto, in - Krysztof Kamil Baczyński – Utwory wybrane, Wrocław 1989, s. 117–118.

55

Autor objasňuje, čemu podléhá pravdivý obraz člověčenství a duńevní velikosti, který byl v jeho době vystaven posměchu a pohrdání. Jerzy Święch se k tomuto problému vyjadřuje následovně: „Posługuje się dowodem, który ma na celu wykazać bezzasadność pretensji współczesnych do bycia wielkimi, skoro działaniami swymi świadczą, iż opanował ich strach, niecierpliwość, pycha, żądza wymierzania dorażnej sprawiedliwości, głupota: skoro swoim nierozumnym działaniem pomnażaj˛jedynie sumę zbiorowych klęsk i nieszczęść.“79

3.1.4 Soutěže a literární večery

Dne 15. srpna se v různých částech Varńavy slavil Svátek vojáka80 (Święto żołnierza), jenņ byl doprovázen slavnostními večery spojenými s recitováním poezie. Na jednom z nich přednesl Bolesław Tamborski báseň, která začínala slovy:

Wtedy wkroczymy do Ciebie, Warszawo,

W złotych promieniach wschodzącego słońca

Gdy znikną łuny świecące tak krwawo,

Gdy doczekamy tych walk naszych końca.81

Ve čtvrti Praga u příleņitosti tohoto svátku, velitel VI. obvodu Warszawa- Praga, major Tadeusz Schellenberger vyhlásil básnickou soutěņ. První cenou byla automatická pistole Steyer a za báseň 1 sierpnia 1944 ji získal Zbigniew Hegenbart, který se ukrýval pod ńifrou Ultor 693. Báseň je přesycená duchem bojů, píńe o hrdinství povstalců, o jejich neústupnosti. Aņ hrozivě zní jedna pasáņ, která je zaměřena proti okupantům:

79 Cit. podle Święch, J.: Krysztof Kamil Baczyński – Utwory wybrane, Wrocław 1989, s. LXIX. 80 Od roku 1992 je jako Święto Wojska Polskiego státním svátkem. Připomíná památku 15. srpna 1920, kdy u Varńavy proběhla vítězná bitva polsko-bolńevické války. 81 Anonymní autor: in – Lam, S.: Antologia poezji polskiej 1939–1945, Paris 1946, s. 128.

56

Chwila dojrzała. Dziejowe zegary

Wybiły zemstę germańskiej przemocy.

Noc z dniem zrównały tysiączne pożary.

Warszawa, mszcząc się, nie znała już nocy.

I dalej fragment nawiązujący do nadziei zwycięstwa:

Powietrze gęsto przeszywały strzały,

Świstem swym głosząc wrogowi dzień klęski

A ponad miastem polski Orzeł Biały

Roztaczał skrzydła – dumny i zwycięski.82

Pod pod ńifrou Dan 693 vystupující vítěz druhé ceny, automatické pistole Mauser, zaujal porotu básní Przyśnila się dzieciom Polska, v níņ se vracel k motivu snu o získání nezávislosti, který se jiņ objevil v legionářské poezii:

Przyśniła się dzieciom Polska,

Czekana od tylu lat,

Za którą walczył nasz ojciec,

Za którą ginął dziad.83

Třetí cenu, pět ručních granátů, za báseň Żolnierzom 690 zgrupowania získal neznámý autor, který měl ńifru Eug.J.690. Báseň je impulsem k tvrdému odporu vůči nenáviděnému nepříteli a končí slovy:

Niech ulicami płynie krew,

Ta krew przeklęta naszych wrogów,

Huk strzałów to odwetu śpiew.

Bo zemsta jest rozkoszą bogów.

To w waszą, chłopcy, silną dłoń

82 Anonymní autor: 1 sierpnia 1944, in – Kunert, A: Warsaw Concerto, Powstanie Warszawskie w poezji, Warszawa 2004, s. 232. 83 Citováno z , Anonymní autor: Przyśnila się dzieciom Polska.

57

Honor i wolność się zamknęła.

I będziem mówić: ‖Wam to cześć,

Że jeszcze Polska nie zginęła‖.84

Některé pluky, jako např. „Parasol“, organizovaly tradiční večerní setkání (wieczorne kręgi). Také v průběhu těchto večerů, jeņ byly jedním z elementů kulturního ņivota povstaleckého města, se recitovaly verńe. Část z nich se dochovala dodnes, jsou mezi nimi i básně J. Szczepańského, dalńího z výrazných básníků Varńavského povstání. Větńinou tato tvorba, vyznačující se neobyčejně silným pocitem soudrņnosti, bezprostředně reagovala na záleņitosti nejbliņńích osob, byla adresována kamarádům, vyprávěla o záņitcích přátel z okolí (pluku, rajónu či čtvrti).

3.1.5 Mýtus Varšavy v poezii

Jedním z hlavních témat básnické tvorby byla Varńava – město jako symbol, město jako mýtus. Dne 15. srpna 1944 vyńla v časopise Barykada báseň Warszawa od neznámého autora:

Na cały świat skrzydlata wieścią spada

Nazwa jak symbol heroicznych snów –

Warszawa. Na szlakach mórz,

na piaskach suchym skwarem

Budzi braterski czyn: Wawelska, Miasto Stare.

Ponad liczmany słów i polityczne zwady

Powstańczym hasłem lud – zwołują barykady.

Swój krwawy trud za wolność krajów składa, Sen swój o szpadzie zbrojąc się w czyn – Warszawa.85

84 Citováno z , Anonymní autor: Żolnierzom 690 zgrupowania 85 Citováno z , Anonymní autor: Warszawa.

58

V dějinách okupační poezie byl název hlavního města vņdy pouņíván v souvislosti s různými asociacemi, ne pokaņdé se ale jednalo o asociace pozitivní.86 Poezie a povstalecké písně zdůrazňují osudy města: bojujícího, hrdinského a nezlomného. Městu jsou směřovány následující slovní obraty: serce Polski, wiecznie buntownicza Warszawa, Warszawa wciąź rewolucyjna, wciąż młoda bujnością uniesień, slova jako: wiecznie, wciąż, raz jeszcze. V den, kdy zemřel K. K. Baczyński, napsal na jedné z prvních barikád S. R. Dobrowolski báseň Niezwyciężona (pod pseudonymem Victoria), kde slovo „znów“, které se nachází jiņ v prvních verńích, napovídalo, ņe současná válka navazuje na hrdinskou historii hlavního města. Bartoszewski píńe: „Sfera analogii historycznych stanowić będzie odtąd jakby kokon spowijający obraz walczącej stolicy. Dlatego relacja o ówczesnych wydarzeniach nie była jakby w stanie przedrzeć się przez gąszcz analogii historycznych, jak gdyby wciąż mogły one oddać prawdziwy sens tej wyjątkowej chwili.―87

I znów wśród murów twych, Stolico –

ogień we włosach i błysk w oku:

skrzydłami wiejąc nad ulicą,

grzmi jasno rytm zwycięskich kroków.

I znów rozległy oddech w płuca,

I ściąga znów wystrzały wystrzał –

Sto ramion sztandar wzwyż wyrzuca

I światła źrenic bardzo błyszczą.

Więc „nie zginęła‖ i „niech żyje‖!

Salwami trzaska słowo Polska.

Po broń sięgają ręce czyjeś

I rosną z ziemi, rosną wojska.

Żołnierski sen urasta w jawę.

86 Bartoszewski, W.: Konspiracyjne varsaviana poetyckie 1939-1944, Warszawa 1962, s. 221–270. 87 Tamtéņ.

59

Powstańcie! Rozkaz! – rzecz skończona.

Przez ogień idzie w złotą sławę

Niezwyciężona! Niezmożona!88

Z básní a písní se vytváří topografie bojující Varńavy. Kaņdá čtvrť – Mokotów, Żolibórz, Wola aj. – měla v této poezii svoji vlastní hymnu, svoje vlastní hrdinské písně. Od počátku Povstání přestala fungovat nebo byla hodně omezena komunikace mezi jednotlivými oblastmi, které vytvořily vņdy jakoby samostatnou bojovou frontu. Zápasilo se o čtvrtě, ulice i jednotlivé domy a právě takový obraz povstání najdeme v dobové básnické tvorbě. Stejně tak byl charakteristický rychlý přesun fronty, hranice mezi oběma stranami byla nestabilní a nejistá, popřípadě vůbec neexistovala. Jerzy Święch se zmiňuje o nalezení nového prvku v poezii Varńavského povstání: „Czy nastąpiło dowartościowanie walki o element dotąd w niej nieobecny: rycierskiego pojedynku, rywalizacji, spotkania się z wrogiem face to face na ubitej ziemi? Niewątpliwie istniało poczucie awansowania do rangi prawdziwych żołnierzy. Braterski czyn dopiero teraz dawał się porównać z walką jaką od początku wojny toczyli polscy żołnierze.“89 Objevuje se např. v básni Warszawa: Na szlakach mórz, na piaskach suchym skwarem nebo v podobně laděné Tu mówi Warszawa: Tu bracia żołnierzy z Tobruku, /Synowie walczących w Cassino. Objevilo se také jiné téma, které čerpalo z národní iredenty: reduty, hrstky připravených bojovat ve jménu vlasti a cti aņ do konce.90 Slovo „reduta“ nebo „barykada“ se velmi často objevují v názvech básní, jeņ zachycují stejné představy, „Warszawa to ostatni bastion wolności, broniony przez garstkę gotowych walczyć do końca, na śmierć i życie. Tylko taka śmierć może być przedmiotem kultu, czymś upragnionym. Stolica to pole chwały, miejsce, gdzie śmierć jest przywilejem

88 Dobrowolski, S. R.: Niezwyciężona, in – Szczawiej, J.: Antologia polskiej poezji podziemnej 1939–1945, Warszawa 1957, s. 532. 89 Święch, J.: Powstanie Warszawkie. Z dziejów poezji tyrterskiej, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, Lublin 1996, s. 152. 90 Tamtéņ.

60 nielicznych, a nie jak dotąd smutną koniecznością.“91 Dobře to vystihuje poslední verń básně Fort Czerniakowski: „A śmierć jest cudna za chwałą w pogoni.“92 Reduta a barikáda jsou slova, která jsou v pozie neustále přítomna a J. Święch o této poezii tvrdí: „Wszak cała poezja powstańcza do tego nurtu należy, jest bez wątpienia jego typowym okazem. Stanowi przedłużenie dzidzictwa złożonego z takich utworów, dobrze znanych, jak reduta Ordona Mickiewicza czy Sowiński w okopach Woli Słowackiego. Był to krąg wyobrażeń związanych z obroną sunstancji narodowej i nieprzypadkowo Warszawa jako symbol oporu nazwana jest w jednym z wierzsy małą Rzeczpospolitą.“93 Slova jako „twierdza―, „fort―, „szaniec―, „posterunek―, „placówka―, „barykada―, „reduta― svědčí o neustále připravenosti aktualizovat tento stereotyp. V básni S. R. Dobrowolského Stare miasto walczy se můņeme setkat s následujícími označeními: „szaniec“, „barykada wolności i sławy“, płacówka naprzeciw wroga“, „twierdza wolnych ramion i serc“, atd., coņ znamená, ņe Varńava obdrņela celou řadou klasických přídomků. J. Kwiatkowski poznamenává, ņe „kolejne oblężenia uczyniły z niej w stopniu o wiele większym niżby to wynikało z samej jego stołeczenj godności – symbol Polski, polskiej woli wolności, polskiego ducha oporu.“94 Emigrační pohled na obleņené tvrze byl svým způsobem povstalcům vnuce. Jerzy Święch se k tomuto problému staví následovně: “Motyw oblężonej reduty, z wszystkimi ujemnymi skojarzeniami, jakie wywoływal, stanowił, najkrócej mówiąc emigracyjną wersję Powstania, wersję, która spychała go na pozycje oblężonej twierdzy.“95 Tuto kapitolu bych rád zakončil verńem Warszawo! od neznámého autora, který vyjadřuje svou lásku k městu a oslavuje jeho vítězství.

91 Tamtéņ. 92 Szczawiej, J.: Poezja Polski Walczącej, Warszawa 1974, s. 1029. 93 Święch, J.: Powstanie Warszawskie. Z dziejów poezji tyrterskiej, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, Lublin 1996, s. 152. 94 Cit. podle Kwiatkowski, J.: Polski archetyp oblężenia. Historia – Sienkiewicz – Mrożek – Herbert, Znak, 1988, č. 11 (402), in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944– 1994, Lublin 1996, s. 153. 95 Święch, J.: Powstanie Warszawkie. Z dziejów poezji tyrterskiej, in – Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, Lublin 1996, s. 153.

61

A teraz kocham ciebie, Warszawo, wiesz za co? –

Za gliszcza Zamku czarne, za gruzy i złomy,

za twojej bohaterskiej walki krwawe ślady,

za obtłuczone z tynku, potrzaskane domy.

