Botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë
Zani i Naltë Revistë shkencore dhe kulturore
VITI V (XIX) 2016, NR. 17 (170)
Merret me shkenca islame, sociologji, filozofi, psikologji, histori, gjuhësi, letërsi, moral dhe literaturë kombëtare
www.zaninalte.al
Tiranë, 2016 Zani i Naltë Zani i Naltë Revistë shkencore, organ i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë Themeluar në tetor 1923, rifilluar në tetor 2012 VITI V (XIX), tetor, nëntor, dhjetor 2016 nr. 17 (170)
Nën kujdesin e kryetarit të KMSH-së: H. Skender Bruçaj
Drejtor: Dr. Genti Kruja
Bordi editorial: Ali Zaimi Prof. dr. Ayhan Tekinesh Prof. dr. Ferdinand Gjana Prof. dr. Hajri Shehu Prof. dr. Njazi Kazazi Prof. dr. Qazim Qazimi Prof. dr. Rahim Ombashi Dr. Brikena Smajli Dr. Fahredin Ebibi
Redaktor: Andrin Rasha Haxhi Lika
Në anglisht: Dritan Hoxha
Fushat: Shkencat Islame Tefsir Hadith Fikh Sociologji Filozofi Gjuhësi Letërsi Psikologji Histori Kulturë Art, etj.
Realizimi grafik: Hysen Vogli
Fotoja në kopertinë: Xhamia e Përmetit
Adresa: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë Rr. “George W. Bush”, Nr. 50, Tiranë - Shqipëri
e-mail: [email protected] www.zaninalte.al
2 Zani i Naltë
Përmbajtja
Shkenca Islame 1. Funksionalizmi i mendimit islam Dr. Muhamed Mustafi, Fakulteti i Studimeve Islame - Shkup ...... 5 2. Çfarë keni bërë për ta ndjerë namazin? Adnan Merja ...... 14
Studime 3. Botimi i kolanës “Zani i Naltë”, vlerësim kompensues për vitet e anatemimit dhe rëndësia e tij sot Mr. Ramadan Shkodra - Dr. Sadik Mehmeti, Bashkësia Islame e Kosovës ...... 24 4. Jepjani punëtorit pagën e tij, para se t’i thahet djersa e tij Ilir Akshija, M.D., M.Sc., Spitali Universitar “Nënë Tereza”, Tiranë .....29
Jurisprudencë Islame 5. Mbikëqyrja fetare ose Ihtisabi ndaj prindërve – rregullat dhe etika - I Dr. Sedat Islami, Prishtinë ...... 42
Histori 6. Gjashtë shekuj islam institucional në Ballkan Akademik Feti Mehdiu, Prishtinë ...... 55 7. Sanxhaku i Shkupit në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX Dr. Hasan Bello, Instituti i Historisë, QSA ...... 69 8. Në kërkim të pavarësisë Nuredin Nazarko ...... 81
Përkthime 9. Rreth fesë dhe lirisë Turki El-Hamed ...... 89
3 Zani i Naltë
Personalitete 10. Kleriku atdhetar Sheh Hamid Kraja (1870 -1926) Muharrem Shqarri ...... 96
Retrospektivë 11. Paqja, bashkimi kombtar dhe Islamizma E. F. Kraja ...... 116
12. Abstracts in English ...... 122
13. Rregullat e shkrimit ...... 128
4 Shkenca Islame
Funksionalizmi i mendimit islam
Dr. Muhamed Mustafi
Fakulteti i Studimeve Islame, Shkup
Abstrakt Mendimi islam është diçka që konsiderohet si një tërësi që nuk mund të ndahet në pjesë më të imta sepse në rast të tillë do të konsiderohet vetëm si një rezultat i ndonjë teorie që mund të pranohet ose mund të refuzohet. Tërësia e tillë e këtij mendimi e bën funksional në jetë që nga koha e shpalljes së Islamit e deri sot. Funksionalizmi i mendimit islam mund të jetë shumë real nëse zbatohet në mendje e vepra ashtu siç është aplikuar në kohën e Pejgamberit a.s., gjegjësisht ashtu siç është pranuar nga njerëzit e asaj kohe. Sa më e pastër të jetë mendja, aq më i madh do të jetë funksionalizmi i mendimit islam dhe e kundërta, sa më i zbehtë të jetë truri i myslimanit, aq më i dobët do të jetë funksionalizmi i tij. Mendimi islam nuk ka nevojë të ripërtërihet për t’u përkryer sepse nga vetë natyra është i përkryer dhe se buron nga origjina hyjnore, por ne kemi nevojë të ripërtërijmë veten tonë e të mburremi me Islamin dhe jo me ide e mendime që burojnë vetëm nga truri i njeriut. Mendimet e njeriut janë të ndryshme dhe shumë shpesh i shkel koha, ndërsa mendimi islam është konstant dhe i përshtatshëm për të gjitha kohërat, sepse buron nga Islami që nuk njeh as kohë të caktuar e as popull të caktuar dhe se çdokush ka mundësi ta pranojë dhe se mund të aplikohet në çdo vend.
5 Shkenca Islame
Hyrje islame ashtu edhe në atë joislame. Funksionaliteti i tillë nuk është i dobët ë botën e mendimeve nëse bisedohet për dëshminë fetare ekzistojnë shumë dhe për jetën fetare, madje ka të Nide, çështje dhe njëjtën fuqi në botën islame dhe në atë problematika që shqyrtohen për joislame. masën e ndikimit të tyre në shoqëri dhe Lëvizja e jetës private, familjare në të shumtën e rasteve më së shumti dhe shoqërore brenda parimeve vlerësohen idetë dhe mendimet që të mendimit islam është vërtet kanë ndikimin më të fuqishëm në botë. multifunksionale dhe çdo mysliman Ndryshimet shoqërore dhe politike në i aplikon parimet e fesë islame, sepse botë janë të llojeve të ndryshme, por në trurin e tij mendimi islam është në bazë të kësaj që përjetojmë edhe ne funksional. sot, vërehet qartë se asnjë prej tyre nuk ka tejkaluar masën e kohës, kjo sepse Mendimi islam kanë kohë dhe periudhë të caktuar Funksionaliteti i mendimit funksionaliteti. Sistemet shoqërore dhe të tij është i qëndrueshëm dhe politike janë funksionale për aq kohë konstant edhe pse “armiqtë e Islamit sa kanë pushtetin dhe kur humbin mundohen që ta prezantojnë keq dhe e humbasin atë, humbin ndikimin ta nënçmojnë Islamin që ta bëjnë më dhe kështu, për teori të tilla, mund të pak atraktiv për gjeneratën e njerëzve lexojmë vetëm në literaturën historisë dhe për ata që tentojnë të largohen nga së zhvillimit të mendimit njerëzor. shoqëria e tyre.”1 Të njëjtin fat po përjeton edhe Një opsion i tillë u ofrohet atyre që mendimi fetar perëndimor, sepse, siç jetojnë në zbrazëtirë dhe në mendjet e shohim, në Perëndim, ai nuk ndikon të cilëve nuk ekziston një bindje e në nxitjen e lëvizjeve të mendimit. thellë islame. Të tilla mendime janë funksionale Në një fushë konfliktesh të tilla, nëse kanë përkrahje nga institucionet e as individi e as shoqëria nuk mund të ndryshme, në të kundërt, jo. bien në kurthin e keqinterpretimeve të Vlen të theksohet se kur tilla nëse në mendjet e tyre funksionon diskutohet për funksionalitetin e mentaliteti islam. mendimit islam asnjëherë nuk kemi Në këtë kontekst, Marzouq thotë: hasur në histori, madje as sot nuk “Sikur të praktikohet Islami vërejmë ndonjë dobësim të tij, pa në mënyrë korrekte nga ana e marrë parasysh nëse përshtatet apo jo myslimanëve, atëherë, ata do të bëhen me ambientin e jashtëm. Në shumë shoqëri myslimani jeton dhe vepron 1. Abdussabour Marzouq, Conquest through ideas, end and means, Muslim sipas mendimit islam, si në shoqërinë World League, Maqqah, f. 29. 6 Shkenca Islame mrekulli dhe krenari e historisë, funksionon në këtë mënyrë, atëherë por nëse e braktisin dhe anojnë nga do të ndodhë njësoj siç ndodhi me regresi dhe apatia, në këtë mënyrë, të tjerët, të cilët e lidhën vetëm me faji i pafalshëm do të ishte i tyre e jo botën njëdimensionale dhe në këtë i Islamit.”2 rast për shoqërinë do të ketë vetëm Sa më funksional të jetë një alternativë, gjegjësisht mbështetjen mendimi islam aq më funksional në diçka që nuk është e afërt me do të jetë edhe myslimani, sepse natyrën e botës sonë. “Feja është fuqia lidhëse ndërmjet këtyre dy sistem shoqëror, legjislativ e moral, komponentëve është shumë e madhe dhe nëse e braktisim një sistemin të dhe e pandashme. Nuk mund të pritet tillë me çfarë do ta zëvendësonim dhe ndonjë rezultat pozitiv nëse ky raport në ç’parime do të mbështeteshim për është i ndërprerë dhe nuk funksionon të përfituar qetësinë në shoqëri? Në si duhet. Disfunksionaliteti i mendimit këtë mënyrë, alternativa e vetme do të do të vërtetonte të kundërtën e asaj ishte mbështetja në racionalitet dhe në që kemi obligim si myslimanë, arabë ndërgjegje”.4 qofshim ose jo. Ky funksionalitet do t’i Ndryshimi i të menduarit duhet detyrojë njerëzit që “të mos e shikojnë të fillohet nga brenda e drejt Islamit me indiferencë botën aktuale. Sqarimi e jo nga jashtë, sepse çdo efekt i i islamit ashtu siç është do të vërtetojë huaj mund të fshijë natyrën specifike se kjo e vërtetë ende jeton në nivelin të mendimit islam. “Ne sigurisht, individual dhe atë shoqëror, i plotë dhe që mund të marrim impulse nga i pakompromis.”3 kulturat e huaja, por nuk mund ta Ndikimi i së vërtetës së Islamit kompletojmë Islamin e përkryer me mund të jetë i fuqishëm apo i zbehtë, diçka joislame, qoftë nga Perëndimi në varësi të funksionalitetit të mendimit ose nga Lindja. Islami si institucion islam në trurin e myslimanit. Pra, ky shpirtëror e shoqëror nuk mund të funksionalitet e bën atë të ndihet i “përmirësohet”. Çdo ndryshim në gjallë në shoqëri, nëse vepron me një konceptet apo organizimin shoqëror energji teorike dhe praktike. të tij përmes huazimit nga ndikimet Ndryshe nga të tjerët, të cilët e kulturave të huaja, do t’i shkaktonte mendojnë se mendimi fetar është atij një dëm të madh. Patjetër që duhet i përqendruar vetëm në botën të ketë ndryshim, por duke filluar shpirtërore, ne mendojmë se nga vetvetja dhe duke u drejtuar drejt mendimi fetar nuk është aq i ngushtë Islamit e jo larg tij.”5 dhe njëdimensional. Nëse nuk 4. Abdulhalim Mahmud, El-islam vel-aklu, 2. Po aty, f. 28. Darul-Me’aref, Kajro, f. 17 3. Roger du Pasquier, Unvailing Islam, The 5. Muhammad Asad, Islam at the crossroads, Islamic Texts Society, Cambridge, 1992, f. 8. Noor Publishin house, Delhi, 1987, f. 154. 7 Shkenca Islame
Nuk kemi të drejtë të mendojmë Parimet e funksionimit të se mendimi islam mund të mendimit islam funksionojë përmes evolucionit të Mendimi islam nuk do të ishte mendimeve, veçanërisht nëpërmjet funksional nëse mbështetet në zëvendësimit të tij me mendime parime të ndryshueshme që janë kalimtare e të përkohshme, sepse pjellë e mendjeve njerëzore. Parimet në mendime të tilla qëndrimet do e Islamit janë ndryshe, sepse kanë të ishin kalimtare dhe me vlerë të funksionuar në një mënyrë unike përkohshme. Çdo ripërtëritje e gjatë tërë historisë së njerëzimit. mendimeve nënkupton se ka gabim Diçka është islame kur bazohet në të vazhdueshëm dhe se nuk mund të mësimet e Ku’ranit dhe të pejgamberit shërohet një gabimi tillë nëpërmjet Muhamed a.s. Sigurisht, Kur’ani dhe evoluimit të ideve. Në këtë mënyrë literatura e hadithit janë përplot me nuk do të kishte stabilitet as në fe e këshilla e nxitje për të kërkuar diturinë as në moral.”6 dhe përmirësuar veten nëpërmjet Mendimet e ndryshme që janë përputhjes së normave të siguruara prodhim i trurit të njeriut janë nga Zoti dhe pejgamberi i Tij. Por, gjithmonë në lëvizje e sipër, sepse dija edhe përmirësimi kuptohen çdo mendim korrigjon të parin dhe gjithmonë në terma të një synimi kështu ka ndodhur gjer më sot, por, të posaçëm dhe ky synim është që kur bëhet fjalë për mendimin islam, të bëhemi plotësisht njerëzorë në koncepti ndryshon, sepse nuk ai këtë botë e të arrijmë lumturinë e buron nga truri i njeriut, por nga përjetshme në tjetrën. Zoti i Madhëruar. “Ne nuk kemi Në vetvete dhe për vetvete dija nevojë të ‘reformojmë’ Islamin ashtu s’ka vlerë, përndryshe, pejgamberi siç mendojnë shumë myslimanë, nuk do të ishte lutur: “O Zot, kërkoj por ajo që duhet ndryshuar është mbrojtje nga dija e padobishme.”8 sjellja jonë ndaj fesë, përtacia jonë, Pra, funksionaliteti i mendimit plogështia jonë, shkurtpamësia jonë. islam varet nga raporti që ekziston Pra, ne duhet të reformojmë gabimet mes diturisë në kokën e myslimanit tona e jo defektet e Islamit. Nëse dhe mes jetës praktike të tij. Asgjë dëshirojmë të fitojmë zgjim islamik, nuk mund të jetë funksionale nëse nuk duhet të kërkojmë parime të është e mbyllur brenda kufijve të reja mënyre sjelljeje nga jashtë, por njohurive teorike e të thata, që nuk vetëm duhet të aplikojmë parimet e mund të zbatohen në jetën praktike hershme dhe të harruara.”7 individuale e shoqërore.
8. William Chittick, Shkencë e kozmosit, 6. Abdulhalim Mahmud, op. cit, f. 226. shkencë e shpirtit, Zemra e Traditës, Tiranë, 7. Muhammad Asad, op. cit, f. 154. 2011, f. 162. 8 Shkenca Islame Burimi i mendimit islam është plotë të realitetit, sepse në këtë hyjnor dhe ka për qëllim aplikimin e mënyrë shkatërrohet uniteti organik tillë në jetën e përditshme normative, i jetës. Ideali gjithmonë tenton që individuale dhe shoqërore. Ky të përshtatet me realitetin për ta mendim nuk mund të jetë thjesht absorbuar, për ta transformuar dhe një teori që mund të pranohet apo për ta ndriçuar në tërësi.”10 Në këtë jo, por është obligim dhe përgjegjësi, kontekst, Zoti i Madhëruar thotë: që duhet të realizohet me fjalë “Ne nuk i krijuam qiejt dhe tokën dhe vepra. Mendimi islam është i dhe atë që është në mes tyre për të frymëzuar nga shpallja dhe është luajtur.”11 shpjeguar nga Pejgamberi a.s. “...për Ne jemi njerëz që bartim t’i kontrolluar forcat e historisë dhe përgjegjësinë e Islamit dhe nëse në këtë mënyrë për të formuar një mendojmë se vetëm me mendimet botë të re të idealeve. E tillë është tona jofunksionale do të mund të edhe përgjegjësia e myslimanit, pra ndryshojmë realitetin, gabojmë, sepse të mendojë për shenjat që i sheh ajo që quhet mendim islam, duhet të e jo të kalojë pranë tyre si të ishte ketë edhe funksion islam. i shurdhër dhe i verbër. Ai që është Nëse mendimin islam e largojmë i verbër në këtë botë, do të jetë i për t’u mbështetur në ndonjë parim verbër në botën tjetër.”9 tjetër, atëherë natyra e tij do të Meqenëse qëllimi kryesor i ndryshojë, sepse me ndryshimin e shpalljes së Islamit është udhëzimi besimit ndryshon edhe efekti. “Në i njerëzve në këtë botë, atëherë nuk këtë mënyrë, intelekti do të bëhet kemi të drejtë të formojmë vetëm udhëheqës e jo feja dhe në këtë mendime teorike jofunksionale, mënyrë do të ndryshonte natyra e fesë dhe do të largoheshim nga rruga sepse, në të kundërt, do të humbim e drejtë. Kjo rrugë e drejtë, që në rolin që kemi në këtë botë. Nuk arabisht quhet “siratun mustakim” kemi të drejtë të mendojmë jashtë nënkupton lidhshmërinë e ngushtë botës dhe jashtë jetës, sepse nuk mes fesë dhe intelektit.”12 jemi njerëz që jetojmë me ëndrra e 1. Feja është shpallur për të shpresa. Lidhja mes mendimit islam udhëzuar intelektin rreth çështjeve dhe realitetit është shumë e fuqishme konkrete që kanë të bëjnë me botën dhe pa kurrfarë kontradiktash. “Në e metafizikës, veçanërisht sqaron Islam, ideali dhe realiteti nuk janë çështjet që kanë të bëjnë me Zotin, dy fuqi kontradiktore që nuk mund pejgamberin e ditën e gjykimit. të pajtohen. Jeta ideale nuk mund të formohet përmes braktisjes së 10. Muhamed Ikbal, op. cit., f. 18. 11. Ku’ran, 44:38. 9. Muhamed Ikbal, Obnova vjerske misli u 12. Abdulhalim Mahmud, El-Islam vel-aklu, Islam, Sarajevo, 1979, f. 95. f. 17. 9 Shkenca Islame 2. Feja ka të bëjë me çështjet e Ai nuk vihet në duart e moralit e veçanërisht me të mirën e inteligjencës plotësisht të aktualizuar të keqen, me vlerat që e bëjnë njeriun të mëkëmbësit të Zotit mbi tokë. Kjo të devotshëm, të sinqertë, besnik e të shihet veçanërisht qartë në botën mirë. moderne, ku të gjithë kanë shfrytëzuar 3. Feja ka të bëjë me çështjet fuqinë shkencore, teknologjike e legjislative që e rregullojnë shoqërinë burokratike për të ngulitur bindjet te dhe e bëjnë atë të lumtur nëpërmjet të nënshtruarit e tyre.”13 normave të tilla. Horizonti i mendimit islam nuk Pra, feja është shpallur për të ka vetëm një funksion, por është udhëzuar intelektin pikërisht në këtë shumëfunksional, sepse mbështetet çështje. në parimin që nuk sheh përkufizim konkret, veçanërisht në fe. “Feja nuk Mënyra e funksionimit të është diçka e kufizuar, nuk është mendimit islam vetëm mendim, as vetëm ndjenjë e Mendimi islam është funksional as vetëm vepër, por është pasqyrë e sepse ka një synim dhe nuk formohet tërë njeriut dhe për këtë shkak, nuk pa pasur ndonjë dobi konkrete, sepse ka arsye që të mendohet se kuptimi në të kundërt, do të ishte steril dhe dhe intuita pengojnë njëri-tjetrin, i pafrytshëm. Këtë çështje e analizon sepse kanë një origjinë që vjen nga shumë bukur studiuesi i njohur një burim.”14 islam William Chittick: “Thashë se Kjo mënyrë e funksionalizimit ka një dallim themelor midis traditës të mendimit islam nuk përkufizohet intelektuale islame dhe diturisë vetëm në një shtresë njerëzish. Këtë moderne. Për ta kuptuar këtë, duhet botëkuptim e ka edhe intelektuali theksuar se intelektualët myslimanë edhe i rëndomti, i pasuri dhe i varfri. përpiqeshin të arrinin një vizion Ky mendim funksionon te të gjithë, njësues dhe të njësuar të të gjitha sepse bindja islame është në shpirtin gjërave duke aktualizuar intelektin e të gjithëve. “Islami në esencën e vet tejpersonal, shpirtin hyjnor (ruhin) të nuk i ndan njerëzit përpos në bazë fshehur në veten njerëzore. të devotshmërisë ndaj Allahut dhe Përkundrazi, shkencëtarët kryerjes së veprave të mira. modernë kërkojnë të arrijnë një të Sipas Islamit, njerëzit janë të kuptuar gjithnjë e më të përpiktë të gjërave, që t’u lejojë (të kenë) kontroll barabartë si dhëmbëzat e krehrit. në rritje mbi mjedisin, trupin e njeriut Arabi nuk ka asnjë dallim kundrejt dhe shoqërinë. Mirëpo, ky kontroll njerëzve të tjerë përveçse në bazë të arrin në atë shkallë sa i dorëzohet devotshmërisë. Që aty, Islami e zgjeroi egoizmit injorant dhe harraq, që 13. William Chittick, op. cit, f. 81-82. tekstet e quajnë ‘kaprico’ (hawa) ose 14. Muhamed Ikbal, op. cit, f. 14. ‘neps’ (shahwa). 10 Shkenca Islame hapësirën në drejtimin që nënkupton vetëm në një popull, sepse shpallja se çdokush ka të drejtë të mendojë, të nxit fuqinë e mendimit te të gjithë. përsiatë, të hulumtojë dhe të punojë, “Shpallja, pra, nuk është shpallje qoftë ai pjesëtar i udhëheqësve ose e vetëm një populli, por është një rob ose i mbrojtur.”15 shpallje themelore”17, që vlen për të Myslimani formon vetveten gjithë. Nuk mund të thuhet se shpallja nëpërmes funksionalitetit të i takon vetëm një populli, por të gjithë mendimit të tij islam. Sa më autentik i shijojnë rrezet e ngrohta të saj dhe të jetë mendimi i tij, aq më funksional të gjithë inspirohen prej saj. Kjo ishte do të jetë në botë, si dhe sa më të një analizë e mënyrës më të mirë për pasur ta ketë diapazonin e mendimit, të qenë mendimi islam funksional aq më shumë do të ketë ndikim në ashtu siç ka qenë në kohën e kaluar, lëvizjet botërore bashkëkohore. veçanërisht në kohën e Pejgamberit Kështu vepruan myslimanët a.s., e më vonë. Studimi i kësaj çështje e hershëm dhe kështu u bënë erdhi si shkak i keqardhjes sonë kur udhëheqës në botën e mendimeve vështrojmë se si sot, edhe pse jemi dhe lëvizjeve politike. Ata formuan të shumtë në numër, jemi shumë të një ndikim të dukshëm nëpërmjet kufizuar në ndikim, ndërsa, për sa i kulturës së tyre dhe, (falë kësaj), sot përket temës, ashtu si thotë edhe Ibn e kësaj dite, vazhdojnë të ndikojnë Halduni në Mukaddime, “shpresoj që në botë me anë të veprave të tyre të ata që do të vijnë pas nesh, Zoti do shkruara. Ata i zbërthyen mendimet t’iu dhurojë mendim korrekt dhe me e hershme filozofike greke duke një shkencë të pastër do t’i shqyrtojnë formuar mendimin autentik islam. të gjitha çështjet e një disipline. Ata Ata e kuptuan mirë se si funksionon që do të vijnë më vonë, do të shtojnë mendimi islam dhe për këtë shkak, fakte pas fakti derisa shkenca të sot, ashtu siç thotë Akkadi: “Përballë kompletohet.”18 islamit ekzistojnë dy gjëra të rëndësishme, që nuk duhen vonuar Përfundim e injoruar. E para ka të bëjë me Sot, nga e gjithë sa u tha në këtë mbrojtjen e vetes para ambicieve elaborate, vërehet qartë se shtrimi të të huajve, kurse e dyta ka të bëjë i rrugës për të depërtuar nëpër me bashkëpunimin për t’i përfituar mendimin funksional islam në botë 16 mjetet e përparimit dhe zhvillimit.” është shumë i vështirë. Pra, ashtu Mendimi islam nuk përqendrohet 17. Eva de Vitrej Mejerovic, Poetika 15. Ahmed Fuad El-Ehvani, Filozofia islama, (Julija Krsteva, Prelazenje znakova), Islame, BIM-FSHI, Shkup, 2002, f. 126. Svjetlost, Sarajevo, 1979, f. 203. 16. Abbas Mahmud Akkad, El-Islam vel- 18. Ibn Haldun, Mquaddima, Veselin hadaret-insanijjetu, El-Mektebetul-asrijje, Maslesha, Sarajevo, 1982, f. 125. S’ajda, Bejrut, f. 12. 11 Shkenca Islame siç pejgamberi a.s. u ballafaqua me Funksionalizmi i mendimit realitetin e ngadhënjeu, ashtu duhet islam mund t’i dhurojë mendimit vepruar edhe në realitetin tonë. teknologjik, ekonomik dhe politik Ne nuk jemi ata që ndryshojmë ndërkombëtar shpirtin human dhe mendimet e njerëzve, por nëse të mbulojë zbrazëtirën që ekziston ofrojmë mendim të pastër e në natyrën e tyre. funksional, atëherë do të jemi të Vetëm nëpërmjet suksesshëm, sepse do t’i ofrojmë funksionalitetit të mendimit islam njeriut bashkëkohor një ideal që mund të përfitohet pozita e hershme është më i lartë se ai material, në që zotëronin myslimanët dhe vetëm mënyrë të veçantë do ta mbulojmë në këtë mënyrë mund të dilet në zbrazëtirën që ekziston në mendimin mejdan me të tjerët, përndryshe do njerëzor ashtu siç ekzistonte edhe në të vazhdohet edhe më tej pa fjalën shoqërinë para se të vinte shpallja kryesore dhe pa ndikim në lëvizjet kuranore. botërore.
12 Shkenca Islame
Literatura
1. Kurani Kerim në përkthim të Sherif Ahmetit. 2. Abbas Mahmud Akkad, El-Islam vel-hadaretul-insanijjetu, El-matba-atul- asrijjetu, Saida, Bejrut. 3. Abdulhalim Mahmud, Al-Islam vel-aklu, Darul-mearif, Kajro. 4. Abdoussabour Marzouq, Conquest through ideas, end and means, Muslim World League, Maqqah. 5. Ahmed Fuad El-Ehavni, Filozofia islame, BIM-FSHI, Shkup, 2002. 6. Eva de Vitrej Mejerovic, Poetika Islama, ( Julija Kristeva, Prelazenje znakova, Svjetlost, Sarajevo, 1979. 7. Ibn Haldun, Muqaddima, Veselin Maslesa, Sarajevo, 1982. 8. Muhammed Asad, Islam at the crossroads, Noor Publishing House, Delhi, 1987. 9. Muhamed ikbal, Obnova vjerske misli u islamu, Sarajevo, 1979. 10. Roger du Pasquier, Unvailing Islam, The Islamic texts Society, Cambridge, 1992. 11. William Chittick, Shkencë e kozmosit, shkencë e shpirtit, Zemra e traditës, Tiranë, 2011.
13 Shkenca Islame
Çfarë keni bërë për ta ndjerë namazin?
