Metodiske Problem Ved Bruk Av Munnlege Kjelder I Studiet Av Kommunismens Historie*
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Arbeiderhistorie 1997 159 TORGRIM TITLESTAD Metodiske problem ved bruk av munnlege kjelder i studiet av kommunismens historie* ed kommunismen er her meint ter. Hovudårsaka var mangel på «ekte» M dei kommunistiske partia frå kjelder, dvs pålitelege, skriftlege kjel danninga av Den kommunistiske inter der. Framveksten av den såkalla munn nasjonalen (Komintern) i 1919 til Sta- lege historierørsla på 1960-talet1 opna lins død i 1953. Det normale for desse for nye inngangar til den kommun partia i denne perioden var at dei sto istiske historia. Forskarar tok i bruk under øvste leiing av det sovjetiske lydbandopptakaren og filmapparat for kommunistpartiet i Moskva, SUKP. å samla informasjon om det «eigenle Studiet av kommunistpartia var ge» livet i kommunistrørsla. Edvard inntil opninga av arkiva i Moskva i Bull, den norske pioneren i arbeidet 1992 vanskeleg, då det fanst relativt med munnlege kjelder, omtala kjelde- lite tilgjengeleg av originalt, skriftleg kategorien slik: kjeldemateriale frå partia sjølve. Meste parten av materialet var såkalla propa «De beretningene vi nå kaller muntlige kil gandistiske kjelder, dvs dokument og der, er skapt av historikere ... for vitenska pelige formål. Derfor vet vi atskillig mer vedtak frå offisielle organ i partia eller om hvordan kildene er blitt til, enn histori den opne, kommunistiske pressa. kere vanligvis kan vite om andre kilder. Vi Gjennom ei rik samling sjølvbiografiske har dermed større muligheter for å vurde bøker frå tidlegare kommunistar heilt re deres vitneverdi».2 frå 1930-talet var det grunn til å tru at det verkelege livet i partia og forholdet Forskarane som prøvde å kasta lys til Moskva var annleis enn det dei par- over kommunisthistoria ved hjelp av tioffisielle kjeldene fortalde. munnlege kjelder, stanga ofte hovudet mot veggen. Det galdt når ømfintlege Munnlege kjelder og saker kom opp, som t d spørsmålet om kommunismens historie fjernstyring frå Moskva. Som regel var informasjonen på dette feltet tynn, Mesteparten av den vestlege litteratu bygd på få informantar og utan opphav ren om kommunistpartia inntil 1970- i skriftlege kjelder. talet var i stor grad av spekulativ karak Motførestillingane frå «tradisjonelle» Arbeiderhistorie 1997 160 ■■■■■■■■ Nordiske delegater på Kominterns 4. kongress i 1922. Ytterst til venstre i bakre rekke står den senere svenske kommunistlederen Sven Linderoth, som er omtalt i denne artikkelen. På bildet ser vi ellers en rekke sentrale personer i norsk arbeiderbevegelse i mellomkrigsårene. I bakre rekke står bl a Oscar Torp, Håkon Meyer, Aksel Zachariassen, Elias Volan, Christi an Hilt og Rolf Hofmo. Den kjente russiske politiker Nikolaj Bukharin sitter midt på bildet i lys jakke, flankert bl a av Rachel Grepp (t v) og Olav Scheflo, Emil Stang og Peter Aarøe. historikarar kom kvikt på bordet. Dei sera», dersom desse «flekkane» var kunne til ein viss grad godta munnlege «utfylte» i andre kommunistparti. Det kjelder om sosiale kår, t d om matva ville framleis vera noko spekulativt nar, møblering av husvære, dvs om over ei slik tilnærming, men ho kunne konkrete fenomen. Derimot meinte dei prøvast fordi dei kommunistiske parti at tankar og handlingar - abstrakte strukturane Europa over var nokså fenomen - vanskeleg let seg avleira i si like. opphavlege form i minnet til folk.3 