Za labirynty rowów i za barykady,

za okopcone mury twych pięknych pałaców.

Kocham ciebie za krzyżami – za groby bez znaku,

rozsypane wśród ulic poplątanych szlaków,

za potrzaskane twoich kościołów ołtarze.

Za ten tłum pogrzebany byle gdzie, wśród skwerów,

żołnierzy, gazeciarzy, doktorów, młodzieży…

O Warszawo! Czy sama w to możesz uwierzyć,

że chwila wykrzesała tylu bohaterów?

Za to, żeś okopami wyszła aż na pola,

że pod zamarłą maską cierpisz, walczysz, żyjesz,

że pojęłaś, iż jednym rytmem ducha bije

Nowy Świat – i Czerniaków, Aleje i Wola! –

Kocham ciebie za wieżę, co jak czarna ręka

sięga w niebo z błaganiem o Wolność i Prawo,

za to, że Warszawiankę słychać w miasta dźwiękach, za to, że odnalazłaś swą Duszę – Warszawo!96

3.2 Próza

„Po wojnie bardzo szybko zrodziła się myśl, że czyn warszawskich powstańców w szczególny sposób spokrewniony jest z wyrażoną przez Józefa

96 Anonym: Warszawo!, in – Szczawiej, J.: Antologia polskiej poezji podziemnej 1939–1945, Warszawa 1957, s. 95.

62

Conrada ideą wierności sobie.‖97 Po válce často docházelo k mnoha diskusím spojených s Varńavským povstáním. K takové diskusi dońlo např. mezi M. Dąbrowską a J. Kottem, která byla zaměřena na úvahy o Povstání. Tematika Varńavského povstání a obraz povstání mají své nezastupitelné místo v polské poválečné literatuře: v roce 1946 se objevily povídky Romana Bratnego Ślad a Witolda Zalewského Śmiertelni bohaterowie, ale také známějńí díla Jana Dobraczyńského W rozwalonym domu a Kazimierze Brandyse Miasto niepokonane. O dva roky později vychází dílo Adolfa Rudnického Szekspir a román Tadeusze Łopalewského Obok zagłady. Přes různé ideologické postoje – nezávisle na účasti v povstání – převládala z počátku úcta pro hrdinné bojovníky, ale také vědomí dramatičnosti jejich situace. V Brandysově případě tento postoj netrvá příliń dlouho, neboť jiņ v románu Człowiek nie umiera (1951) promlouvá spíńe hlasem stalinské propagandy. Bogdan Czeszko v díle Pokolenie (1951) pouņil jinou pokřivenou optiku, kterou si vyņádala tehdejńí politická situace: představil Varńavské povstání jako vlastenecké hnutí, které mělo pomoci Rudé armádě. Ve vzpomínkovém díle Jerzyho Andrzejewského Książka dla Marcina autor navazuje předevńím na myńlenku svobody, kterou se řídilo Varńavské povstání. V New Yorku vydal Melchior Wańkowicz v roce 1954 román Ziele na kraterze a v Paříņi v roce 1954 Czesław Miłosz Zdobycie władzy (nejprve vyńla francouzsky). V obou dílech byl obraz Povstání zobrazen z ńirńí perspektivy. Zachycují rovněņ historický dramatismus polských dějin v kontextu zlomového okamņiku, v němņ se k moci dostávají komunisté. Období tání (1955–56) v polské literatuře upevnilo zájem o povstání. V roce 1957 Jerzy Pytlakowski vydal soubor povídek Opowiadania różne a Roman Bratny román Kolumbowie rocznik 20, který se stal na dlouhou dobu nejpopulárnějńím literárním obrazem Varńavského povstání. Autorovi se podařilo mj. zobrazit poválečné represe a ńikanu přísluńníků Zemské

97 Cit. podle Jarosiński, Z.: Powstanie warszawskie w powojennej literaturze pięknej, in – Święch, J.: Powstanie warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, Lublin 1996, s. 196.

63 armády. V roce 1958 Lesław Bartelski vydal román Pejzaż dwukrotny, o rok později se objevuje dalńí román Autoportret z rubinem Zbigniewa Florczaka. Výmluvná je poslední kapitola románu Sława i chwała (1962) Jarosława Iwaszkiewicze, ve kterém autor nechápe smysl Varńavského povstání. Novějńí beletrii představují dva poslední svazky Krwawych Skrzydel Lesława Bartelského (1957–87), dále Miecz syreny (1980) Haliny Auderské. Jedná se o díla, ve kterých je povstání představované v kontextu tradice a modelu polského patriotismu. Zmíněné romány a povídky, ke kterým můņeme také přiřadit knihy pro mládeņ, ve větńině nepatří k tomu nejlepńímu z polské poválečné prózy. Obrazy války a bojů jsou poměrně chudé, na jedné straně se objevují výrazné disproporce ve vztahu k poezii a na druhé straně ve vztahu k literatuře faktu a tzv. literatuře osobního dokumentu, tedy různým memoárovým formám, v nichņ se autoři precizně snaņili zobrazit skutečnou podobu povstání, připomenout události, charakteristiky velitelů a přátel. Heroismus a tragismus povstání bylo v próze obtíņné vyjádřit, protoņe to vyņadovalo autentické relace. Navíc byly v období PRL jakékoliv diskuse o povstání zatíņeny politickým kontextem. Na tomto pozadí vzniká román Pierścionek z końskiego włosia Aleksandra Ścibora-Rylského. Dílo bylo napsáno jiņ na počátku 70. let, ale bylo zastaveno cenzurou a vyńlo aņ posmrtně v roce 1991. Přineslo zcela odlińnou vizi Varńavského povstání – nezvykle hořkou a ponurou, která měla v ńirńím kontextu zobrazit prokletí osudu a historie, jeņ povstalce vrhla do spárů války a bojů. Druhá část románu popisuje poválečné osudy bojovníků, kteří za své hrdinství zaplatili pobytem v ruských lágrech, nebo leņí zmrzačení v nemocnicích. Jinak vypadá problematika obrazu obětavosti, nabytých zkuńeností a předevńím hrdinství civilního obyvatelstva. Literární odkaz je v tomto případě mnohem autentičtějńí, coņ se projevuje např. v románu Brandyse Miasto niepokonane. Avńak civilní osudy obyvatel hlavního města nańly osobitý ohlas v poslední kapitole románu Przygody człowieka myślącego (1970) Marie Dąbrowské a také v románu Pamiętnik z powstania warszawskiego (1970) Mirona Białoszewského.

64

Dąbrowska zachytila ņivot a záņitky obyvatel činņovního domu, ve kterém bydlela během povstání, a nejbliņńího okolí, po němņ se pohybovala. Jeńtě dále ńel Białoszewski, kdyņ zaznamenával vlastní poznatky, pocity, proņitky a podmínky tehdejńí existence v kontextu zkuńeností civilních účastníků Varńavského povstání. Román je napsán ņivou polńtinou a dočkal se uznání ze strany kritiků i čtenářů, kteří shodně oceňovali jeho neobyčejnou dokumentární a uměleckou hodnotu. Podle literárních historiků v současnosti existuje uņ jen nepatrná ńance, aby se v polské literatuře rozrostl okruh děl s tematikou Varńavského povstání. Nezadrņitelně odchází generace přímých účastníků Povstání. Změna můņe nastat ve chvíli, kdy tematika povstání přejde do kategorie historické beletrie a získá tak úplně nový a jiný rozměr. Jerzy Święch shrnul význam próz o Varńavském povstání následovně: „Proza w porównaniu z poezją stanowiła z oczywistych względów mniej eksponowany nurt twórczości literackiej uprawianej w kraju, i to zarówno pod okupacją hitlerowską, jak i sowiecką, choć tutaj przewagapoezji nie była tak wielka jak w generalnej Guberni. Nawet jeśli powstały w tych latach powieści, opowiadania czy nowele, to poza prasą podziemną nie było możliwości ogłoszenia ich osobno drukiem.―98

3.3 Drama

Díla tykající se Varńavského povstání, bez ohledu na to, jestli vznikla v emigraci nebo na území Polska, podle větńiny odborníků nedosahují velké umělecké kvality. Dobová dramata jsou zatíņena různými politickými a obecněhistorickými kontexty. Klíčovou roli v jejich kompozici sehrálo přesvědčení o občanském a společenském poslání. V Polsku i v emigraci vzniklo více neņ třicet dramatických textů, které zpracovávají problematiku a mýtus Varńavského povstání. Profesorka slovanských studii na Wisconsinské univerzitě ve své publikaci píńe: „Są wśród nich szopki wigilijne i publicystyczne reportaże sceniczne, utwory obyczajowe

98 Cit. podle Święch, J.: Literatura polska w latach II wojny światowej, Warszawa 1977, s. 176.

65 i symboliczne dramaty poetyckie, moralitety historiozoficzne i sztuki sensacyjne, melodramaty i wodewile, teksty rocznicowe i propagandowe.”99 Ve vlasti Jerzy Szaniawski napsal v roce 1945 drama Dwa Teatry, které je dosud patrně nejlepńím dílem (spolu s dramatem Bogdana Pepłowského Droga do Świtu). V emigraci psali dramata Zbigniew Zaniewicki (např. Szopka powstańcza) a Tadeusz Wojnarski (Żołnierska komedia). Dramatické texty, které se týkaly povstání, vznikaly jeńtě na konci 80. let 20. století. Patří k nim Wigilia Generała Daniela Bragiełowského z roku 1989 nebo Profesor Sterling (1990) Tadeusze Bargiełowského. Do této skupiny patří také dramata, která se bezprostředně dotýkají Varńavského povstání. Řadíme sem díla, jeņ byla napsaná ve vlasti: Ballada Polska (1963) Bohdana Drozdowského, Warszawianka 44 (1975) Krysztofa Gruszczyńského, Manfred (1973) Adolfa Rudnického, Jerozolima nie wyzwolona Zbigniewa Zaniewickiego. V emigraci vznikla dramata Podwale 7 (1968) Edwarda Chudzyńského, Jesienny deszcz… (1965) Marty Reszczyńské-Stypińské. Vznikala také dramata, jejichņ děj se odehrává aņ po Povstání, ale zobrazuje pocity a proņitky jeho účastníků. Domácí literatura přispěla následujícími hrami s touto tematikou: Urodziny (1974) Romana Bratnego, Warszawianka (1969) Aleksandra Maliszewského a Ballada o tamtych dniach (1974) Stefanie Grodzińské a Jerzeho Jurandota, řadíme k nim i nepublikované drama Tadeusze Różewicze Ujawienie (1949). V emigraci napsal Ryszard Kiersnowski své hry Oberlagen a Trzeci odchodzi. Vznikla rovněņ scénická díla, v nichņ se problematika povstání objevuje na záměrným zamlčením, nebo ve vedlejńí dějové linii. Patří sem dramata jako Wczoraj i Przedwczoraj (1950) Aleksandra Maliszewského, Odwety (1948) Leona Kruczkowského, Rok 1944 (1949) Jósefa Kuśmierka, Pożegnanie z Salomeą (1953) Jerzeho Zawieyského. Dramata napsaná v emigraci nebo ve vlasti spojuje právě téma Varńavského povstání. Při hlubńí analýze textů je patrné, ņe se jedná o díla s různými názory, které

99 Filipowicz, H.: Mit powstańczy w dramacie krajowym i emigracyjnym, in - Święch, J.: Powstanie warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, Lublin 1996, s. 171.

66 vyplývají z pojetí a hodnocení historického procesu a smyslu samotného aktu směřujícímu k osvobození. První skupina textů se ujímá boje o zachování paměti národa a jednoho z jejích elementů, jakým byl Srpen 1944, ale také dřívějńí polské iredenty. Prohraný boj v nich není poráņkou, protoņe byl pouze zastaven. Emigrační dramaturgie navázala na mytologii povstání a vlasteneckých ideálů z 19. století. Díla spojuje hořká zkuńenost jaltské zrady a také vlastenecká hrdost, která neustává ani v době politické beznaděje. Díla, která vznikala ve vlasti, se na problematiku povstání dívají zcela odlińným pohledem. Směřují k vymazání vzpomínek o povstání, autoři místo toho odkazují zejména na lublinský červen a na období, kdy komunisté začali reálně ovlivňovat polské dějiny. Oběti Srpna 1944 v tomto světle působí neracionálně a zbytečně. Existují díla, ve kterých se objevuje kritérium vlasti a emigrace. Například Wodewil warszawski (1973) Edwarda Chudzyńského je obdobou díla Dopóki żyjemy (1955) Haliny Auderské, které vzniklo ve vlasti. Naopak vyznívá Wigilia Generała (1976) Daniela Bargielowského, která je podobná emigračním textům. Od povstaleckých děl byl očekáván věrohodnost a historický odkaz. Některým dílům takové vlastnosti připisovala hlavně literární kritika. Dneńní bádání zdůrazňují, ņe tehdejńí dramata navazovala na realitu povstání, kdyņ jej mytizovala uņíváním různých prostředků: ztvárněním postav i jejich chování, navazností na hrdinskou minulost Varńavy, myńlenkami polského domu (národu), jakoņto sakrálního místa, které zaručuje morální oporu a myńlenku solidarity. V některých textech, vzniklých ve vlasti, se místem katarze nestává Varńava, nýbrņ k ní dochází v Lublinu (Gruszczyński, Kuśmierek) a typická patriarchální polská rodina se stává symbolem útisku.