Adnan Merja
Abstrakt Nëse me të vërtetë duam të realizojmë faljen e namazit ashtu siç duhet, duhet të zhvish- emi nga çdo ndjenjë tjetër përveç kënaqësisë së Allahut (xh.sh.) dhe zemrën t`ia hapim Atij. Çdo fjalë që derdhet nga buzët, duhet të vuloset me vulën e vetëdijes. Për shembull, kur themi Elhamdulillah, duhet ta dimë mirë se ç`nënkuptohet me këtë fjalë dhe ta përpunojmë atë në vetëdijet tona e duke ngashëruar të themi “Të gjitha lavdërimet dhe të gjitha falënderimet e lartësimet, i takojnë vetëm Allahut (xh.sh.). Të bëj këtë, është detyra ime dhe e drejta e Krijuesit tim”. Kështu që ajo fjalë, të lartësohet te Allahu, së bashku me kuptimet e thella që kemi mbartur mbi të. Po ashtu, edhe kur të themi Err-Rrahman dhe Err-Rrahijm, të jemi të stolisur me të njëjtat ndjenja për Të. Kur të themi Maliki Jeumid-Din, ta vulosim këtë fjalë me kuptimet madhështore që përmban dhe në këtë formë t`ia paraqesim të Vër-� tetit. Namazi për ne, duhet të konsiderohet si një miraxh dhe për këtë duhet të përpiqemi sipas kapacitetit tonë të ndjejmë ato të vërteta që ndjeu Profeti ynë (a.s.).
yetje: Ta lemë mënjanë të arrijmë vetëdijen për një përkushtim të namazin e Selefi salihinëve thellë gjatë faljes?!.. (të parëve tanë). Sot, shumica e njerëzveP po përpiqen të gjejnë një mënyrë Përgjigje: Besimi dhe namazi, për të anashkaluar namazet e detyruara. janë të dy pjesë të një foleje të Kërkojmë edhe një herë këshillat tuaja në përbashkët; namazi, është vëllai këtë pikë, për të mos rënë më pre e pamjes së binjak i besimit. Besimi përfshin jashtme, për të mos sakrifikuar më shpirtin edhe pjesën e jashtme të fesë dhe e namazit me disa veprime formalitare dhe jetës fetare, e kjo pjesë rikuperohet
14 Shkenca Islame vazhdimisht dhe arrin të bëhet njësh me namazin, saqë zgjoi në zemrat e me natyrën nëpërmjet adhurimeve ndjekësve dashuri të thellë për “ajkën të ndryshme, por më shumë, me e adhurimeve”. Ai, që thoshte për më të parin e tyre, namazin. Sipas namazin, “namazi është drita e syve kësaj mund të thuhet se namazi të mi”1, që e praktikonte atë në një është një besim i praktikuar dhe mënyrë më të dashur, më të zellshme besimi një namaz i praktikuar. Ata se dashuria apo zelli që ndiejnë që e kanë përjashtuar nga jeta e tyre të tjerët për disa gjëra të tjera2, që konceptin e thellimit në adhurime qëndronte në këmbë derisa i ënjteshin dhe e shikojnë fenë thjesht si një këmbët3, që disa herë nuk kalonte në pranim ndërgjegjësor, sado që rekatin tjetër derisa të lexonte disa punët e veprimtaritë t`i orientojnë xhuze nga Kur`ani4, që gjatë faljes sipas kritereve fetare, pa e kuptuar i dëgjohej zëri i ngashërimeve, siç fare u vjen dita që mund të bien dëgjohet zëri i një tenxhereje kur në mëkat. Po, shtylla e fesë është zien, apo i një mulliri kur e punon me namazi. Namazi e pastron njeriun dorë5, që dridhej përpara të Vërtetit nga papastërtitë shpirtërore, çdo në momentin e sexhdes6. Vetëm një ditë pesë herë, nëpërmjet lumenjve përqendrim i tillë, një ndjeshmëri e të pendesës që rrjedhin drejt tillë si e Profetit të Nderuar (a.s.), përjetësisë. Ai, është një detyrë aq e mund t`i bënte sahabet të dashuruar rëndësishme, një strehim aq i sigurt me namazin. saqë edhe në momentet më të zjarrta Nëse do ta themi me fjalët e siç janë luftërat, të ofrohen rrugët më Fudajl ibn Ijad, sahabet e nderuar, të shkurtra për ta kryer atë dhe më kur zgjoheshin në mëngjes, e kishin të afërta drejt përjetësisë. Për këto fytyrën të zverdhur e të zbehur veçori kaq të larta, namazi ka zënë ngaqë pjesën më të madhe të vendin më të rëndësishëm në jetën natës e kalonin duke falur namaz. e njerëzve të Shekullit të Lumtur, Ndonjëherë qëndronin shumë pak saqë të gjithë Miqtë e të Vërtetit, nuk në këmbë por shumë gjatë në sexhde. janë mjaftuar asnjëherë me namazet e detyruara por e kanë përsosur jetën 1. Nesai, ishretu`n-nisa 1; Ahmed Ibn Hanbel, duke falur çdo ditë qindra rekate El-Musned 3/128, 199, 285. vullnetare. 2. Et-Taberani, El-Mu`cemu`l-kebir, 12/84; Ed-Deylemi, El-Musned, 1/172. 3. Buhari, tefsiru sure (48) 2; Muslim, sifatu`l- Të dashuruarit me namazin munafikin 79-81. Udhëzuesi ynë, Profeti 4. Shiko: Buhari, tehexhud 9; Muslim, salatu`l- Muhamed (a.s.) gjatë gjithë jetës musafirin 204. së tij tregoi një shembull shumë të 5. Ebu Davud, salat 156; Ahmed Ibn Hanbel, El-Musned 4/25. bukur dhe një kujdes shumë të afërt 6. Kur’an, 26: 218-219. 15 Shkenca Islame Kur fillonin me përgjërime dhe të i thënë: “Po lexoja një sure (Kehf), derdhnin brendësinë e tyre ndaj (ajetet ishin aq të bukura aq të ëmbla) Allahut, tundeshin siç tunden pemët saqë nuk doja ta ndërprisja namazin në kohë me furtunë, po ashtu edhe pa i mbaruar. Por, kur shigjetat po sytë së bashku me vendin lageshin më vinin njëra pas tjetrës, u detyrova nga lotët. Kënaqësia që merrnin nga ta mbaroj namazin dhe të thërras ty. namazi, ua harronte çdo lodhje fizike Të betohem në Allah, se po të mos dhe donin që këto minuta të mos kisha shqetësimin se nuk do ta ruaj mbaronin kurrë. Kur vinte mëngjes, dot këtë vend që na tha i Dërguari lyenin fytyrën me vaj dhe rrudhnin i Allahut (a.s.), më mirë vdisja në sytë që njerëzit të kujtonin se e kishin namaz se sa të ndërprerja suren në kaluar natën në gjumë. gjysmë.”7 Le të hedhim vështrimin nga vetë praktikat e mrekullueshme Çdo ditë qindra rekate namaz të sahabeve të nderuar; se çdo të Po, sahabet e nderuar asnjëherë thotë të kuptosh qëndrimin përpara nuk mjaftoheshin me ibadete e nuk Mëshirës Hyjnore, të provosh shijen ngopeshin me namaz. Po ashtu, edhe e Kur`anit Famëlartë dhe ç`është ata që patën fatin të ulen në gjunjë së dashuria dhe zelli për namazin: bashku me mësuesin e tyre, u rritën të Pejgamberi (a.s.), gjatë luftës Dhatu`r- tillë si heronj namazi. Për shembull, Rika, kishte ngarkuar me detyrë për Ata’ ibn Ebi Rebah (r.a.), edhe pse ruajtjen e një shtëpie, dy sahabe të ishte shumë i dobët fizikisht dhe i nderuar, Ammar ibn Jasir dhe Abbad pafuqishëm, vazhdonte të lexonte ibn Bishr (r.a.). Kur Ammari kishte të paktën në njërin rekat, njëqind radhën e pushimit, Abbadi u çua të ajete nga sureja Bekare. Përqendrimi falte namaz. Në këto momente, një që përjetonte në namaz, ia harronte idhujtar i kishte diktuar këta sahabe mundimet fizike8. të nderuar dhe filloi të gjuajë me Muslim ibn el-Ferahidi, thotë shigjeta drejt tyre. Abbadit iu ngulën për njërin prej të mëdhenjve të tebei në trup dy-tre shigjeta por ai nuk tabiinëve, Shu’be ibn Haxhaxh se: e prishi namazin dhe e plotësoi “Sa herë që shkoja pranë Shubes, me ruku dhe sexhde. Më pas zgjoi - përveç kohës së kerahetit (kohë shokun e tij. Ammari menjëherë u jo e përshtatshme për namaz), - e çua dhe teksa po e ndiqte idhujtarin gjeja gjithmonë duke falur namaz”9. me sy, u kthye te shoku i tij dhe kur pa gjakun që po i rridhte e pyeti se 7. Ebu Davud, taharet 79; Ahmed Ibn pse nuk e kishte zgjuar kur ndodhi Hanbel, El-Musned 3/343. kjo. Abbadi i ktheu një përgjigje prej 8. Ebu Nuajm, Hiljetu`l-Evlija 3/310; Ibnu`l- Xhevzi, Sifatu`s-Safve 2/213. të dashuruarish me namazin duke 9. Ibnu`l-Xhevzi, Sifatu`s-safve 3/350. 16 Shkenca Islame Gjithashtu Ebu Kattan shton se: adhurime. Ebu Osman en-Nehdi, “Nëse do ta shikonit Shu’ben kur edhe pse konsiderohej nga ata që qëndronte në ruku, do të kujtonit nuk e kishin parë të Dërguarin e se ka harruar sexhden. Nëse do Allahut, siç thuhet në terminologjinë të shikonit qëndrimin e tij mes dy e hadithit (muhadramun), falte sexhdeve, do të kujtonit se ka harruar gjithmonë njëqind rekate mes sexhden e dytë.”10 namazit të akshamit dhe jacisë. E pra, të dashuruarit pas namazit, Edhe mbretërit e botës e kishin shumë të lehtë faljen e shpirtërore si Bishr ibn el-Mufaddal njëqind rekateve në ditë. Ata faleshin dhe Bishr ibn Mansur, ishin mes aq shumë saqë shpeshherë, udhëtimi atyre që falnin katërqind-pesëqind për në botën tjetër u fillonte në këtë rekate në ditë. Për më tepër, drejtuesi gjendje. Për shembull, Ebu Ubejde i shtetit Abbasi, Harun Rashid, el-Basri, një nga rrethi i tabiinëve, megjithëse kishte shumë punë dhe e filloi rrugëtimin e tij për në botën detyra të tjera në drejtimin e shtetit, tjetër pikërisht kur ishte në namaz.11 transmetohet se nuk asnjëherë nuk Nuk ishin të pakët edhe ata që e ka neglizhuar që të falë njëqind falnin namazin e sabahut me abdesin rekate çdo ditë. Kjo tregon lidhjen e namazit të jacisë, si: Vehb ibn e fortë të njerëzve të asaj kohe me Munebbih, Tavus ibn Kejsan, Said namazin dhe me adhurimet. Në fakt, ibn Musejjeb, Imam ebu Hanife.12 nëse shfletojmë librat e shkruar rreth Cunejd-i Bagdadi, për tridhjetë vite njerëzve të mëdhenj, do të gjejmë se me radhë, i ka falur namazet me nuk janë të pakët ata që kanë kaluar xhemat dhe asnjëherë nuk ka humbur jetën duke falur nga njëqind rekate tekbirin fillestar. Nëse ndjente se në në ditë. zemër i kishte hyrë pakëz mendim rreth dynjasë dhe ndjente që nuk e Nivel dhe punë zemre kishte ndjerë plotësisht namazin, Në këtë mes, dua të përmend sado e pakët të ishte kjo, atë namaz edhe diçka: Sigurisht që në fe nuk e falte përsëri. E kishte bërë zakon ka vështirësi. Islami, është i ndërtuar të falte çdo ditë katërqind rekate mbi “jusr” (lehtësi).13 Profeti ynë namaz. Për tridhjetë vite rresht, (a.s.), edhe pse vetë falej derisa i nuk ka fjetur asnjëherë pas namazit ënjteshin këmbët, umetit (bashkësisë) të jacisë dhe natën e ka kaluar me së tij gjithmonë i ka propozuar të bëjnë aq sa munden, gjithashtu 10. Ebu Nuajm, Hiljetu`l-evlija 7/145; Ibnu`l- edhe në fushën e adhurimeve u ka Xhevzi, Sifatu`s-Safve 3/349. këshilluar të mos e mbingarkojnë 11. Edh-Dhehebi, Sijeru a`lami`n-nubela veten me gjëra që nuk munden. Në 6/167. 12. Shiko: El-Gazali, Ihjau ulumi`d-din 1/359. 13. Buhari, iman 29; Nesai, iman 28. 17 Shkenca Islame këtë pikëpamje, të ndjesh namazin tona. Po, Allahu i Lartmadhëruar e që fal dhe të falesh shumë, është një shpërblen këdo që fal namaz, por ajo lloj niveli. Besimtarët, në këtë pikë për të cilën po flasim këtu, është e inkurajohen dhe nxiten për qëllime vërteta dhe shpirti i namazit. të larta, por asnjëherë nuk duhet të Një besimtar, duhet që namazin kalojë kjo në dhunë apo detyrim. ta plotësojë, patjetër, me kushtet që Kështu thotë edhe shkrimtari ai kërkon. Pra, siç përmendet edhe i Risaleve, “pesë namaze me abdes në librin “Isharatul ixhaz”, “ajo që në një ditë kryhen mjaftueshëm duhet të bëjmë kujdes në namaz, në një orë të vetme”14 dhe tregon është plotësimi i të gjitha kushteve rrugën e lehtësisë që duhet të kemi dhe ruajtja e origjinës dhe kuptimit si objektiv. Vërejmë nëpërmjet kësaj të pastër të tij”.16 Të përpiqesh t’i fjalie që është marrë parasysh edhe zbatosh të gjitha kushtet e namazit ai që nuk ka mundësi, por edhe ai sipas mënyrës që kërkohet dhe ta që ka mundësi ta kryejë namazin, ruash freskinë e tij si në ditën e parë duke i dhënë një lehtësi prej një ore pa e dëmtuar me ngjyrime të tjera të për ti kryer të gjitha namazet pa i dëmshme. Të vraposh çdo ditë në braktisur ato. Më pas, ai shton duke lumin e namazit, të pastrohesh në të thënë, “asnjëherë mos thuaj, ‘ku nga çdo gjynah dhe me një shpirt të është namazi që fal unë e ku namazi pastër të dalësh gjithmonë përpara që duhet falur në të vërtetë!’ sepse të Madhërishmit duke përjetuar një farë hurme ka vlerën e një peme pothuajse në çdo kohë faljeje, hurme.”15 Me anë të kësaj fjale, do “miraxhin” e mrekullueshëm. të tregojë se edhe ai që nuk kupton asgjë nga ato që thotë në namaz, Origjina e namazit prapëseprapë namazi i tij futet në dhe kuptimi i tij peshoren e punëve dhe llogaritet si Në thelb, namazi është adhurim. Po ashtu shton se, siç fara përmendje, lavdërim dhe falënderim e hurmës ka fazat e veta për tu bërë për Allahun. Po, përmendja, pemë, edhe namazi ka fazat e veta lavdërimi dhe falënderimi, janë dhe për çdo fazë merr pjesë nga drita bërthama e namazit, prandaj në të hyjnore. Bediuzzamani na nxjerr në gjitha lëvizjet e kryera në namaz, pah objektivin me këto fjalë, për t`i lexojmë fjalët (elhamdulillah, dhënë zemër njerëzve të dobët si subhanallah, Allahu ekber). Ashtu ne dhe për të mos i thyer shpresat siç përmend edhe Bediuzamani se, që nga fillimi pra, marrja e tekbirit 14. Bediuzzaman, Fjalët (Sözler) f. 21 (Fjala fillestar, e deri në dhënien e selamit e katërt). të fundit, ne e lartësojmë Allahun 15. Bediuzzaman, Fjalët f. 290 (Fjala e njëzetë e një, makami i parë). 16. Bediuzzaman, Isharatu`l-ixhaz f. 42. 18 Shkenca Islame me çdo gjendje tonën dhe me çdo dhe e drejta e Krijuesit tim”. Kështu fjalë, duke thënë Subhanallah, ose e që ajo fjalë, të lartësohet te Allahu, falënderojmë me të gjitha ndjenjat së bashku me kuptimet e thella që duke thënë Elhamdulillah, ose e keni mbartur mbi të. Po ashtu, edhe madhërojmë duke thënë Allahu kur të thoni Err-Rrahman dhe Err- ekber.17 Për shkak se namazi fillohet Rrahijm, të jeni të stolisur me të me të, tekbirit fillestar i thuhet në njëjtat ndjenja për Të. Kur të thoni origjinal (tekbir iftitah) tekbiri çelës. Maliki Jeumid-Din, ta vulosni këtë Gjithashtu, gjatë namazit është fjalë me kuptimet madhështore që edhe një tekbir tjetër që emërohet përmban dhe në këtë formë t`ia në origjinal (tekbir tahrim) tekbiri paraqisni të Vërtetit. Namazi për ju, ndalues. Në fakt, ky tekbir, me një duhet të konsiderohet si një miraxh emërim të tillë është si një fjalë e dhe për këtë duhet të përpiqeni sipas dhënë, e cila do të thotë se tashmë kapacitetit tuaj të ndjeni ato të vërteta ndalohet hyrja e çdo gjëje dynjaje që ndjeu Profeti ynë (a.s.). Namazi dhe je në atmosferën e veçantë të juaj duhet të përmbajë brenda tij Mbretit të Gjithësisë. Që nga ai të gjitha kuptimet e larta hyjnore moment, fillon namazërimi yt i plotë, dhe të lartësohet nëpër qiej, sikur duke ia dedikuar të gjitha ato minuta, po takohet me secilin Pejgamber, sekonda, fragmente, gdhendjes që ndodhej aty. Me Ademin (a.s.) tënde shpirtërore me përmendje, në qiellin e parë, me Jahjan (a.s.) lavdërime dhe falënderime. dhe Isain (a.s.) në qiellin e dytë, me Po, nëse me të vërtetë doni të Jusufin (a.s.) në qiellin e tretë, e me realizoni faljen e namazit ashtu siç Idrisin (a.s.), Musain (a.s.), Ibrahimin duhet, duhet të zhvisheni nga çdo (a.s.) në qiejt e tjerë dhe të ndjejë, ndjenjë tjetër përveç kënaqësisë së që sikur edhe për pak, nëse hedh Allahut (xh.sh.) dhe zemrën t`ia edhe një hap, e gjen veten përpara hapni Atij. Çdo fjalë që derdhet nga atmosferës së veçantë Hyjnore. Në buzët, duhet të vuloset me vulën e fund të namazit, menjëherë pas vetëdijes. Për shembull, kur thoni dhënies së selamit, me frikën se Elhamdulillah, duhet ta dini mirë nuk i ke respektuar dot ashtu siç se ç`nënkuptohet me këtë fjalë dhe duhet kushtet e të qenët përpara ta përpunoni atë në vetëdijet tuaja e atmosferës Hyjnore, ngre duart dhe duke ngashëruar të thoni “Të gjitha vazhdon me lavdërime, falënderime lavdërimet dhe të gjitha falënderimet e lartmadhërime dhe pa ndalur e lartësimet, i takojnë vetëm Allahut vazhdon ti përsërisësh këto fjalë të (xh.sh.). Të bëj këtë, është detyra ime mrekullueshme nga tridhjetë e tri herë. E pra, nëse doni të përjetoni 17. Shiko: Bediuzzaman, Fjalët f. 42-50 (Fjala e nëntë). një namaz duke kuptuar të vërtetat e 19 Shkenca Islame tij, nuk duhet t`i lini pas dore këto. Pa bëni disa lëvizje formale, sa për të harruar edhe fillimin e përgatitjeve thënë që jam falur, a nuk e mashtroni serioze përpara faljes. veten në këtë mënyrë? A nuk është e pakuptimtë që këtë gjë që ju nuk Fytyra e venitur e ibadeteve tona e shikoni si të rëndësishme dhe nuk Nga ana tjetër, nëse besoni se e vlerësoni sa duhet, por vetëm ia keni dedikuar veten tuaj lartësimit si diçka që është për tu kaluar, t`ia të fjalës së Allahut, atëherë duhet shpjegoni të tjerëve? A nuk duhet që ta kuptoni mirë rëndësinë e këtij këtë gjë në të cilën po ftoni njerëzit, dedikimi dhe sipas asaj të mbani pikë së pari të jetë ndër punët më qëndrimin e duhur. Lartësim i fjalës së serioze tuajat? Nëse nuk e vlerësoni Allahut, është thirrje për në besimin siç duhet diçka, si prisni që të tjerët në Allah si dhe të ftosh në Islam dhe ta vlerësojnë atë?! në shtyllat bazë që na parashtroi i Një nga problemet më të mëdha Dërguari i Allahut (a.s.). Lartësimi i tonat, si myslimanë është zbehja, që fjalës së Allahut, është gjithashtu të vihet re dukshëm në ibadetet tona. Sa tregosh një përpjekje serioze për të e dhimbshme është kur në xhamitë shkuar emri i Allahut në çdo skaj të tona shikon njerëz në një gjendje si botës si dhe bashkë me të, përçimi i ato gjethet e vjeshtës, njërit i hapet emrit të Profetit tonë Muhamed (a.s.) goja për gjumë, një tjetër është në çdo cep të errët të saj. Lartësimi shtrirë, një tjetër edhe në mihrab i emrit të Allahut, është të valëvitësh flet rreth dynjasë dhe një tjetër me në skajet më të larta të vërtetën zi pret të mbarojë namazi dhe të dalë “la ilahe il-lallah Muhammedun jashtë. Për këtë, një gjendje e tillë Resulullah” dhe ta bësh atë si një nuk sjell asnjë lloj ndikimi pozitiv në ylber, i cili shikohet nga të gjithë. shoqëri. Adhurimi, nuk funksionon Atëherë, nëse ju i jeni futur rrugës më si një mjet praktik për t`i ftuar së njohjes së Allahut nga njerëzit, të tjerët në Islam. E nëse ne do të leximi i mesazheve të Tij nga ana e përfaqësonim me vepra besimin, siç tyre, leximi i pasqyrimeve hyjnore të thotë edhe Bediuzzamani: “Nëse gjendura në fytyrën e gjithësisë nga ne do ta jetonim shumë mirë atë ana e njerëzve, si dhe nëse i thërrisni që lexojmë në Kur`an, nëse do t`i drejt adhurimit të duhur, a nuk duhet demonstronim me vepra moralin që në fillim ju vetë t`ia veni veshin Islam dhe të vërtetat e besimit, do këtyre mesazheve, t`i lexoni ju të të kishin hyrë në këtë fe të bukur parët dhe të jeni ju nga ata të parët, edhe personat e feve të tjera dhe që adhurojnë me sinqeritet? Nëse disa shtete të disa kontinenteve do të akoma veproni me mendimin që pranonin Islamin”.18 ‘hajde ta falim edhe këtë namaz dhe 18. Shiko.: Bediuzzaman, Lahika e Emirdaut-2 ta heqim’ duke u mjaftuar thjesht të f. 128. 20 Shkenca Islame Por fatkeqësisht, nuk po as sipas lëvizjeve të zakonta por e pasqyrojmë dot bukurinë ju vlerëson sipas emocioneve të marramendëse të Islamit. zemrës, sipas burimeve ndjesore të Në fakt, Islami është në çiltra të shpirtit dhe sipas veprave të vetvete një gjendje ndryshe. Një mbushura me sinqeritet. E nëse nuk besimtar i vërtetë, i impresionon ka një përkthim të këtyre ndjenjave ata që shikojnë rukunë e tij, ua merr në vepra, nëse asgjë e juaja nuk mendjen atyre, që shikojnë sexhden përmban sinqeritet nga zemra, të e tij, atë që dëgjon përgjërimet dhe gjitha përpjekjet janë të kota. shikon gjendjen e tij përballë të Prandaj, për të mos u përballur Lartmadhëruarit, del nga vetja dhe me qortimin e ajetit “O ju Besimtarë! bie së bashku me të në sexhde. E Përse shpjegoni ato që nuk i pra, kur Islami nuk përfaqësohet bëni!”19 dhe për të mos mbetur pa në këtë mënyrë, as te njerëzit e tjerë përgjigje ndaj pyetjes “Përse, duke nuk ndodh ndonjë reagim. Askush mos i zbatuar ato të vërteta që u nuk mund të kuptojë bukuritë e shpjegoni njerëzve, uleni në gradën pakrahasueshme të namazit duke e një gënjeshtari dhe po kështu parë vetëm disa lëvizje formalitare. nxini fytyrën e pastër të Islamit?”, shpirtrat që i janë dedikuar shërbimit Ndikimi është i lidhur ngushtë të besimit duhet të përpiqen të jenë me marrëdhënien me Allahun më të kujdesshëm në këtë pikë. Suksesi dhe arritja e rezultateve Rreth temës në fjalë, do të të kënaqshme të përpjekjeve në parashtrojmë tre pika të rëndësishme rrugën e Allahut, është shumë e se si mund të bëhemi heronj të lidhur me vlerësimin dhe pranimin vërtetë të namazit: e Tij. Allahu i Lartmadhëruar, nuk i bën ndikues asnjëherë ata që nuk Tri kushtet për tu bërë kanë lidhje të forta me Atë. Allahu i hero i namazit jep vlerë vetëm atyre zërave e u jep 1. Kur i Dërguari i Allahut (a.s.) ndikim atyre veprimeve që janë të na tregon diçka, na fokuson në lidhura fort me Atë. një qëllim të lartë. Na shpjegon se Për këtë, shërbyesit e Kur`anit Xheneti është njëqind gradë dhe se duhet të kërkojnë vlerësimin e duhur grada më e lartë e tij është Xheneti te marrëdhënia me Allahun dhe Firdeus dhe thotë se: “Kur të kërkoni ta dinë mirë që lëvizjet dhe pamjet Xhenetin nga Allahu Teala, kërkoni e jashtme, nuk kanë asnjë vlerë te Xhenetin Firdeus”20 duke na bërë të Allahu i Lartmadhëruar. Siç thuhet edhe në një hadith që Allahu nuk 19. Sureja Saf, 61/2. 20. Buhari, xhihad 4; Tirmidhi, xhennet 4; ju vlerëson sipas pamjes së jashtme Ibni Maxhe, zuhd 39. 21 Shkenca Islame ditur që qëllimi ynë të jetë gjithmonë kërkon profetësinë. Siç kërkojmë shumë i lartë. Për më tepër, përveç që ta marrim shembull në çdo gjë të kërkimit të Firdeusit, na mëson edhe jetës Profetin tonë, ashtu kërkojmë me dua të posaçme se si ta kërkojmë edhe në këtë pikë. Kjo lloj duaje atë. Prej duave të tij, mësojmë edhe asnjëherë nuk shkon kot. Nëse jeni gradën më të lartë të kërkesave këmbëngulës dhe e keni me dëshirë siç thotë: “O Allah! Na e mbush këtë dua, Allahu nuk u mban larg brendësinë tonë me dëshirën për të kësaj mirësie. Me dëshirën e Allahut, parë Bukurinë Tënde. Na emociono arrini ta merrni atë që kërkoni. Nëse zemrën tonë me dëshirën për të ju bëni një dua të tillë, edhe Allahu i ardhur tek Ti dhe na ndero neve me Lartmadhëruar, Mbreti i Përjetshëm, shikimin e bukurisë Tënde”, në këtë u jep nga Mëshira e Tij e pafund mënyrë tregojmë që jemi kërkues të ashtu siç i ka hije Madhështisë së kënaqësisë Hyjnore. Këto dua që na Tij. E pra, të bëhesh njësh me të mëson profeti ynë, na orientojnë të lartën, të synosh gjithmonë sipër, jemi kërkues të më së mirës dhe më është përkthimi në vepra i qëllimeve së lartës. Gjithashtu, duhet të sillemi të larta. Edhe në faljen e namazit, qëllimlartë edhe në pikën e kuptimit njeriu duhet të synojë gjithmonë lart të namazit. Duhet vazhdimisht t`i e më lart. kërkojmë vetes të jetë nën gjurmët 2. Dëshira për të kryer faljen e e namazeve të selefëve (të parëve namazit në nivelet e duhura, kërkon tanë) dhe vazhdimisht të kërkojmë një lloj duaje (lutje) të bërë me gjuhë nga Allahu mbështetjen e Tij për të dhe me vepra. Duaja me vepra në falur namazin me vetëdije të plotë. këtë rast, bëhet duke lexuar vepra të Ndoshta secili prej nesh do ishte ndryshme të shkruara në këtë fushë. mirë të thoshte në këtë mënyrë: Nuk mund të quhet i sinqertë ai që “O Allah! Më jep të njëjtën ndjesi, dëshiron të arrijë një nivel të lartë në kuptim dhe vetëdije namazi, siç ia namaz, por që nuk ka lexuar diçka të ke dhënë të Dërguarit Tënd (a.s.). shkruar rreth kësaj, as nuk ka dëgjuar Më bëj që edhe shpirti im të kuptojë të mëdhenjtë se ç`thonë dhe as nuk namazin siç duhet. Zoti im! Edhe është interesuar ndonjëherë të hedhë unë dua të falem si Profeti im dhe një hap përpara. Kështu që, udhëtari ta ndjej namazin deri në qelizat më i namazit, nuk duhet të neglizhojë të thella të qenies sime. Dua që asgjë pa lexuar, studiuar e medituar mirë tjetër të mos më hyjë në mëndje mbi artikujt, apo librat e dijetarëve përveç Teje. Të lutem Ty, o Allah, të mëdhenj, të cilët me përjetimet ma mundëso këtë edhe mua!..” dhe eksperiencat e tyre, spërkasin Të kërkosh një horizont profetik në zemrat e lexuesve dashurinë të tillë namazi, nuk do të thotë se për adhurime, i shëtisin ata nëpër
22 Shkenca Islame atmosferat e veçanta të namazit dhe shumë e rëndësishme të plotësosh i ngopin ndjenjat e tyre. të gjitha kushtet e duhura dhe të Një besimtar, sado pak, duhet vazhdosh me të njëjtin zell deri në të mundohet t`i hedhë sy disa herë fund. veprave të shkruara rreth të vërtetave Nëse pretendoni të bëheni hero të të Vërtetit, rreth bazave të besimit i namazit, nuk duhet të lini pas dore dhe rreth kuptimeve të adhurimit. as mënyrën më të vogël, që mund Të lexohen mirë dhe të diskutohen t`ju çojë drejt këtij synimi. Nëse ju veprat e dijetarëve të mëdhenj të vjen diçka që ua ndez dashurinë në Kur`anit dhe krahas këtyre, edhe zemër, mos u mjaftoni duke e bërë veprat e atyre, që mundohen të vetëm një herë të vetme, por ta shkruajnë rreth namazit në ditët vazhdoni qindra herë. Ndoshta do tona. ju duhet ta lexoni mbi dhjetë herë 3. Të tregohesh këmbëngulës në një libër, ta dëgjoni mbi qindra herë duatë me vepra dhe me fjalë, të jesh një ligjëratë, të mbani vath në vesh i vendosur dhe i vazhdueshëm në atë vazhdimisht fjalët e një të dituri për që kërkon dhe të ecësh drejt qëllimit këtë çështje. Kurrë mos u dorëzoni tënd pa u pezmatuar aspak, me një duke thënë “nuk bëhet” dhe mos durim aktiv, janë kushte të tjera të jini të nxituar. Nuk duhet të harroni rëndësishme për të arritur qëllimin. se në këtë rrugë, për vite me radhë Sevdaja për namazin, nuk pikon do të përplaseni nëpër shkëmbinj, menjëherë në zemrën e kërkuesit. do të gurgulloni si ujërat, por çdo Kjo mungesë dëshire apo dashurie, herë do të jeni edhe më të pastruar mund të zgjasë disa ditë, disa muaj dhe më në fund do t`ia arrini ose edhe disa vite. Prandaj, është qëllimit.
