Malbasa Predrag DVA CRNOGORSKA
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
PREDRAG MALBAŠA DVA CRNOGORSKA MANASTIRA Predrag Malbaša DVA CRNOGORSKA MANASTIRA Izdavač Za izdavača Recenzenti dr Radoslav Rotković mr. Živko Andrijašević Kompjuterska priprema, dizajn i fotografije Lektura, korektura Milica Radunović Tiraž 1000 Cetinje 2002. PREDRAG MALBAŠA 2 DVA CRNOGORSKA MANASTIRA PREDGOVOR Virtute duce, comite fortuna Publikaciju Dva crnogorska Manastir čine dvije cjeline. Jedna za temu ima nastanak, život i gašenje Manastira sv. Mihaila na Prevlaci, dok se druga bavi nizom pitanja vezanih za Manastir Ivana Crnojevića na Ćipuru. Motiv za istraživanje ova dva Manastira i uopšte našao sam kod Karla Kautskog koji kaže: "Samim posmatranjem bez praktičnog ula- ženja u predmet, nigdje se ne može mnogo postići. Znanje koje nam se pruža prostim posmatranjem suviše je malo u upoređenju sa onim što saznajemo našim praktičnim djelovanjem". 3 Naravno "praktično djelovanje" i istraživački rad traže i određene preduslove. Prije svega poznavanje najvažnijih iskustava ranijih is- traživača i duboko poznavanje naučne metode koja omogućava da se izdvoji bitno od nebitnog. Pokušavajući da se dobro "naoružam" svim preduslovima započeo sam proučavanje ovih Manastira. U radu su korišćeni pisani, likovni i arheološki izvori. Svi ovi iz- vori bili su, neki veoma rano, a neki kasnije, zavisno od otkrivanja i objavljivanja korišćeni i komentarisani u nauci. Istoričari, istoričari umjetnosti i arheolozi su na osnovu njih dali značajne radove, kojima su razjasnili neka pitanja vezana za srednjovijekovnu istoriju hrišćanske crkve i ova dva Manastira. Bez upoznavanja napora i rezultata njihovog rada, ne bi bilo mo- guće uočiti i pokušati riješiti neke nove-stare dileme i ispraviti izvijesna naučna rješenja i zaključke. Ciljevi ovog rada sami su se nametnuli i oni su zapravo ono što od ova dva teksta čini cjelinu. To je prije svega želja da se otkrije potpunija istina o ovim manastirima i surovo ali nužno razdvoje legende od stvarnosti. Ovaj rad započet je i završen u Narodnom muzeju Crne Gore na Cetinju, zbog čega sam zahvalan svim kolegama na pomoći i saradnji tokom rada. Da bi ova publikacija mogla izaći, veliku zahvalnost dugujem mojim prijateljima i mnogobrojnim kolegama iz naučnih institucija i saradnicima biblioteka i muzeja, koji su mi pružili svoju stručnu pomoć. Cetinje, decembar 2002. godine Autor 4 PRVI DIO 5 MANASTIR I CRKVA SV. MIHAILA NA PREVLACI 6 PREVLAKA1 I ISTORIJAT ISTRAŽIVANJA U nizu brojnih zaključaka koji su se duboko ukorijenili u našoj istoriji, danas bi se teško bez prave i kvalitetne rasprave, mogle izdvojiti i provjeriti one teze, koje su se zasnovale na mitološkim osnovama i utvrdile na amaterskim metodama. Metode na osnovu kojih su donošeni određeni zaključci, nekritičko prihvatanje istih i njihovo kasnije prenošenje u naučnim radovima, mogu se dobro ilustrovati kroz primjer utvrđivanja mjesta osnivanja Zetske episkopije. Interesovanje za ovo pitanje, pokazao je još 1844. godine, Pavel Šafarik koji je iz Praga preko ruskog vicekonzula u Dubrovniku Jeremije Gagića, molio tadašnjeg crnogorskog vladiku, Petra II Petrovića Njegoša da mu odgovori, gdje je bila stolica Zetske episkopije "koja je bila ustanovljena