67

4. Obraz Povstání v díle Mirona Białoszewského

4.1 Tvorba Mirona Białoszewského 4.2 Jazyk 4.3 Obraz Povstání z pohledu Mirona Białoszewského 4.4 Poslání a význam díla

68

4.1 Tvorba Mirona Białoszewského

Miron Białoszewski byl vņdy nestranným a nezávislým autorem, který nepodléhal ņádným ideologiím a organizacím. Jeho přínos současné literatuře spočívá v originální tematice a specifickém autorském přístupu. Tadeusz Sobolewski charakterizuje osobnost M. Białoszewského následujícími slovy: „Ale osobny – może znaczyć: stojący na ubociu. Miron natomiast zajmował miejsce osobne w centrum. Mieszkał w środku miasta. Różni ludzie i różne idee miały do niego dostęp, on nie łączył się z niczym, choć czerpał zewsząd, także z nas. Żyl w centrum, a zarazem osobno, jak samotniczy ptak, który buduje sobie gniazdo wśród najgęstszej zabudowy.‖100 Jeho uměním bylo vyvolat u čtenářů nebývalé reflexe, kdyņ hojně vyuņíval reálií kaņdodenního ņivota v kombinaci s jednoduchým jazykem. Dokázal spojit realismus s metafyzikou, temnost a vńednost s poezií. Obnovil chápání lyriky tímto způsobem, ta měla přestat být vyhrazena jen vzneńeným inspiracím a esteticky neopakovatelným předmětům, měla se stát součástí obyčejného ņivota. Jiņ jen básnická tvorba (zejména tzv. lingvistická poeziie) Mironovi Białoszewskému zaručila stálé místo v dějinách polské literatury. V oblasti prózy se mu největńího uznání dostalo za román Pamiętnik z powstania warszawskiego (1970). Provádíme-li analýzu zápisů z války vyčerpané Varńavy, je nutné seznámit se s dílem tohoto významného autora. Pamiętnik se výrazně zapsal do poválečné literární historie a řadí se mezi fenomenální díla tohoto ņánru, stejně tak významnou pozici zaujímá i mezi texty popisujícími osudy lidí v průběhu povstaleckých bojů v hlavním městě v srpnu a září 1944. Pro mnoho čtenářů a kritiků bylo překvapením povznesení předmětů vńedního pouņití na úroveň básnického tématu. Jednalo se o obyčejné věci, zničené nářadí, kýčovité objekty, levné věci, které byly často určené k vyhození. S tematickými motivy souvisí také úsilí o zapojení hovorového jazyka a často i záměrně neobratné či nesprávné uņívání jazyka. Zápis kaņdodennosti se někdy opírá na prezentaci elementů připomenutí, snů, setkání, postupně přechází v celek – deník

100 Kirchner, H.: Miron. Wspomienia o poecie, Warszawa 1996, s. 223.

69 nebo kroniku. Potom dochází k podrobnějńímu rozńíření směrem k próze. Malé historické povídky, anekdoty, úvahy, popisy míst, reakce lidí, emocionální stavy jsou základem Pamiętnika z powstania warszawskiego. Památník zachycuje ņivot M. Białoszewského od 1. srpna do 9. října 1944. Jedná se o relace z Varńavského povstání očima civilisty. Památník nevznikl ihned po válce, ale byl sepsán teprve s odstupem dvaceti leth. Nejedná se tedy o okamņitý záznam událostí, nýbrņ o zápis událostí s větńím časovým odstupem. Dialogy a některé událostí v něm proto nejsou zcela identické101 (na rozdíl např. od deníků), ale autor tak můņe s odstupem hodnotit a popisovat události válečných let. Slova, fráze a popisy událostí a postav nejsou přesným obrazem tehdejńích okamņiků. Jedná se o rekonstrukci tehdejńí atmosféry období ohroņení, útěku, hledání obņivy, pomoci raněným, tzn. dramatických chvil, kterých se sám autor účastnil.

W tunelu byliśmy po 18-ym, po 19-ym. Czyli 20 sierpnia najwcześniej

była przeprowadzka. 26 sierpnia była wyprowadzka. A 23-go (bo chyba

tak!) był dzień pamiętny. A siedzieliśmy tam kilka dobrych dni. Chyba na

pewno jeszcze dwa, trzy dni przed 23-im. Bo w pamięci to wygląda na

kilka dobrych dni, te dwa dni. Prawie na tydzień. I nie tylko w pamięci.

Bo i wtedy. Czas wtedy, w tym przednajgorszym okresie Rybaków, zaczął

się liczyć jeszcze inaczej, szybciej. Schodził niby wolniej. A to i tak pozór.

Zagęściło się.102

Dbá o zachování dokumentárního rázu zápisu, pečlivě dodrņuje topografické detaily, okolnosti přesunu obyvatel po rozbombardovaném městě, jakmile si není jistý, dává to ihned najevo. I kdyņ je Památník psán s odstupem dvaceti let od povstání, tak se

101 Nejedná se o typický deník. Titulní ņánrové označení Pamiętnik oznamuje, ņe jde o memoárové dílo, které má jen deníkový charakter. 102 Białoszewski, M.: Pamiętnik z Powstania Warszawskiego, Państwowy Institut Wydawniczy, Warszawa 1970, s. 86.

70 jedná o velmi autentickou výpověď, jejíņ autentičnost je spojena s pocity a zkuńenostmi, které v autorovi zanechalo Varńavské povstání. Białoszewski z pohledu civilisty pozoruje události a lidi ve skomírajícím městě a snaņí se ukázat, jak se tato tragédie dotkla vńech lidí – zejména těch, kteří trpěli hladem, byli raněni, umírali. Jednalo se pouze o ty obyvatele, kteří nebyli zapojeni do bojů, ale snaņili se pouze nějakým způsobem přeņít. Białoszewski miał wtedy 22 lata; nie należał do żadnej konspiracyjnej organizacji i nie brał udziału w walkach: jego Pamiętnik jest zapisem doświadczeń cywila. Pierwsze dni powstania przeżył na pograniczu zach. Śródmieścia i Woli, gdzie mieszkał z matką, następnie przedostał się z falą uciekinierów na Stare Miasto, a stąd pod koniec sierpnia z oddziałami powstańczymi do Śródmieścia. Tu przetrwał z ojcem i bliskimi do kapitulacji, po czym zesłany został do niemieckiego obozu pracy; do Warszawy powrócił w lutym 1945.103 První fragmenty díla se objevily v tisku v roce 1965.104 Jako celek vńak vyńel aņ v roce 1970. Dílo vznikalo v 60. letech, tety v období, kdy v Polsku narůstala krize, totalitní teror vlády, poniņování lidí, nová vlna antisemitismu, která měla za následek vynucenou emigraci velkého počtu Ņidů v roce 1968. Máme doloņeno, ņe jakmile vyńlo dílo Mirona Białoszewského, tak dońlo k vystoupení několika dělníků na obranu cti Poláků, správných pracovních podmínek atd. Zdá se, ņe své vzpomínky začne vědomě sepisovat v 60. letech, kdy můņeme hledat paralelu v záhubě Varńavy v roce 1944 se situací, jeņ nastala dvacet let po válce.

4.2 Jazyk

V politice, tisku, rozhlase a televizi se rozńířila tzv. „nowomowa“. V poezii se obnovením jazyka zabývali autoři zahrnutí pod označení Nowa Fala. Ani před povstáním, ani před sepsáním Pamiętniku nebyla akceptována taková stylistika.

103 Cit. podle Sławiński, J.: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, tom 2 (red. J. Krzyżanowski i Cz. Hernas), Warszawa 1985, s. 134. 104 Burkot, S.: Miron Białoszewski, Warszawa 1992, s. 106.

71

Jakoby z nutnosti pouņil auotr jazyk, který zcela odbíhá od literárních stereotypů. V této práci se nechci detailněji zabývat tímto jevem, neboť není předmětem nańeho zájmu, ale stylová rovina činí z Pamiętniku velmi autentické a originální dílo. Jazyk je záměrně trhaný, chaotický, zaloņen je hlavně na hovorové mluvě. Celý text je plný různorodých fragmentů, autor často vyuņívá interpunkční znaménka, věty zkracuje, čímņ umocňuje atmosféru:

I nie wiem, czy to naprawdę to. Ale zaraz zaleciał nad nas ogień. Taki

żywy. Z wyciem. I trzasnął gdzieś blisko. To pocisk.

Potem drugi. Z wyciem. Jak kometa. I prask! Od mostu Kierbedzia.

I trzeci: ogień - wycie - prask! Ogień wycie - prask! - z naprzeciwka, od

Gdańskiego, nagJe. I drugi, od Gdańskiego. I nowy od Kierbedzia, I od

Gdańskiego. I od Kierbedzia. I prask! prask! Naraz. W dwa opnie nas

wzięli. Dosłownie. Barykadę prawie skończyliśmy. A i tak, jakby nie, toby

nie dało rady długo. Chyba i od trzeciej strony. Zaczęli. Z Wisły czy

z ZOO. Wiem, że tylko te ognie z różnych stron. Mijanki. Krzyżówki.

Czerwone.105

Białoszewski často vyuņívá opakování jednotlivých fragmentů, těņí i zvukové roviny (zejména se jedná o onomatopoii). Snaņí se pomocí literárního zápisu zobrazit zvuky, které obklopují Varńavany: ozvěny letících a vybuchlých bomb, posunutí skříně, charakteristické ńumění, hvízdání apod., jejichņ podoba větńinou vzbuzuje hrůzu, neboť se jedná o nepříjemné zvuky, jeņ často zvěstují smrt. Uvedu zde jeden z mnoha příkladů:

Ludwik z rozczuleniem śmiechu do łez opowiada 1939 rok,

bombardowanie, piekło, tłok, już się nie da wytrzymać i tu w tych

bombach

wiu

105 Białoszewski, M.: Pamiętnik z Powstania Warszawskiego, Warszawa 1970, s. 89.

72

wiuuu

wijuuuuu

nagle baby wołają, któraś najpierw, na tobołach, wpadła na:

- poddajmy się

i inne

- poddajmy się

i cały schron

- właśnie! poddajmy się

ale tu nic, tylko

wiuuu

wijuuu

wijuuu

to baby, tłum, schron dalej

- no, poddajmy się - -

No i tyle.106

Białoszewski se domníval, ņe by literatura měla být tvořena takovým způsobem, aby mohla být čtena nahlas. Podle této myńlenky byl Pamiętnik mluveným textem, který byl následně sepsán: „Pamiętnik był najpierw pisany, ale potem to pisanie dyktowałem na magnetofon, żeby ktoś mógł to przepisać na maszynie. Więc przechodził cały przez ucho.―107

106 Białoszewski, M.: Pamiętnik z Powstania Warszawskiego, Warszawa 1970, s. 77-78. 107 Cit. podle Barańczak, S.: W stronę języka mówionego,in – Burkot, S.: Miron Białoszewski, Warszawa 1992, s. 223.

73

4.3 Obraz Povstání z pohledu M. Białoszewského

Białoszewského román je zápisem osudů obyvatel Varńavy v průběhu povstání. I kdyņ zde popisuje rovněņ vojenské akce, tak hlavním záměrem je zobrazení povstání „z jiné strany“, tzn. z pohledu ņivota obyčejných lidí, kteří se povstání aktivně neúčastnili. Jejich boj byl pro mě mnohem důleņitějńí – jednalo o boj o holý ņivot, popřípadě o snahu uchránit přes smrtí své blízké. V dialozích, na popisovaných místech a v reakcích lidí můņeme pociťovat silný tragismus. Zasahuje do celé Varńavy a zároveň do kaņdého obyvatele. Jeho efektem jsou zničené domy, ranění a mrtví lidé, kteří byli vyhnáni ze svých domů. Popisem míst a lidských osudů autor ukazuje tragický rozměr Varńavského povstání. Jelikoņ je autor vypravěčem a také hlavním hrdinou, často mluví o vlastním chování a proņívání různých událostí a momentů.