23 Studime
Botimi i kolanës “Zani i Naltë” Vlerësim kompensues për vitet e anatemimit dhe rëndësia e tij sot
Mr. Ramadan Shkodra - Dr. Sadik Mehmeti Bashkësia Islame e Kosovës
Abstrakt Mungesa për pesëdhjetë vjet e trashëgimisë së revistës “Zani i Naltë”, sikurse edhe e shumë simotrave të saj, që dolën me të ose pas saj, pastaj anatemimi, anashkalimi dhe mohimi i vlerave të saj, si dhe seleksionimi, përbuzja dhe përçmimi e cilësimi “si armiq të popullit” të autorëve që kanë shkruar në këtë revistë, përveç se tregon për një përpjekje të ashpër, sistematike dhe të orkestruar të mendimit ideologjik të kohës, për t’i zhdukur dhe për t’i kaluar në harresë vlerat e saj, ajo dëshmon edhe një herë se fjala e mirë, fjala e vërtetë dhe hakikat, është si pema e mirë që rrënjët e saj i ka thellë në tokë, kurse degët i ka lart, shumë lart, dhe e cila, me vullnetin e Zotit, e jep bereqetin e vet në çdo kohë dhe në çdo moment.
1. islame, pa mëdyshje, realizuan dhe ohë më parë, nga tri konkretizuan një vepër monumentale komunitetet tona islame për historinë, kulturën dhe qytetërimin KTiranë-Prishtinë-Shkup, shqiptar, në njërën anë, kurse për u botua në dhjetë vëllime kompleti i vlerat që bart dhe përmbajtjen që kjo revistës “Zani i Naltë” (1923-1939). revistë ka, lexuesit shqipfolës i ofruan Me botimin e kësaj ndërmarrjeje një udhërrëfyes të rëndësishëm për të përbashkët, tri komunitetet tona kohët e sotme, në anën tjetër.
24 Studime Meqenëse për “Zani i Naltë”, dhe jo vetëm, por “Zani i Naltë” për rëndësinë dhe kontributin e tij shërbeu edhe si prelud për fillimin të gjithmbarshëm, që nga koha kur u e veprimtarisë botuese islame në botua e këndej, më pastaj për vlerat gjuhën shqipe. dhe rolin e kësaj reviste në formimin Kurse ata që në faqet e “Zani i e vetëdijes dhe mendimit fetar Naltë”, vunë fir mën e tyre, gjithmonë dhe kombëtar të shqiptarëve, për do të jenë të respektuar e të vlerësuar anatemimin dhe harresën që iu bë dhe kurrë s’do të harrohen. Dhe kësaj reviste dhe autorëve që shkruan s’ka si të harrohen emra si: Haxhi në të, tashmë studiues të ndryshëm Vehbi Dibra, Hafiz Ali Korça, Ismail shqiptarë e të huaj, të besimit islam Maçi, Sali Vuçiterni, Ferit Vokopola, e të besimeve të tjera, me studime e Haki Sharofi, Jonus Bulej, Mehdi e shkrime të shumta, në simpoziume e Mithat Frashëri, Nebil Çiko, Shefqet konferenca shkencore, kanë paraqitur Muka, Sadik Bega... dhe gjithë ajo analiza, kanë nxjerrë konkluzione, plejadë intelektualësh që shkëlqyen kanë dhënë gjykime dhe kanë si frymëzues, si pararendës dhe si shprehur vlerësime. Ne na ngelet të bartës të ndryshimeve të mëdha shprehim admirimin, vlerësimin dhe shoqërore, duke i dhënë kahe mirënjohjen tonë për themeluesit, e drejtime mendimit teologjik drejtuesit, bashkëpunëtorët dhe për islam shqiptar dhe rrjedhave të gjithë ata që kanë kontribuuar për shoqërore, duke kryer në mënyrë të themelimin, rritjen, përhapjen dhe shkëlqyeshme detyrën dhe misionin zhvillimin e “Zani i Naltë”. e tyre. Dhe jo vetëm kaq, por këta Shprehim admirimin, vlerësimin intelektualë u vunë në mbrojtje të dhe mirënjohjen tonë për gjithë ata Islamit, mësimeve dhe vlerave të dijetarë vepërmirë, që me nxjerrjen tij, duke polemizuar e debatuar me e “Zani i Naltë”, pikërisht në një individë e grupe njerëzish, të cilët në fazë të krizës institucionale e morale shtypin e kohës, keqinterpretonin, që po përjetonte përgjithësisht bota shpifnin e intrigonin kundër fesë shqiptare dhe veçmas besimtarët islame dhe pasuesve të saj. myslimanë, si pjesë dërrmuese e saj, dhe në një kohë të përpjekjeve për 2. të krijuar një realitet të ri shtetëror, Ribotimi i kompletit të revistës trasuan fuqishëm, qëndrueshëm, “Zani i Naltë”, për ne sot dhe brezat drejt dhe saktë, rrugën që vazhdon që do të vijnë, përveç të tjerash, është të japë frytet e saj edhe sot e kësaj një argument dhe dëshmi shtesë dite. Kjo, sepse me “Zani i Naltë” se Allahu xh.sh., me Madhërinë e nisi, - për së mbari, - botimi i Tij, kurrë nuk lejon që një punë e publicistikës islame në gjuhën shqipe nisur në Emër të Tij të humbasë e
25 Studime të harrohet, pavarësisht përpjekjeve Ribotimi i kompletit të “Zani dhe dëshirave njerëzore. i Naltë” në dhjetë vëllime, përveç Mungesa për pesëdhjetë vjet të tjerash, është i rëndësishëm dhe e trashëgimisë së revistës “Zani merr vlera ku e ku më të mëdha, për i Naltë”, sikurse edhe e shumë mendimin tonë, edhe për këto arsye: simotrave të saj, që dolën me të ose • Sepse u krijon mundësi pas saj, pastaj anatemimi, anashkalimi studiuesve të fushave të ndryshme, dhe mohimi i vlerave të saj, si dhe dhe më së shumti studiuesve të seleksionimi, përbuzja dhe përçmimi fesë, historisë, qytetërimit, letërsisë e cilësimi “si armiq të popullit” të etj., që më me kompetencë t’i qasen autorëve që kanë shkruar në këtë trashëgimisë sonë të shkruar dhe revistë, përveç se tregon për një krijimtarisë që na kanë lënë brezi i përpjekje të ashpër, sistematike dhe “Zani i Naltë”. të orkestruar të mendimit ideologjik • Sepse përmbajtja e revistës të kohës, për t’i zhdukur dhe për “Zani i Naltë” dhe tematika e t’i kaluar në harresë vlerat e saj, trajtuar me kompetencë në rubrikat ajo dëshmon edhe një herë se fjala e larmishme nga fusha e tefsirit, e mirë, fjala e vërtetë dhe hakikat, hadithit, fikhut, filozofisë, moralit, është si pema e mirë që rrënjët e saj i letërsisë, sociologjisë etj., është ka thellë në tokë, kurse degët i ka lart, tregues i qartë i një materiali shumë shumë lart, dhe e cila, me vullnetin të pasur dhe me interes për studentët e Zotit, e jep bereqetin e vet në çdo e fakulteteve tona islame në kohë dhe në çdo moment. Prishtinë, Shkup dhe Tiranë, të cilët, Kështu, me krijimin e rrethanave mendojmë, “Zani i Naltë” duhet të reja dhe shkuarjen në pakthim ta kenë literaturë të obligueshme të ish-sistemit dhe ringritjes së gjatë studimeve të tyre. Artikujt dhe komuniteteve fetare, nisi një periudhë studimet e botuara në faqet e “Zani e re, jo vetëm për “Zani i Naltë” dhe i Naltë”: revistat e tjera islame që kishin dalë - do t’i ndihmojnë studentët dikur, por filloi gjithashtu periudha e e këtyre fakulteteve, përveç për rivlerësimit dhe e vendosjes së tyre njohjen e bazave dhe burimeve të në vendin ku e meritojnë. Këtë e Islamit - Kur’anit dhe Hadithit, edhe dëshmon edhe projekti fillimisht për për të sqaruar pozicionin islam rreth të ripërtërirë emrin “Zani i Naltë” dhe tyre, më pas edhe me botimin e kompletit - do t’i ndihmojnë për mësimin të kësaj reviste dhe risjelljen e saj e historisë dhe qytetërimit islam, në këtë mënyrë dhe në tërësinë e - do t’iu shërbejnë për ngritjen saj para lexuesve, studiuesve dhe të e horizonteve fetare, kulturore e interesuarve të tjerë. qytetare,
26 Studime - do t’i nxisin dhe do t’i dhe respektin për institucionet e inkurajojnë ata për t’iu përgjigjur shtetit. detyrave reformuese, emancipuese • Sepse duke lexuar “Zani progresive, shoqërore, arsimore e i Naltë”, do të shohim se ai ka kulturore në përputhje me kërkesat ndihmuar që në mes të shqiptarëve e kohës, me objektivat aktuale e të të ekzistojë ndjenja e dashurisë, perspektivës, harmonisë, tolerancës e mirëkuptimit - do t’i ndihmojnë në heqjen e me anëtarët e besimeve të ndryshme, disa dyshimeve dhe nuk do të lejojnë vlerë për të cilën krenohemi të gjithë. futjen e mendimeve dhe ideve të Pa mëdyshje, një kontribut të madh huaja për ne dhe për trashëgiminë e në ngulitjen dhe kultivimin e kësaj Islamit në këto troje. vlere kombëtare patën autorët që • Përcaktimi i studentëve shkruan në faqet e “Zani i Naltë”. të fakulteteve tona islame për • Ndërsa vjershat dhe poezitë e punimet e tyre të diplomës nga botuar në faqet e “Zani i Naltë”, duhet fushat e sipërpërmendura, do të na të jenë patjetër pjesë e repertorit të mundësojë që rolin dhe rëndësinë e korit të nxënësve të medreseve tona, “Zani i Naltë” ta njohim jo vetëm sepse vështirë të thuhet se mund t’i nga aspekti historik, por edhe nga këndohet më me shpirt dhe më mirë ai bashkëkohor dhe aktual, sepse Kur’anit, Pejgamberit a.s., Atdheut, ndonëse “Zani i Naltë” është botuar Flamurit etj., se ç’u është kënduar dekada më parë, përmbajtja e në këtë revistë dhe simotrat e saj shkrimeve të saj ka vlerën e e njëllojtë “Kultura islame”, “Njeriu” etj. edhe në kohën e sotme. Janë shkrime shumë aktuale, të rëndësishme e të 3. nevojshme, sikurse të jenë thënë sot Në fund, edhe një herë dhe sikur të jenë shkruar për ditët e përshëndesim finalizimin e projektit sotme. të tri komuniteteve tona islame për • Sepse duke vështruar faqet “rikthimin” e “Zani i Naltë” dhe atë e “Zani i Naltë”, do të njihemi edhe t’ua ofrojë masës së gjerë të lexuesve. me rolin e ulemasë sonë në rrafshin • Shpresojmë dhe urojmë që kombëtar dhe me kontributin e iniciativa dhe ndërmarrje të tilla nga tyre domethënës dhënë çështjes së tri institucionet tona të ketë edhe në kombformimit dhe shtetformimit. të ardhmen me botimin e kompletit Ky kontribut ka vazhduar edhe gjatë të veprave të autorëve të traditës, gjithë periudhës së daljes së revistës si p.sh. të Hafiz Ibrahim Dalliut, “Zani i Naltë”, duke ngulitur te Hafiz Abdullah Zëmblakut, Ferit lexuesit e saj, me shkrime të zhanreve Vokopolës, Haki Sharofit, Haxhi të ndryshme, ndjesinë kombëtare Sherif Ahmetit, pastaj botime të
27 Studime
antologjive të poezisë së traditës etj., të Sheriatit, “Edukata morale” për disa sepse me ribotimin e tyre, jo vetëm që nivele, nga Haki Sharofi, dhe shumë do të shlyenim, deri në njëfarë mase, të tjera. borxhin që kemi ndaj të parëve tanë, • Është koha, mendojmë, që të por botimi i tyre, na thotë mendja, do tria komunitetet tona islame, të kenë të bënte të njëjtin shërbim që kanë edhe një revistë fetare, filozofike dhe bërë kur janë botuar për herë të parë. kulturore islame të përbashkët dhe Janë jashtëzakonisht me rëndësi, për me karakter gjithëkombëtar, që do të shkak të aktualitetit nëpër të cilin po vazhdonte traditën e nisur nga brezi kalojmë si popull dhe si shoqëri, që të i “Zani i Naltë” e këndej. ribotohen vepra sidomos nga fusha Ndonëse jemi shumë admirues e akaidit, e fikhut dhe nga lënda e për punën që na kanë lënë të parët, kulturës fetare në të cilat kemi një megjithatë mundemi dhe duhet material shumë të pasur nga e kaluara të vazhdojmë traditën e tyre, nëse jonë. Pse të mos botohen, fjala vjen, dëshirojmë që edhe ata të jenë të veprat: “Dhuntie Ramazani”, “Besimet kënaqur me ne dhe në mënyrë që e myslimanvet”, “Libri i së falmes” etj., brezat që do të vijnë pas t’i bëjmë të të Hafiz Ibrahim Dalliut, “Ilmi halë” ndihen në borxh për të na admiruar, i Shevqet Mukës, “Dijeni besimtare ashtu siç ne po i admirojmë të parët praktike” - për disa nivele, botim tanë.1 i Këshillit të Naltë të Sheriatit, “Mësime feje” i Ahmed Hamdiut, 1. Kumtesë e mbajtur në konferencën shkencore “Zani i Naltë”- një shekull në botim i Këshillit të Naltë të Sheriatit, shërbim të dijes”, mbajtur në Prishtinë, më “Islamizmi”, botim i Këshillit të Naltë 16 qershor 2015.
28 Studime
Jepjani punëtorit pagën e tij, para se t’i thahet djersa e tij
Ilir Akshija, M.D., M.Sc. Qendra Spitalore Universitare, “Nënë Tereza”, Departamenti i Statistikës, Tiranë
Abstrakt Studimi i sistemit bankar dhe krahasimi me praktikat islame, apo edhe kundërvënia në momente të caktuara është e zakonshme në literaturën ekonomike islame. Një temë që nuk trajtohet rutinë është mënyra e pagesave të punëtorëve dhe vlerësimi i skemave përkatëse sipas një modeli të bazuar në Legjislacionin Islam. Flukset e jashtëzakonshme në botën e financave me të drejtë e kanë vendosur ekonomistin mysliman në pozitë mjaft të vështirë. Duke qenë i detyruar të respektojë kontratat, të jetë në kërkim të fitimit dhe ky të jetë hallall, ai është tejet i ngarkuar në përgjegjësi. Prandaj fokusi kryesor është përqendruar në transaksionet bankare dhe modelet tregtare, duke lënë pas dore, dhe në një farë mënyrë, ka rënë pre e imitimit të modeleve të gatshme për sa i përket sistemit të pagesave të punonjësve. Në këtë diskutim ne kemi ngritur pyetjen nëse pagesat e punonjësve që realizohen një herë në muaj a mund të quhen një borxh i paguar me vonesë apo ndonjë nënkategori e fajdes, po ti referohemi hadithit për pagesën e menjëhershme të punëtorit! Paga e ditës së parë të muajit kalendarik merret në të njëjtën kohë me pagën e ditës së fundit, duke mos marrë parasysh aspektin kohor të përfundimit të punës që te punëtori i zakonshëm është dita e punës. Pasojat e vonesës së pagesave janë të njohura nga aspekti praktik, madje edhe marrja e pagës mujore në kohën e caktuar shoqërohet me rritje të kriminalitetit, konsumit të drogave, alkoolit dhe krijon mundësinë e marrjes së kredive afatshkurtra me kamatë të lartë. Në vazhdim hipoteza kërkon një përgjigje nga ekspertë të fikhut, e ndoshta diskutim ndërdisiplinor.
29 Studime
Fjalë kyçe dhe dy fëmijë. Firma në shumë raste rrogë, punë, mall, pagesë, kohë, borxh, nuk e jep rrogën për dy apo tre muaj fajde rresht duke treguar që kjo zgjidhje është një dështim i plotë, të paktën “Jepjani punëtorit (që punon me për sistemin e pagesave, në krahasim mëditje) pagën e tij, para se t’i thahet me kohën para kontraktimit të saj kur djersa e tij”. Ky është versioni i këtij punëtorët i merrnin rrogat një herë në hadithi i përkthyer në shqip dhe në muaj, në shtet, në mënyrë të rregullt. vazhdim është hadithi në anglisht Merr borxh dhe sa herë merr rrogën e sipas një prej përkthimeve të shtëpisë vonuar menjëherë paguan borxhet dhe botuese Darussalam. “It was narrated likuidon listën e ushqimeve te dyqani i from Abdullah bin Umar that the lagjes. Kjo është një situatë e njohur Messenger of Allah (pubh) said: ‘Give dhe aspak e veçantë për punëtorët e the worker his wages before his sweat ndershëm në Shqipëri. Hadithi më dries’ (Sahih)”. [Sunan Ibn Mâjah erdhi ndërmend lidhur me pagesën pa (2443)].1 Na ka treguar Abdullah b. u tharë djersa, nëse ka kuptim literal Umeri se i Dërguari i Allahut (a.s.) ka apo tjetër. thënë: “Jepjani punëtorit pagën e Po bëj një rishikim të tij, para se t’i thahet djersa e tij.” komponentëve të hadithit edhe (Sahih) [Sunan Ibn Mâjah (2443)] pse në pamje të parë duket krejt i Ky është një hadith që më ka thjeshtë. Punëtori, paga dhe djersa ardhur ndërmend në kontakt me janë tre komponentët e ndërlidhur me një person të caktuar. K është një njëri-tjetrin dhe që kërkojnë sqarim. punëtor i zakonshëm që punon në Në një përkthim në gjuhën shqipe, spital edhe jashtë orarit për një firmë fjalën punëtor-i e gjej të përkthyer, të të nënkontraktuar për mirëmbajtje shoqëruar në kllapa me shprehjen ‘që dhe shërbime të tjera. Zakonisht këtë punon me mëditje’. Në përkthimin në detyrë e ka bërë një strukturë brenda anglisht nuk ka një përkthim të tillë nga spitalit me sukses të plotë, por, tani, i arabishtja, thuhet vetëm ‘the worker - është deleguar një firme private që ta punëtorit’. E dimë se çfarë është një realizojë me sukses edhe më të plotë. punëtor me mëditje. Po sa punëtor me Jashtë ironisë së merituar mund të mëditje ka sot? Pak ose aspak! Vetëm them që K pothuajse sa herë e takoj disa punëtorë që rrinë gjithë ditën duke përmend Allahun xh.sh. dhe besimin pritur t’i marrë dikush në punë ose disa që ka. Ky njeri merr një rrogë mujore të tjerë, që i kanë shpërndarë numrat punëtori dhe mban me të veten, gruan e telefonit dhe shërbimet që ofrojnë nëpër muret e pallateve. Ky është një 1. Ibn Majah, M. Y. A. A. A. “Sunan numër i papërfillshëm në një qytet të Ibn Majah.” Arabic-English by Nasiruddin madh si Tirana. Të tjerët, të punësuar al-Khattab Translation. Saudi Arabia: Darussalam (2007), 399. në shtet ose në privat, e marrin rrogën
30 Studime një herë në muaj. Përveç kësaj, nëse nuk është e paarsyeshme të diskutohet bëhet fjalë vetëm për punëtorë të tillë rreth saj, gjithashtu edhe koha nga me mëditje, me të cilët ke kontakt mbarimi i punës deri në marrjen e vetëm një herë dhe të rastësishëm, pagesës. Koha është e rëndësishme. atëherë pagesa sigurisht që është e Allahu xh.sh. betohet në Kur’an: menjëhershme ose do i mohohet fare ‘Pasha kohën!’.2 Duke u nisur nga ky dhe kjo mund të quhet pastaj grabitje princip në vazhdim hipoteza jonë e mundit të tjetrit, pra nuk bëhet fjalë merr në konsideratë ndarjen e punës për vonesë të pagesës siç kuptohet nga në mendore (intelektuale) dhe fizike, hadithi. Ka pasur punëtorë me mëditje dhe në punë me kohë të caktuar dhe që janë marrë çdo ditë nga pronarë dhe me kohë të pacaktuar. Punë me kohë kjo mund të ketë qenë edhe rregull, të caktuar është konsideruar çdo por po mundohem ta sjell vlerën e lloj pune që koha e përfundimit të hadithit në Tiranë dhe në vitin 2016. saj është paracaktuar që në lidhjen e Prandaj mendoj që përfshirja e termit kontratës ndërmjet punëdhënësit dhe ‘me mëditje’ dhe zgjerimi i përfshirjes punëmarrësit. Figura e mëposhtme edhe të punëtorëve të tjerë, më duket tregon në mënyrë skematike me vend duke pranuar për më të saktë kombinimet ndërmjet këtyre dy përkthimin në anglisht. kategorizimeve dhe tregon për secilën Lidhja e punëtorit me tharjen nga katër kombinimet raste konkrete e djersës si fenomen i shkaktuar nga të aplikimit. aktiviteti fizik mund të jetë figurative, pra të bëhet pagesa e menjëhershme, Fig. 1 Paraqitje skematike e ose literal. Nuk them që tharja e konceptit të punës sipas natyrës së saj djersës të merret si standard kohor. dhe kohës së mbarimit. Gjëja e parë që të shkon në mend është që djersitja të merret si standard për aktivitete të caktuara që kanë aktivitet fizik, ose më mirë për aktivitete që nuk konsiderohen si punë mendore. Ndarja e punës në punë fizike dhe mendore është e mirënjohur për shoqërinë tonë, dhe gjithashtu e pranuar në diskutimin tonë. Por, hadithi, nëpërmjet shprehjes ‘para se t’i thahet djersa’, fut në diskutim edhe komponentin kohë, meqenëse nga djersitja deri te tharja e djersës kalon njëfarë kohe. Përderisa për realizimin 2. Kur’an, El Asr, 1. Përkthimi me komentim e një pune kërkohet gjithmonë kohë, i H. Sherif Ahmetit. OPGBG – “Rilindja” – Prishtinë, 1990, 732. 31 Studime Ashtu si në momentin kur punë fizike apo mendore ndjekin caktohet koha e punës, po ashtu edhe modelin në vazhdim. Rroga merret kur nuk caktohet, pagesa bëhet pas një herë në muaj prandaj paga përfundimit të saj. Puna me kohë të për ditën e parë të muajit merret caktuar ka karakteristikë kryesore muajin pasardhës, pra pas 30 akumulimin e aktivitetit mbi blloqe ditësh, për ditën e dytë pas 29 aktiviteti të përfunduar që rreshtohen ditësh e kështu me radhë deri njëri pas tjetrit. Në fund të një dite ditën e fundit të muajit pagesa për pune mund ta matim me saktësi të cilën bëhet pothuajse në kohë numrin e tullave të prodhuara nga një reale me mbarimin e punës, nëse punëtor dhe gjithashtu edhe për rastet rroga merret menjëherë në fillim kur puna është e natyrës mendore. të muajit pasardhës. Pavarësisht Një mjek apo një mësues praktikisht se është e sanksionuar në kontratë e mbaron me sukses apo jo ditën e në këto raste kemi një kohë që punës sipas kontratës dhe vlerësimi i zgjat nga 1 në 30 ditë deri në cilësisë së tyre zakonisht shpërblehet marrjen e shpërblimit që i takon jo me rrogë, por me bonuse. Puna të punësuarit nga koha e mbarimit e shkrimtarit dhe kërkuesit ka të njësisë së punës. Të ardhurat karakteristika të tjera. Nuk mund t’i në formë rroge mujore duhen kërkohet një shkrimtari të shkruajë menaxhuar në mënyrë të planifikuar 0.32% të romanit të tij. Romani nuk për mbulimin e nevojave mujore për mund të vlerësohet madje edhe pasi jetesë dhe pagesave të borxheve dhe të jetë shkruar e botuar, por vetëm kredive apo krijimin e kursimeve. pasi të jetë përballur me publikun dhe Para se të vazhdojmë më tej, duhet kritikën e ndoshta, tamam-tamam, të kujtojmë që paga ditore ka qenë shumë vite pasi autori të ketë ndërruar një mënyrë pagese e mirënjohur dhe jetë. Një kërkues mund të thotë që i të gjithë e njohim pagën javore të është afruar zbulimit apo jo, por në SHBA-ve të fillimshekullit të XX-të, fund mund të thotë që e ka realizuar apo pagën dyjavore që ne vetë e kemi ose jo. Ndërkohë, tullat në fund të marrë deri në fund të shekullit të XX- ditës i kemi numëruar, kemi skarcuar të. Pra diskutimi i kohës së pagës është ato me cilësi të papranueshme dhe një nocion shumë i ndryshueshëm pas kësaj punëtori konsiderohet se dhe nuk ka pse të mos mbetet i tillë, i e ka realizuar kontratën ditore dhe ndryshueshëm. nuk ka asnjë detyrim përkundrejt punëdhënësit. Perceptimi i pagës mujore Koha e pagesës për zanatet me Tani, për një moment, të ndalemi kohë të pacaktuar varet nga kontrata te perceptimi që ka personi që punon dhe del jashtë diskutimit tonë. Ndërsa në sektorin shtetëror për pagën reale. zanatet me kohë të caktuar, qofshin Paga reale është paga e axhustuar për
32 Studime inflacionin duke treguar edhe fuqinë Tab. 1 Paga mesatare mujore blerëse të mallrave dhe shërbimeve. në sektorin shtetëror, Rritja reale Mund të shohim se çfarë ka ndodhur e pagës në sektorin shtetëror, dhe konkretisht në vitin 2015, sipas ndryshimi i pagës reale, 2000-2015 INSTAT. Ndryshimi mesatar vjetor Burimi i informacionit: Të i Indeksit të Çmimeve të Konsumit dhëna administrative4 në vitin 2015 është 1,7 %, ndërsa Ndryshimi vjetor i Pagës Mujore në Fig. 1 Paga mesatare mujore sektorin shtetëror ( % ) duke bërë që në sektorin shtetëror, Rritja reale ndryshimi i pagës reale të jetë 0.1%.3 e pagës në sektorin shtetëror, dhe Ndërkohë që tabela e marrë po nga ndryshimi i pagës reale, 2000-2015 INSTAT e tregon 0%. Nga sa shihet më sipër, nuk është e lehtë që një individ të ndjekë
3. “Pagat Dhe Kosto E Punës.” (2016): n. 4. “Shqipëria Në Shifra, 2015.” (2016): 23. pag. INSTAT. Web. 06 July 2016.