kraljem Stefanom i Savom".2 Takođe ga je interesovalo gdje je bio manastir Gradac i gdje je kako on piše mala rijeka Ribnica.3 Odgovor na ovo pitanje nalazimo kod Gerasima Petranovića4 u Is- torijskom pregledu o pravoslavnoj crkvi u Boki-Kotorskoj5, gdje se kaže: "Stolica Episkopa zetskog, po ustanovi prvog osnovatelja njenog bijaše s početka, pa kroz duže vrijeme u znamenitom Manastiru Arhistratiga Mihajila u Kotorskom zalivu, na ostrvu Prevlaka, na dnu grbaljskog polja". Ovaj zaključak je izveden, piše dalje u Šematizmu "Na osnovu Žitija sv. Save, napisanog od njegovog učenika Domentijana", u kojim 1 Preblacha, Previlacha, Prevlacha, Privilaqua, Tomba, Tombe, Tumba, Traiectus, Ostrvo cvijeća. Poluostrvo Prevlaka nalazi se u Boki na južnoj strani Tivatskog zaliva. Na sjeverozapadnoj strani poluostrva nalaze se ostaci Manastira i ruševine Crkve sv. Mihaila, zakonom zaštićene, kao kapitalni istorijski i arheološki lokalitet Crne Gore. Poluostrvo Prevlaka nosi taj naziv jer ga je ranije sa kopnom spajao uski, niski i kratki prijelaz ili prevlaka. Sama riječ tomba ili običnije tumba, latinski je oblik imenice koja je nastala prema grčkoj Τύμβος ili Τύμβά, koja znači humka, posebno grobni humak a i sam grob. U srednjem vijeku Prevlaka se nalazi i pod latinskim nazivom Traiectus, I. Ostojić, Odakle benediktinskom Manastiru na Prevlaci u Boki naziv de Tombe ?, Historijski zbornik XXV-XXVI, Zagreb 1972, 491- 500. Od 1968. godine, Prevlaka postaje ekskluzivno vojno odmaralište sa nazivom Ostrvo cvijeća. Početkom devedesetih ovo ljetovalište ima funkciju izbjegličkog naselja. 2 Češki slavista Pavel Jozef Šafarik (1795-1861). 3 I. Ruvarac, Vladike zetske i crnogorske, Prosveta I, Cetinje 1892, 1-17. 4 Arhimandrit Gerasim Petranović, Episkop eparhije Boke i Dubrovnika sa stolicom u Kotoru, koja je 1870. godine, voljom Franca Josefa I izdvojena iz Dalmatinske eparhije. 5 G. Petranović, Istorički pregled o pravoslavnoj crkvi u Boki kotorskoj, Šematizam pravoslavne eparhije Bosansko-Dubrovačke, Zadar 1875, 3-8. 7 izričito stoji: "Pri Crkvi Arhanđela Mihaila blizu Drepa". Autor teksta pozvao se i na crnogorskog vladiku Vasiliju Petrovića, smatrajući da je on najbolje mogao znati gdje je bilo mjesto osnivanja Zetske episkopije.6 Ova teza našla je svoje čvrsto utemeljenje u tekstovima arhi- mandrita Nićifora Dučića, u kojima on zaključuje da je stolica Zetskog episkopa bila u Manastiru Arhanđela Mihaila na Prevlaci. Dučić na- glašava da je ova tvrdnja potkrijepljena od strane Petranovića takvim faktima koji ne podliježu nikakvoj sumnji. Tome u prilog Dučić je naveo i natpis u Crkvi sv. Petra u Bogdašićima.7 U djelu krtoljskog učitelja Mladena Crnogorčevića dobija se niz važnih podataka o lokalitetu, pokretnom materijalu i narodnom preda- nju. Narodna tradicija pamti da je hram namijenjen saboru Arhanđela Mihaila osnovan "od srpskih velikaša za Prvovjenčanog kralja", a po- rušen od Mlečića 1441. godine.8 Za trovanje prevlačkih monaha, Crnogorčević okrivljuje Kotora- nina Marina Druška, upravo onako kako je to u svojoj pripovijetci ura- dio Stjepan Mitrov Ljubiša.9 Mladen Crnogorčević u svom radu takođe pominje Pavla Rovin- skog i Ivana Jastrebova koji su osporavali mogućnost da je na Prevlaci bilo mjesto gdje se nalazila