4.4 Poslání a význam díla

Białoszewski ukazuje, ņe o těchto tragických událostech a dramatických osudech lidí, není moņné psát uhlazeným jazykem. Pravdu a fakta je potřeba čtenáři předat syrovou, pravdivou mluvou – takovou, která se uņívala v popisovaných situacích. V kontextu děl představujících válku je Pamiętnik z powstania warszawkiego řazen velmi vysoko právě i pro své jazykové kvality. O Pamiętniku Mirona Białoszewského se A. Zieniewicz vyjadřuje následovně: „…odegrał w twórczości jego autora przełomową rolę. Rozbił ramę. Zobaczywszy w powstaniu swoją twórczość i odkrywszy w twórczości powstanie, Białoszewski ogarnął nagle prawdziwą historyczność swej mowy. To, co dotychczas musiało się kulić, trwożnie wtulone w opakowanie chwytów, konceptów, teraz wylało się strugą – szumów, donosów, ciągów, zlepów, rozkurzów, przepowiadań sobie, frywoli, podsłuchów… W całej gamie form odezwała się swobodna mowa doświadczenia i wartości. Szeroki oddech prozy ogarniał wczoraj i dziś. Ciągłość

74 powstańczej Starówki, przedwojennego Leszna i »lecenia do PIW-u na korektę«. Między »gadaniem« a pisaniem nie było już przepaści.108 Dílo je významné i z historického hlediska: jedná se o zápis očitého svědka a zapisovatele postřehů jiných osob, který přitahuje pozornost svou autentičností, upřímností a odlińností, čímņ se řadí podle mého názoru mezi vrcholná díla polské literatury. A. Zieniewicz doplňuje: „Dwieście pięćdziesiąt stron »nieretuszowanej«, brulionowej (właśnie) relacji cywilnego uczestnika powstania. Świadectw takich dotąd właściwie nie było. Zza monumentalnej tragedii wojennej wychylał się – kto wie, czy nie bardziej przeraźliwy – szary dramat ludności, której przyszło przetrwać po piwnicach, po norach dwa miesiące warszawskiego piekła.“109 Podobný názor jako A. Zieniewicze má jiný literární badatel díla Mirona Białoszewského, kterým je Stanisław Burkot: „Pamiętnik z powstania warszawskiego jest w całej naszej powojennej literaturze dziełem niezwykłym. Realizuje jakąś nową formułę „trudnego piękna‖, przekracza wiele barier tradycyjnie rozumianej literackości. Narrator, Świadek zdarzeń […] odnajduje w zamieniającym się w ruiny mieście, w rozpadającym się świecie, jakąś trudno definiowalną prawdę o człowieku, o jego naturze i losie.“110 Oceňován byl humanistický rozměr románu, jenņ vypráví hlavně o lidských osudech a je podnětem k reflexím o lidskosti, ohroņení tradičního systému hodnot a osobnosti člověka. A. Zieniewicz dodává: „ Pamiętnik… przynosi – w swych głębszych warstwach – zadziwiającą informację (przesłanie), że osobowość nie jest integralną cechą człowieka, ale czymś ukształtowanym historycznie, w warunkach bardzo sprzyjających. Stanowi zwycięstwo nad brutalnością świata, jest przesłonięciem »nagiej prawdy«.“111 Badatelé řadili dílo Białoszewského do kontextu historických dokumentů a odkazů, které patří do tzv. literatury faktu. „Czytano przy tym Pamiętnik… jako zapis

108 Cit. podle Zieniewicz, A.: Małe iluminacje. Formy prozatorskie Mirona Białoszewskiego, Warszawa 1989, s. 134. 109 Tamtéņ, s. 28. 110 Cit. podle Burkot, S.: Miron Białoszewski, Warszawa 1992, s. 111. 111 Cit. podle Zieniewicz, A.: Małe iluminacje. Formy prozatorskie Mirona Białoszewskiego, Warszawa 1989, s. 138.

75 głębszy od żołnierskich raportów, bo będący »świadectwem z otchłani« porównywalnym z prozą Borowskiego czy reportażami Hanny Krall“112. Skutečně je moņné ve vojenských hláńeních najít informace o průbězích vojenských akcí, počty o raněných a zabitých, ńarņe, jména, místa, typy zbraní atd. Nejhlubńí pravdu o událostech ovńem nalezneme v pocitech a zkuńenostech obyvatel Varńavy.

112 Tamtéņ, s. 109.

76

5. Obraz povstání v poválečné literatuře

77

Vojáci Varńavského povstání byli větńinou mladí lidé. Patřili ke generaci, která má v historii literatury svůj název – byli označováni jako „pokolenie wojenne“, nebo podle data jejich narození jako „rocznik 1920“. Ve chvíli, kdy vypukla druhá světová válka, byli teprve na prahu dospělosti. V průběhu okupace skládali maturitní zkouńky na tajných ńkolách, nebo byli studenty tajné podzemní univerzity. Patřili do různých konspiračních skupin a s nadńením se připravovali k nadcházejícímu boji za svobodu. Kromě toho ale vyvíjeli intenzivní intelektuální a literární činnost: psali, vydávali sbírky básně a časopisy, snaņili se vytvořit vlastní ideový program na dobu okupace, ale také uņ hleděli směrem kupředu na nezávislé Polsko. Jan Strzelecki v líterárněvědné práci Próby świadectwa napsal: „Czuliśmy wtedy, że jakby zwiększamy wymiar dziejącej się przeciwko nam zbrodni, jeśli życie nasze jest oddane wartościom, jeśli przez nas, dzięki nam zwiększa się w świecie ilość piękna czy miłości. Czuliśmy się najgłębiej odpowiedzialni za to, aby zbrodnia ich była jak największa, oby zanijając nas zabijali coś o wiele niż my ważniejszego – to, czego śmierć nie pozwoliłaby nam stworzyć.“113 Varńavské povstání kromě svých vojenských, politických a společenských rozměrů mělo také rozměr etický. Jeho dramatismus – dlouhé a prohrané boje, bezpříkladný heroismus a nepředstavitelné materiální i duńevní ńkody – vede nevyhnutně k obecným reflexím, a to nejen patriotickým.114 Tyto reflexe se v momentech bojů za svobodu stávají jedním z hlavních témat literatury. Po válce se velmi rychle zrodila myńlenka, ņe čin varńavských povstalců je určitým způsobem spřízněn s vyjádřenou myńlenkou „věrnosti sobě“ Józefa Conrada. V roce 1946 to vyvolalo diskusi o etice Conrada, která sehrává v polském duchovním ņivotě stejně důleņitou roli jako rozličné spory o historických aspektech Varńavského povstání. Protagonistou Conradových myńlenek byl z jedné strany Jan Kott, jenņ reprezentoval marxistickou etiku a zároveň politickou orientaci komunistické strany, a na straně druhé stála Maria Dąbrowska, která nebyla nakloněna komunistické moci. Zbigniew Jarosiński píńe: „Oczywiście sprawa

113 Strzelecki, J.: Próby świadectwa, cit. podle Strzelecki J.: Kontynuacje, Warszawa 1974, s. 11. 114 Święch, J.: Powstanie warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, cit. podle Jarosiński, Z., Lublin 1996, s. 195.

78

Conrada zastępowała tu sprawę Powstania, o której nie można było otwartym głosem dyskutować. Ale też nie była tylko kamuflażem. Przeżycie historyczne staje się doświadczeniem intelektualnym dopiero wtedy, gdy zostaje jako takie wypowiedziane, nazwane, gdy więc zostaje ujęte w kategoriach, które włączą je w porządek rozpoznań etycznych o znaczeniu ogólnym. Obojgu partnerom dyskusji na tym wlaśnie zależało, choć intencje mieli przeciwstawne.“115 Hodnocení Kotta, jakoņto marxisty, bylo jednoznačně nepříznivé vůči conradově myńlence „věrnosti sobě“. Kott charakterizuje jeho heroismus následujícími slovy: „[…] Podejmuje Conrad obronę heroizmu, który do niczego nieprowadzi, którego nic nie usprawiedliwia, który jest sam dla siebie najwyższą wartością.“116 Heroismus, jak jej tady popisuje Kott, líčí Conradovy hrdiny, kteří se vyznačují „vnitřní pýchou a duchovním samotářstvím“, protoņe je musí doprovázet zavrņení skutečných rozměrů světa, které mají společenský a historický charakter.117 Jejich činy jsou vņdy individuální, zbavené „společenských zdůvodnění“ a nezakládají se na morálních kodexech, jeņ vycházejí ze ņivota kolektivu. Stávají se tak vzpourou, touhou po změně skutečnosti. Kott tady pouņívá i označení „armator“, ale nepouņívá je pouze pro označení postav z Conradových románů, píńe: „[…] Byliśmy świadkami w ciągu długich lat niemieckiej okupacji, jak w imię honoru i wierności nazywano zdrajcami tych, którzy podjęli walkę o wolność, jak w imię honoru i wierności doprowadzono do całopalenia Warszawy […].―118 Naopak Dąbrowska je jiného názoru a hrdiny Conradových románů vidí v jiném světle: „Conrad usiłuje wydobyć i wydobywa ze swych bohaterów wierność czemuś istotnie wartościowemu i moralnemu.“.119 Podle Dąbrowské má hrdina několik charakteristických etických vlastností, na kterých je zaloņen lidský ņivot – jak z perspektivy jedince, tak společnosti: „Jego ludzie okazują wierność swemu statkowi, podjętej na nim pracy zawodowej, załogom i pasażerom statków – až do

115 Święch, J.: Powstanie warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, cit. podle Jarosiński, Z., Lublin 1996, s. 196. 116 Cit. podle Kott, J.: Mitologia i realizm, Warszawa 1946, s. 152. 117 Święch, J.: Powstanie warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, cit. podle Jarosiński, Z., Lublin 1996, s. 196. 118 Cit. podle Kott, J.: Mitologia i realizm, Warszawa 1946, s. 156. 119 Cit. podle Dąbrowska, M.: Szkice o Conradzie, Warszawa 1974, s. 148.

79 bohaterstwa [...] nie dlatego, że takie postępowanie od nich się armatorom okrętów należy, tylko dla tego, [...] że takie są ich [...] ludzkie obyczaje―.120 Věrnost Conradových hrdinů není jen věrnostÍ sobě samému, ale také intenzivní věrností, díky níņ se neváhá pustit do tragických konfliktů a úkolů. Je pravda, ņe se věrnost hrdinů neřídí ņádným společenským kodexem a autoritou. Podle Dąbrowské má ale svůj význam, protoņe v sobě má protestu či vzpoury a odvolává se na: „wiecznie żywe wyobrażenia moralne, oznaczające pewien nie podlegający zastrzeżeniom etyczny dorobek ludzkości. […] Bez sankcji, bez powinności, bez nadziei nagród i bez obawy kar mamy być moralnymi z samego tylko poczucia odpowiedzialności za los własny i los drugiego człowieka.“121 Dąbrowska i Kott jsou si vědomi toho, ņe se jedná o navýsost aktuální témata. Moņná se nejedná o přímé hodnocení Varńavského povstání, ale má ńirńí charakter, neboť jde spíńe o obecný význam povstání jako takového a jeho vlivu na vytváření poválečného morálně-občanského stanoviska. Dąbrowska dodává: „Świat dziszejszy, w którym przekroczone zostały wszystkie granice ludzkiej przyzwoitości, a jednocześnie załamały się autorytety wszystkich oficjalnych wiar doktryn i dogmatów, stanął właśnie w obliczu conradowskiej próby moralności. Nie jesteśmy jeszcze w stanie powiedzieć, czy świat tę próbę wytrzyma, możemy jednak z całą pewnością powiedzieć, że lepiej będzie, aby świat się od tej conradowskiej postawy nie odżegnywał.“122 Tato názorová diskuse byla podle mého názoru velice důleņitá, protoņe v ní docházelo k prvním kritickým hodnocením Varńavského povstání, které začalo být pro některé hrdinským činem, pro jiné spíń hrdinstvím zbytečným. Jarosiński se k této diskuzi vyjádřil následovně: “[…] ale o oś myślową, wedle jakiej spolaryzowały się stanowiska, i o parę zagęszczonych formuł, które uchwyciły istotny sens doświadczenia powstańczego w całości współczesnych polskich doświadczeń historiczynch.“123

120 Cit. podle Dąbrowska, M.: Szkice o Conradzie, Warszawa 1974, s. 152. 121 Tamtéņ, s. 149. 122 Tamtéņ, s. 153–154. 123 Święch, J.: Powstanie warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, cit. podle Jarosiński, Z.: Powstanie Warszawskie w powojennej literaturze pięknej, Lublin 1996, s. 196.