Emërtimi 2011 2001 2010 2012 2013 2014 2015 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Paga mesatare mujore (në lekë ) 43625 14,963 17,218 19,659 21,325 24,393 26,808 28,822 33,750 36,537 40,874 46,665 50,092 52,150 53,025 54,000
Ndryshimi vjetor i pagës mujore në 8.5 9.9 7.5 8.3 6.7 6.9 7.3 4.1 1.7 1.8 17.7 15.1 14.2 14.4 17.1 11.9 sektorin shtetëror ( % )
Ndryshimi i pagës reale 6 3 2 0 6 8.1 3.4 5.2 0.1 8.1 7.3 4.9 13.8 11.2 ( % ) 17.7 11.6
33 Studime ndryshimet në planin ekonomik dhe vendimeve.5 Kërkesa për punësim, raportet përfundimtare vetëm sa mund rritje rroge apo ndryshim politikash, të konfirmojnë perceptimet e tyre. madje edhe me protesta, do të ishte Zakonisht qytetari i zakonshëm arrin përgjigjja e pritshme. Sigurisht që të perceptojë mbulimin e konsumit të njerëzit që jetojnë me këto të ardhura tij në raport me të ardhurat mujore. Pas nuk kanë pse presin këto konkluzione pagesave mujore si drita, ujë dhe taksa që të perceptojnë skamjen në të cilën mbetet një shumë që duhet ta ndajë jetojnë, por të ndërgjegjësuar, mund ta për nevoja ditore. Pyetjes praktike se përballojnë më lehtë dhe të drejtohen sa është konsumi ditor për familjen në përmirësimin e situatës. Vlera e të pasi hiqen këto pagesa nuk arrin t’i ardhurave e treguar më sipër nuk është përgjigjet kushdo. larg prej asaj të varfërisë ekstreme. Po të marrim rastin e diskutuar Varfëri ekstreme konsiderohet, sipas në fillim, kemi një familje me katër definicionit të Bankës Botërore, shifra anëtarë dhe një të ardhur mujore prej prej 1.90 USD në ditë per kapita.6 30,000 Lekë (244 USD) ose 250 Lekë Një pagë ditore, neto, mund të jetë (2.03 USD) për person në ditë. Kur një pasqyrë më e mirë e realitetit personi që jeton me këtë standard se paga mujore. Nëse pagën do ta është vazhdimisht i vetëdijshëm se ka konsideronim si një ndërfaqe ndërmjet në dispozicion 250 Lekë në ditë për fitimit dhe konsumit, paga ditore frymë, pa hequr këtu pagesat mujore do të jepte një perceptim më real të të zakonshme, edhe reagimi i tij në nevojave ditore sesa ajo që merret një kërkesat për ndryshim të të ardhurave herë në muaj. ose rritjes së çmimeve, qoftë edhe Perceptimi i realizimit të pasurisë minimale do të jetë i ndryshëm. gjithashtu varet nga mënyra se si Sa më i përgjegjshëm të jetë përftohet ajo. Kështu që kategori qytetari, aq më me drejtësi do të të ndryshme ekonomike kanë reagojë ndaj politikës dhe tregut. Një perceptime krejtësisht të ndryshme të studim që merr përsipër të tërheqë pasurisë. Në një ekonomi globale ku vëmendjen e konsumatorëve rreth pasuria gjenerohet në shumë mënyra të marrjes së overdrafteve dhe i shoqëroi tjera, të ndryshme nga ajo tradicionale pyetësorët me fjalë ngacmuese të problematikës së borxhit, si kontroll 5. Stango, Victor, and Jonathan Zinman. i shpenzimeve, monitorim i balancës “Limited and varying consumer attention bankare dhe tarifa bankare u shoqërua evidence from shocks to the salience of me rënie të fortë të marrjes së bank overdraft fees.” Review of Financial borxhit në formë overdrafti, gjë që Studies (2014): hhu008. 6. World Employment and Social Outlook tregon më së miri rëndësinë e të 2016: Transforming Jobs to End Poverty. qenët i mirinformuar në marrjen e Geneva: International Labour Organization, 2016. Employment / Labour Policy / Poverty Alleviation. Pdf. 34 Studime e treguar nëpërmjet binomit pagë/ e situatës ekonomike, tashmë të punë, pra nëpërmjet zhvlerësimit të vështirë. Në terma praktikë, thjeshtimi këtij modeli dhe fitimit të pasurisë i mekanizmave të planifikimit do të nëpërmjet përdorimit të teknologjisë ishte i dobishëm, si p.sh., reduktimi i edhe perceptimi është rrënjësisht i segmentit kohor që duhet planifikuar ndryshëm.7 dhe siç e hasim në mënyrë eksplicite në dialogun e mësipërm. Mundësia për të planifikuar dhe Ky është rasti më i mirë i abuzuar… dhe bankat në pritë mundshëm, por kur këtij problemi “Pse nuk merr borxh më tepër, i shtohen edhe abuzimet, pa frikë, por vetëm për një apo dy ditë?” krijohet skenari i një drame, të cilën e “Sepse kaq shkollë kam, sepse shohim çdo ditë në format e saj më të kështu më bie më mirë.” shëmtuara. Abuzimi mund të jetë me Ky dialog i shkurtër është një nga alkool, me droga, me lojëra fati dhe pa shtysat e këtij diskutimi. Pamundësia frikë mund të themi që konsumi i tyre për të planifikuar nuk është turp. shtohet në ditët e rrogave, sidomos Kujtdo mund t’i qëllojë të jetë i paaftë në shtresat e shoqërisë, të cilat janë të të planifikojë apo të dështojë në privuara nga të mirat materiale, këto planifikim. Shqiptarët nuk mund të fenomene janë edhe më të shtuara. futen te planifikuesit e mëdhenj pas Duke kërkuar në literaturën mjekësore eksperiencave traumatike të firmave nuk është e vështirë të gjenden studime piramidale. Një investim mund të jetë që konfirmojnë rritjen e abuzimeve në i suksesshëm ose jo dhe aftësia për të ditët e marrjes së rrogave. Zakonisht ndërtuar një strategji të suksesshme alkooli konsumohet jo për çdo ditë, është kyç. Në rastin e mësipërm, që por sidomos me të abuzohet në raste nuk duhet të jetë i rrallë në popullatën familjare, fundjava, ditë rrogash dhe shqiptare, duhet të pranojmë faktin festa.8 Po ashtu konsumi i drogave që edukimi dhe aftësitë që kërkohen ndjek të njëjtat linja. Punonjës për planifikim është e pamundur të të shëndetësisë, të policisë dhe përmirësohen shpejt, madje mund shërbimeve sociale, janë të bindur se të jetë edhe e pamundur. E vetmja grupet e personave me ndihmë sociale mënyrë është që, përderisa të arrihet dhe probleme abuzimi me drogat, pasi një nivel edukimi më i mirë, kësaj pjese u vihen në dispozicion sasi relativisht të shoqërisë t’i ofrohen mekanizma të mëdha parash, u drejtohen më më të afërt planifikues që i përshtaten tepër drogave duke sjellë rritje të atyre dhe lehtësojnë menaxhimin sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë.
7. McMichael, Phillip. “World-systems 8. Demers, Andree, Robin Room, and analysis, globalization, and incorporated Chantal Bourgault. “Surveys of drinking comparison.” journal of world-systems patterns and problems in seven developing research 6.3 (2015): 668-689. countries.” (2000). 35 Studime Policët tregojnë se trafikantët e borxhe me afat të shkurtër, interes drogës i mbushin rrugët me ‘mall’ të lartë dhe kanë si garanci rrogën. pak ditë para marrjes së ndihmës Sistemet e reja të bankimit elektronik ekonomike.9 Gjithashtu i pandashëm janë në rekomandim që i lehtëson është problemi i lojërave të fatit, i shumë këto procedura.12 Madje cili, kur shoqërohet me vështirësi personat që nuk kanë një llogari financiare, sjell rritjen e kriminalitetit.10 bankare quhen ‘unbanked – të pabankë’, Deri tani kemi parë një qytetar me megjithëse nuk përdoret si term vështirësi në planifikimin e buxhetit pezhorativ, por vetëm për të treguar dhe i rrezikuar nga fenomenet e një kondicion të caktuar.13 E gjithë abuzimit. I gjendur në vështirësi kjo situatë, mund të quhet pa frikë ai drejtohet për ndihmë financiare si kreditim grabitqar, aq më tepër nëpërmjet borxhit tek të afërmit dhe kur shifrat tregojnë se në SHBA, miqtë, marrjes së borxhit në bankë 80% e kërkuesve për këtë lloj kredie dhe në pak raste edhe kriminalitetit. nuk kanë fare para në kartat e tyre Për sistemin bankar, një person i të kreditit. Ky segment i industrisë tillë është një klient potencial, dhe së bankimit ka filluar në fund të dhënia e kredisë, llogaritet sipas viteve ‘90, duke pasur në vitin 2012, mundësisë që ai ka për të paguar, 12 milionë amerikanë përdorues të pra e ardhura e tij e vetme, rroga, këtij shërbimi dhe 50 miliardë USD dhe interesit që është aq më i lartë sa aktivitet14.15 Në fund të këtij paragrafi më në vështirësi të jetë subjekti. Një do të kisha vetëm një pyetje: Ku do sistem i tillë kreditimi që shfrytëzon të rreshtohej një bankë nëse ka tre këto dy karakteristika të individit janë overdraftet dhe të ashtuquajturat world it would be great if they didn’t ‘payday loans – kreditë e ditës së exist’: How Australians experience pagës’. Sidomos kreditimi sipas payday loans.” International Journal of Social modelit të dytë, ose payday lending ka Welfare 24.1 (2015): 37-47. lulëzuar në dekadat e fundit sidomos 12. Khanna, Seema. “Customers Satisfaction në vendet e zhvilluara.11 Këto janë and Governance-A Factor Analysis in Banking Sector of India.” The International 9. Verheul, Glenn, Sharon Manson Singer, Journal of Business & Management 3.6 (2015): and James M. Christenson. “Mortality and 9. morbidity associated with the distribution 13. Valenti, Joe. “Expanding Financial of monthly welfare payments.” Academic Access Through Mobile Banking.” Center for emergency medicine 4.2 (1997): 118-123. American Progress (2014). 10. Lind, Kalle, Juha Kääriäinen, and 14. Carrell, Scott E., and Jonathan Zinman. Sanna-Mari Kuoppamäki. “From problem “In Harm’s Way? Payday loan access and gambling to crime? Findings from the military personnel performance.”(2008). Finnish National Police Information 15. Bhutta, Neil, Paige Skiba, and Jeremy System.” Journal of Gambling Issues (2015): Tobacman. “Payday loan choices and 98-123. consequences.” Journal of Money, Credit and 11. Banks, Marcus, et al. “‘In a perfect Banking 47.2-3 (2015): 223-260. 36 Studime variante për pagesën e punonjësve, Megjithatë, presidenti Wilson, gjatë në variantin e pagesës ditore, javore nënshkrimit të këtij akti, tha: “Më apo në atë mujore?! vjen keq që mund të ketë gjykatës në SHBA që duhet t’u thuhet një gjë e A është puna mall? tillë.”17 Një deklarim i tillë tregon se Puna nuk është mall. Organizata pavarësisht qëndrimeve teorike, në Botërore e Punës nuk e konsideron praktikë gjërat janë disi më ndryshe. si të tillë. Duhet mbajtur parasysh Puna është më tepër se një mall, trajtimi i atij që punon si qenie është një mall shumë i veçantë, të njerëzore, duke e trajtuar me respekt cilit i shtohet komponenti i dinjitetit dhe me dinjitet. Megjithatë, debati njerëzor dhe sa herë flitet për tregun nëse puna konsiderohet mall apo jo e punës dhe çmimin e saj, nuk duhet vazhdon të ekzistojë. Në rastin më harruar dinjiteti njerëzor. të mirë, në shoqërinë që respekton Ajo çfarë na intereson të faktojmë dinjitetin njerëzor, prapë kemi një është që, shoqëria jonë, pavarësisht treg pune dhe puna mendore apo definicioneve, flet për një treg pune fizike kanë një çmim. Këtë diskutim dhe shkon deri në vlerësimin e e quaj të nevojshëm sepse nuk e quaj kërkesës dhe ofertës në këtë treg, dy të arsyeshme të reduktohet qëndrimi nocione aspak të ndryshme nga ata i Profetit (a.s.) ndaj punës dhe që përdoren për mallrat e tjerë18.19 punëtorëve në përgjithësi te rasti i Kapitali njerëzor është çelësi i rritjes punëtorit me mëditje dhe as të zgjidhet ekonomike. Jo vetëm që lidhet një situatë bashkëkohore vetëm me me përmirësimin e performancës anë të një hadithi. Objektivat fetarë ekonomike, por ndikon në rezultatet mbeten të pandryshueshëm, por një e vetë tregut të punës.20 punëtor i shekullit të VII-të është i ndryshëm nga një punëtor i shekullit të XXI-të. Science 69 (1917): 133-139. Me gjithë definicionet e 17. Burns, Joe. “Strike! Why mothballing mësipërme, shikojmë që terminologjia labor’s key weapon is wrong.” New Labor Forum. Vol. 19. No. 2. SAGE Publications, e përdorur për mallrat e zakonshëm 2010. dhe punën është pothuajse e njëjtë. 18. Mulligan, Casey B. “Fiscal policies and SHBA e kanë konsideruar të the prices of labor: a comparison of the nevojshëm sanksionimin e faktit që UK and US.” IZA Journal of Labor Policy 4.1 puna nuk është mall dhe artikull për (2015): 1. shitblerje nëpërmjet të ashtuquajturit 19. Krebs, Tom, and Martin Scheffel. 16 “Macroeconomic evaluation of labor ‘Clayton Act’, të vitit 1914. market reform in Germany.” IMF Economic Review 61.4 (2013): 664-701. 16. Witte, Edwin E. “The doctrine that 20. Quintini, Glenda. “Skills at Work: How labor is a commodity.” The Annals of the skills and their use matter in the labour American Academy of Political and Social market.” (2014). 37 Studime
Puna, produkti, paga dhe nga njëra anë dhe nga ana tjetër është disa hadithe që mund objekti i punës tek i cili punëtori ka të na ndihmojnë të drejta. Puna është një mall të cilit Hadithet 2178, 2179. Na ka i shtohet dinjiteti njerëzor. Pa e treguar Ali b. Abdi-l-lahi, këtij i tha zgjidhur përfundimisht këtë çështje, Ed-Dahhak b. Mahledi, këtij Ibn mund të themi se, dinjiteti i njeriut në Xhurejxhi, këtij Amr b. Dinar se Islam garantohet jo vetëm nëpërmjet Ebu Salih Ez-Zejjati e ka informuar marrëdhënies punëdhënës/ se e ka dëgjuar Ebu Seid El-Hudriun punëmarrës, por është vetë Allahu r.a. duke thënë: “Dinari me dinar xh.sh. garantues i tij. “Adhurojeni (monedhë ari) dërhemi me dërhem, e All-llahun e mos i shoqëroni unë i thashë: Ibn Abbasi nuk e thotë Atij asnjë send, silluni mirë ndaj këtë?” – Ibn Seidi tha: Unë e pyeta: prindërve, ndaj të afërmve, ndaj “A e ke dëgjuar këtë prej Pejgamberit jetimëve, ndaj të varfërve, ndaj s.a.v.s. apo e ke gjetur në librin e fqinjit të afërt, ndaj fqinjit të Allahut? Tha: S’do ta them këtë largët, ndaj shokut pranë vetes, në tërësi, por ju dini më tepër mbi ndaj udhëtarit të largët dhe ndaj Pejgamberin s.a.v.s. sesa unë. Mirëpo robërve. All-llahu nuk e do atë Usame më informoi që Pejgamberi që është kryelartë dhe atë që s.a.v.s. ka thënë: “S’ka kamatë lavdërohet.”21 përveç në pritje (të pagesës).”22 Në rastin më ekstrem kur Hadithet 2180, 2181. Na ka mohohet fare komponenti mall i treguar Hafs b. Umeri, këtij i tha punës, mund të themi se, jo puna Shu’be, këtij Habib b. Ebu Thabiti, i por produkti i saj është mall. Rasti cili tha që e dëgjova El-Minhalin duke i punëtorit që prodhon tulla është thënë: E pyeta Berra b. Azibin dhe tipik. Tullat e përfunduara janë mall Zejd b. Erkamin r.a. për këmbimin ku punëtori ka investuar mundin e parave dhe secili prej tyre (për e tij dhe, në njëfarë mënyre, është tjetrin) thoshte: “Ky është më i bashkëpronar derisa të likuidohet mirë se unë”. Pastaj që të dy thanë: për punën e bërë. “Pejgamberi s.a.v.s. e ka ndaluar Dy hadithet në vazhdim janë shitblerjen e arit me argjend në zgjedhur për të trajtuar kohën e formë të borxhit.”23 pagesës së këtij komponenti, mall, në A janë paratë njëlloj si monedhat punën e punëtorit; meqenëse pagesa e arta dhe a është puna, apo bëhet zakonisht në Lekë, që është produkti i saj, njëlloj me monedhat e ekuivalent i pagesës në monedha ari argjendit?! Në ndihmë të pretendimit 22. Sahihu-l-Buhari, Libri 5. Përkth. Ismail 21. Kur’an, Nisa, 36. Përkthimi me Ahmedi; Prishtinë, 2002, 290-291. komentim i H. Sherif Ahmetit. OPGBG – 23. Sahihu-l-Buhari, Libri 5. Përkth. Ismail “Rilindja” – Prishtinë, 1990, 116. Ahmedi; Prishtinë, 2002, 291. 38 Studime të bërë më sipër mund të shtojmë Hadithi 1584. Nga Ebu Hurejra edhe qëndrimin e Ebu Hanifes, r.a. transmetohet se i Dërguari i kur bëhet fjalë të zëvendësohet një Allahut s.a.v.s. ka thënë: “Allahu i mall me një mall tjetër kur është e madhëruar thotë: “Me tre njerëz nevojshme. Ebu Hanife e ka lejuar do të konfrontohem në Ditën zëvendësimin e artikullit me vlerën e e Kiametit, me njeriun, i cili tij për të paguar zekatin e Fitrit.24 Në premton në emrin tim dhe nuk këtë pikë i konsideroj kompetencat e zbaton, me njeriun i cili e shet e mia të ezauruara për të vendosur njeriun e lirë dhe ato të holla i rreth këtij përfundimi fetar, por, përdor dhe njeriun, i cili angazhon duke pasur parasysh rëndësinë që kjo mëditës dhe, pas kryerjes së çështje paraqet, gjykoj se i ruaj vetes punës, mëditjen e kontraktuar të drejtën ta ngre si pyetje. Në rast se nuk e paguan”. (Buhariu)26 ky koment rreth këtyre dy haditheve Këtij fenomeni mund t’i përjashtohet nga diskutimi, nuk vendosësh një emër vetëm pasi mund të lë pa përmendur dy aspekte të gjykohet me profesionalizëm. të hadithit fillestar. Së pari, hadithi në Ai mund të quhet borxh derisa të mënyrë eksplicite jep mesazhin rreth paguhet dhe në rastin më ekstrem të drejtës së pagesës (sapo ka mbaruar mund të hidhen edhe dyshime për punën dhe pa vonesë) dhe duke t’u quajtur si ndonjë nënkategori e ruajtur në mënyrën më të përsosur kamatës. E gjitha kjo për vonesën, krenarinë e punonjësit (në mënyrë nëse do të gjykohej si vonesë, ndërsa implicite pagesa e menjëhershme për mospagesën e mundit të punës, eliminon pamundësinë intelektuale Islami është i qartë. për planifikim në kohë të gjatë). Përfundime Nëse është borxh dhe nuk Në shekullin e XXI-të, i paguhet në kohë ka pasoja punësuari gjendet i përfshirë në një Hadithi 1608. Nga Ebu Hurejra sistem pothuajse global kontratash r.a. transmetohet se i Dërguari i dhe pagesash. Ndryshimet nuk janë Allahut s.a.v.s. ka thënë: “Zvarritja e shumë domethënëse nga njëri vend pagesës së borxhit nga të pasurit në tjetrin. Bankimi elektronik ka është dhunë. Nëse dikujt prej standardizuar mënyrën e pagesave jush i kërkohet ta paguajë borxhin, dhe sa herë që shfaqet një ndryshim ndërkohë që ka mundësi ta shlyejë, i ri në sistem, reflektohet kudo. menjëherë të bindet dhe ta paguajë borxhin.” (Muttefekun alejh)25 Përkth. Samedin Abazi; Biblioteka Islamike “Co Kavaja Albania”, 1994, 278. 24. Sabiq, As-Sayyid, et al. FikhusSunneh. 26. Imam En-Nevevij. Riad us Salehiin. Mileniumi i Ri, Tiranë, 2005, 404. Përkth. Samedin Abazi; Biblioteka Islamike 25. Imam En-Nevevij. Riad us Salehiin. “Co Kavaja Albania”, 1994, 272. 39 Studime Globalizimi ka efekte të Kanë ndryshuar mjetet e pamohueshme në ekonomi, prodhimit, lëvizja e kapitalit dhe politikë dhe kulturë. Shembulli më bashkë me to edhe figura e të i mirë dhe gjithashtu me ndjeshmëri punësuarit. Konkretisht, çdo shumë të madhe është pjesëmarrja zanat ka fituar si karakteristikë masive e grave në forcën e punës.27 superspecializimin dhe duke u Feja, më konkretisht feja islame, vendosur përballë qoftë edhe një duhet të thotë fjalën e saj në këtë hadithi të vetëm, ka nevojë të vorbull që ndryshon vazhdimisht. jemi të vetëdijshëm për këtë fakt Shteti demokratik dhe social, dhe të njohim kategoritë e këtij duhet ta dëgjojë zërin e besimit, superspecializimi, duke u përpjekur si shprehje e vullnetit të masës që të mos e zbatojmë atë ndryshe nga kjo fe përfaqëson, sigurisht, duke qëllimi për të cilin është transmetuar. respektuar të drejtat e garantuara Puna dhe mënyra e pagesës së një në mënyrë kushtetuese për të gjithë. punëtori fabrike është e ndryshme Hadithi rreth të cilit e filluam këtë nga cilido shembull i shekullit të diskutim, është ndoshta i vetmi fakt VII-të. Të gjendur para një situate të i pamohueshëm që Islami nëpërmjet tillë vihemi para dy alternativave; ta Profetit Muhamed (a.s.) ka çfarë të braktisim atë duke mos përfituar nga thotë për trajtimin e punonjësve e mira e një hadithi dhe të tjerëve me pagesë. Islami është përplot që lidhen me situatën e tij, që nuk me alternativa që, të përdorura në më duket e drejtë, ose të përpiqemi mënyrën më të mirë, do të ishin një ta implementojmë atë në kohën avokaturë e drejtë për punonjësin moderne. e shekullit të XXI-të. Një mundësi Hadithi konsideron komponentin është që këtë punonjës ta veshim kohë në pagesën që i detyrohen me rrobat e shekullit të VII-të dhe punonjësit. Në mbyllje do të t’i lexojmë hadithin, duke e quajtur përmbledh vetëm dobësitë e situatën të zgjidhur, një situatë kjo diskutimit, tejkalimi i të cilave do që nuk është se nuk ndodh dhe ta lejonte atë të jetë praktikisht i mundësia tjetër është të vendosemi vlefshëm dhe të sjellë rekomandime apo të drejtohet në një formë tjetër. konkretisht përballë situatës ku Së pari, hadithi i diskutuar është parë ndodhet shoqëria jonë dhe të me syrin e ndarjes së punës me kohë mundohemi ta bëjmë më të drejtë të caktuar apo jo, përkrah ndarjes duke e parë me syrin e Kur’anit dhe tipike në punë mendore dhe fizike. Sunetit. Në këtë nuk shoh ndonjë problem, 27. Moghadam, Val. “Gender and vetëm se hadithi shikohet i reflektuar globalization: Female labor and women’s në grupe profesionesh. Nëse hadithi mobilization.” journal of world-systems konsiderohet në mënyrë strikte, research 5.2 (2015): 366-389. 40 Studime vetëm për punën fizike, kërkohet abuzimit e madje edhe vjedhjes dhe ndërhyrja e një eksperti, që duhet të krimit. Vonesa e pagës edhe nëse vlerësojë edhe dy etapat e tjera, nëse nuk është drejtpërdrejt një stimul për puna është mall, të cilit i mbivendoset korrupsion, është një ngarkesë më dinjiteti i njeriut dhe mund të jetë tepër në supet e punonjësit që mund subjekt i haditheve në vazhdim, që të rrisë tolerancën ndaj korrupsionit. flasin për këmbimin e mallrave apo jo. “Edhe Medjenit (i dërguam) Së fundmi, qëndron përgjegjësia ndaj vëllain e tyre Shuajbin që ju tha: vonuesit të pagesave të punonjësve. “O popull im, adhurojeni All- Këtu nuk ka vend për diskutim. Ajo llahun, ju nuk keni zot tjetër pos është e dënueshme sidomos kur Tij, mos matni as mos peshoni bëhet fjalë për punëtorët e varfër, mangët, unë po shoh se jeni në që me vështirësi mbulojnë jetesën gjendje të mirë jetësore, pra unë dhe janë të rrezikuar më shumë se të po frikësohem për ju nga dënimi tjerët për abuzime dhe, për më tepër, që do t’ju përfshijë një ditë!””28 kanë vështirësi në planifikimin dhe Nuk ka nevojë për ndryshime menaxhimin e buxhetit. ligjore. Ligji e lejon që të paguash Koha, si për çdo gjë tjetër, punonjësin tënd çdo ditë. Nëse ke në edhe për pagesat është vlerë e varësi punonjës që janë të nevojshëm pamohueshme dhe jo vetëm abuzimi për ta marrë të ardhurën e tyre në nëpërmjet saj, por edhe mos studimi mënyrë ditore mund ta bësh sepse i vlerës praktike të saj, është i nuk kushton më shumë se një klik padrejtë. Sistemi i sotëm bankar më tepër. përfiton më së shumti nëpërmjet lojës me faktorin kohë. Një pagesë 28. Kur’an, El Asr, 84. Përkthimi me e vonuar, sidomos për një të varfër, komentim i H. Sherif Ahmetit. OPGBG – do të thotë shtyrje drejt borxhit, “Rilindja” – Prishtinë, 1990, 269.