Nye haldningar ville endra dei originale Metodiske innvendingar mot tankegangane, dvs dei ville ha «tilbake munnlege kjelder i kommunis- verkande» kraft og «omskapa» dei ori mestudiet ginale, reelle minna - særleg i kontro versielle, politiske spørsmål. Dei som Dei grunnleggjande metodiske innven dreiv med minneinnsamling om kom dingane mot bruken av munnlege kjel munismen i denne situasjonen, regis der i kommunismestudiet låg på to trerte innvendingane som så viktige, at plan. Den eine innvendinga kom frå dei tok til å studera kvart einskilt kom andre faghistoriske kollegaer som ikkje munistparti i eit komparativt perspek brukte munnlege kjelder: Dei påsto at tiv: Der det fanst «kvite flekkar» i eit ein ikkje kunne lita på munnlege kjel kommunistparti, kunne ein «kompen- der vedrørande politiske forhold, sær- Arbeiderhistorie 1997 ________ 161 leg når forskarane ikkje kunne kon- n om jubilé, monument, minnebøker frontera informantopplysningane mot etc. Lærarar, fjernsynsseriar og leiande skriftleg materiale. kulturpersonlegdomar plantar denne Den andre innvendinga såg dei som forteljinga inn hos folk flest og nye samla intervju sjølve, som regel fordi generasjonar slik at den blir eit kollek intervjumetodane måtte hentast inn frå tivt minne.Det sentrale for Anne Erik andre og etablerte fag - som frå folklo sen er ikkje kor sann eller usann denne ristikk og sosialantropologi. Munnlege forteljinga er, men at den er «et kultur kjelder fortel ikkje berre om «hendingar», elt skapt og allment vedlikeholdt bilde men formidlar ofte «forteljingar»om for av fortiden».6 Den munnlege kjelda - tida. Dersom det finst nettverk av nær den levande aktøren - legitimerer ofte ståande informantar eller grupper av dette «kulturelt skapte ... bilde av forti nokså einsarta informantar - vil dei ha den». ein tendens til å tradera4, dvs «finpus sa» hendingane over tid og setja dei Metodiske problem ved dei inn i «forklarande» mønster. Kort sagt: munnlege kjeldene Hendingar som individet sjølv ikkje har opplevd, men høyrt av ein annan - Historikaren Knut Helle uttrykkjer seg blir «idealiserte» og tilpassa ei «logisk» om allmenne metodar til å studera his forteljing som svarer til forventingar i toria: eit spesielt politisk, religiøst eller etnisk «... den historiske virkelighet, fortiden, er miljø. Denne idealiseringa skal gjerne borte for alltid... Men den har etterlatt seg rettferdiggjera handlingar og tankar i spor, levninger, produkter som vi fortsatt fortida - samt legitimera den vidare kan studere. På grunn av eller i samsvar eksistensen av gruppa eller rørsla. med slike «kilder» danner historikeren seg et bilde av fortiden...»7 På norsk grunn er det folkloristen Anne Eriksen som tydelegast har gjort Munnlege kjelder skil seg i prinsippet greie for denne typen problematikk. I ikkje frå skriftlege. Dei er og «levning boka Det var noe annet under krigen er» vi kan studera, om vi hentar dei inn viser ho korleis dei anti-nazistiske på lydbandopptakar eller på film. Dei sigerherrane i Norge etablerte ein er, som historikaren Knut Kjeldstadli dominerande kollektivtradisjon om seier det «spredte biter fra fortida» - krigen. Forteljinga om motstandskam som metodiske prinsipp skal omskapa pen kan sjåast som ein myte på line til eit meiningsfullt og «virkelighets- med folkeeventyra gjennom forenk nært bilde av hvordan det var... Hva er linga om nazistane som dei «vonde» og grunnlaget for såkalte historiske fak motstandsfolka