80

Nabízí se tedy otázka, jestli můņeme tuto „conradovskou věrnost“ nalézt i v dokumentech z Varńavského povstání. Podle mého názoru ani nemusíme příliń hledat, protoņe při studiu deníků z povstání a vzpomínek, které byly sepsány hned po válce, z nich přímo vyzařuje přesvědčení a motivace. Mladá inteligence chtěla být dobrými vojáky, splnit svoji občanskou a vlasteneckou povinnost. Jak moc pro ně znamenaly základní etické hodnoty, je moņné vidět v charakteristikách mrtvých kamarádů. Kromě těchto témat je moņné setkat se i s jinými obsahově zajímavými fragmenty. Jedním z nich je např. zápis z povstaleckého deníku Wacława Zagórského Wicher Wolności: „ nie możemy liczyć w naszej walce nie tylko na pomoc Wschodu, ale nawet na wkroczenie w bliskim terminie wojsk sowieckich do Warszawy. Na co więc możemy liczyć? Na własne siły? Na pomoc z Zachodu? Na ostateczne załamanie Niemiec? Wszystko jedno. Skoro już się zaczeło, trzeba wytrwać…―124 K umělecky působivým básním, které byly napsány v průběhu bojů, patří např. Stare Miasto od Mieczysława Ubysze. Vzniklo v době ústupu povstalců z varńavského Starého Města. Autor nepopisuje zcela pravdivé události, neboť prostředí, které popisuje, není stejné s prostředím, v němņ probíhala evakuace. Ta se odehrávala zejména kanály, z části v noci, v tichosti Saskou zahradou. Autor tak dává tomuto povstaleckému činu symbolický, aņ tragický rozměr.

Szli z szańca, co ostał

Się tylko w Legendzie

Co będzie, to będzie,

Co będzie, to będzie!

But grzęźnie w asfalcie

Zoranym pociskiem,

I jedno nam niebo

W płomieniach jest bliskie,

I jedne nam dymy

124 Zagórski, W.: Wicher wolności, Warszawa 1990, s. 43.

81

Pożarne, pożarne,

I jedna nam Wolność

Wśród ciszy cmentarnej…

szli, szli, szli… 125

V dneńní době jsou jiņ diskuse kolem povstání a conradovských myńlenek zapomenuty. Staly se ale důleņitou epizodou v polské poválečné intelektuální historii a zanechaly stopy i v nańem vidění Varńavského povstání. Povstání je charakteristické právě conradovskými etickými kategoriemi, o kterých psala Maria Dąbrowska. Dobře jsou vytyčené autentickými hrdiny, bývalými vojáky podzemního polského státu. Třicet let po povstání Jan Józef Szczepański napsal o svém pokolení: „Potrzebowaliśmy natychmiastowych uzasadnień dla imperatywnego, nie podlegającego dyskusji TAK TRZEBA – jedynego objawienia oświetlającego nasze ryzykowe drogi. Skuteczniej niż ktokolwiek inny uzasadnień takich dostarczał wielu spośród nas Joseph Conrad – sceptyk i romantyk (jak my), [...] przeświadczony głęboko o bezprzedmiotowości wszelkich dociekań prawd ostatecznych i wobec tego widzący istotny sens życia w ocaleniu poczucia ludzkiej godności – owego jedynego najwyższego śladu prawdy czy boskości, jaki jesteśmy w stanie rozpoznać w sobie i określić. Walczący w rozproszeniu i w mroku, zdani przeważnie na sąd własnego sumienia, przyjmowaliśmy tę postawę spontanicznie, ponieważ czasy wymagały od nas męstwa bez złudzeń i wierność, która sama w sobie musi być nagrodą.―126 Přítomnost Varńavského povstání v poválečné polské literatuře je moņné rozdělit do dvou aspektů. Za prvé se můņe jednat o dalńí osudy spisovatelů ročníku 1920. Za druhé o literární obrazy Povstání a povstalecká témata v literatuře. Po válce se autoři, kteří se účastnili Povstání, rozptýlili mezi ostatní spisovatelé, jeņ byli v době okupace větńinou také účastníky odboje a partyzánského boje. V roce 1956 teprve začali dosahovat zralého věku. Nejvíce aktivní začali být aņ v 70. letech. Zbigniew Jarosiński o nich píńe: „Nazwałem je pokoleniem

125 Ubysz, M.: Stare miasto, in – Szczawiej, J.: Poezja Polski Walczącej 1939–1945, t. 1, Warszawa 1974, s. 186. 126 Szczepański, J. J.: Przed nieznanym trybunałem, Warszawa 1975, s. 13.

82 najważniejszym w polskiej literaturze dwudziestowiecznej dlatego, że w ich twórczości w sposób najbardziej bezpośredni odbiły się polityczne i ideowe wstrząsy, rozterki i dramaty ostatniego półwiecza. Po wyzwoleniu włączyli się w budowę nowego życia kulturalnego lub wybierali emigrację, potem zostali socrealistami albo milczeli w latach stalinizmu, wreszcie czynnie uczestniczyli w fermencie Października.“127 Válečná tématika v polské literatuře zaujímá velkou oblast a objevuje se v mnoha dílech, můņeme říci, ņe má svou vlastní historii, Jarosiński píńe: „[…] ma swoją własną historię, na której odciskały się silnie zmienne koniunktury polityczne, ale również czynniki innego rodzaju, np. oddalanie się wojny w przeszłość, w sferę wspomienia odległego, albo też próby związania sprawy wojny z filozofującą medytacją o sytuacji człowieka w świecie współczesnym.128 Díla s tématikou Varńavského povstání vznikala po celé poválečné půlstoletí.129 Bezprostředně po válce se tématika povstání objevila v díle Romana Bratnego Ślad (1964), Witolda Zalewského Śmiertelni bohaterowie (1946), Adolfa Rudnického Szekspir (1948), Tadeusze Łopalewského Obok zagłady (1948). Mezi známějńí díla se řadí W rozwalonym domu (1946) Jana Dobraczyńského a Miasto niepokonane Kazimierze Brandyse (1946). Oba autoři zaujímali opačný politický názor. Brandys ve svém díle píńe: „ Wówczas na Solcu, w dniach obrony Starego miasta i Powiśla, zachowywałem się niehistorycznie. Kochałem bohaterstwo żołnierzy. Zasłaniałem oczy przed głupotą wodzów.“130 Zde se dostáváme do situace, kdy se objevují dva názory – jedná se buď o odsouzení, nebo podporu Varńavského povstání. Jen málokterý autor se odhodlal k opravdové kritice povstání. Také v ukázce z Brandysova díla je patrné, ņe u něj převládá spíńe negativní postoj. Na druhou stranu ovńem nedokázal takový názor přijmout. Zbigniew Jarosiński to komentuje: „Jest oczywiste, że zachowaniem historycznie słusznym byłoby dla ówczesnego Brandysa potępienie Powstania jako dziłania szaleńczego, bo

127 Święch, J.: Powstanie warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, cit. podle Jarosiński, Z.: Powstanie Warszawskie w powojennej literaturze pięknej, Lublin 1996, s. 199. 128 Tamtéņ, s. 200. 129 Touto tématikou se zabýval E. Loch ve skici Kult faktu.Kilka uwag o Powstaniu Warszawskim w prozie, „Akcent“ 1984, č. 3. 130 Brandys, K.: Miasto niepokonane, Warszawa 1946, s. 258.

83 próbującego zaprzeczyć logice dziejów, uznanie decyzji o jego rozpoczęciu za politycznie zbrodniczą, ofiary powstańczej – za daremną i nieistotną.“131 Také u jiných autorů, nezávisle na jejich ideologickém názoru či účasti v povstání, převaņovalo uznání a pocit účasti ve velkém dějinném dramatu. V případě Brandyse tato úcta nebyla trvalá, v roce 1951 se objevil jeho román Człowiek nie umiera, jenņ přinesl obraz povstání, který zobrazuje propagandistická tvrzení stalinistů. V díle Bogdana Czeszka Pokolenia (1951) je představen oddíl „czwartaków“132, které obdaroval antipatiemi k „pánům z Londýna“ a přesvědčením, ņe správným cílem povstání by mělo být pomáhání při ofenzivě Rudé armády. O jejich válce ale mluvil s horlivým patriotismem a vojenským duchem, zdůrazňoval také společenskou podporu povstaleckého hnutí. Podobně je tomu ve vzpomínkovém díle Jerzeho Andrzejewského Książka dla marcina (1954), jehoņ dílo představuje povstání jako naději na svobodu, kterou přineslo. Ve stejném období Melchior Wańkowicz vydává v New Yorku román Ziele na kraterze (1951). V Paříņi vychází román Zdobycie władzy (1953) Czesława Miłosze, kde je historie Varńavského povstání zapojena do historického procesu, který rozdrtil staré společenské struktury a odevzdal zemi bolńevickým nájezdníkům z Východu. Také po říjnu 1956 psalo mnoho autorů o Varńavském povstání. Připomeňme např. Opowiadanie różne Jerzeho Pytlakowského (1957), Pejzaż dwukrotny Leslawa Bartelského (1958), Autoportret z rubinem Zbigniewa Florczaka (1959), předposlední kapitola Sławy i chwały Jarosława Iwaszkiewicze (1962). Můņeme zde také zařadit román Romana Bratnego Kolumbowie rocznik 20 (1957). Jasiński se toto dílo dívá následovně: „Zasługuje ona na chwile uwagi. Pod względem literackim jest mierna, a losy powstańców zbyt latwo wpisuje w schemat młodzieżowiej zuchwalej przygody, w której ginie zawsze ktoś inny. Przy tym jednak w soim tomie trzecim jako

131 Święch, J.: Powstanie warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, cit. podle Jarosiński, Z., Powstanie Warszawskie w powojennej literaturze pięknej, Lublin 1996, s. 200-201. 132 Czwartak – voják 4. polského pěńího pluku.

84 pierwsza – i na długo jedyna w literaturze – starała siže ukazać represje i szykany, które spotkały młodzieś akowską po wojnie.“133 Z novějńí beletristiky můņe zmínit Krwawa skrzydła Lesława Bartelského

(1975–87), Miecz syreny Haliny Auderské (1980). Můņeme sem zařadit i Pierścionek z końskiego włosia Aleksandra Ścibora-Rylského nebo drama Dwa teatry Jerzeho Szaniawského (1946). „W naszej tradycji literackiej istnieje pewien wzorzec emocjonalny i refleksyjny, który w stosunku do Powstania Warszawskiego nader dobre mógł mieć zastosowanie. To wzorzec, jaki stworzyły polskie powstania dziewiętnastowieczne. Danina krwi, którę składa każde kolejne pokolenie, dysproporcja sił między powstańcami a wrogiem, grzeczna obojętność innych państw, na których pomoc się liczy, i w końcu represje, cierpienia, utrata nadziei,“134 vyjadřuje se k povstání Z. Jarosiński. Je moņné naleznout analogie s lednovým povstáním, nevytvářejí ale ņádný klíč k interpretacím varńavského Srpna 1944. Po kapitulaci Zofia Nałkowská ve svém deníku s hořkostí, ale i úņasem, uvádí: „Od początku skazane na przegraną to jeszcze jedno polskie powstanie trwało jednakże równe dziewięć tygodni.“135 Podle mého názoru je Varńavské povstání v literatuře představováno jako jediné svého druhu a v polské historii mu není ņádné povstání podobné. Hlavním problémem je skutečnost, ņe obrazy povstaleckých bojů jsou v literatuře umělecky slabé. Na první pohled je patrný velký rozdíl mezi dokumentární literaturou, vzpomínkami, památníky atd., kterými se autoři snaņili představit dalńí vojenské akce, ņivot obyčejných účastníků povstání. Na druhé straně stojí typické literární dílo – román, povídka, drama, ale ani jeden ņánr nedosahuje příliń velké umělecké hodnoty. Ale mají společný cíl, skládají čest tomuto Povstání. Jarosiński píńe: „Czyn ten nie może być zapomniany, domaga się zapisu, utrwalenia, jednak niekoniecznie – beletryzacji. Powstanie w swym wymiarze żołnierskim nie nadaje się do literackiej obróbki, jego treść istotna wyraża się prawdziwiej

133 Święch, J.: Powstanie warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, cit. podle Jarosiński, Z., Powstanie Warszawskie w powojennej literaturze pięknej, Lublin 1996, s. 201. 134 Tamtéņ, s. 202. 135 Nałkowska, Z.: Dziennik czasu wojny, Warszawa 1972, s. 397.

85 w surowej relacji. Przez całe wieki literatura chętnie sławiła dokonania wzniosłe i mające racje oczywiste, w XX w. już tego nie robi i zapewne robić nie potrafi. Toteż przedstawienia powstańczej walki skonstruowane wedle tradycyjnych reguł epickej dramaturgii albo też łączące tło batalistyczne z wątkiem psychologicznym – nierzadkie zwłaszcza w utworach, którym przyświęcały intencje jak najbardziej szlachetne – odczuwane są dziś jako anachroniczne, sztucznie upiększające.“136 Osobitým způsobem se na adresu vojáků Povstání vyjádřil Zbigniew Herbert v básni O Troi, ve které se zmiňuje o tom, ņe se tehdejńí heroismus nedá vyjádřit. I kdyņ má v názvu Tróju, jedná se o Varńavu:

O Trojo Trojo

archeolog

przez palce twój przesypie popiół

a pożar większy od Iliady

na siedem strun –

za mało strun

potrzebny chór

lamentów morze

i łoskot gór

kamienny deszcz

– jak wyprowadzić

z ruin ludzi

jak wyprowadzić

z wierszy chór –137

Diskuze o správnosti Povstání a jeho ńance na úspěch, o proporcích mezi hrdinstvím a marnou obětí, měly po celou dobu PRL politický podtext. Jednalo se o velmi nepříznivou situaci pro literaturu, protoņe pokud pojednávala o těchto

136 Święch, J.: Powstanie warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, cit. podle Jarosiński, Z.: Powstanie Warszawskie w powojennej literaturze pięknej, Lublin 1996, s. 203. 137 Herbert, Z.: O troi, in – Struna świata, Warszawa 1956.