41 Jurisprudencë Islame
Mbikëqyrja fetare ose Ihtisabi ndaj prindërve – rregullat dhe etika - I
Dr. Sedat Islami Prishtinë
Abstrakt ‘Urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja’ është një nga institucionet fetare më të rëndësishme. Ai garanton zbatimin e ligjit të Zotit në shoqëri dhe ruajtjen e kësaj të fundit nga dukuritë negative. Për shkak të kësaj rëndësie që ka, në Kur’an (9:71), është përshkruar edhe si detyrim që rrjedh nga vëllazëria fetare. Duke qenë se ka këtë pozitë, atëherë, si institucion, është normuar me rregulla dhe etikë përkatëse, në mënyrë që të parandalohet manifestimi i gabuar i tij, i cili mund të ketë pasojat e veta. Urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja ka vazhduar si organ shoqëror e shtetëror për shekuj. Me kalimin e kohës, perceptimet e mangëta përkitazi me të, si institucion, filozofi dhe botëkuptim, kanë çuar në aplikimin e gabuar të tij. Është gabuar, përveç të tjerash, edhe në raport me prindërit. Ky punim vjen për të treguar aspektet se ku është gabuar me prindërit dhe cilat janë format e miratuara, fetarisht, për ushtrim të tij në raport me ta.
Fjalët kyçe: respektimi i prindërve, mbajtja e lidhjeve familjare, urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja, ihtisabi ndaj prindërve, kundërshtimi i prindërve, shkëputja e lidhjeve familjare.
Hyrje espektimi për prindërit para njerëzimit. Pozita që i është në Islam ka qenë dhe dhënë prindërve në Islam është mbetet vlerë dhe moral e papërsëritur në historinë fetare, R morale e legjislative të njerëzimit. me të cilin myslimanët mburren
42 Jurisprudencë Islame Kjo ka bërë që dijetarë dhe thirrës etikën fetare, por kjo, megjithatë, myslimanë1 me kohë këtë vlerë, ka pasur efektin e vet negativ. Janë krahas vlerave tjera që shpërfaqin ngritur shumë shqetësime nëse mirësitë e Islamit, ta fusin në këto interpretime dhe veprime kanë kuadër të arsenalit predikues fetar, të bëjnë me Islamin dhe nëse ka respektivisht ta vënë në funksion lajthitje në mënyrën e kuptimit dhe si element joshës dhe tërheqës për interpretimit të teksteve fetare për pranimin e fesë nga jomyslimanët. urdhërimin për të mirë dhe ndalimin Edhe pse bukuri prej bukurive të nga e keqja. fesë, ky moral, për shkak të veprimeve të pamençura dhe të pamenduara Pyetjet hulumtuese mirë të disa besimtarëve të rinj, Për ta dëshmuar se sa të gabuara është përbaltur paksa. Këta të rinj, janë metodat e tyre, në njërën anë, të mbërthyer nga entuziazmi dhe të dhe për të ofruar konceptin autentik verbëruar nga injoranca, kanë dhënë islam përkitazi me urdhërimin e shembuj të këqij për sjelljet e tyre me prindërve për të mirë dhe ndalimin prindër, duke vënë në pikëpyetje, jo e tyre nga e keqja, i jam referuar një vetëm këtë moral, por moralin islam mori pyetjesh hulumtuese, si: në tërësi. Sjelljet e tyre të pamatura, 1) Cila është pozita e prindërve që u kthyen në skena tragjike para në fe dhe çfarë na urdhërojnë Kur’ani syve të botës mbarë, ku prindit nuk i dhe Suneti për prindërit? kursehej madje as jeta, njollosën këtë 2) A urdhërohen prindërit për moral me të cilin krenohemi. të mirë dhe a ndalohen nga e keqja? 3) Nëse po, atëherë cilat janë Problematika e studimit mënyrat, rregullat dhe etika e kërkuar Këto veprime të shëmtuara fetarisht për ta bërë një gjë të tillë? të këtyre të rinjve kanë krijuar 4) A bëjnë prindërit përjashtime një konfuzion, sepse ata i janë nga rregullat e përgjithshme të referuar fesë. Për brutalitetin dhe urdhërimit për të mirë dhe ndalimit arrogancën e tyre kanë dëshmuar nga e keqja? me tekste fetare. Në fakt, ata i kanë interpretuar në mospërputhje me I. Respekti për prindërit në kriteret e parapara dhe i kanë aplikuar Kur’an, sunet dhe historinë në kundërshtim me rregullat dhe islame 1. Kur’ani për respektimin e 1. Sa për shembull, shih: Sa’di, AbduRrahman prindërve bin Nasir. (2011). Ed-durr-rretu el-muhtesaretu 1.1. Porosia hyjnore për fi mehasini ed-dini el-islamijj. Ed.5. Rijad: Err- mirësjellje me prindërit rriasetu el-ammetu li-l-buhuth el-ilmijjeti ve-l-ifta, f. 26. 43 Jurisprudencë Islame Në Kur’an gjejmë disa citate të komentim të këtij ajeti, respektivisht cilat na obligojnë të jemi të sjellshëm mirësjelljes me prindërit, shpjegon me prindërit tanë. Kështu, në imazhe më të shumta të formave se kaptinën En-Nisa, ajeti 36, Allahu na si manifestohet në praktikë. Thotë urdhëron: “Adhuroni Allahun dhe mos se mirësjellja nënkupton ‘bamirësinë i shoqëroni Atij asgjë (në adhurim); silluni ndaj tyre, ruajtjen dhe mbrojtjen e tyre, mirë me prindërit,...” [En-Nisa: 36]2 respektimin e urdhrave të tyre, lirimin nga Në kaptinën El-En’amë, ajeti robëria (nëse janë në të), dhe heqjen 151, Allahu na urdhëron: “(Thuaju: dorë nga pushteti ndaj tyre.’7 Begaviu “Ejani t’ju lexoj çfarë ju ka urdhëruar shpjegon se krahas bamirësisë Allahu:...) që të silleni mirë me hyn edhe dhembshuria dhe ana prindërit;...” [El-En’amë: 151]3 emocionale.8 Ngjashëm kanë Çfarë nënkupton mirësjellja me shpjeguar edhe Imamët Xhelaluddin prindërit? Mehal-liu dhe Xhelaluddin Sujuti.9 Nëse i kthehemi komentimit AbduRrahman bin Nasir Es-Sa’di në të ajeteve të cituara sipër, do të shpjegimin e tij përmbledh të drejta gjejmë domethënie madhështore të morale dhe materiale. Thotë: ‘Silluni respektimit të prindërve. Xhessasi, mirë ndaj prindërve me fjalë të mira, me fillimisht, shpjegon se bëhet fjalë për ligjërim të butë, me vepër të bukur duke mirësjellje të obliguar nga Allahu.4 respektuar urdhrat e tyre dhe iu shmangur Në këtë aludon edhe Fahruddin ndalesave të tyre, duke shpenzuar për ta, Rrazi.5 Hasan Basriu mendon se duke respektuar ata që kanë lidhje me ta, bamirësia ndaj prindërve nënkupton qoftë nga lidhja e drejtpërdrejtë (farefisi), të shpenzosh për ta atë që e posedon qoftë nga lidhja jo e drejtpërdrejt (miqësia dhe të përfillësh urdhrat e tyre për aq e shoqëria).’10 kohë sa urdhrat nuk paraqesin mëkat ndaj Allahut.6 Imam Kurtubiu, në 7. El-Kurtubi, Ebu Abdullah Muhammed bin Ahmed. (1964). El-xhamiu li-ahkami-l- 2. Përkthimin e ajeteve e kemi huazuar nga Kur’an. Verifikimi shkencor: Ahmed Berduni përkthimi i Hasan ef. Nahit. dhe Ibrahim Atfish. Kajro: Dar el-kutub el- 3. Po kështu edhe në kaptinat Llukman, 14; misrijjeh. 7/132. El-Isra, 23; El-Ahkaf, 15, etj. 8. Shih: El-Begavi, Ebu Muhammed El- 4. Shih: El-Xhessas, Ahmed bin Ali. (1405 Husejn bin Mes’ud. (1420 h.). Mealim et- h.) Ahkamu-l-Kur’an. Verifikimi shkencor: Tenzil fi tefsiri-l-Kur’an. Verifikues shkencor: Muhammed Sadik El-Kamhavi. Bejrut: AbduRrezzak El-Mehdi. Bejrut: Dar Ihjai-t- Daru Ihjai-t-turath el-arabijj. 3/155. turath el-arabijj. 1/615. 5. Shih: Fahruddin Rrazi, Ebu Abdullah 9. Shih edhe: El-Mehal-li, Xhelaluddin dhe Muhammed bin Umer. (1420 h.). Mefatihu- Es-Sujuti, Xhelaluddin. (p.v.b.) Tefsiru-l- l-gajb. Ed. 3. Bejrut: Dar Ihja et-turath el- Xhelalejni. Kajro: Daru-l-hadith. F. 107. arabijj. 10/76. 10. Es-Sa’di, AbduRrahman bin Nasir. 6. Shih: El-Xhessas. (1405 h.) Ahkamu-l- (2000). Tejsiru-l-Kerimi-rr-Rrahman fi tefsiri Kur’an. Op. cit. 20/5. Kelami-l-Mennan. Verifikues shkencor: 44 Jurisprudencë Islame Siç mund të shihet, respektimi Limiti që ajeti ka caktuar dhe nuk i prindërve nuk përkufizohet në lejon të shkelet është thënia: ‘uf ’,12 një fushë ose aspekt obligimesh. që nënkupton se çdo gjë më e madhe Fajruzabadi mendon se mirësjellja se kjo thënie është mëkat. Hasani, i me prindërit nënkupton pafundësi biri i Aliut (r.a.) transmetohet të në respektim të tyre.11 ketë thënë: Po të kishte diçka nga Pra, të mos kufizohesh vetëm në kundërshtimi i prindërve që është një ose dy forma, por ta shndërrosh dhe më i vogël se thënia ‘uh’, Allahu respektimin e tyre në art, në jetë, në do ta ndalonte.13 gjithçka të bukur. Në Kur’an, duke Kështu, mund të themi se na u ofruar limite dhe kufij, që nuk respektimi i prindërve përfshin atë guxojmë t’i shkelim, kur është në që është shpirtërore, emocionale, pyetje respektimi i prindërve, na etike dhe materiale. Shpirtërore, ofrohen në fakt hapësira gjigante sepse është punë besimi respektimi dhe mundësi të rralla të jetësimit i tyre; emocionale, sepse duhet të shembujve më të lartë dhe më pasur kujdes që të mos lëndohen brilant të respektimit të tyre. Ja çfarë emocionalisht, siç do të shpjegojmë dua të citoj më konkretisht; Allahu më poshtë; etike, sepse duhen thotë: “Zoti yt ka urdhëruar, që përzgjedhur fjalë se si flet dhe si iu të mos adhuroni askënd tjetër drejtohesh atyre; materiale, sepse përveç Atij dhe, që të silleni mirë duhet shpenzuar për prindërit. me prindërit. Nëse njëri prej tyre 1.2. Respektimi për prindërit ose të dy arrijnë pleqërinë te në pozitë me adhurimin ndaj ti, mos u thuaj atyre as “uh!”, Allahut mos i kundërshto, por drejtoju Ibni Kethiri në komentim të këtij atyre me fjalë respekti. Lësho ajeti (dhe të ajetit 151 nga kaptina para tyre krahët e përuljes prej El-En’am) thotë se jo rrallë Allahu mëshirës dhe thuaj: “O Zoti im, i Madhëruar sjell paralel adhurimin mëshiroji ata, ashtu siç më kanë për Të me respektimin për prindërit, rritur, kur unë isha i vogël!”.” si fjala vjen në ajetet: “...Ne i thamë [El-Isra: 23-24] atij: “Bëhu falënderues ndaj Meje AbduRrahman bin Mual-la El-Luvejhik. dhe prindërve të tu!...” [Lukman: Bejrut: Muessesetu-rr-rrisale. F. 177. 11. Shih: El-Fejruzabadi, Mexhuddin Ebu 12. Es-Sa’di. (2000). Tejsiru-l-Kerimi-rr- Tahir Muhammed bin Ja’kub. (1996). Besairu Rrahman. Op. cit. F. 456. dhevi-t-temjiz fi letaifi-l-Kitabi-l-aziz. Verifikues 13. Këtë thënie e ka regjistruar në tefsirin e tij shkencor: Muhammed Ali Nexh-xhar. Ed. Shevkani. Shih: Esh-Sheukani, Muhammed 3. Kajro: El-mexhlis el-a’la li-sh-shuun el- bin Ali. (1414 h.) Fet’hu-l-Kadir. Bejrut: Dar islamijjeh. 2/213. Ibn Kethir. 3/262. 45 Jurisprudencë Islame
14]; “Zoti yt ka urdhëruar, që Kjo nënkupton se respekti për të mos adhuroni askënd tjetër prindërit nuk bie as atëherë kur ata përveç Atij dhe, që të silleni mirë nuk janë fare besimtarë/myslimanë. me prindërit....” [El-Isra: 23]14 Limit është vetëm ajo që parasheh Ibni Abbasi (r.a.), duke iu referuar respekti. Më qartë, nëse prindërit ajetit të -14të nga kaptina Lukman, na urdhërojnë për gjëra që feja na thotë se kush falënderon Allahun i ndalon, atëherë nuk i respektojmë ndërsa nuk falënderon prindërit, nuk në pranimin e urdhrit në fjalë, i pranohet, sepse këto gjëra janë të ndërsa respekti ndaj tyre vazhdon. lidhura mes tyre. Kjo sepse në Kur’an, Thotë Allahu: “Ne e kemi në tre kaptina, kanë ardhur paralel tre urdhëruar njeriun, që të sillet urdhëresa, që nuk pranojnë ndarjen mirë me prindërit e vet dhe: nga njëra tjetra: “Nëse ata të nxisin ty që të më - respektimi i Allahut dhe shoqërosh Mua (në adhurim) respektimi i të Dërguarit (a.s.) (Et- atë, për të cilin ti nuk di asgjë, Tegabun: 12), atëherë mos i dëgjo ata.” Tek - falja e namazit dhe dhënia e Unë do të ktheheni të gjithë e do zekatit (El-Bekare: 43) t’ju lajmëroj për gjithçka që keni - falënderimi ndaj Allahut dhe bërë.” [El-Ankebut: 8]; “Nëse ata falënderimi ndaj prindërve (Lukman: orvaten, që të më shoqërosh Mua 14).15 1.3. Motive të respektimit (në adhurim) diçka, për të cilën 1- Përfillja e urdhrit të Zotit. ti nuk ke dijeni, mos i dëgjo, por 2- Prindërit janë shkaku i sillu mirë me ata në këtë jetë dhe ekzistencës sonë. ndiq rrugën e atij që drejtohet 3- Mirësjellja e tyre me ne na tek Unë me devotshmëri; pastaj, obligon që të jemi të mirësjellshëm tek Unë do të ktheheni dhe Unë me ta. do t’ju lajmëroj për atë që keni 1.4. Respektimi i prindërve, bërë.” [Lukman: 15] pavarësisht fesë së tyre dhe pika Në këto dy ajete flitet ku nuk respektohen prindërit për respektimin e prindërve Respekti për prindërit lidhet, në jomyslimanë. Allahu urdhëron radhë të parë, me lidhjen biologjike. të kemi respekt për prindërit, të sillemi butë me ta, t’i nderojmë dhe 14. Shih: Ibn Kethir. (1999). Tefsiru-l-Kur’ani- ta çojmë në vend fjalën e tyre, por l-Adhim. Op. cit.. 2/298; 3/361. me kusht që urdhri apo fjala e tyre 15. Shih: Es-Sefarijini, Muhammed bin të mos jetë diçka që feja e ndalon, Ahmed Salim. (1993.) Gidhau-l-elbab fi sherhi mendhumeti-l-adab. Ed. 2. Egjipt: Muessesetu siç përmendet p.sh. idhujtaria në Kurtube. 1/392. ajet. 46 Jurisprudencë Islame Pra, nëse prindërit të urdhërojnë 1- Kënaqësia e Allahut në kënaqësinë për këtë, madje edhe nëse insistojnë,16 e prindërve mos i respekto vetëm në këtë pikë, I Dërguari i Allahut (a.s.) ka ndryshe, vazhdo të sillesh mirë me thënë: ta duke shpresuar në shpërblimin “Kënaqësia e Zotit është në kënaqësinë e Allahut. Ky ajet, siç përmend Ibn e prindit (babait) dhe hidhërimi i Zotit Kethiri,17 ka zbritur për nënën e Sa’dit, është në hidhërimin e prindit.”18 e cila dëshironte që i biri të mos bëhej Ky hadith, ndonëse tekstualisht mysliman. Madje, e kishte kërcënuar përmend babanë, ai përfshin dhe se nëse nuk e braktiste fenë e re, ajo nënën, madje edhe më parë se vet nuk do të hante derisa të vdiste, duke babanë.19 dashur që kështu ta godiste turpi 2- Mirësjellja e prindërve nuk Sa’din. Ky i fundit, me gjithë respektin kompensohet me asgjë e madh që kishte për nënën, kishte Prindërit kanë pozitë shumë të vazhduar të qëndronte në fenë e tij. lartë. Njeriu, pavarësisht angazhimit Si konfirmim për qëndrim të duhur në përmbushjen e kërkesave dhe dhe të pranuar, Allahu kishte shpallur nevojave të prindërve, asnjëherë këtë ajet. nuk mund ta kompensojë atë që Pra, prindërit nëse na urdhërojnë prindërit kanë bërë për të. Ibn që të bëjmë mëkat, nuk respektohen, Umeri (r.a.) kishte parë një jemenas por respektimi ka të bëjë vetëm me që bartte nënën e tij në shpinë gjatë mos çuarjen në vend të urdhrit të tavafit. Njeriu iu drejtua Ibni Umerit: ndaluar, ndryshe, pas kësaj, respekti O biri i Umerit, a mendon se kam kundrejt tyre vazhdon. Madje, edhe kompensuar mundin e nënës sime? mos çuarja në vend e urdhrit të Ibn Umeri iu përgjigj: Jo, madje as ndaluar nuk duhet të manifestohet edhe një dhimbje të vetme gjatë me sjellje të keqe. Rast konkret të 20 kësaj do të shohim në hadithe, në kohës kur të lindi ty. pjesën që vijon. 18. Transmetojnë Tirmidhiu në Sunen dhe Buhariu në Edebu-l-Mufred ndërsa Albani 2. Suneti për respektimin e e vlerëson autentik. Shih: Sahihu-l-Edebi-l- prindërve Mufred, nr. 2. 2.1. Respektimi i prindërve, 19. Shih: el-Karij El-Herevij, Ali bin Sultan Muhammed. (2002). Mirkatu-l-mefatih sherhu pozita dhe mirësitë Mishkati-l-mesabih. Bejrut: Daru-l-fikr. 7/3089. Shihe dhe: El-Mudhhiri, El-Husejn 16. Shih: Ebu-s-Suud, Muhammed bin bin Mahmud bin El-Hasen. (2012). El- Muhammed. (p.v.b.) Irshadu-l-akli-s-selim ila Mefatih fi sherhi el-Mesabih. Kuvajt: Dar en- mezaja el-Kitabi-l-Kerim. Bejrut: Dar ihja et- Nevadir. 5/209. turath el-arabijj. 7/31. 20. Transmeton Buhariu në Edebu-l- 17. Shih: Ibn Kethir. (1999). Tefsiru-l-Kur’ani- Mufred ndërsa Albani e vlerëson autentik. l-Adhim. Op. cit. 6/265. Shih: Sahihu-l-Edebi-l-Mufred, op. cit. nr. 13. 47 Jurisprudencë Islame 3- Respektimi i prindërve prej veprave kërkuar leje nga i Dërguari i Allahut më të mira për të marrë pjesë në xhihad me të. Ai Ibn Mes’udi (r.a.) transmeton: e urdhëroi që të kthehej te nëna dhe “E kam pyetur Profetin: Cila vepër të sillej mirë me të. Meqë insistonte, është më e dashur tek Allahu? Tha: ai (a.s.) i tha: “Mjerë për ty, mos iu ndaj 24 Namazi në kohën e vet. Pastaj cila?- këmbës së saj sepse aty është Xheneti!” pyeta. Tha: Mirësjellja me prindërit. Sehaviu ka thënë se, modestia Pastaj cila? Tha: Xhihadi në Rrugën e me nënat, është shkak për të hyrë Allahut.”21 në Xhenet ndërsa Sindi thotë se, në 4- Jeta e lumtur dhe e gjatë hadith, xheneti, në mënyrë figurative, Respektimi i prindërve është ka ardhur sikur diçka që është në vepër e cila të dhuron lumturi dhe pronësi të nënës, e cila qëndron e ulur jetëgjatësi. I Dërguari i Allahut (a.s.) mbi të. Ti nuk mund të marrësh asgjë ka thënë: “Asgjë nuk e largon caktimin prej saj pa pëlqimin e saj.25 e Zotit përveç duasë, sikur që nuk e zgjat jetën asgjë tjetër përveç mirësjelljes.”22 2.2. Imazhe të respektimit 5- Largim të pikëllimit dhe rrugëdalje 1- Të folurit me fjalë të mira e të buta nga problemet Ibn Umeri i kishte thënë Tajsale Kushdo që ka lexuar hadithin bin Mejjasit: ...A ke frikë Xhehenemin e tre vetave që nata i zuri në rrugë dhe a ke dëshirë të hysh në Xhenet? dhe u strehuan në shpellë për ta Po- ia kishte kthyer. Po prindërit i ke 23 bërë gjumin, e kupton se sa e gjallë?- e pyeti. E kam vetëm nënën- rëndësishme është mirësjellja me ia ktheu. Tha Ibn Umeri: Pasha prindërit. Ata ngelën të ngujuar në Allahun, nëse i drejtohesh me fjalë shpellë dhe vendosën që ta lusnin të buta dhe e ushqen do të hysh në Allahun me veprat e mira që kishin Xhenet përderisa nuk ke bërë mëkate bërë. Të tre përzgjodhën nga një të mëdha.26 vepër. Njëri përzgjodhi mirësjelljen 2- Dhënia përparësi nënës në respekt me prindër. Lutjet u pranuan, duke Respekti i nënës vihet para dëshmuar indirekt se edhe ato vepra ishin pranuar dhe se ishin vepra me respektit për babanë, edhe pse kjo në shpërblim. asnjë rrethanë nuk interpretohet si 6- Hyrja në Xhenet mungesë respekti për këtë të fundit. Imam Ahmedi dhe Ibn Maxheh Argument për këtë është hadithi i shënojnë se Muavije Sulemiu kishte Ebu Hurejre i shënuar nga Buhariu e 24. Albani e konsideron hadith autentik. 21. Transmetim unanim. 25. Shih: Es-Sindi, Muhammed bin Abdul 22. Hadithin e transmeton Timridhiu ndërsa Hadi. (p.v.b) Kifajetu-l-haxheh fi sherhi Suneni Albani thotë se është hasen. Ibni Maxheh. Bejrut: Dar el-Xhil. 2/180. 23. Transmetim unanim. Pjesën e hadithit 26. Hadithi është autentik. Shih: Sahihu do ta përmendim më poshtë. Edebi-l-Mufred, nr. 8. 48 Jurisprudencë Islame Muslimi: Erdhi një njeri tek i Dërguari të marrë nga pasuria e tij pa lejen i Allahut (a.s.) dhe tha: O i Dërguari paraprake të fëmijës.30 i Allahut: Kush nga njerëzit meriton 5- Durimi në respektimin e tyre më së shumti shoqërimin tim të mirë? Në Sunet gjejmë porosi që në Tha: Nëna. Pastaj kush?- pyeti ai. raport me prindërit të durojmë, Tha: Nëna. Pastaj kush?- pyeti. Tha: qoftë edhe nëse dëmtohemi fizikisht Nëna. Pastaj kush?- pyeti. Tha: Babai. e materialisht. Imam Ahmedi Arsyeja, siç shpjegon Imam Neveviu, transmeton porosinë që i Dërguari i se përse i është dhënë përparësi nënës Allahut (a.s.) i kishte dhënë Muadh qëndron në lodhjet e saj në bartjen, bin Xhebelit (r.a.), në të cilën, përveç lindjen dhe përkujdesjen për të.27 tjerash, i kishte thënë: “...dhe mos i 3- Tua kthesh gëzimin siç ua ke kundërshto prindërit, edhe nëse të imponohen ...”31 shkaktuar mërzinë ta braktisësh familjen dhe pasurinë tënde Nëse njeriu i shkakton një mërzi 6- Respektimi i tyre pas vdekjes Respektimi për prindërit nuk prindërve, atëherë duhet të bëjë ndalet me vdekjen e tyre. Ai vazhdon përpjekje që tua largojë atë dhe tua edhe pas vdekjes së tyre nëpërmjet kthejë gëzimin. Ebu Davudi, Ibn mënyrave në vijim: Maxheh dhe Nesaiu transmetojnë - Lutja dhe kërkimi falje për ta. se një njeri kishte ardhur për tu - Dhënia lëmoshë për shpirtin besatuar për hixhretin ndërsa i kishte e tyre lënë prindërit duke qarë. I Dërguari - Respektimi i miqve dhe i Allahut (a.s.) i tha: “Kthehu tek ata dashamirëve të tyre që janë gjallë dhe kthejua buzëqeshjen ashtu sikur i bëre 28 2.3. Trajtimi i prindërve të qajnë.” jobesimtarë 4- Shpenzimi për ta 1- Nuk lejohet imponimi i fesë Në shpjegim të hadithit “Ti 29 Nuk i lejohet një myslimani që dhe pasuria jote jeni të babait tënd” , t’ia imponojë fenë prindërve të tij. dijetarë myslimanë kanë përmendur Ajo që duhet të bëjë është që të lutet se fëmija jo vetëm që është i obliguar për udhëzimin e tyre. Dëshminë më të furnizojë prindërit në rast se ata të qartë e kemi nga Ebu Hurejre (r.a.), janë në gjendje të rënduar ekonomike i cili shkoi tek i Dërguari i Allahut porse prindit i lejohet që, nëse fëmija (a.s.) t’i ankohej për nënën e tij se refuzon ndërkohë që ai ka nevojë, megjithëqë ai dëshironte ta pranonte 27. Shih: En-Nevevi, Jahja bin Sheref. (1392 h.) El-minhaxh sherhu Sahihi Muslim bin El- 30. Shih: El-Karij, Ali bin Sultan Haxh-xhaxh. Bejrut: Dar ihja et-turath el- Muhammed. (1985). Sherhu Musnedi arabij. 16/102. Ebi Hanifete. Verifikimi shkencor: Halil 28. Albani thotë se hadithi është autentik. Muhjiddin El-Mejs. F. 216. 29. Transmetojnë Ahmedi dhe Ibn Maxheh. 31. Albani në Sahihu-t-Tergib e vlerëson si Albani thotë se hadithi është autentik. hadith hasenun li gajrihi. 49 Jurisprudencë Islame Islamin, ajo refuzonte. Ai i tha: “Lute 2- Mëkat me dënim të përshpejtuar Allahun për të!” Ebu Hurejre u lut Kundërshtimi i prindërve është dhe nëna e tij, siç vazhdon hadithi, e prej mëkateve që kanë dënim të pranoi Islamin.32 përshpejtuar. Ebu Bekrete (r.a.) 2- Mbajtja e lidhjeve në bazë të asaj që transmeton se i Dërguari i Allahut përcakton afërsia familjare (a.s.) ka thënë: “Nuk ka mëkate që Bazë për mbajtjen e lidhjeve me meritojnë t’iu përshpejtohet dënimi në këtë prindërit është aspekti biologjik. Edhe botë, krahas dënimit që iu ruhet për botën nga Kur’ani mësuam se prindërit tjetër, sikur padrejtësia dhe shkëputja e duhen respektuar, edhe nëse nuk janë lidhjeve familjare.” 