Zetska episkopija.10 Poslije 1920. godine i objavljivanja knjige Vasilija Markovića11, "Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovjekovnoj Srbiji", bavljenje ovom problematikom jenjava a teze iz ove knjige kao fakte prenose u svojim radovima uglavnom svi istraživači koji se bave ovom oblasti.12 Markovićev tekst vezan za Prevlaku glasi: "Pri Manastiru Ar- hanđela na Prevlaci, malom ostrvcu Stradioti, u Kotorskom zalivu, nalazimo Katedru Zetskog episkopa. To je današnje ostrvce pokriveno voćnjacima, maslinjacima i vinogradima, srednje od tri ostrva, koja se pružaju ispred starih slanica na Prevlaci.13 6 V. Petrović, Istorija Crne Gore, Moskva 1754. 7 N. Dučić, Boka i Zeta, Glasnik SUD XLII, Beograd 1875, 153-185. Referat odboru za društvene i istorijske nauke SUD, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880, 417- 430. Jepiskopija Zetska i Dabarska, Glasnik SUD LVIII, Beograd 1884, 26-103. 8 M. Crnogorčević, Miholjski zbor u Boki Kotorskoj, Starinar SAD X/1–2, Beograd 1893, 1-73. 9 S. M. Ljubiša, Prokleti kam, Pripovjesti, Pančevo 1882. 10 P. A. Rovinski, Istorija Crne Gore, Glas Crnogorca 6, Cetinje 1891, 4. I. Jastrebov, Jepiskopija Zetska, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880, 390-405. 11 V. Marković (1882–1920). Doktorirao je u Beogradu 1908. godine na temi Istorija srpskih manastira. 12 V. Marković, Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovjekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci 1920. U ovom radu se opisuje istorijat manastira i monaštva u Makedoniji, Pomorju, Posavini i Podunavlju, Srpskom Zagorju i Pomoravlju. 13 Ovaj podatak je Vasilije Marković preuzeo kako piše u napomeni, od Crnogorčevića po citatu Jirečeka, Istorija Srba I, Beograd 1952, 200. Podatak je naravno netačan i vjerovatno je greška u prevodu Jirečeka. Stradioti, (Gabrio, Školj), sadašnje je ostrvo sv. Marko, gdje se nalazi pomenuta Crkva st. Gabrielis, (nalazi se na planu uz tekst Crnogorčevića), koju pominje i pop Dukljanin. Na ovom ostrvu arheološka iskopavanja nijesu nikada zvanično obavljana. Ovdje je nalažen novac iz vremena Konstantina, Mr. Jovan Martinović, dr Vojislav Trbuhović, dr Maja Parović- Pešikan, Mr. Leposava Savić–Trbuhović, Pregled arheoloških spomenika na području južne obale Boke Kotorske, Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978, 141-175. 8 Ovo je prvi poznati slučaj, da se pravoslavni manastiri javljaju u Srpskom pomorju. Malo je vjerovatno, da je koji grčki ili slovenski manastir postojao u Pomorju prije srpskih osvojenja. Manastir je, me- đutim, postojao i prije kao katolički. Pominje ga Dukljanin, koji priča kako su Kotorani na ovom ostrvcu, "in insula quae S. Gabrielis dicitur", ubili po pogibiji dukljanskog kneza Vladimira njegova strica Dragomira. Ovaj se bio sklonio u crkvu, ali Kotorani razvališe krov i ubiše ga kamenjem i gredama. Ovaj stari Manastir ili je početkom XIII vijeka zapustio, ili ga je tada Sava oteo od katolika. Ostrvo na kome je Manastir, bio je svojina Kotorske episkopije, kako se vidi iz jedne papske povelje od 1346. godine. Stoga su ga Ko- torani neprestano za sebe reklamirali. Ima više kotorskih povelja u kojima se predstavlja, kako su oni osnivači toga Manastira i kako im ga je 1215. godine, potvrdio