86 problémech, dostávala se do sporu s vládnoucím politickým systémem. Aby si uchovala obraz povstání hlavně z lidské a etické perspektivy, aby představila jeńtě ņivou tradici v paměti národa, musela se programově vyhýbat základním otázkám. Román Aleksandra Ścibora-Rylského Pierścionek z końskiego włosia byl napsán na počátku 70. let, cenzurou byl odmítnut a upadl v zapomnění. Teprve v roce 1991, jiņ po autorově smrti, byl opět vydán. Tento román přinesl nezvykle ponurou a hořkou vizi Povstání. Bojující oddíl byl umístěn na okraj města, kde na očích obyvatel bojoval s nepřítelem. Tyto akce byly zbaveny jakéhokoliv smyslu a vņdy skončily masakrem. Heroismus a odhodlanost vojáku byly nemalé, ale postupem času si začali uvědomovat, ņe jen rozńiřují kruh smrti, který postihuje jejich oddíl, a ņe vlastníma rukama přivádějí město ke zkáze. Zbigniew Jarosiński se o románu vyjadřuje následovně: „Z powieściowej relacji łatwo wybrać epizody, ktŕe mogłyby być oskarżeniem powstańczego dowództwa; sugeruje ona jednak sens inny, ogólniejszy: chodzi raczej o przekleństwo losu, przekleństwo historii, która rzuciła ich w tę walkę. I umacnia ten sens druga część powieści, rozgrywająca się już po Powstaniu. Z plutono zostało tylko paru, nie poszli do niewoli, w ukryciu doczekali Rosjan. O tych co wyszli cało i pozostali w konspiracji, wiemy, že rąbi˛już węgiel za kołem polarnym. Inni leżą ranní i okaleczeni w nędznych podwarszawskich szpitalach. W powojennym życiu, którym rzžadzi UB, nie ma dla nich miejsca.“138 Tento román byl napsán v období PRL, tedy v období, kdy vńechny „akowské“ tradice byly odsunuty do ústraní. Hrdinské ideály a válečná věrnost zaujímají hlavní místo v etickém kodexu spolubojovníků – tedy těch, kteří přeņili a nějakým způsobem se opět začlenili do normálního ņivota. Autor ale tento román psal proti tomuto kodexu, protoņe se postavil na stranu těch, kteří zemřeli nebo prohráli svůj boj o ņivot. Existovala ale oblast heroických zkuńeností z povstání, které mohla literatura důkladně zobrazit. Jednalo se o proņitky a zkuńenosti civilního obyvatelstva, které se účastnilo Varńavského povstání. Jakmile se autoři zaměřili na povstaleckou Varńavu,

138 Święch, J.: Powstanie warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, cit. podle Jarosiński, Z.: Powstanie Warszawskie w powojennej literaturze pięknej, Lublin 1996, s. 204.

87 a hlavně pak na obyvatele jako na kolektivního hrdinu, tak díla vyzařovala dramatismem a autentičností událostí, které viděli na vlastní oči. Myńlenka, ņe by se povstalecká Varńava měla stát předmět epického vyjádření, provázela autory po dlouhou dobu. Jiņ v konspirační literatuře v období okupace se objevil zvláńtní obraz „stolicy cierpienia“139, jak ho určili znalci této poezie. Ihned po válce nalezl místo v díle Brandyse Miasto niepokonane. Také se objevil u Juliana Tuwima v díle Kwiaty polskie, kde se pokouńel vyprávět dalńí osudy:

Policjant leży na grochowie,

Tam mu urwało nogi obie.

Zostały ręce – i s˛s w grobie.

Walercia jest bez prawej ręki:

Kiedy na šliskej numer trzeci,

Wyrżnęło spod szczytowej ściany,

Ona z piwnicy zasypanej

Żydowskie ratowała dzieci.

[...... ]

Burakowskiego znaleziono

Na Pradze z głową przestrzeloną;

Widziano go ośmego września

Przy karabinie maszynowym,

W górę bijącym beznadziejnie.140

Nabízí se otázka, zda se bude téma Varńavského povstání v polské literatuře rozńiřovat. Dle mého názoru jiņ nikoliv. Pokud budou vznikat nová díla s touto

139 Święch, J.: Pieśń niepodległa. Model poezji konspiracyjnej 1939–1955, Warszawa 1982, s. 162. 140 Tuwim, J.: Kwiaty polskie, in – Święch, J.: Powstanie warszawskie w historiografii i literaturze 1944-1994, Lublin 1996, s. 205.

88 tematikou, tak nebudou mít výrazné umělecké hodnoty. Zbigniew Jarosiński má podobný názor: „osobliwym rysem polskiej prozy jest to, że niektóre z doświadczeń wojennych przedstawiane są prawie wyłącznie przez pisarzy, którzy sami przez nie przeszli, np. o obozach piszą tylko ich dawni więźniowie, i podobnie ma się rzecz z Powstaniem. Jest to zapewne również sprawa szacunku. A pokolenie powstańców już odchodzi. Oczywiście w pewnym momencie tematyka wojenna odebrana zostanie jako przynależna do zakresu prozy historycznej – a dotąd bynajmiej nie jest tak odczuwana – i wówczas wszystko się zmieni.“141

141 Święch, J.: Powstanie warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, cit. podle Jarosiński, Z.: Powstanie Warszawskie w powojennej literaturze pięknej, Lublin 1996, s. 208.

89

Závěr

Varńavské povstání se v mých očích řadí mezi největńí tragédie, které se v dějinách lidstva odehrály. Na jednu stranu je povstání symbolem hrdinského boje za křivdy, které napáchala německá nacistická armáda a její velení. Na druhou stranu musíme vzít v úvahu ńkody a zejména desetitisíce vyhaslých ņivotů z řad civilního obyvatelstva. Na tyto tiché hrdiny, kteří bojovali hlavně o svůj ņivot a o ņivoty svých blízkých, se větńinou nejdříve zapomíná. Tento boj umělecky zachytil Miron Białoszewski ve své knize Pamiętnik z Powstania Warszawskiego. Svou diplomovou prací jsem chtěl zejména vyzdvihnout hrdinské činy obyčejného obyvatelstva, které se muselo po dobu dvou měsíců přizpůsobit vzniklé situaci. V ņádném případě nechci odsouvat hrdinský boj povstalců, ale osudy obyčejných lidí jsou mi mnohem bliņńí. Ihned po válce bylo Varńavské povstání oslavováno mnoha. Zpočátku se hlavním hrdinou stal bojovník za svobodu – tedy povstalec. Právě Miron Białoszewski byl prvním autorem, který zájem přesunul na obyčejné lidi. Dílo bylo zprvu velmi kontroverzní, neboť naruńilo dosavadní vņitý koncept, ale postupem času se stalo přelomovým literárním ztvárněním povstání. Povstání se účastnilo – pasivně či aktivně – velké mnoņství významných osobností. Někteří měli pouze tu smůlu, ņe se nacházeli ve ńpatnou dobu na ńpatném místě, jiní povaņovali účast za vlasteneckou povinnost. Zde bych chtěl vyzdvihnout zejména básníka Krysztofa Kamila Baczyńského. V první kapitole jsem se zaměřil na historické a politické události, které se v Polsku udály během 2. světové války. Na literárněvědnou práci je patrně tento historický vývoj příliń podrobný, ale na druhou stranu se domnívám, ņe vńechny události, o kterých se zmiňuji, měly zásadní vliv na vypuknutí povstání. Samotné povstání se ovńem nesnaņím zachytit z historického hlediska, nýbrņ jsem ho chtěl přiblíņit formou výpovědí a vzpomínek osob, které se v té době nalézaly ve Varńavě.

90

Druhá kapitola je věnována kulturnímu ņivotu za druhé světové války, kdy se vytvořilo tzv. „kulturní podzemí“. Vznikla dvě významná centra – v Krakově a Varńavě. Zmiňuji se o ilegálních skupinách, časopisech a vydavatelstvích. Jednou z hlavních částí mé práce je kapitola zpracovávající literární tvorbu za Varńavského povstání. Jedná se zejména o poezii, která byla v té době velmi rozńířená a stěņejní. Próza a drama měly v průběhu povstání spíńe druhořadý význam. Zmiňuji se o nejvýznamnějńích básnících, kterými zajisté byli Zbigniew Jasiński, Mieczysław Ubysz a Kamil Krysztof Baczyński. Pokusil jsem se také nastínit nejvýznamnějńí témata a výrazové prostředky, které básníci pouņívali. Nadčasovou básní se stala např. Czerwona zaraza od Józefa Szczepańského, která v 80. letech kolovala v tzv. druhém oběhu. Dalńím významnou kapitolou je dílo Mirona Białoszewského Pamiętnik z Powstania warszawskiego. Miron se stal jedním z nejvýznamnějńích autorů tzv. pokolení Kolumbů a svým dílem vnesl do polské společnosti nový obraz Varńavského povstání. V předposlední kapitole je mým cílem zachytit literaturu, jeņ se zabývá Varńavským povstáním a vznikla aņ po skončení druhé světové války. Povstání se stalo tématem mnoha děl, ale málokteré mělo takovou uměleckou hodnotu jako Pamiętnik z Powstania warszawskiego. Je rovněņ zcela jisté, ņe tohle téma se v polské literatuře jeńtě mnohokrát objeví, ale zpracování jiņ nebude autentické, neboť účastníci Povstání jsou dnes jiņ v pokročilém věku, nebo nás uņ opustili. Jelikoņ za nejdůvěryhodnějńí a předevńím nejautentičtějńí zdroj, který dokáņe nańí představivost vrátit zpět do tehdejńích neklidné doby, povaņuji fotografie, pokusil jsem se vybrat několik snímků zachycujících Varńavské povstání. Fotogalerii jsem doplnil básněmi významných i méně významných básníků povstání. Opět se ukázalo, jak důleņitá je literatura pro formování národního cítění. Jiņ mnohokrát předtím právě literatura udrņovala v lidech naději, dokázala je motivovat a vyvolat nevídanou vlnu vlastenectví a národní hrdosti. Nejinak tomu bylo i v průběhu Varńavského povstání. Vznikaly silné patriotické básně, které oslavovaly bojující i padlé hrdiny. Literatura dodávala odvahu a stmelovala spolubojovníky,

91 kteří úporně odolávali německé přesile. Vynořila se celá řada příleņitostných básníků a záplava anonymních básní, jejichņ umělecká hodnota nebyla v tomto případě důleņitá. Prvořadý byl obsah, který se stal hnacím motorem bojujících jednotek. Často tak motivoval i strádající civilní obyvatelstvo, které se aktivně zapojilo do obrany města. Jelikoņ jsem práci započal básní K. K. Baczyńského, tak bych ji rád básní rovněņ zakončil:

Dziecko ma dwa miesiące.

Doktor mówi:

umrze bez mleka.

Matka idzie cały dzień piwnicami

na drugi koniec miasta.

Na Czerniakowie

piekarz ma krowę.

Czołga się na brzuchu

wśród gruzów, błota, trupów.

Przynosi trzy łyżki mleka.

Dziecko żyje godzinę dłużej.