35 të së njëjtës fe me ne. 3- Privimi nga mëshira e Allahut 3- Mirësjellja Kundërshtari i prindërve në Profeti (a.s.) ka porositur që të Ditën e Llogarisë do të ngelë i privuar respektohen prindërit, pavarësisht nga mëshira e Allahut. I Dërguari se çfarë feje kanë. Një rast konkret i Allahut (a.s.) ka thënë: “Allahu i e kemi me Esmën, e cila rrëfen të Madhëruar nuk do t’i shikojë tre veta në ketë kërkuar leje nga Profeti (a.s.) për Ditën e Llogarisë: kundërshtarin e prindërve, nënën e saj, e cila, ndonëse ishte ende gruan që imiton meshkujt dhe dejjuthin (atë jomyslimane, kishte shfaqur dëshirë që pranon të keqen në shtëpi)...”36 të ishte në lidhje me vajzën e saj, pra 2.5. Kufiri i respektit për Esmën. Ai i kishte thënë: “Po, mbaji prindërit lidhjet me nënën tënde!”33 1- Nuk ka respekt në mëkat 2.4. Mos dëgjueshmëria ndaj Ashtu sikur në Kur’an, edhe prindërve, manifestimi dhe pesha në Sunet është përshkruar kufiri ku e mëkatit mbaron respekti për prindërit. Ky 1- Mëkat prej mëkateve më të mëdha kufi ka të bëjë me ndalesat e Allahut. Kundërshtimi i prindërve është Nëse prindërit e urdhërojnë fëmijën prej mëkateve më të mëdha. Ebu të ndjekë një rrugë të gabuar, atëherë Bekrete (r.a.) transmeton: Kemi qenë nuk është mëkat për këtë të fundit që tek i Dërguari i Allahut (a.s.), kur tha: të mos e çojë në vend fjalën e tyre, sepse: “Nuk ka respekt për krijesën nëse A t’iu rrëfej për mëkatet më të mëdha?- 37 dhe e përsëriti tre herë. Thamë: të urdhëron t’i bësh mëkat Krijuesit.” Po, gjithsesi, o i Dërguari i Allahut! Nëse prindërit të urdhërojë t’i bësh mëkat Allahut, atëherë, referuar Tha: T’i përshkruash shok Allahut, t’i kundërshtosh prindërit dhe të shpifësh...”34 35. Hadithi është autentik. Shih: Sahihu Edebi-l-Mufred, op. cit. Nr. 29. 32. Transmeton Buhariu në Edebul-mufred, 36. Hadithin e shënon Nesaiu ndërsa Albani ndërsa Albani e konsideron hasen. e konsideron autentik. 33. Hadithin e shënon Buhariu. 37. Hadith autentik. Shih: Sahihu-l-xhami, 34. Transmetim unanim. 7520. 50 Jurisprudencë Islame këtij hadithi, nuk respektohet fjala e 1.1.2. Domethënia terminologjike tyre.38 Në terminologji, i pari që konsiderohet të ketë dhënë një II. Ihtisabi ndaj prindërve definicion për Ihtisabin është 1. Koncepti i ihtisabit në të Maverdi në librin e tij të njohur El- drejtën fetare ahkam es-sultanijje, ku thotë: ‘El-Hisbe është: Urdhërimi për të mirën kur të 1.1. Domethënia etimologjike paraqitet braktisja e saj dhe ndalimi nga e 43 dhe terminologjike e termit el- keqja kur të paraqitet veprimi i saj.’ ihtisab Me kalimin e kohës janë dhënë 1.1.1. Domethënia etimologjike definicione të shumta e të ndryshme, El-Ihtisab nga ana gjuhësore sidomos kur el-hisbe ka pësuar mund të ketë njërin prej katër zhvillim strukturor si organ i shtetit. domethënieve: Muhammed El-Mubarek në librin - Kërkimin e shpërblimit39 e tij ‘Ed-deuletu ve nidhamu-l-hisbeti - Ndalimin e të keqes40 inde Ibni Tejmije’ thotë se El-Hisbeh është Mbikëqyrje administrative që - Provimin dhe testimin41 organizohet nga shteti nëpërmjet - Menaxhimin dhe nëpunësve të veçantë...44 Si organ administrimin efektiv42 të këtillë e sheh edhe Dr. Suud bin Ferhan Muhammed El-Hablani 38. Shih: El-Karij. (2002). Mirkatu-l-mefatih. Op. cit. 1/132. El-Anzi, i cili Hisben e përcakton 39. Shih: Ibn Mendhur, Xhemaluddin. ndërmjet të qenët mbikëqyrje (1414 h.) Lisanu-l-arab. Ed. 3. Bejrut: Dar individuale apo shoqërore dhe Sadir. 1/314-315.; Ez-Zubejdi, Muhammed mbikëqyrje shtetërore.45 bin Muhammed bin AbduRrezzak. (p.v.b.) Është evidente se gjatë Taxh el-urus min xhevahiri-l-kamus. P.v.b.: përshkrimit të definicioneve janë Dar el-hidaje. 2/275.; El-Xheuheri, Ismail bin Hamad. (1987) Es-Sihah taxh el-lugati ve marrë dhe nuk janë marrë parasysh sihahu-l-arabijjeti. Ed. 4. Bejrut: Dar el-ilm Sihah. Op. cit. 1/109-10.; Ez-Zemahsheri. li-l-melajin. 1/109-10.; Ez-Zemahsheri, (1998) Esasu-l-belagati. Op. cit. . 1/188. Mahmud bin Amr bin Ahmed. (1998) Esasu- 43. El-Maverdi, Ali bin Muhammed. (1989) l-belagati. Verifikimi shkencor: Muhammed El-Ahkam es-sultanijjeh ve-l-vilajat ed-dinijjeh. Basil Ujun Es-Sud. Bejrut: Dar el-kutub el- Verifikimi shkencor: Dr. Ahmed Mubarek ilmijjeh. 1/188. El-Bagdadi. Kuvajt: Dar Ibn Kutejbe, f. 315. 40. Ez-Zubejdi. (p.v.b.) Taxh el-urus. Op. cit. 44. Shih: Mubarek, Fejsal. (1967) Ed-deuletu 2/276. ve nidhamu-l-hisbeti inde Ibni Tejmije. Damask: 41. Shih: Ibn Mendhur. (1414 h.) Lisanu-l- Dar el-fikr, f. 73-74. arab. Op. cit. 1/317.; El-Xheuheri. (1987) Es- 45. Shih: Dr. Suud bin Ferhan Muhammed Sihah. Op. cit. 1/109-10.; Ez-Zemahsheri. El-Hablani El-Anzi. “Te’sil fikhu-l-ihtisab”, (1998) Esasu-l-belagati. Op. cit. 1/188. revista Mexhel-letu Xhamiati-t-Tajjibeti li-l- 42. Shih: Ibn Mendhur. (1414 h.) Lisanu-l- Adabi ve-l-Ulumi-l-Insanijjeti, viti 4, nr. 5, arab. Op. cit. 1/317.; El-Xheuheri. (1987) Es- 1436 h. f. 12. 51 Jurisprudencë Islame elemente të caktuara të konceptit Allahun, respektim të porosive të Hisbes, ose është anuar drejt një profetike, bamirësi ndaj robërve të mendimi dhe në bazë të tij edhe është Allahut, duke përfshirë këtu çdo gjë dhënë definicioni. që është urdhër nga Allahu dhe çdo Prof. Bereket bint Mudif gjë që feja na ka nxitur ta veprojmë. definicionin e Maverdit e sheh si më Me një fjalë, është vetë feja. Ndërsa të mirin dhe më të përmbledhurin.46 ‘e keqja’ përfshin çdo bindje, thënie, Megjithëkëtë, Dr. Abdullah bin vepër që Allahu dhe i Dërguari i Tij e Muhammed Abdullah ka dhënë kanë urryer e refuzuar.48 një definicion që, për nga mënyra e 1.2. Vlera e urdhërimit për të formulimit, duket më i qartë dhe më mirë dhe ndalimit nga e keqja përmbledhës, ndonëse nuk është larg 1.2.1. Vlera e urdhërimit për të mirë atij të Maverdit. Pas analizimit të një dhe ndalimit nga e keqja sërë definicionesh, Dr. Abdullahu Urdhërimi për të mirë dhe ndalimi ofron këtë definicion: “Pushtet i nga e keqja është imazhi identifikues deleguar nga feja ose i ngarkuar nga prijësi i këtij umeti. Allahu e përshkruan (shteti), i cili i jep njeriut autoritetin të kështu umetin e Muhamedit në ushtrojë urdhërimin për të mirën kur të Kur’an: “Ju jeni populli më i mirë paraqitet braktisja e saj dhe ndalimin nga i dalë për njerëzimin: (sepse) e keqja kur të paraqitet veprimi i saj, si dhe ju urdhëroni që të bëhen vepra të ndëshkojë kundërshtarët (shkelësit e të mira, i ndaloni të këqijat dhe rendit dhe ligjit) në përputhje me normat besoni Allahun...” [Ali Imran: 110] fetare dhe kompetencat e tij.”47 Ibn Kethiri duke e komentuar Bazuar në definicionet që këtë ajet vë theksin se umeti islam përshkruam, Ihtisabi përbëhet nga dy është më i miri për shkak se është gjëra kryesore: më i dobishmi për njerëzit dhe se 1) Urdhërimi për të mirë, dhe më e mira që iu bëhet njerëzve është 2) Ndalimi nga e keqja. urdhërimi për të mirë dhe ndalimi Çfarë synohet me të mirën dhe nga e keqja.49 me të keqen? Umeti islam, duke qenë se ka ‘E mira’ është një emër i këtë mirësi, është i detyruar që ta përgjithshëm që nënkupton çdo ushtrojë urdhërimin për të mirë vepër të mirë, qoftë adhurim për dhe ndalimin nga e keqja. Ja çfarë urdhëron Allahu: “Le të dalë prej 46. Shih: Bint Mudif, Bereket. (2007) El- 48. Shih: El-Kasir, Abdullah bin Salih. (1411 Hisbetu –ta’rifuha ve hukmuha ve erkanuha h.) Tedhkiretu uli-l-gireti bi-sheireti-l-emri bi-l- ve davabituha. Medine Munevvere: botim ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Rijad: Dar el- privat, f. 21. Asimeh, f. 11-12. 47. Abdullah, Abdullah Muhammed. (1996) 49. Shih: Ibn Kethir. (1999). Tefsiru-l-Kur’ani- Vilajetu-l-Hisbeti fi-l-Islam. P.v.b: p.sht.b. f. 60- l-Adhim. Op. cit. 2/93. 61. 52 Jurisprudencë Islame jush një grup që të thërrasë për dhe besimtaret janë miq për njëri- në mirësi, të urdhërojë për vepra tjetrin. Ata urdhërojnë që të bëhen të mira e të ndalojë prej veprave të vepra të mira dhe i ndalojnë të shëmtuara! Këta njerëz do të jenë këqijat;...” [Et-Teube: 71] të shpëtuarit.” [Ali Imran: 104] Urdhërimi për të mirë dhe Qëllimi nga ky ajet është që të jetë ndalimi nga e keqja, siç shpjegoi Ibn një grup që merren me urdhërimin Kethiri, është gjëja më e mirë që i për të mirë dhe ndalimin nga e keqja, ofrohet njerëzimit, sepse ta shpëtosh ndryshe, të gjithë janë të obliguar dikë nga zjarri i Xhehenemit, është sipas mundësive që kanë. 50 më me rëndësi se çdo gjë tjetër. Nga Urdhërimi për të mirë dhe këtu, Muhamedi (a.s.) ushtrimin e ndalimi nga e keqja nuk janë shufër këtij institucioni brenda shoqërisë hekuri e kamxhik; janë para çdo gjëje myslimane e ka përshkruar si elemente me të cilat ruhet shoqëria lëmoshë rrjedhëse,53 pra si diçka që të dhe vlerat e mirëfillta brenda saj. sjell shpërblim të përhershëm, sepse Njeriu mund të ambientohet me udhëzimi i dikujt në të vërtetën është antivlera dhe është pikërisht feja fitimi më i madh në fe që mund të ajo që e çliron njeriun nga presioni realizosh.54 dhe shtypja e këtyre antivlerave, 1.2.2. Rreziku i anashkalimit të duke e transferuar në ambientin e urdhërimit për të mirë dhe ndalimit nga e vlerave të mirëfillta. Ky, njëherazi, keqja është prezantuar edhe si fakt logjik Urdhërimi për të mirë dhe për konfirmimin e nevojës dhe ndalimi nga e keqja është organ obligimit për urdhërimin për të mirë që siguron mirëqenien e popullit. dhe ndalimin nga e keqja.51 Kur’ani Largimi i tij paraqet rrezik me këtë organ e sjell si mjet me të cilin potencial shkatërrues për shoqërinë. garantohet jetëgjatësia e vëllazërisë Profeti Muhamed (a.s.) duke dashur fetare.52 Thotë Allahu: “Besimtarët të na e shpjegojë këtë rrezik, merr 50. Shih: Ibn Kethir. (1999). Tefsiru-l-Kur’ani- shembullin e një anije me udhëtarë, l-Adhim. Op. cit. 2/91. një pjesë e të cilëve të vendosur 51. Shih: Abdul Muttalib, Mahmud poshtë, duke mos dashur të pengojnë Muhammed Kemal. (2011) Ehemmijjetu-l- ata që janë sipër, duan të hapin një emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Libër i nxjerrë nga Liga e Botës Islame në kuadër të 53. Fjala është për hadithin: “Kush thërret në revistës Da’vetu-l-hakk, viti X, nr. 110, viti udhëzim ai do të ketë shpërblimin sikur të gjithë 1411/1991, f. 29. atyre që e pasojnë...”, të cilin e transmeton 52. Shih: Esh-Shajië, Halid bin Muslimi. AbduRrahman. (p.v.b.) Mekasidu Ehli-l- 54. Fjala është për hadithin: “Që All-llahu Hisbeti ve-l-umur el-hamileti lehum ala amelihim ta udhëzojë nëpërmjet teje një njeri është më e fi dav’i-l-Kitabi ve-s-Sunneti. Rijad: Dar el- dobishme për ty se pasuria më e madhe.”, të cilin e Belensijjeh, f. 25. transmetojnë Buhariu dhe Muslimi. 53 Jurisprudencë Islame vrimë poshtë në anije që të marrin Për këtë shkak, janë mallkuar ata ujë për nevojat e tyre. që kanë braktisur këtë organ dhe kanë Nëse ata që janë sipër i lejojnë, punuar me të keqen. “Ata izraelitë atëherë anija fundoset e kështu që ishin mohues, u mallkuan me fundosen të gjithë. 55 Nëse urdhërimi gjuhën e Dautit dhe të Isait, të për të mirë dhe ndalimi nga e keqja birit të Merjemes, për shkak se mungojnë në shoqëri, atëherë kundërshtonin, shkelnin çdo kufi shkatërrohen të gjithë. Kjo është dhe nuk e ndalonin njëri-tjetrin e keqja që e godet shoqërinë në të bënin vepra të këqija. Eh, sa të përgjithësi dhe që përmendet në shëmtuara ishin veprat që bënin Kur’an56 dhe Sunet.57 ata!” [El-Maide: 78-79]
55. Hadithin e transmetojnë Buhariu (2493) urdhëroni për të mirë dhe të ndaloni nga e keqja, o dhe Tirmidhiu (2173). do të ketë gjasa e mundësi që All-llahu tua dërgojë 56. Shih: Kur’ani: El-Enfalë: 25. një dënim, për largimin e të cilit do ta lusni por 57. Shih hadithin e Hudhejfes (r.a.): “Pasha që nuk do t’iu përgjigjet.” Albani në Sahihu-l- Atë në Dorën e të Cilit është shpirti im, o do të xhamii, 2399.
54 Histori
Gjashtë shekuj islam institucional në Ballkan
Akademik Feti Mehdiu
Prishtinë
Abstrakt Tezën e përhapjes së fesë Islame me dhunë në Ballkan, nga “pushtuesit aziatikë”, e kanë hedhur poshtë studiues të huaj, por edhe ata vendas, të cilët i trajtojnë me objektivitet çështjet historike. Studiuesit objektivë, të pavarur nga ideologji të caktuara politike, me anë të hulumtimeve të tyre shkencore, dëshmojnë se, te shqiptarët, gjurmë të fesë Islame ka pasur edhe para se të vinin osmanlinjtë në këto anë. Ky është një realitet që nuk mund të mohohet e as të injorohet. Qëndron gjithashtu fakti se, para se të vinin Osmanët në këtë rajon të Ballkanit- në hapësirën shqiptare, në radhë të parë, feja islame nuk ishte e mbështetur institucionalisht, nga subjekte relevante shtetërore. Ajo prezantohej vetëm nga individë vullnetmirë: misionarë apo tregtarë, të cilët rastësisht kalonin nëpër këto troje. as shthurjes së sistemit bie dhe dita-ditës po shkatërrohet. shoqëror komunist, Derisa në vitet nëntëdhjetë të Pnë rajonin e Ballkanit shekullit njëzet ajo tezë ngufaste perëndimor, ku bën pjesë populli frymën e studimeve e hulumtimeve shqiptar, që shtrihet në disa shtete: objektive, tani mbretëron një frymë Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mali i Zi, e re, më e lirë, me çka dëshmohet Serbi, dhe populli boshnjak, teza se sulltanati Osman ua mbrojti se fenë islame e sollën me dhunë identitetin popujve të caktuar.1 turqit (osmanët) për të asimiluar 1. Hasan Kaleşi, Arnavutların millibekasının popullatën e këtyre vendeve, po esas amilleri olarak turklerin Balkanlar fet-h 55 Histori Kjo frymë e re ka hapur vinin osmanlinjtë në këto anë.4 Ky perspektivë për shprehje të mendimit është një realitet që nuk mund të të lirë, të mbështetur në hulumtime mohohet e as të injorohet. Qëndron shkencore objektive, pa droje nga gjithashtu fakti se, para se të vinin sistemi politik në fuqi. Tani, tek-tuk, osmanët në këtë rajon të Ballkanit mund të gjendet ndonjë zë i shterur, - në hapësirën shqiptare, në radhë i cili përpiqet të akordojë melodinë të parë, feja islame nuk ishte e e dikurshme lidhur me këtë çështje, mbështetur institucionalisht nga por ai zë do të heshtë para fakteve subjekte relevante shtetërore. Ajo objektive historike. prezantohej vetëm nga individë Aty ku fillojnë të flasin vullnetmirë: misionarë apo tregtarë, argumentet, marrin fund të cilët rastësisht kalonin nëpër këto thashethemet. troje.5 Tezën e përhapjes së fesë Nëse shprehemi me islame me dhunë në Ballkan, nga terminologjinë e sotme, këtë formë “pushtuesit aziatikë”, e kanë hedhur të prezantimit të fesë islame në poshtë studiues të huaj,2 por edhe hapësirën ballkanike mund ta quajmë ata vendas,3 të cilët i trajtojnë me aktivitet i shoqatave joqeveritare. objektivitet çështjet historike. Këtu dëshiroj të theksoj, Studiuesit objektivë, të pikërisht, dy faktorë dhe rolin e tyre pavarur nga ideologji të caktuara në përhapjen dhe kultivimin e fesë politike, me anë të hulumtimeve islame dhe rrugëtimin e saj deri në të tyre shkencore, dëshmojnë ditët e sotme. Ato janë: se, te shqiptarët, gjurmë të fesë Faktori institucional, pas të cilit islame ka pasur edhe para se të qëndron shteti, dhe faktori i dytë është organizimi vullnetar, pas të cilit qëndrojnë shkolla filozofike- ve islamiyetininin yayılması, I. Miletlerarası fetare (të veshura me petk islam, me Türkoloji Kongresi, Istanbul, 1979; shih:Koha ditore, 11 korrik, 2015, 18 korrik, platformë të kombinuar) të ngjyrosur 2015, 25 korrik, 2015, Prishtinë. Në tre me filozofi mistike, pjesërisht të vazhdime botohet për herë të parë në gjuhën krishterë.6 shqipe me titull: Ardhja e turqve në Ballkan dhe përhapja e Islamit, shkaqet themelore të 4. Nexhat Ibrahimi, Islami në trojet iliro- vazhdimësisë etnike të shqiptarëve. shqiptare gjatë shekujve, Prishtinë, 2000; Ilmi 2. Tomas Arnold, Historia e përhapjes së Islamit, Veliu, Islami në Ballkan arriti para Osmanëve, Prishtinë, 2010. Kërçovë, 2006. 3. Muhamet Pirraku, Shkaqet e kalimit në 5. Qemajl Morina, E vërteta dhe paragjykimet islam te shqiptarët, Hëna e Re, korrik-gusht- për Islamin në Botë, Feja, kultura dhe qytetërimi shtator, 1992; Emri kombëtar i shqiptarëve nuk islam, Prishtinë, 1995. është dhunë islame, Dituria Islame, nr. 81-82, 6. Shyqyri Hysi, Muslimanizmi në Shqipëri: 1996, Prishtinë 1945 – 1950, Tiranë, 2006. 56 Histori Edhe këto OJQ islame Ky faktor, për mbështetje kryesore ndonjëherë kanë pasur përkrahjen e në përhapjen e fesë islame, kishte organeve shtetërore. platformën e mbështetur në Kur’an, Sa i përket faktorit të dytë, që në si mbështetjen kryesore teorike dhe fillim ai ngërthente në vete një dozë në objektin për adhurim dhe edukim të madhe të misticizmit e mistifikimit e veprime të tjera me interes për të veprimtarëve e shkollave të tyre, shoqërinë njerëzore-xhaminë. siç është rasti me legjendat për Sari Xhamia dhe teqeja dallojnë Salltëkun7, shehlerë e njerëz tjerë “të ndërmjet tyre për sa i përket ardhur”. Këto teori dita-ditës zbehen themelimit, dedikimit dhe funksionit. dhe mbesin të vetmuara. Si rrjedhojë Teqeja i pranon pasuesit e vet përmes e mungesës së argumenteve të një procedure të caktuar graduale, paqëndrueshme, në njërën anë, dhe, deri kur të arrijnë të marrin lidhjen në anën tjetër, ngritjes së vetëdijes e drejtpërdrejtë (të marrin dorë) tek së besimtarëve, e mbështetur kjo në autoriteti i caktuar sipas hierarkisë burime të shpallura dhe të shkruara, së teqeve. Ndërsa xhamia i pranon dalin në shesh dobësitë e atyre ithtarët e fesë islame vetëm përmes platformave të mbështetura në Kur’anit dhe hadithit. Pejgamberi gojëdhëna të paqëndrueshme, që nuk Muhamed a.s., atyre që shprehnin mund t’i bëjnë ballë realitetit aktual. dëshirën për të pranuar fenë islame Mbështetja kryesore e tyre, vetëm u rekomandonte të mësojnë përgjithësisht, janë gojëdhëna të ndonjë pjesë, sadopak nga Kur’ani.8 paverifikuara, të gatuara me brumin Për të qenë mysliman i xhamisë e misticizmit. Kjo nuk qëndron nuk i nënshtrohesh rregullës “gir de në raport të shëndoshë me bazat gor”,9 por lirisht mund ta shohësh, të themelore islame: Kur’anin Fisnik dhe mendosh e pastaj mund të vendosësh Hadithin e Pejgamberit Muhamed a.s. të pranosh apo të mos e pranosh. Ndërsa faktori institucional, i Xhamia ka obligime të caktuara mbështetur në organet e sistemit me premtime për shpërblime, për shtetëror, në përhapjen e fesë islame vepra të mira të kryera, ose vetëm te shqiptarët edhe te boshnjakët, që në të planifikuara, si edhe kërcënime periudhën e parë dhe kontaktet e para me masa ndëshkimore, për vepra me këtë hapësirë, disponon argumente të shëmtuara të kryera. Në teqe historikisht të pakontestueshme dhe logjikisht të pranueshme gjatë tërë 8. Al- Kur’anu-l-Kerim, përktheu Feti Mehdiu, kësaj periudhe gjashtë shekullore. botim i tretë, Prishtinë, 2015; Sahihu-l- Buhari në gjuhën shqipe, Libri 10, Kreu 65, Prishtinë, 7. Hasan Kaleshi, Legjenda shqiptare për Sari 2014. Salltëkun, Përparimi, nr. 1, 1967, Prishtinë, 9. Shyqyri Hysi, Muslimanizmi në Shqipëri: f. 85-103. 1945 – 1950, Tiranë, 2006. 57 Histori zbatohet një platformë vetëm me kulturën. Shkon në xhami vetëm për premtime për shpërblime, duke iu bajram! Për namaz të xhumasë nuk shmangur disa ajeteve të Kur’anit, gjen kohë, as për namaz të sabahut në të cilat flitet edhe për masat fizike e të drekës, etj. Kohëve të fundit, disiplinore. studiues, publicistë e shkrimtarë të Gjallërimin dhe kultivimin islam ndryshëm, kur flasin për këto çështje, në hapësirën ballkanike shqiptare, herë thonë feja islame, herë thonë do ta vështrojmë në prizmin e kultura islame. Disa herë thonë edhe këtyre dy themeleve: Kur’anit dhe ideologjia islame. Ngatërrimi i fesë xhamisë. Këto dy themele nuk ka islame me ideologji, çfarëdo qoftë mundësi të mistifikohen. Kur’ani epiteti tjetër, që shpeshherë e hasim është i vetmi burim, i cili ka imunitet “ideologjia islame”, është me pasoja absolut ndaj qasjeve eventualisht dhe shpie në përfundime destruktive. destruktive. Prandaj, bashkë me Fe-ja, në gjuhën shqipe është e hadithin, konsiderohen themele të barabartë me “din”(d-j-n). pakontestueshëm. Është me burim nga Kur’ani, në Xhamia e ka zanafillën që me të cilin përmendet dhjetëra herë në kalimin e Muhamedit a.s. nga Meka diskurse të ndryshme, si fjala vjen në në Medine, në vitin 622, kur u ndal suret: Bekare: 153, 256, ... Al Imran: në Kuba – sot lagje e Medinës, dhe 19, 83; Nur: 2; Nasr: 2, dhe më në themeloi xhaminë e parë në Islam.10 fund te sureja Kafirun, ajeti 6: lekum Themelimi dhe organizimi i teqeve i dijnukum ve lije dijn.11 Ndërsa termi përket shekujve XII, XIII e këndej. kulturë islame dhe ideologji islame nuk Duhet theksuar këtu se objekt i përmendet asnjëherë as në Kur’an as këtij shqyrtimi është, në plan të parë, në hadithe të Muhamedit a.s. Feja Islame dhe jo Kultura Islame. Dallimi ndërmjet emërtimeve fe Këto dy gjëra duhet dalluar islame dhe kulturë islame qëndron në dhe shqyrtuar veçmas nga njëra- faktin se feja islame mbështetet në tjetra. Kur’an dhe në hadith. Kur’ani dhe Jo se janë në kundërshtim njëra hadithi nuk janë ekskluzivisht për një me tjetrën, por për faktin se, me popull të caktuar, por janë për tërë trajtimin e tyre si një fenomen, i hapet popujt e botës (rahmeten lil-alemin). rrugë manipulimit dhe njerëzit janë të Prandaj nuk mund të ketë fe islame prirur për keqpërdorim. Thirren në arabe, fe islame turke, as fe islame njërën e veprojnë sipas tjetrës. Në gojë shqiptare. As nuk mund të jetë islam mban fenë, por në praktikë zbaton arab, islam turk, islam shqiptar, islam