som «dei gode».5 ta?»8 Historikararbeida om motstands Som forskarar av munnlege kjelder kampen fram til no har berre utgjort står vi altså framfor to metodiske ein liten og meir nyansert del av denne hovudproblem: «forteljinga». I første rekkje er det dei 1 Finna ut kor truverdig den einskil eldre, aktørane sjølve, som har pensla de informanten er om einskildhen ut og vedlikehalde «forteljinga» gjen dingar i fortida. Arbeiderhistorie 1997 162 2 Finna ut kor truverdig den einskilde informanten er til å formidla tankar og politiske haldningar i for tida - ofte uttrykt i form av «forteljingar» om for tida (et kulturelt skapt og allment ved likeholdt bilde av fortiden...). Vi må og vera klare over at det kan vera ein vekselverknad mellom dei to momenta, ofte i den forstand at infor manten bevisst eller ubevisst silar ut hendingar/episodar som ikkje høver med sjølve forteljinga/kollektivtradisjo- nen dei representerer. Dette problemet må ein særskilt vektlegg)a, då ei munn leg kjelde til vanleg uttalar seg om hen dingar som ligg langt tilbake i tid. Kjel dene kan ha gjennomgått t d skifte av politisk oppfatning - noko som kan påverka minneprosessen deira.9 Dette er likevel ikkje ein nødvendig konklu sjon. Øivind Vestheim konkluderte i Den unge Furubotn. Signert fotografi fra 1981: «Det er svært interessant at det i omkring 1920. Peder Furubotn (1890- mitt kildemateriale er stort samsvar 1 975) hadde i årene 1918-19 vært en av mellom retrospektive (tilbakeskuende) førerne for arbeiderrådsbevegelsen i Ber og samtidige data også når det gjelder gen. I februar 1923 ble han valgt til for informantenes politiske syn...»10 mann i Ungdomsforbundet. Ved splittelsen i 1923 ble han sekretær i NKP, og var partiets formann fra 1 925 til 1 930. I åre Målet i og materialet for ne 1930-1938 oppholdt han seg i Mos kva. Furubotn var NKPs generalsekretær denne førelesinga fra 1941 og til han ble ekskludert av par tiet i 1 949. I denne førelesinga vil vi konsentrera oss om dei to førnemnde metodiske 1 Truverde når det gjeld hendingar. hovudproblema ved munnlege kjelder 2 Truverde når det gjeld tankar. i studiet av kommunismen, her kon kretisert til norsk kommunisme - ele Ut frå desse to metodiske hovud ment av NKPs historie. prinsippa vil eg prøva å rekonstruera Fordi bruken av munnlege kjelder «den fortidige virkelighet og historien er individrelaterte, dvs byggjer på ein- som viten om tanker».11 Eg vil nytta skildpersonens minne, vil eg ta ut ein Peder Furubotn som objekt, generalse hovudinformant og vurdera informa kretær i NKP i lang tid på 1920- og - sjonane hans ut frå dei to førnemnde 40-talet. Fokus vil liggja på periodar perspektiva: der det knapt eksisterte skriftlege kjel Arbeiderhistorie 1997 der, då eg tok til å studera kommunis fekk tilgjenge til tidlegare topphemme- men frå slutten av 1960-talet. For å lege arkiv i Moskva, bl a ei av Furu kartleggja «skriftlause periodar» tok eg botns personmapper i Komintern. Ei i bruk munnlege kjelder - då eg ikkje rekkje av dei episodane som eg berre hadde særleg forventning om å finna hadde munnlege informantar om, duk skrivne dokument. Eg tråla etter inter ka brått opp i skriftleg form - som sam- nasjonal metodisk litteratur, men fann tidsdokument frå 1931, -37 etc. Det lite, då hovudvekta av «munnleg histo hadde oppstått ein situasjon der dei rie» galdt sosialhistorie. På området munnlege kjeldene kunne kontrolle «munnleg politisk historie» laut ein i rast.