Anna Świrszczyńska

(Żyje godzinę dłużej)

92

Resumé

Powstanie Warszawskie stało się jednym z najtragiczniejszych wydarzeń w historii ludzkości. Z jednej strony to odważna walka o wolność, z drugiej strony dziesiątki tysięcy zmarłych mieszkańców stolicy Polski. 63 długich dni powstańcy i żołnierze Armii Krajowej walczyli przeciwko armii niemieckiej. W tym czasie mieszkańcy Warszawy próbowali przeżyć i uchronić swoich bliskich przed śmiercią. W tym okresie bardzo ważne było uformowanie patriotycznej i narodowej świadomości. Jak w wielu innych ważnych momentach historycznych, ważną rolę odgrywała tutaj literatura. Szczególnie chodziło o twórczość poetycką, ale niezwykle istotne było też działanie publicystyczne. Do grona najważniejszych autorów Powstania Warszawskiego możemy zaliczać Zbigniewa Mieczysława Ubysza i Zbigniewa Jasińskiego. Wielu początkujących poetów nie dożyło końca II wojny światowej. Czynny udział w Powstaniu brali np. Krzysztof Kamil Baczyński i Tadeusz Gajcy, ale obaj stracili życie w obronie Warszawy. Inni, kiedy wybuchło powstanie, spędzali tutaj swoje dzieciństwo. Do najbardziej znanych autorów, którzy wracają z powrotem do tych wydarzeń, jest Miron Białoszewski. Jego Pamiętnik z Powstania Warszawskiego jest dla mnie arcydziełem, które się zajmuje Powstaniem Warszawskim. W Warszawie znalazł się również Czesław Miłosz, Krzysztof Zanussi i wielu innych wybitnych osobistości. W mojej pracy chcę opisać historyczne wydarzenia, które były, moim zdaniem, kluczowe i wiodły do rozpoczęcia Powstania. Do wydarzeń tych dopasuję fragmenty z wierszy. Powstanie Warszawskie przedstawię przy pomocy fragmentów utworu Czesława Miłosza albo listów Krzysztofa Zanussiego. W głównej części mojej pracy chcę się zajmować literaturą Powstania Warszawskiego - poezją, prozą i dramatem. Bardzo ważną częścią mojej pracy jest również literatura na temat powstania warszawskiego, która powstała po 1945 roku. Zwłaszcza chodzi o pracę Mirona Białoszewskiego. Pamiętnik z Powstania Warszawskiego jest dziennikiem Białoszewskiego. Bardzo barwnie i dokładnie opisuje walkę o życie, starania zwykłych ludzi, by przeżyć. W dziele Mirona Białoszewskiego, w roli głównego

93 bohatera, po raz pierwszy pojawił się zwyczajny człowiek zamiast żołnierza lub rebelianta. Z tego punktu widzenia uważam go za jednego z czołowych autorów, którzy pisali o Powstaniu Warszawskim. W pracy dyplomowej chciałbym zwrócić uwagę w szczególności na tych, o których pisze Miron Białoszewski. To znaczy na zwykłych mieszkańców Warszawy, którzy w ruinach miasta poszukiwali środków potrzebnych do życia i dachu nad głową. Często słyszymy o bohaterskich żołnierzach i powstańcach. Te dokonania są na pewno niesamowitym wyczynem, ale nie można zapomnieć o ludziach żyjących codziennym życiem. Powstanie naruszyło w pewnym sensie ich stereotyp życiowy. Dla mnie są oni po prostu bohaterami, ponieważ musieli martwić się o swoich bliskich, często troszczyli o małe dzieci. Niezwykle realistyczne wiersze Powstania Warszawskiego zostały napisane przez Annę Świrszczyńską. Przerażający utwór A. Świrszczyńskiej zakończy moją pracę magisterską. Nie tylko Anna Świerczyńska pisała w ciągu Powstania, ale pisało również wielu innych autorów, poetów, lub "poetów amatorów". Chciałem opisać prace tylko tych najważniejszych, na podstawie ich wierszy chciałem zbliżyć i zanalizować Powstanie i losy nie tylko powstańców, ale również wszystkich, którzy w Powstaniu uczestniczyli. W pierwszym rozdziale (Polska podczas II wojny światowej) zajmuję się historycznymi wydarzeniami, które dotyczą II wojny światowej. Rozdział podzieliłem na pięć podrozdziałów: Ofensywa niemiecka, Terror okupacyjny i Holocaust, Ruch oporu, Wyzwolenie i Powstanie Warszawskie. Ofensywa niemiecka rozpoczyna się atakiem armii niemieckiej na Polskę 1 września 1939. Fragmentem z wiersza Czesława Dobka Westerplatte wspominam o heroiczną obronę polskiej bazy w Westerplatte. Francja i Wielka Brytania po pierwotnej próbie dyplomatycznego rozwiązania kryzysu ogłosili dwa dni później stan wojenny w stosunku do Niemiec. Polska nie doczekała się jednak pomocy ze strony Francji i Wielkiej Brytanii. Wspominam również o podzieleniu Polski między Niemców i Rosjan. Terror okupacyjny i Holocaust zawiera opisanie stosunków w niemieckiej i rosyjskiej części Polski. W obu strefach szybko rozpoczął się rząd terroru.

94

Szczególnie trudnej sytuacji doznali Polacy na wcielanych terytoriach, gdzie zostali pozbawieni nawet najbardziej podstawowych praw. W rozdziale Ruch oporu głównym wątkiem jest powstanie Armii Krajowej i podziemia. Już jesienią 1939 roku kształtował się podziemny ruch odporu i emigracyjny polski rząd. Polskim prezydentem na emigracji w końcu został konserwatywny przedstawiciel polskiej sanacji, Władysław Raczkiewicz, a szefem rządu i sił zbrojnych gen. Władysław Sikorski. Wspominam o związkach między Związkiem Radzieckim i Polską. Właśnie stosunki z ZSRR, który wziął udział w zniszczeniu niepodległej Polski, już dawno stały się jednym z największych problemów polskiego rządu w Londynie (zwłaszcza w okresie po niemieckim ataku na Związek Radziecki i zawarciu sojuszu między Moskwą i państwami zachodnimi, które następnie musiały wziąć pod uwagę interesy władzy sowieckiej). Polska oczywiście znalazła się pod presją, dlatego, iż miała uregulować swoje stosunki z Moskwą. Wynikiem była polsko-radzieckia umowa z końca lipca 1941 r., w której ZSRR uznał nieważność wcześniejszych umów z Niemcami, ale kwestia wschodniej granicy została otwarta. Kolejnym podrozdziałem jest Wyzwolenie, gdzie głównym tematem jest przyjście wojsk Radzieckich a i koniec II wojny światowej. Sowiecka dominacja stała się szczególnie istotna na progu 1944 r., kiedy Armia Czerwona wkroczyła na byłe terytorium Polski. Nastąpiło zajęcie Wołynia, w okresie letnim Grodna, Lublina, Wilna i Brześcia. Zwłaszcza na obszarach, które powinny zostać w ZSRR, doszło do konfliktu między Armią Czerwoną i wojskami Armii Krajowej, który doprowadził do prześladowań, zabójstw i deportacji członków lokalnego oporu. Najważniejszym podrozdziałem jest Powstanie Warszawskie. Od poprzednich rozdziałów różni się przede wszystkim tym, iż nie chciałem zajmować się poszczególnymi historycznymi fragmentami Powstania. Chciałem natomiast przedstawić Powstanie oczami słynnych osobistości i żołnierzy. Zastanawiam się także nad sensem powstania. Drugi rozdział nosi podtytuł Życie kulturalne w czasie wojny i ma jeden podrozdział: Podziemie kulturalne. Życie kulturalne w czasie wojny miało dwa

95 główne ośrodki: Kraków i Warszawę. W szczególności w Warszawie utworzyły się głównie nielegalne stowarzyszenia kulturalne i literackie, które stały się przykładem dla innych. Praca w tych grupach była bardzo wymagająca i często graniczyła ze śmiercią. Każdy zły krok mógł doprowadzić do represji. Do grona najtajniejszych grup należała "UNIA", która stała się ruchem katolickim. Jej działalność skoncentrowała się głównie na edukacji i zmianie stosunków w Polsce w ramach etyki chrześcijańskiej. Wspominam również o najważniejszych czasopismach, które pojawiły się w Warszawie w ciągu II wojny światowej. Wysoki poziom miało czasopismo Sztuka i naród (SIN), które ukazało się w 16 numerach. W czasie okupacji był to niebywały wyczyn, ponieważ nie możemy zapominać, że jest to nielegalna działalność, która mogłaby spowodować w najgorszym przypadku karę śmierci. Magazyn wydawano od 2 maja 1942 do lipca 1944 roku. Matryce ostatniego numeru zostały zniszczone w czasie Powstania Warszawskiego. Jednym z najważniejszych rozdziałów jest Literatura w ciągu Powstania Warszawskiego. Rozdział został podzielony na trzy główne części: Poezja, Proza i Dramat. W pracy zajmuję się głównie poezją jako najważniejszym gatunkiem literackim w czasie Powstania. Część tę podzieliłem następująco: Zbigniew Jasiński, Mieczysław Ubysz, Krysztof Kamil Baczyński, Konkursy i wieczory literackie i Obraz Warszawy w wierszach powstańczych. Do poezji Powstania Warszawskiego możemy zaliczać wiersze i pieśni ludowe. Stanowią one ostatni człon w poezji okolicznościowej podczas wojny i okupacji, nawet, jeśli ich charakter odbiegał od wcześniejszych prac. Okupacyjna depresja, apatia i brak zaufania zostawiły miejsce dla wojennej euforii i wiary w zwycięstwo nad znienawidzonym wrogiem. Wielką wagę dla żołnierzy i cywilów głównego miasta miały wiersze, apele i protesty, które zostały opublikowane w czasopismach powstańczych. Bardzo ważny jest dla mnie również rozdział czwarty pod tytułem Obraz Powstania w dziele Mirona Białoszewskiego. Uważam, iż dzieło Pamiętnik z Powstania warszawskiego jest czołowym utworem zajmującym się i opisującym Powstanie Warszawskie.

96

Do czwartego rozdziału nawiązuje rozdział piąty: Obraz Powstania w literaturze powojennej, który dotyczy literatury Powstania warszawskiego, napisanej po II wojnie światowej. Bunt stał się tematem wielu utworów, ale niewiele miało taką wartość artystyczną jak Pamiętnik Powstania Warszawskiego. Jasne jest również, że ten temat w polskiej literaturze pojawi się jeszcze wiele razy, ale nie będzie już taki autentyczny, ponieważ uczestnicy Powstania są obecnie w zaawansowanym wieku albo nie żyją. Literatura ponownie pokazała, jak ważna jest dla kształtowania patriotyzmu, dodawała sił i jednoczyła powstańców, którzy z twardą pięścią stawiali opór niemieckiej przewadze. Nagle każdy został poetą. W ten sposób powstało wiele artystycznie nieistotnych i anonimowych wierszy. W tym przypadku wartości artystyczne nie były jednak ważne. Nadrzędna była treść, która stała się siłą napędową jednostek bojowych. Często poruszała ludność cywilną, która aktywnie angażowała się w obronę miasta.

97

Bibliografie

ADAMSKI, Jerzy: Literatura Polski Ludowej: oceny i prognozy, Warszawa 1986.

ANDERS, Władysław: Bez ostatniego rozdziału: Wspomienia z lat 1939–1946, Gryf Publishers Ltd., London 1959.

AUDERSKA, Halina: Miecz Syreny, tom I, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszywa 1982.

AUDERSKA, Halina: Miecz Syreny, tom II, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszywa 1982.

BACZYŃSKI, Krysztof, Kamil: Wybór poezji, vypracoval Jerzy Święch, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1989. ISBN 83-04-02744-6.

BALCERZAN, Edward: Poezja polska w latach 1939–1965, część I, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982. ISBN 83-02-01172-X.

BALCERZAN, Edward: Poezja polska w latach 1939–1965, część II, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988.

BARTELSKI, M. Lesław: Termopilie literackie, Polska 1939–1945, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2002. ISBN 83-211-1635-3.

BARTELSKI, M. Lesław: Mokotów 1944, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1971.

BARTELSKI, M. Lesław: Z głową na karabinie, Książka i wiedza, Warszawa 1974.

BARTELSKI, M. Lesław: Walcząca Warszawa, Książka i wiedza, Warszawa 1968.

BARTELSKI, M. Lesław – RAJEWSKI, Ludwik: Przez lata walki – zbiór opowiadań, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1975.

BERUS, Elżbieta – TOMASZEWSKI, Jerzy: Powstanie Warszawskie w reportażach Jerzego Tomaszewskiego, Wydawnictwo Polonia, Warszawa 1994. ISBN 83-7021- 176-3.

BIAŁOSZEWSKI, Miron: Utwory zebrane, Państwowy instytut wydawniczy, Warszawa 1987. ISBN 83-06-01515-0.

BIELICKI, Miriam: Serce narodu: Antologia polskiej poezji Rewolucyjnej 1879– 1954, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1954.

BURKOT, Stanisław: Miron Białoszewski, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1992. ISBN 83-02-04447-4.

98

DĄBROWSKA, Maria: Szkice o Conradzie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1974.

DAVIES, Norman: Boj o Varšavu: Povstání Poláků proti nacistům 1944, Prostor, Praha 2005. ISBN 80-7260-147-4.

GLEŃ, Adrian – JOKIEL, Irena: Doświadczenie religijne w literaturze XX wieku, Opole 2006.

GRYDZEWSKI, Mieczysław: Listy do Tuwina i Lechonia (1940–1943), Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986. ISBN 83-06-01252-6.

HERBERT, Zbigniew: Struna światła, Warszawa 1956.

JASTRZĘBSKI, Zdzisław: Konspiracyjna publicystyka literacka 1940–1944, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1973.

JASTRZĘBSKI, Zdzisław: Literatura pokolenia wojennego wobec dwudziestolecia, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979.

KAPUŚCIK, Janusz a PODGÓRSKI, Wojciech: Tradycje żołnierskie literatury polskiej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Krakow 1978.