10. Kur’an-i kerim, sureja Tevbe, ajeti 18, 11. Kur’an-i kerim, sureja Kafirun, ajeti 6; El 108. Innema ja’muru... le mesxhidun -Mu’xhemu-l-mufehres li alfazi-l-Kur’ani-l- ussise alat-takva... kerim, “din”. 58 Histori evropian, islam aziatik etj. Ndërsa funksionon edhe sot. Përshkrimin kulturën islame, skeletin islam, mund e kësaj xhamie e ka përfshirë edhe ta veshin edhe me ndonjë element të Ekrem Haki Ayverdi në veprën e tij ndonjë vendi apo populli të caktuar. për monumentet e kulturës islame në Kjo mund të jetë e kushtëzuar me Ballkan.12 kulturën dhe traditën vendëse, me Ky është objekti i parë për kushtet klimatike, rrethanat historike, adhurim islam në Ballkan. Ndërsa, po etj. Rrjedhimisht mund të flitet për në këtë hapësirë, gjithashtu në vitin kulturë islame shqiptare, por kurrsesi 1396, për herë të parë në Jeni Pazar, te nuk mund të flitet për islam shqiptar, miniera Gluhavica, përmendet kadiu mund të flitet për kulturë islame arabe, si institucion i jurisprudencës islame aziatike, evropiane, turke, por emërtimi të sulltanatit osman, i cili vepron islam arab, islam aziatik, islam evropian, sipas ligjit të mbështetur në Kur’an islam turk etj., është tendencioz dhe i dhe quhet sheriat.13 Në fakultetin e pasaktë. drejtësisë është studiuar dhe quhej “e Ky fakt, do të thotë se feja islame drejta e sheriatit”. mbështetjen e ka në dy burime: Përgatitja e terrenit për shtrirjen Kur’an dhe hadith, e jo në ideologji e fesë islame në hapësirën e Ballkanit apo traditë të ndonjë regjioni të ishte bërë në mënyrë të organizuar. caktuar gjeografik. Kjo është garanci Në vitin 1385-86 ushtria osmane që kjo fe të vazhdojë gjallërimin e vet shtrin sundimin e vet në Shtip, për një periudhë kaq të gjatë dhe në Veles, Prilep, Manastir dhe arrin një hapësirë kaq të gjerë. në bregdetin shqiptar.14 Në vitin Në hapësirën e Ballkanit, 1391 edhe Shkupi bie nën sundimin respektivisht hapësirën shqiptare, osman15. Në vitin 1394 bie Kërçova, për islam institucional mund të flitet një qytezë në Jugperëndim të saktësisht nga viti 1389 dhe 1396. Maqedonisë. Dëshmia më e fortë për këtë Sulltanati Osman, platformën është se ushtria turke, pas fitores te e vet për shtrirjen dhe mbajtjen e lumi Marica, në vitin 1371 dhe fitores shtetit, e mbështeste në radhë të parë në betejën e Kosovës, në vitin 1389, në formimin dhe kultivimin e drejtë kur në Prishtinë vihet gurthemeli i Xhamisë së Madhe, e cila u ndërtua 12. Ekrem Haki Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimarı Eserleri – Yugoslavya, cilt 3, Istanbul. në vitin 1460, i vazhdoi luftërat dhe 13. Noel Malkolm, Kosova, një histori e shkurtër, pasi arriti të vërë nën sundimin e vet Prishtinë, 2001. edhe Kërçovën në vitin 1394, në vitin 14. Istorija na Makedonskiot narod, knjiga prva, 1396 në rrëzë të kalasë së Kërçovës Skopje, 1969. ndërtoi xhaminë, e cila quhet Sulltan 15. Halil Inalxhik, Osmansko Carstvo, Beograd, 1974; Istorija na makedonskiot narod, Pajazit, ose xhamia e çarshisë, e cila Skopje, 1969. 59 Histori moral e shpirtëror të popullatës ndaj Fakti tjetër është shënimi së cilës shtrinte pushtetin e vet.16 që gjendet në administratën e Prandaj, pas nënshtrimit të qyteteve bashkësisë islame të Kërçovës, në të përmendura në Maqedoni, pas një të cilin thuhet se xhamia Sulltan stabiliteti relativ dhe fitoreve solide Pajazit është ndërtuar në vitin 1396. të sulltan Bajazidit – themelues i Me rastin e rinovimit të xhamisë në Sulltanatit Osman prej Danubit deri vitin 86-1984, është hequr pllaka me në Eufrat – xhamia e parë që është kronogramin që ka qenë e vendosur vënë në funksion, me sa dihet deri mbi derën e xhamisë, nga ana e tani, është xhamia Sulltan Bajazit, jashtme, dhe nuk është kthyer më respektivisht xhamia e çarshisë, në në vendin e vet. Praktikisht është Kërçovë. shmangur dhe rezulton e humbur! Sulltan Jëlldërëm Bajaziti i jepte Në administratën e Këshillit shumë rëndësi ndërtimit të xhamive, të Bashkësisë Islame në Kërçovë, si një faktor i rëndësishëm për ngritjen gjithashtu disponojnë me morale të shtetit të tij dhe në këtë dokumentacionin kur është bërë mënyrë zbatonte me konsekuencë sondimi nga brenda, me ç’rast janë platformën shtetërore. Ai, kur e mori zbuluar themelet e para në thellësi Bursën, përveç ndërtimit të xhamive, prej 1.80 m. kishte urdhëruar që të ndërtohet Vjetërsinë e xhamisë Sulltan edhe kalaja, si pararojë ndaj sulmeve Pajazit në Kërçovë e dëshmon eventuale. Gjithashtu në anën edhe stili karakteristik i ndërtimit që aziatike të Bosforit, në vazhdim të paraqet një kombinim të arkitekturës këtij aksioni, është ndërtuar kalaja islame-bizantine.*18 Anadoluhisar.17 Ndërkaq në Kërçovë Myslimanët, të entuziazmuar kalanë e gjeti të gatshme. dhe të bindur se feja e tyre është fe Edhe kjo e dhënë është një nga e drejtë, ishin të frymëzuar dhe të faktet që e mbështesin përcaktimin motivuar që të arrinin ta përhapnin e tij, që vetëm dy vjet pas rënies së kudo predikimin e fesë islame.19 qytetit në duar të turqve ta zgjedhë Kjo në të njëjtën kohë është Kërçovën si pikë strategjike ku do të edhe platformë e luftës së pastër ndërtohet edhe xhamia rrëzë kalasë. islame, qëllimi i së cilës nuk ka qenë Ky ishte njëri nga faktet që 18. J. V. Hammer, Historija turskog dëshmon për ndërtimin e kësaj (osmanskog) Carstva, 1, 2, 3, Zagreb, 1978; xhamie. (Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, birinci cilt, Istanbul, (Üç dal neşriyyat); Sami Frashëri, 16. Halil Inalcik, ibid; Sulejman Dashi, Kamusu-l-a’lam, cilt: 1-6, Istanbul, 1889-1898, Xhamitë më të vjetra në Shqipëri, P e r l a, nr. 2, s.v. Istanbul. 1996, Tiranë. 19. Dr. Feti Mehdiu, Nga Kërçova për Kërçovën, 17. Halil Inalcık, ibid. Kërçovë, 1995. 60 Histori të zhdukë popullin e besimit tjetër, Në Beograd, pas kryengritjeve por vetëm të sundojë. serbe, 1804-1815, nisi rrënimi i Ndërtimi i xhamive, përmes së xhamive, si objekte që kultivonin cilave arrihet më me sukses formimi islamin institucional. Batall xhamia,21 dhe kultivimi institucional, formimi i e ndërtuar në vitin 1532, Imaret drejtë me moral të shëndoshë, ishte xhamia, e ndërtuar në vitin 1549, e pjesë përbërëse e platformës së shtetit cila ndodhej jo larg objektit SANU,22 të themeluar mbi bazat islame, siç të sotshëm, u shndërruan në kafene ishte sulltanati osman gjatë shtrirjes “Proleqe”, në objekte të administratës së mbretërimit të vet në Ballkan. serbe, etj.23 Aktualisht, në Beograd, Sot, në disa shtete të Ballkanit, ka mbetur vetëm xhamia Bajrakli (në si: Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, rrugën Gospodar Jevremova, afër Mal i Zi, Bosnjë dhe Hercegovinë Kalemegdanit). dhe Serbi janë rreth 3200 (tremijë e Vetëm në Beograd janë rrënuar dyqind) xhami, të cilat janë në shërbim xhamitë vijuese: Xhamia Ibrahim të kultivimit të Islamit institucional. beg, Ibrahim Çelebi, Bajram beg, Xhamitë janë transmetuese të burimit Çik xhamia, Xhamia e re, xhamia islam: Kur’anit dhe hadithit. Krahas Hasan Ali aga, haxhi Hasan aga, këtyre ka edhe teqe e zavije, të cilat, Ganish aga, haxhi Halil, Dibag, po ashtu, janë në shërbim të Islamit. Defterdar, Reis efendi, Zejnudin aga, Mirëpo, meqenëse këto mbështeten Seid Hasan Pasha, sulltan Sulejman, kryesisht në personalitete autoritative (në Kalamegdan), Xhamia sagir, islame, si: haxhi Bektash Veliu, Haxhi Sadik, haxhi Salih, xhamia Abdulkader Xhejlaniu, Xhelaluddin Abdulxhebar, xhamia Ali Pasha, Rumiu, etj., marrin karakter ideologjik. xhamia Haxhi Ali, Këzlaraga, xhamia Islami institucional i përhapur Gali, Kuçuk Hysejn, Kuçuk Lazar përmes xhamisë, një institucion pasha, haxhi Kuçuk Veli, Koski i themeluar me Kur’an, në disa beg, Haxhi Mehmed, Mehmed aga, shtete të formuara pas shpërbërjes haxhi Mahmud, Sulltan Mahmud, së sulltanatit osman, në Ballkan, si: Ket-huda Ferhat, Mustafa Çaush, Shqipëria, Jugosllavia20, Bullgaria, Mahxhur xhamia, Haxhi Nezir, Mina, etj., ka përjetuar situata shumë të Habil efendi, Jahja pasha dhe Haxhi rrezikshme, deri në shfarosje, por Veli. Disa prej këtyre xhamive i ka ndodh ajo që do Allahu, sepse Allahu nuk përudh dhunuesit. 21. Muhamed Mufaku, Tarihu Belgrad islami- jje, Kuvajt, 1987. 22. Srpska Akademija Nauka i Unetnosti në 20. Tomas V. Arnold, Povijest islama, Beograd. historijski tokovi misije, Sarajevo, 1989; (botimi 23. Mbretëria Serbe – Kroate – Sllovene; në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010, përktheu Serbia, Kroacia, Sllovenia, Bosnja e Nexhat Ibrahimi.) Hercegovina, Mali i Zi, Kosova, Maqedonia. 61 Histori përshkruar edhe Evlija Çelebiu24 edhe Evlia Çelebiu edhe për Shqipërinë Muhamed Mufaku25. jep të dhëna me interes. Sipas tij, në Në periudhën deri në vitin Peshkopi ishte xhamia Memi pasha; 1912, në Beograd, janë rrënuar edhe në Gjirokastër xhamia Hëzër aga, mesxhidet: Ebu Bekr efendi, baba Haxhi Murat, sulltan Pajaziti i dytë, Mahmud, Bazar pasha, Bejazid, Haxhi Memi pasha, Memi beg, xhamia e Durak, Dedezade, Haxher mesxhid, Palortos; në Skrapar xhamia Pajazit Xheman Hatun, Sulejman han, Haxhi han; në Berat xhamia Uzkurli, Gazi Suka, Shamli hoxha, Osman, Haxhi Murat pasha, xhamia e Hunqarit, Ali, Kazakli, Kestenxhi, Kuçuk Pazar xhamia Fet-hije, xhamia Çelebi pasha, Kuçuk Mustafa, Musa pasha. Hysen pasha; në Vlorë xhamia sulltan Sipas të dhënave që ofron Sulejman, e ndërtuar në vitin 949 h., udhëpërshkruesi i shekullit XVI, xhamia Memxhi zade, Hysen Aga, Evlia Çelebiu, në veprën e tij xhamia e Tabakëve; në Kavajë kishte Seyahatname,26 shihet se ai gjatë katër xhami me minare; në Peqin ishte udhëtimeve të tij vizitoi dhe përshkroi e njohur xhamia Abdurrahman pasha xhami e mesxhide në tërë territorin dhe Hariz Zade; në Elbasan ishin e Ballkanit.27 Disa i ka prezantuar xhamitë: Gazi Sinan pasha, Hasan me emra, kurse në disa vende është Balli zade, Biçakçi zade, Sinan beg dhe shërbyer vetëm me shifra.28 rreth 20 (njëzet) mesxhide; në Shkup Këtu do të përmendim disa kishte vizituar xhaminë e Hunqarit, prej tyre. Në Sombor ishte xhamia xhaminë Jahja pashë, Karlo zade, te Ura e Vardarit, Koxha Mustafa pasha, Sulejman han, Xhamia e pashës; xhaminë e kuqe – Is-hak beg dhe Isa në Illok, xhamia Sulejman han dhe beg; Manastiri kishte xhaminë Is- Mehmet aga, afër së cilës ka pasur hak efendi, te ura, xhaminë Mahmut edhe një banjë publike (hamam); në efendi, Gazi Hajdar pasha, Haxhi beg, Petar Varadin ishte xhamia Sulejman Sungur çaush; në Shkodër përmend han në kala dhe disa të tjera në qytet; xhamitë: Sulltan Pajazit, Hysen beg, në Pozhegë ishte xhamia Sherklot, etj. Karahysen.29 Presioni ndaj fesë islame në 24. Divna Gjuriq – Zamolo, Kontribut për njohjen e xhamive të Beogradit, Studime Orientale, Ballkan, gjatë shekullit XIX, vinte nr. 2, 2002, Prishtinë; Priloziza Oriejntalnu duke u shtuar dita-ditës, duke zbatuar Filologiju, XV-XVI, 1960, Sarajevo. forma të ndryshme të dhunës. 25. Muhamed Mufaku, Tarihu Belgrad E njëjta gjendje vazhdoi pas islamijje, Kuvajt, 1987. luftërave ballkanike edhe pas 26. Evliya Çelebi, Seyahatname, 1-6 cilt, Istanbul, (Uçdal yayinlar) Istanbul, s.a. 29. Evlija Çelebi, Shqipëria para tre shekujsh, 27. Evlija Čelebi, Putopis, Sarajevo, 1973, p. Tiranë, 1930, 2000; Evlija Çelebiu në Shqipëri 85. dhe në viset fqinje: Kosovë, Mal i Zi, Ohër, Tiranë, 28. Evlija Čelebi, Putopis, Sarajevo, 1973. 2008. 62 Histori përfundimit të Luftës së Parë Botërore. mesxhidi Sulejman agë Rama, haxhi Mbretëria Serbe – Kroate – Sllovene, Abdullah aga, xhamia në Risan, vazhdoi një shtypje sistematike kundër xhamia në Sutorini, xhamia e bardhë institucionit të xhamisë dhe aktiviteteve në Hercegnovi - dhe këtu nuk ka asnjë të tij. Kohë pas kohe rrënohej ndonjë xhami sot. Xhamitë u rrënuan edhe xhami me pretekstin se pengonte në: GUSI: Sulltan Ahmet xhamia, realizimin e planit urbanistik. Merreshin Gjylbegu, Alibegu, Qosaj (ndërmjet masa ndëshkuese ndaj personelit që Gusinje dhe Vuthajve); PLAVË: në shërbente në këto institucione, si: Nokshiq, Turi, xhamia e nizamit, imam, myezin apo këshilltar xhamie. Rzhanica e epërme; PLEVLJE: Qëllimi i këtyre veprimeve ishte të Xhamia haxhi Hasan, Odabasha, pengohej kultivimi i vlerave islame. Misirli Ahmed beg Jusuf kadi, Numri i xhamive u zvogëlua në masë Bubica, Hamidija; PODGORICË: të madhe. Në disa vende nuk mbeti Mehmed Han xhamia, Draçka, asnjë xhami, kurse në Beograd mbeti Glavatoviqi, Hadroviqi xhamia në vetëm xhamia “Bajrakli”. Gjendja në Medun, Golubovci, Goriqani; Stara ish sanxhakun e Nishit është edhe më Crna Gora: Zhabljak, Çekliqi, Balija, e errët. Virpazar, Staniseljiqi, Obod, Cetinje Përkundër faktit se Princ Nikolla i dhe xhamia në Dupil; ULQIN: Malit të Zi, më 20 janar 1912, e kishte Xhamia e marinarëve - Rana, xhamia emëruar me dekret mbretëror myfti Meraje, xhamia Meterizi.30 për myslimanët e Malit të Zi, Murtez Gjatë sundimit të mbretërisë SKS ef. Karagjuzoviqin, rrënimi i xhamive (serbe- kroate- sllovene), në Shkup, vazhdonte. Vetëm në Mal të Zi u rrënuan tek Ura e gurit – në të djathtë të lumit me themel xhamitë: Sulltan Selim, Vardar, është rrënuar Burmali xhamia, Sulltan Murati i tretë (Orta xhami), objekt emblematik i arkitekturës Ahmed beg – Lonxha, Shkanjeviqa islame. – në Tivar; Gradska xhamia, xhamia Xhamia si institucion islam e pësoi Hareme – në BERANE; xhamia shumë rëndë nga sistemi komunist që Bihor, Handar pasha, Fetahija, xhamia u instalua në Shqipëri pas përfundimit Bioça, Haxhidanusha në ashik mëhallë, të Luftës së Dytë Botërore.31 Haznedar Mehmed aga, xhamia në Pas përfundimit të Luftës Dytë Ivanj dhe xhamia Zaton – në Bjello Botërore – me ngadhënjimin e Polje, Kollashin dhe Mojkovac; xhamia sistemit komunist – Tirana zyrtare e kalasë – në Nikshiq, Sulltan Ahmet, nisi përndjekjen sistematike kundër Hysejn aga, xhamia e mëhallës, xhamia xhamisë dhe elementit fetar në e Grliqit – në Shpuz (Danillovgrad); 30. Hadžiosmanović, Husein, G l a s n i k Sulltan Mehmeti i dytë-Fatihu, sulltan VIS-a, nr. 2, 5, 1982, Sarajevo. Pajaziti i dytë-te sahat kulla, Sinan 31. Sabit Uka, Jeta dhe veprimtaria e shqiptarëve pasha, Murteza pasha, pastaj edhe të Sanxhakut të Nishit, Prishtinë 1995 (libri 4.) 63 Histori përgjithësi. Në vitin 1967, me dekret teneqe, xhamia e sheh Voglit, xhamia shtetëror nr. 4262, të lëshuar nga e Tabakëve, xhamia Dine Hoxha, etj.36 Presidiumi i Kuvendit Popullor, me Të njëjtin fat e pësuan qindra datë 1 prill 1967, u ndaluan të gjitha xhami në kufijtë e Republikës së aktivitetet fetare dhe “... të gjitha Shqipërisë. pasuritë, e tundshme dhe të patundshme të Në Kosovë, Maqedoni, Bosnje komuniteteve fetare kaluan në dispozicion e Hercegovinë dhe Mal të Zi, që të komiteteve të partisë... ose iu dorëzuan ishin në përbërje të shtetit të quajtur kooperativave bujqësore.” Mbylli, rrënoi Jugosllavi, zyrtarisht ishin të lira apo ua ndërroi funksionin 2169 institucionet fetare – edhe xhamia, objekteve fetare, pa përjashtim: të por vazhdimisht mbahej nën lupë, krishtera apo islame, kështu që qindra si institucione që nuk e përkrahnin xhami u zhdukën fare.32 Dekreti i sistemin shtetëror komunist, sepse Presidiumit për ndalimin e fesë, i vitit ishte sistem i imponuar me dhunë. 1967, u inkorporua në Kushtetutën e Rrënimi i xhamive vazhdonte, me Shqipërisë të vitit 1976.33 Kjo situatë arsyetimin se ishin pengesë e realizimit më së shumti goditi elementin islam urbanistik. U rrënuan xhamia Junus dhe xhaminë, sepse të krishterët edhe efendi në Prishtinë, te Teatri kombëtar më tutje ditën e diel e kishin të lirë i Kosovës, Tupan xhamia, në Tetovë, – festë zyrtare javore – kurse dita e në mes të qytetit, që sot është park i xhuma, namazi kolektiv i definuar me Shtëpisë së Kulturës, xhamia në qendër Kur’an,34 deri në vitin 1990 u harrua të Gostivarit, që aktualisht është park i tërësisht në kufijtë e Shqipërisë politike, qytetit. respektivisht Shqipërisë Londineze.35 Kohë pas kohe arrestohej Pas këtij akti të paprecedent në dhe dënohej me burgim të rëndë historinë e shteteve, vetëm në Tiranë ndonjë imam apo pari tjetër islame, u rrënuan ose iu ndryshua funksioni: si element i rrezikshëm për sistemin Xhamia e Sulejman Pashës, xhamia e komunist, si Hysejn Xhozo, në Met Firës, xhamia e Zajmit, e Stërmasit, Sarajevë, hafiz Sulejman Shehapi, xhamia e Karapicit, e Tetovës, xhamia hafiz Abdullahu, mulla Garipi, e Balit, xhamia e Vathit, xhamia e në Tetovë, Shaban efendija në varrit të Bamit, xhamia e Bërxollit, e Kumanovë, hafiz Jakupi në Prizren, Islam Allës, Sheh Zelës, Xhamia me hafiz Nazimi në Kërçovë37, etj. Këto veprime ishin sinkronizim i 32. Bajro Agović, Džmaije u crnoj Gori, projektit për ndjekjen deri në shfarosje Podgorica, 2001. të elementit josllav në këto troje, të cilin 33. Roald Hysa, Xhamitë e Tiranës, Tiranë, 2008. 36. Roald Hysa, ibid. 34. Musa Ali Basha, Rrrugëtimi i fesë islame në 37. Feti Mehdiu, Hafizët tanë, Prishtinë, Shqipëri: 1912 -1967, Tiranë, 2011, f. 525. 2010, f. 206; Të burgosurit politik shqiptarë 35. Ibid. f. 429. të Kërçovës, 1944-1994, Prishtinë, 2011. 64 Histori e kishin përpiluar Ilija Garashanini, Dalliu, hafiz Ismet Dibra, hafiz Sabri Vasa Çubrilloviqi, i bekuar nga Ivo Koçi, Haki Sharofi, Jonuz Bulej, Vexhi Andriqi38 dhe e zbatonte aparati Buharaja, Ibrahim Hasnaj, Ismail H. shtetëror i Jugosllavisë Avnojiste. Muçej, Faik Q. Hoxha, Hasan Tahsin Kulmimi i kësaj gjendje arrin me – Haveriku, hafiz Sherif Langu, hafiz luftërat e fundit që bëri Serbia (në emër Musa Dërguti, hafiz Ali Tari, hafiz të Jugosllavisë) në vitet 1991-1999, në Mustafa Varoshi, sheh Ali Pazari, etj. Kroaci, në Bosnje dhe në Kosovë. U pushkatuan: Shyqyri Myftiu, Në Bosnje dogji dhe shkatërroi Baba Hajro Progonati, sheh Ibrahim 94 xhami,39 në Kosovë, vetëm në Karbunara, sheh Qerim Delvina, etj. periudhën e luftës së fundit -1997 U internuan: hafiz Ali Korça, 1999, u dogjën dhe u shkatërruan Baba Reshat Bardhi, dr. Behxhet 218 xhami.40 Madje kjo valë – djegia e Shapati, sheh Qazim Hoxha, etj. shembja e xhamive – e përfshiu edhe Disa vdiqën nëpër burgje: Halil Maqedoninë.41 Gjatë luftës së fundit Hoxha, Hoxhë Dusha i Tropojës, në Kosovë 1997-1999, përveç vrasjes Imam Shabani, Baba Myrteza Kruja, së disa imamëve, u përdor edhe djegia Nebih Novosella, Zenel Hoxha, e trupit të tyre.42 Baba Muço, etj.43 Sistemi komunist, që u vendos pas Megjithatë, mbijetesa dhe Luftës së Dytë Botërore, në këtë pjesë gjallërimi i xhamive, si institucion i të Ballkanit, ushtroi presion shumë themeluar sipas platformës Kur’anore, më të madh, sidomos në Shqipëri, me sepse: “ussise alat-takva...” pas këtyre burgosje dhe dënime deri në 20 vite, peripecive vazhdoi rrugëtimin e tij. me pushkatime e me internime. Aktualisht në Kosovë janë 713 xhami, Me burg u dënuan: hafiz Ibrahim në Maqedoni, 657, në Shqipëri ka 694 xhami, në Mal të Zi janë 123, kurse 38. Spastrimi etnik, Tiranë, 2010; Serbian barbarities against islamic monuments in Kosova: 71 janë rrënuar pas vitit 1912 - dhe 44 February ‘98 yune ‘99, Prishtina, 2000 (me nuk ekzistojnë më, në Bosnje dhe legjenda në gjuhën angleze dhe arabe). Hercegovinë ka rreth 800 xhami, në 39. Glasnik VIS-a, 1982- 1988, Sarajevo Sanxhak e Luginë të Preshevës - Serbi, 40. Serbian barbarities against islamic monuments janë 220 xhami. in Kosova: February ‘98 yune ‘99, Prishtina, 2000. Qëndresën – rezistencën e Islamit 41. Plagët e pavdekshmërisë (wounds institucional në Ballkan e ka ndihmuar of eternity), Shkatërrimi dhe dëmtimi në masë të madhe institucioni i i objekteve fetare islame gjatë luftës vakëfit dhe dhuruesit e devotshëm të në Maqedoni, Shkup, 2002. E përgatiti vakëfeve, të cilët në vakëfet e dhuruara Behixhidin Shehapi. 42. Ramadan Shkodra – Sadik Mehmeti – 43. Musa Ali Basha, Rrugëtimi... Tiranë, Agim Gashi, Imamët shehidë në luftën e 2011, f. 427. fundit në Kosovë, 1989-1999, Prishtinë, 44. Bajro Agović, Džmaije u crnoj Gori, 2010. Podgorica, 2001. 65 Histori e kishin caktuar shumë qartë që në Të gjitha këto, nëse i xhaminë, së cilës i referohet vakëfi, të shikojmë në prizmin e zhvillimeve lexohej Kur’an pas namazit të jacisë, bashkëkohore të aktiviteteve pas namazit të sabahut, pas namazit të politike e shoqërore, sipas drekës, etj. Disa herë e kishin caktuar funksionit dhe rolit që kanë luajtur edhe cila sure të lexohej: Jasin, Kehf, gjatë historisë, madje që vazhdojnë Fet-h, etj., dhe si të lexohej. Kishin ta kenë edhe sot, mund të quhen theksuar se ai që këndon duhet të Organizata Joqeveritare Islame ketë zë të bukur, të lexojë me texhvid. (OJQI). Nuk ka dyshim se, edhe Kishin saktësuar edhe sa duhet të këto, me angazhimin e tyre, kanë 45 paguhet. kontribuar në përgatitjen e këtij Mënyra tjetër e përhapjes së opinioni për të pranuar normat fesë islame në këto troje ka të bëjë e reja fetare, normat islame, të me misionarët e ndryshëm, të cilët cilat ngarkonin ithtarët, që sapo i më vonë i gjejmë nën platformën e bashkoheshin kësaj feje, me disa shkollave filozofike islame. Me fjalë të obligime, të cilat më parë nuk i kanë tjera i gjejmë të organizuar si drejtime njohur banorët e këtyre trojeve, si sufiste, të cilat historia shqiptare i njeh agjërimin një muaj, namazin pesë si sekte fetare islame. Shkolla më e herë në ditë-individualisht, një herë njohur filozofike islame, apo tarikati në javë dhe dy herë në vit me namaz më i njohur në trojet shqiptare, madje kolektiv, ashtu edhe me dhënien e në përgjithësi në Ballkan, është tarikati zekatit, që nuk ishin të njohura deri Bektashi, themeluar në Anadoll nga atëherë. Këto norma, në atë kohë, Haxhi Bektash Veliu, në shekullin 13 i zbatonin personalisht ithtarët e dhe 14. këtyre shkollave dhe pasuesit e tyre. Sot, në hapësirën ballkanike: Institucionet shtetërore të Kosovë, Shqipëri, Maqedoni, Bosnjë e kohës sigurisht i kanë përcjellë Hercegovinë, gjallërojnë edhe shkolla të tjera filozofike islame, (sekte fetare) aktivitetet e këtyre shkollave (OJQI) si Sadi, Kaderi, Melami, Halveti, Rifai, dhe pas plotësimit të detyrave të etj.46 precizuara me Kur’an dhe me hadith (sheriat), atyre u është lejuar edhe një aktivitet tjetër si superstrukturë 45. Hasan Kaleshi, Vakufnamet më të vjetra në shoqërore, nën petkun e së cilës, gjuhën arabe në Jugosllavi, Prishtinë, 2012. 46. Xhemal Qehajiq, Dervishki redovi u më vonë, disa prej atyre shkollave Jugosllovenskim zemljama, Sarajevo, 1986; përqafuan vetëm zbatimin e akteve Jashar Rexhepagiq, Dervishët, rendet të superstrukturës dhe i injoruan, dhe teqetë, Prishtinë, 1999; Dr. Mehmet ose i deformuan disa nga detyrat Eroz, Turkiye\de alevilik –bektashilik, themelore islame të përcaktuara në Istanbul,1977. Kur’ an, si namazi, agjërimi, etj.