KIRCHMAYER, Jerzy: Powstanie Warszawskie, Książka i wiedza, Warszawa 1964

KIRCHNER, Halina: Miron. Wspomienia o poecie, Warszawa 1996

KLEINER, Juliusz – MACIĄG, Włodzimierz: Zarys dziejów literatury polskiej, Wrocław 1972.

KOMOROWSKI, Tadeusz, Bór: Armia podziemna, Wydawnictwo TJ Belona, Warszawa 1994, ISBN 83-11-08338-X.

KUBACKI, Wacław: Poezja i proza: studia historycznoliterackie 1934–1964, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1966.

KUNERT, Andrzej: Generał Tadeusz Bór-Komorowski w relacji i dokumentach, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 2000. ISBN 8-387893-86-2.

KUNERT, Andrzej: Warsaw Concerto, Powstanie Warszawskie w poezji, Muzeum Powstania Warszawskiego, 2004.

KUNERT, Andrzej: Dokumenty i materiały: qrchiwum Polski podziemniej 1939– 1956, Warszawa 1993.

LAM, Stanisław: Antologia poezji polskiej 1939–1945, Paris 1946.

99

Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, tom I (red. J. Krzyżanowski – Cz. Hernas), Polskie Wydawnictwo naukowe, Warszawa 1984.

Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, tom II (red. J. Krzyżanowski – Cz. Hernas), Polskie Wydawnictwo naukowe, Warszawa 1985.

MANNHEIMER, Max: Vzpomínky, Obrys/Kontur – PmD, Německo, 1986.

MAŃKOWSKI, Zygmunt – ŚWIĘCH, Jerzy: Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944–1994, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin 1996. ISBN83-227-0883-1.

MARCZAK-OBOROWSKI, Stanisław: Życie teatralne w latach 1944–1964, Warszawa 1968.

PACZKOWSKI, Andrzej: Půl století dějin Polska 1939–1989, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, přeloņila Petruńka Ńustrová. ISBN 80-200-0737-7.

Pamietniki Polaków 1918–1978: antologia pamiętnikarstwa polskiego, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1982. ISBN 83-205-3147-0.

PELIKÁN, Jarmil: Nástin polské dramatiky, Univerzita Jana Evangelisty Purkyně, Brno 1977.

PILAŘ, Jan: Má cesta za polskou poezií, Československý spisovatel, Praha 1981.

PILAŘ, Jan: Čistý zpěv: Deset současných polských básníků, Československý spisovatel, Praha 1974.

PILAŘ, Jan: Pochodně: Výbor z polské poesie 1938–1945, Fr. Borový, Brno 1947.

Poezja polska w okresie II wojny światowej, Zeszyt 17, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1978.

PRAŻMOWSKA, Anita: A history of Poland, Palgrave Macmillan, New York 2004, ISBN 0-333-97254-6.

SIEROTWIŃSKI, Stanisław: Kronika życia literackiego w Polsce pod okupacją Hitlerowską w latach 1939–1945, tom I, II, Wydawnictwo literackie, Kraków 1988. ISBN 83-08-01978-1.

STAWIŃSKI, Jerzy Stefan, Narozeniny mladého Varšavana, Nańe vojsko, Praha 1986, přeloņila Anetta Balajková.

SUMIŃSKI, Tadeusz: Pamiętniki żołnierzy batalionu „Zośka―, Nasza Księgarnia, Warszawa 1959.

100

SZUBA, Ludwik: Polityka oświatowa państwa polskiego w latach 1944–1956, Towarzystwo naukowe KUL, Lublin 2002. ISBN 83-7306-114-2.

SZCZAWIEJ, Jan: Antalogia polskiej poezji podziemnej 1939–1945, Katowice 1957.

SZCZAWIEJ, Jan: Imię nam Polska: Antologia, Wydawnictwo Oświatowe, Warszawa 1958.

SZCZAWIEJ, Jan: Jarzębiny: wiersze z lat 1929–1965, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1966

SZCZAWIEJ, Jan: Ciosy z lat walki 1939–1945, tom pierwszy, Ludowe Spółdzielne wydawnivtwo, Warszawa 1975.

SZCZAWIEJ, Jan: Ciosy z lat walki 1939–1945, tom drugi, Ludowe Spółdzielne wydawnivtwo, Warszawa 1975.

ŚWIĘCH, Jerzy: Literatura polska w latach II wojny światowej, Wydawnisctwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. ISBN 83-01-12118-1.

ŚWIĘCH, Jerzy: Pieśń niepodległa: Model poezji konspiracyjnej 1939–1945, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982. ISBN 83-01-02702-9.

ŚWIRSZCZYŃSKA, Anna: Budowałam barykadę, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1984.

ŃTĚPÁN, Ludvík: Hledání tvaru: vývoj polských literárních žánrů (poezie a próza), Vydavatelství Masarykovy univerzity v Brně, Brno 2003. ISBN 80-210-3293-6.

TOMASZEWSKI, Jerzy: Epizody Powstania Warszawkiego, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1979,

TOPOLSKI, Jerzy: Zarys dziejów Polski, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1986. ISBN 83-223-2156-2.

WYKA, Kazimierz: Krysztof Kamił Baczyński: utwory wybrane, Kraków 1964.

ZAREMBINA, Szelenburg, Ewa: Legendy Warszawy, Czytelnik, Warszawa 1958.

ZÁVADA, Jaroslav: Nová polská poesie – Anthologie, Praha 1952.

ZIENIEWICZ, Andrzej: Małe iluminacje. Formy prozatorskie Mirona Białoszewskiego, Państwowy Institut Wydawniczy, Warszawa 1989.

Ze struny na strunę – Wiersze poetów Polski Odrodzonej 1918–1978 (red. Andrzej Lam), Wydawnictwo Literckie, Kraków 1980. ISBN 83-08-00424-5.

101

Encyklopedie a slovníky:

Historia literatury polskiej w zarysie, Warszawa 1978.

Slovník polských spisovatelů (kolektiv autorů pod vedením Ludvíka Ńtěpána), Nakladatelství Libri, Praha 2000, ISBN 80-7277-005-5.

Słownik współczesnych pisarzy polskich, Tom pierwszy (red. Ewa Korzeniewska), Państwowe wydawnictwo naukowe, Warszawa 1963.

Słownik współczesnych pisarzy polskich, Tom drugi (red. Ewa Korzeniewska), Państwowe wydawnictwo naukowe, Warszawa 1964.

Słownik współczesnych pisarzy polskich, Tom czwarty (red. Ewa Korzeniewska), Państwowe wydawnictwo naukowe, Warszawa 1964.

Słownik współczesnych pisarzy polskich, Tom czwarty (red. Ewa Korzeniewska), Państwowe wydawnictwo naukowe Warszawa 1966.

Internetové odkazy: http://www.poema.art.pl http://www.ofiaromwojny.republika.pl http://www.tpw.fr.pl http://pl.wikipedia.org http://www.warszawa.pl http://www.pw44.pl http://www.panorama.info.pl http://www.sppw1944.org http://chai.republika.pl http://www.powstanie-warszawskie-1944.pl http://requiem44.blog.onet.pl http://www.wykus.zhr.pl http://www.odkrywca-online.pl http://www.baczynski.art.pl

102

Povstání zachycené očima fotografů

(příloha)

103

Podle mého názoru ņádný text nedokáņe navodit takovou atmosféru tehdejńích dní, která by ve čtenářích vyvolala opravdový pocit autentičnosti. Představa kaņdého z nás je zcela odlińná, a dokud opravdu neuvidíme situaci na vlastní oči, tak nedokáņeme objektivně posoudit události tehdejńích dnů. Zdařilým pokusem je film Andrzeje Wajdy Kanały, který zcela autenticky a přesně zachycuje sloņité okamņiky Varńavského povstání. Ale ani on nedosahuje takové míry autentičnosti jako fotografie, které byly pořízena přímo v průběhu povstání. Proto v příloze přikládám i několik dobových snímků z Varńavy. Fotografie prokládám ukázkami básnické tvorby autorů, kteří byli zapojeni do povstání.

Trzeba nam było długo iść w nienawiść (roztarty w gwiazdy kryształ chrupał nam pod butem) i dni w przegniły, żółty blask rozkrwawić, na bezoblicze iść pod zwiędłą nutę z chrypnących gardeł zdartą suchym skrzekiem, (...) w bryzgi i sople krwi cuchnącej trupem, idzie się tędy, by się stać człowiekiem (...)

Krzysztof Kamil Baczyński (Dni nienawiści)

104

Baliśmy się budując pod ostrzałem barykadę

Knajpiarz, kochanka jubilera, fryzjer, wszystko tchórze. Upadła na ziemię służąca dźwigając kamień z bruku, baliśmy się bardzo, wszystko tchórze – dozorca, straganiarka, emeryt.

Upadł na ziemię aptekarz wlokąc drzwi od ubikacji, baliśmy się jeszcze bardziej, szmuglerka, krawcowa, tramwajarz, wszystko tchórze.

Upadł chłopak z poprawczaka wlokąc worek z piaskiem, więc baliśmy się naprawdę.

Choć nikt nas nie zmuszał, zbudowaliśmy barykadę pod ostrzałem,

Anna Świrszczyńska (Budowałam Barykadę)

105

106

Słyszycie!... Słyszycie, jak ciszę przerywa Daleki motorów gong?... Niech duch na nowo ożywa! Warkoty w krąg! W krąg warkoty! To samoloty! Na pomoc, na pomoc śpieszą. Słyszycie...

(...)

Choć wkoło granatów wieńce Wróg ci roztoczy, Choć śmierć ci za to w podzięcie Czasami zajrzy w oczy – Ty leć!

Naprzód! Naprzód! Naprzód! Nie zważaj na swoje życie, wszystko dla sprawy. Wiesz! My też... Słyszycie! (...)

(Autor neznámý)

107

108

Pamiętaj: nie wolno ci zwątpić w wolność, co przyjdzie, choćbyś padł. Pamiętaj, że na ciebie patrzy ogromny, zdumiony świat.

I wiedz, że krokiem w nędznym bucie jak pomnik dziś w historię wrastasz. I wiedz, że w sercu twoim bije uparte serce twego miasta.

Choćby zawiodła wszelka pomoc, choć przyjdą dni głodu i moru, ostatniej stawki nie przegramy – stawki naszego honoru.

Stanisław Marczak-Oborski (Do Powstańca)

109

110

Uwaga! Tu mówi Warszawa! Notujcie w "Trybunach" i "Timesach". Trzymamy się jeszcze! Słyszycie! Uwaga! Robotnik, lud, dzieci na szańcach.

Tu z ruin, pożarów i zgliszczy Przemawia wolności stolica. Niełatwo tak damy się zniszczyć. Możecie się nami zachwycać.

Jak długo? To o tym nie wiecie? Dopóki krew płynie nam w żyłach. Bo ducha Narodu nie zgniecie Ni przemoc brutalna, ni siła.

Tu bracia żołnierzy z Tobruku, Synowie walczących w Cassino, Meldują w ogniowym walk huku: Za wolność gotowiśmy zginąć.

Bój za nas i za was się toczy, Lecz walka nierówna. Uwaga! W krwi za was i za nas tu broczy Walcząca – zwycięska – Warszawa!

(Autor neznámý)

111

112

Po huraganach szarż tętniących w strzałach, po srebrnych dzwonach beznadziejnych bitew północ armat wezbrana echami bez dna. Upiór słońca odkrywał poszarpane ciała, przez dym i klęskę wstającego dnia. Kiedy serc zabrakło w śmierci pozostałej, ojczyzny szliśmy szukać i błękitu. Daremnych konań piołunowa wzniosłość gasła jak orły sztandarów – zdobytych, by straszyć rdzą hełmów przekleństwem porosłych i ramionami krzyży wiecznie pytać. Krwawiliśmy długo na straconych szańcach ręką Boga rzucani na śmierć jak kamienie. Legliśmy – wilki wyjące na grobach bluźniąc ciskaniem połamanych szabel, w lochach cierpienia wygnańcy, naród Hiobów.

Dziś na koturnach rozpaczy i męki patrzymy z bliska w prędką twarz historii i spod kół wojny miażdżącej nas w biegu krzyk oczu zastygły w jeden czarny punkt – z otchłani jęku, z dymu krematoriów - bunt.

Dlaczego, jak to? Zdzisław Leon Stroiński

113

114

Ledwie o dłoń, lecz jak daleko gdy nocą iść na wypad, Z tyłu za nami ognia rzeka i nocy słup pod nogą jak niewypał

Granat w ręku chłodzi jak ziemia, bolą oczy wpatrzone w wroga – gwiazdy jak srebrzyste strzemiona na rudo barwi ogień.

Tylko naprzód, drogi z powrotem nie ma, czy to w dzień, czy to nocną porą, zanim nie zamknie nas ziemia ostra jak piorun

Tak o twe imię, o Nike, wsparci idziemy o matczyną pierś – idziemy spokojnie w zamieć i naszą żołnierską śmierć.

Lesław M. Bartelski

(Patrol między murami)

115

116