66 Histori Këto rryma të Organizatave Kjo çështje del në sipërfaqe Joqeveritare Islame, në mungesë menjëherë pas vdekjes së kalifit të burimeve të shkruara e të sakta të katërt, Aliut r.a. dhe e përcjell nga themeluesit e atyre shkollave, zhvillimin e jetës islame, deri sot, platformën e veprimeve të tyre e diku më shumë e diku më pak. mbështesnin në traditën gojore Prandaj këtu duhet ndarë feja në një rreth hermetik. Në këtë islame nga kultura islame. Kjo forma mënyrë, dalëngadalë, në disa sosh e dytë është shprehje e kulturës u ngulitën lloje adhurimi dhe islame, e ngjizur në periudha dhe doktrina nga filozofitë e Lindjes, rrethana të caktuara arabe. që kishin depërtuar tek ata përmes Në këto interpretime ata krishterimit. Të përmendim këtu, strehohen nën hije të autoriteteve reale si ilustrim, formën e agjërimit, i cili ose të imagjinuar dhe në mendimin është si agjërimi i të krishterëve. Ky e lirë të individëve të politizuar, për lloj agjërimi është për një kohë të të futur grindje ndërmjet ithtarëve të caktuar ku nuk përdoren yndyrëra. fesë islame. Ata u japin interpretime Ushqimet e tjera dhe pijet, përveç kuturu disa ajeteve të Kur’anit, vetëm ujit, nuk i ndalin. për të gjetur hapësirë ideja e tyre për Disa syresh kanë prekur edhe ndonjë ndalesë, siç është alkooli, apo në bazat e besimit islam. Ata, në për të siguruar marrjen e pushtetit - kundërshtim me Kur’anin, sipas me anë të linjës trashëgimore.48 të cilit... inne ekremekum indallahi Këtu nuk jemi thelluar në etkakum...47 mendojnë se familja e historikun e lindjes dhe zhvillimit Muhamedit a.s. ka privilegje vetëm të atyre dallimeve, por mendoj se për faktin se rrjedh nga pejgamberi këto dallime, që janë të pranishme dhe këtyre u takon të vazhdojnë sot, nuk kanë ekzistuar në kohën qeverisjen e popullit arab, pas vdekjes kur kanë jetuar Haxhi Bektashi, së Muhamedit a.s. Kjo qasje ka Xhejlani, Muhjiddin Arabiu e mistikë shkaktuar luftëra e gjakderdhje ndër të tjerë. I përmendëm këtu me qëllim vëllazërore në mesin e shoqërisë të sqarimit të këtyre dy formave islame të sapo formuar, për qëllime të gjallërimit islam, përhapjes, të primatit politik. Atyre qëllimeve mbijetesës dhe aktualitetit të fesë politike u kanë veshur ngjyra fetare- islame deri në kohën tonë. islame, duke u përpjekur të fusin në lojë edhe Kur’anin dhe hadithin 48. Xhemal Qehajiq, Dervishki redovi u si burime të pakontestueshme për Jugosllovenskim zemljama, Sarajevo, 1986; Jashar Rexhepagiq, Dervishët, rendet bazat e mirëfillta islame. dhe teqetë, Prishtinë, 1999; Dr. Mehmet Eroz, Turkiye\de alevilik –bektashilik, 47. Kur’an, El-Huxhurat, 13. Istanbul,1977.
67 Histori Këto dy forma të depërtimit dhe hapësira, në vitin 1396 - në Kërçovë, të kultivimit islam në Ballkan janë kemi edhe caktimin e institucionit edhe sot. Mendimet e studiuesve e të jurisprudencës islame - kadiun të pseudostudiuesve, mendime se në Jeni Pazar, si një instrument feja islame në Ballkan, te shqiptarët përcjellës i zbatimit të bazave islame. dhe boshnjakët, ka arritur, ka Këto institucione erdhën duke gjallëruar dhe do të gjallërojë falë u shtuar dhe asnjëherë nuk ranë në aktivitetit të rrymave apo shkollave ndikimin e ideologjive të ndryshme, filozofike islame, të cilat ata i quajnë sepse për to Kur’ani ishte, mbi të sekte mistike, përparimtare dhe të gjitha, rregulluesi më i mirë i jetës, në përshtatshme për nevojat kombëtare, luftë, në paqe dhe pas paqes. nuk qëndrojnë. Vetëm ashtu arritën që deri Ndërkaq argumentet flasin më ditët e sotme, për 620 vitet e se fillimet, përhapja dhe gjallërimi kaluara, të bëjnë jetë aktive, herë më islam në Ballkan, konkretisht shumë e herë më pak, por asnjëherë në hapësirën shqiptare, janë të të gjunjëzuar para ideologjive, si lidhura ngushtë edhe me një lidhje platforma të përgatitura nga njerëzit të qëndrueshme e afatgjatë me e zakonshëm, nën ndikim të qarqeve veprimin e institucionit të xhamisë, të ndryshme. E ardhmja e tyre do si një institucion i mbështetur në të jetë e ndritshme nëse vazhdojnë Kur’an. Institucionet shtetërore të ndjekin rrugën e Kur’anit dhe të të sulltanatit osman, kur arritën sunetit të Muhamedit a.s. ta vënë nën sundim Ballkanin, në Historia duhet mbështetur në mbështetje të Kur’anit dhe hadithit, argumente morale dhe materiale, të si dy burimet e pakontestueshme të verifikuara. Nëse mbështetet në mite fesë islame, ndërtuan mekanizmat nuk ka ardhmëri. e nevojshme legale për veprim dhe Popujve të Ballkanit u mjaftojnë zbatim të këtyre dy burimeve të argumentet për një histori të Islamit. Ndërtuan xhami si parakusht mirëfilltë.49 për të përgatitur njerëz me moral të shëndoshë, në formë legale. Këtë 49. Ky studim është botuar në turqisht në e dëshmon fakti se në të njëjtin vit Balkanlar’da Islam, Vëllimi i tretë, Ankara, kur u ndërtua xhamia e parë në këto 2016. Në gjuhën shqipe botohet për herë të parë.
68 Histori
Sanxhaku i Shkupit në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX Dr. Hasan Bello Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historisë, Tiranë Abstrakt Vilajeti i Kosovës pjesë e të cilit ishte Sanxhaku i Shkupit në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX, shtrihej në pjesën perëndimore të territoreve evropiane të Perandorisë Osmane, me një sipërfaqe prej 32.000 km. Në Lindje ai kufizohej me Bullgarinë, në Perëndim me Vilajetin e Shkodrës, Bosnjën dhe Malin e Zi, në Jug me Selanikun, ndërsa në Veri me Serbinë. Për shkak të pozitës gjeopolitike që zinte ky vilajet, e në këtë kuadër edhe Sanxhaku i Shkupit, e kishin kthyer atë në vilajetin më të rëndësishëm e njëkohësisht një nga më problematikët e perandorisë. Duke pasur parasysh infrastrukturën (stacionin hekurudhor), shëndetësinë, rrjetin telegrafik, kushtet e nevojshme që evitonin harxhimet suplementare, si dhe faktin se ky qytet nuk gjendej në zonë kufitare, Shkupi - sipas tij - i kishte të gjitha premisat për t`u bërë qendër vilajeti. Në vitin 1888, qeveria osmane, me të drejtë vendosi që qendra e Vilajetit të Kosovës të zhvendosej në Sanxhakun e Shkupit.
I.-Struktura administrative e shek. XIX dhe në fillim të shek. XX, Sanxhakut të Shkupit vendoset flamuri. Shih: J. Deny, “Sancak”, ilajeti i Kosovës, pjesë e Islam Ansiklopedesi, İstanbul: Türkiye 11 Diyanet Vakfı, 1988, X. cilt, s. 187; M. Fuad të cilit ishte Sanxhaku Köprülü, “Bayrak”, Islam Ansiklopedesi, i Shkupit në fund të İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1988, II. V cilt, s. 401; Ismail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı 1. Sanxhaku ishte një nga njësitë devleti teşkilâtına medhal, Istanbul: Türk Tarih administrative më të rëndësishme të Kurumu, 1970, s. 73; Metin Kunt, Sancaktan strukturës së Perandorisë Osmane. Kuptimi Eyalete 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası etimologjik i kësaj fjale turke vjen nga ve Il Idaresi, Istanbul: Boğaziçi Üniversitesi, shkopi me majë të mprehtë në të cilin 1978, s. 16. 69 Histori shtrihej në pjesën perëndimore të i Kosovës i dërgoi kryeministrisë territoreve evropiane të Perandorisë më 18 gusht 1887, duke mbështetur Osmane, me një sipërfaqe prej 32.000 variantin e mësipërm, argumentonte km2. Në Lindje ai kufizohej me se, që kur Nishi i ishte aneksuar Bullgarinë, në Perëndim me Vilajetin Serbisë, Prishtina e kishte humbur e Shkodrës, Bosnjën dhe Malin e Zi, peshën dhe rëndësinë politiko- në Jug me Selanikun, ndërsa në Veri administrative. Duke pasur me Serbinë. Për shkak të pozitës parasysh infrastrukturën (stacionin gjeopolitike që zinte ky vilajet, e në hekurudhor), shëndetësinë, rrjetin këtë kuadër edhe Sanxhaku i Shkupit, telegrafik, kushtet e nevojshme që atë e kishin kthyer në vilajetin më të evitonin harxhimet suplementare, si dhe faktin se ky qytet nuk gjendej rëndësishëm e njëkohësisht një nga në zonë kufitare, Shkupi - sipas tij më problematikët e perandorisë. - i kishte të gjitha premisat për t’u Megjithëse qendra e vilajetit bërë qendër vilajeti.44 Në vitin 1888, ishte në Sanxhakun e Prishtinës, qeveria osmane, me të drejtë vendosi nga dokumentacioni i kohës vihet që qendra e Vilajetit të Kosovës të re se më 4 gusht 1878, disa persona zhvendosej në Sanxhakun e Shkupit.5 nga paria e Prizrenit i drejtojnë Nga pikëpamja administrative, autoriteteve të kohës kërkesën që Vilajeti i Kosovës, në vitet 1877- qendra e vilajetit të zhvendosej në 1878 përbëhej gjithsej nga shtatë këtë qytet me justifikimin se, në sanxhaqe (nga Sanxhaku i Prishtinës, Prishtinë, nuk ekzistonin kushte Sanxhaku i Prizrenit, Sanxhaku i të përshtatshme për administratën Shkupit, Sanxhaku i Nishit, Sanxhaku dhe nëpunësit. Ndërsa në Prizren i Shehirkojit, Sanxhaku i Pazarit të ato ishin më të mira, për shkak se Ri dhe Sanxhaku i Dibrës), të cilët, ky qytet kishte qenë edhe më parë përfshinin gjithashtu edhe disa njësi qendër vilajeti.22 Në vitin 1888 u ngrit përsëri 4. BOA, IRADE MECLIS-I MAHSUS si çështje që qendra e vilajetit të 4241. zhvendosej në Sanxhakun e Shkupit, 5. Përpjekjet për zhvendosjen e qendrës së sepse Shkupi shërbente si nyje lidhëse vilajetit nga popullsia e qytetit të Prishtinës për të gjithë zonën, aty gjendeshin dhe Prizrenit vazhduan në mënyrë të edhe disa konsullata të huaja, si pandërprerë, duke i dërguar vazhdimisht kërkesa dhe lutje qeverisë osmane, por, konsullata austriake, ruse, serbe, megjithatë ato nuk u morën në konsideratë 33 greke, etj. Në një shkresë që valiu dhe deri në vitin 1912 qendra e vilajetit vazhdoi të mbetej Sanxhaku i Shkupit. 2. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (Arkivi i BOA, YA-Hus. 405/88; H. D. Andreasyan, Kryeministrisë së Perandorisë Osmane, më “Osmanlı Rumelisi Tarih ve Coğrafyası”, tej: BOA), ŞD. MLK 1965/12. Güney Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 2-3, 3. Kosova Vilayeti Salnamesi, Hicri 1314 (1896- (1972-1974), s. 11-88 dhe 4-5 (1975-1976), 1897), s. 178-179. s. 101-152. 70 Histori më të vogla administrative si: 27 Gjakovës, Lumës, Gucisë dhe nahijet kaza6, 8 nahije7dhe 1400 fshatra.8 e Gostivarit, Kalishës e Rahofçës. Pas luftës ruso-turke nga ky 4. Sanxhaku i Dibrës, me vilajet do të shkëputet Sanxhaku i kazanë e Dibrës, Elbasanit, Dibrës Nishit dhe Sanxhaku i Shehirkojit, të së poshtme (Debre-i Zir) dhe Matit. cilët do t’i aneksohen Serbisë duke e 5. Sanxhaku i Pazarit të Ri, zbritur në pesë numrin e sanxhaqeve. me kazanë e Pazarit të Ri, Senicës, Ndërsa në vitet 1878-1879 Prepolit, Mitrovicës, Varoshit të Ri, Vilajeti i Kosovës përbëhej nga: Tashllëxhës, Tragovishtës, Beranës, 1. Sanxhaku i Prishtinës Akovës dhe Majkovaçit.9 Pra, (si qendër vilajeti), me kazanë sipas listës së mësipërme, ky vilajet e Prishtinës, Pejës, Gjilanit dhe përbëhej nga 5 sanxhaqe, 31 kaza dhe Preshevës. 4 nahije. Ndërsa po t’i referohemi 2. Sanxhaku i Shkupit, me vjetarëve statistikorë (salnameve)1010 kazanë e Shkupit, Kumanovës, të Perandorisë Osmane duke marrë Koçanës, Kratovës, Palankës, në konsideratë vetëm Sanxhakun Ishtipit, Radovishtës dhe nahijen e e Shkupit për vitet 1882-1883, ky Kaçanikut. sanxhak përbëhej nga Kazaja e 3. Sanxhaku i Prizrenit, Shkupit që ishte njëkohësisht edhe me kazanë e Prizrenit, Tetovës, 9. Kosova Vilayeti Salnamesi, Hicri 1296 (1878- 6. Kazaja ishte pjesë përbërëse e sanxhakut 1879), s. 60-120. dhe në krye të saj qëndronte kadiu; si njësi 10. Fjala salname (vjetar) e ka prejardhjen administrative ajo filloi të aplikohej në nga persishtja “sal” që do të thotë vit dhe gjysmën e dytë të shek. XVI dhe në fillim “name” që do të thotë libër. Në gjuhët të shek. XVII, ndërsa pas shek. XVIII atë e perëndimore kjo haset me emrat “annuaire”, gjejmë kudo nëpër territoret e Perandorisë “annus”, “annale” dhe “almanac”. Salnameja Osmane. Shih: Mehmet Ali Ünal, Osmanlı e parë e Perandorisë Osmane doli në vitin 1847, Müesseseleri Tarihi, Isparta: “Fakülte ndërsa salnamet e vilajeteve filluan të dalin në vitin Kitabevi”, 1997, s. 235. 1866. Disa vilajete kanë botuar vetëm nga një të 7. Nahija bashkë me fshatin ishte njësia tillë, e disa të tjerë mund të kenë botuar deri në mbi më e vogël administrative, kryesisht ajo njëzet salname. Vilajetet që kanë botuar më shumë përfshinte një zonë me karakteristika të të tilla janë Vilajeti i Bursës dhe ai i Selanikut. veçanta gjeografike dhe sipas rregullores së Për historianët, këta vjetarë, kanë rëndësi të dorës së organizimit administrativ të vitit 1864, çdo parë. Shih: Hasan Duman, Ottoman year-books: fshat popullsia e të cilit kalonte 500 frymë, (salname and nevsal), Istanbul: “Research kishte të drejtën të formonte një nahije. Centre for Islamic History, Art and Culture Shih: M. Tayyib Gökbilgin, “Nâhiye”, Islam (IRCICA)”, 1982, p. 5-7; Hasan R. Ertuğ, Ansiklopedesi, İstanbul: “Türkiye Diyanet “Osmanlı Devrinde Salnameler”, Hayat Vakfı”, 1988, IX. cilt, s. 36-37; Ilber Ortaylı, Tarih Mecmuası 10, no: 103, 104 (1973); Justin Tanzimat`tan Cumhuriyete Yerel Yönetim McCarthy & J. Denis Hyde, “Ottoman Geleneği, Istanbul: “Hil”, 1985, s. 92-93. Imperial and Provincial Salnames”, Middle 8. Salname-i Devlet-i Aliye-yi Osmâniye, H. 1295 East Studies Association Bulletin 13, no. 2, (1877-1878), s. 336-338. 1976, p. 10-20. 71 Histori qendër e këtij sanxhaku, Kazaja e Kratovës, Kumanovës, Orhanijes, Ishtipit, Kumanovës, Radovishtës Osmanije-Maleshit, Palankës dhe dhe Palankës. Në këtë sanxhak Radovishtës. Në këtë sanxhak bënin gjithashtu bënin pjesë edhe Nahija e pjesë edhe nahijet e Bereketlisë, Kaçanikut, Maleshit dhe Bijanicës.11 Ishtipit, Leskovicës, Koçanës, Bijanicës, Bogomilit, Kyprylysë, Tabela 1. Nikodimit dhe Kumanovës, si dhe Struktura administrative e 660 fshatra.13 Sanxhakut të Shkupit 1882-188312 Tabela 2. Sanxhaku Kazaja Nahija Struktura administrative e Sanxhakut të Shkupit 1908-190914
Sanxhaku Kazaja Nahija Nr. i Shkup Kaçanik fshatrave Ishtip Ishtip Bereketli, 140 Ishtip, Kumanovë Leskovicë Radovishtë Koçanë Koçanë, 92 Palankë Bijanice Shkup Kypryly Bogomil, 91 Koçanë Malesh, Bijanicë Kypryly, Kratovë Nikodim Kratovë 69 Në dhjetëvjeçarin e parë të shek. Kumanovë Kumanovë Orhanije 19 XX, në strukturën administrative Shkup të Sanxhakut të Shkupit vihet re Osmanije- 3 Malesh një rritje e numrit të kazave dhe nahijeve, nga 7 dhe 3 që kishin qenë Palankë 46 në fund të shek. XIX (shiko: Tabelën Radovishtë 54 .1.) në 10 dhe 9 të tilla (shiko: Tabelën Shkup 152 .2.). Kjo rritje, së bashku me numrin e fshatrave, erdhi si rezultat i shtimit të numrit të popullsisë. II.-Struktura demografike dhe Në vitet 1908-1909 Sanxhaku i religjioze e Sanxhakut të Shkupit Shkupit vazhdoi të mbetej qendër e Një nga vështirësitë më të Vilajetit të Kosovës, në përbërje të mëdha për studiuesit dhe historianët të cilit bënin pjesë Kazaja e Shkupit, është dhe përcaktimi i strukturës përsëri si qendër sanxhaku, Kazaja e Ishtipit, Koçanës, Kyprylysë, 13. Osmanlı Asırlarında Türk Devletinin Mülki idare Taksimatı ve Yer isimlerinin. Mukayeseli 11. Kosova Vilayeti Salnamesi, Hicri 1300 Tahlili, Ankara: “Başbakanlık Devlet (1882-1883), s. 60-120. Arşivleri Genel Müdürlüğü”, 1989, s. 1-3. 12. Po aty. 14. Po aty. 72 Histori demografike të Perandorinë Kosova për herë të parë Osmane. Kjo për faktin se, të përmendet si vilajet më vete në dhënat shpeshherë na paraqiten vjetarin statistikor të Perandorisë kontradiktore, qoftë për arsye Osmane (Salname-i Devlet-i Aliye-yi objektive (teknike), të cilat kanë të Osmâniye) të vitit 1878, sipas të cilit bëjnë me mënyrat se si është realizuar numri i përgjithshëm i popullsisë regjistrimi i përgjithshëm i popullsisë, në këtë vilajet ishte 898.772 banorë, qoftë për arsye subjektive, sepse nga të cilët në Sanxhakun e Shkupit në vilajetet shqiptare, apo në disa gjendeshin 104.123 banorë.18 Siç e vilajete të tjera të kësaj perandorie, kemi përmendur dhe më sipër pas pjesa dërrmuese e popullsisë, si ajo përfundimit të luftës ruso-turke dhe myslimane ashtu edhe ajo e krishterë, aneksimit të Sanxhakut të Nishit nuk pranonte për arsye fanatizmi dhe Sanxhakut të Shehirkojit në të tregonte numrin e grave apo të rang vilajeti kemi një pakësim të vajzave që kishte çdo shtëpi. numrit të përgjithshëm të popullsisë Regjistrimi i përgjithshëm i në 496.078 banorë.19 Ndërsa e popullsisë në Perandorinë Osmane, kundërta ka ndodhur me popullsinë për herë të parë është kryer në vitin e Sanxhakut të Shkupit për shkak të 1831.15Sipas shumë studiuesve në këtë muhaxhirëve të ardhur nga Serbia regjistrim nuk u arrit të përfshiheshin dhe Bullgaria. Pas një viti ajo ka të gjitha njësitë administrative të pësuar një rritje të ndjeshme prej perandorisë. Regjistrimi i dytë daton 8.424 banorësh, me gjithsej 112.547 në vitin 1844, i treti në vitin 1859- banorë (shiko: Tabelën .3.). 186016, i katërti në vitin 1885 dhe i Sipas ndarjes religjioze, pjesën pesti në vitin 1907. Këta dy të fundit dërrmuese në këtë sanxhak e zinte janë dhe më të rëndësishmit për popullsia ortodokse me 67.204 arsye se përfshijnë të dhëna specifike banorë, pas tyre vinin myslimanët mbi moshën, gjininë, vendlindjen, me 43.303 banorë dhe hebrenjtë me profesionin, statusin civil, etninë dhe 420 banorë. fenë.17 15. Shih: Enver Ziya Karal, Osmanlı Tabela 3. İmparatorluğu’nda ilk nüfus sayımı 1831, Struktura demografike Ankara: “T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik dhe religjioze e popullsisë së Enstitüsü”, 1997, s. 3-4; Justin McCarthy, Sanxhakut të Shkupit 1878-187920 The Arab World, Turkey and the Balkans (1878-1914): A Handbook of Historical Devleti`nde Bilgi ve Istatistik, Ankara: “Devlet Statistics, Boston: “G.K.Hail and Co”, 1982. Istatistik Enstitüsü”, 2000 , s. 70-71. 1616. Vedat Eldem, Osmanlı Imparatorluğu`nun 18. Salname-i Devlet-i Aliye-yi Osmâniye, Iktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Ankara: H.1295 (1878), s. 336-338. “Türk Tarih Kurumu Basımevi”, 1994, s. 10. 19. Kosova Vilayeti Salnamesi, Hicri.1296 17. Cem Behar, “Osmalı Nüfus Istatistikleri (1878-1879), s. 121-123. ve 1831 Sonrası Modernleşmesi”, Osmanlı 20. Po aty. 73 Histori
Tabela 3. Struktura demografike dhe religjioze e popullsisë së Sanxhakut të Shkupit 1878-1879
Sanxhaku Kazaja Myslimanë Ortodoksë Hebrenj Evgjitë Shkup 16.462 14.586 160 307 Kumanovë 5.264 14.360 - 156 Ishtip 11.400 10.750 260 230 Palankë 510 15.000 - 267
Shkup Radovishtë 4.398 3.016 - 269 Koçanë 239 6.205 - 4.232 Kratovë 1.037 3.287 - 61
Popullsia e Sanxhakut të Shkupit Në Sanxhakun e Shkupit do të vijë duke u rritur gjithnjë e më ekzistonte edhe një numër i shumë. Pas katër vitesh, sipas vjetarit konsiderueshëm objektesh kulti. statistikor (salnames) të vitit 1882-1883, Kështu në vitet 1878-1879 në Shkup ky sanxhak kishte gjithsej 126.657 kishte gjithsej 30 xhami, 1 kishë dhe banorë, nga të cilët jo myslimanët zinin 1 sinagogë; në Kazanë e Radovishtës pjesën dërrmuese me 77.754 banorë 6 xhami, 2 teqe dhe 1 kishë; në dhe myslimanët vinin përsëri pas tyre Kazanë e Kratovës 5 xhami; në me 48.543 banorë.21 Kazanë e Koçanës 3 xhami; në Ndërsa pas dhjetë vitesh vëmë Kazanë e Palankës 2 xhami; në re se popullsia e këtij sanxhaku është Kazanë Ishtipit 5 xhami dhe 9 teqe; dyfishuar në 267.008 banorë, nga të në Kazanë e Kumanovës 4 xhami cilët, duke i qëndruar besnik artikulimit dhe 1 kishë. Gjithsej në këtë sanxhak të tyre etnik dhe religjioz, sipas kishte 55 xhami, 11 teqe, 3 kisha dhe vjetarëve osmanë (salnameve), 113.926 1 sinagogë, pra në total 70 objekte ishin myslimanë, 7.016 rum (ortodoksë kulti.24 ose grekë?), 143.917 bullgarë, 1.265 hebrenj, 103 protestantë, 35 katolikë dhe 746 evgjitë jo myslimanë.22
Tabela 4. Struktura etnike dhe religjioze *Numri i përgjithshëm i popullsisë *M-Myslimanë e popullsisë së Sanxhakut të *R-Rum 23 Shkupit 1893-1894 *B-Bullgarë *H-Hebrenj 21. Kosova Vilayeti Salnamesi, Hicri.1300 *P-Protestantë (1882-1883), s. 138-139. *K-Katolikë 22. Kosova Vilayeti Salnamesi, Hicri 1311 *E-Evgjitë jo myslimanë (1893-1894), s. 220-223. 24. Kosova Vilayeti Salnamesi, Hicri 1296 23. Po aty. (1878-1879), s. 124-125. 74 Histori
Tabela 4. Struktura etnike dhe religjioze e popullsisë së Sanxhakut të Shkupit 1893-1894
Sanxhaku Kazaja Nr. i pop* M* R* B* H* P* K* E jo m*
Shkup 63.331 34.863 6.307 21.265 723 - 24 148
Ishtip 42.227 23.970 - 17.714 542 - - -
Kumanovë 41.189 12.362 87 28.729 - - 11 -
Koçanë 27.800 11.120 90 16.590 - - - 230
Shkup Radovishtë 18.273 10.571 - 7.599 - 103 - -
Palankë 22.725 2.203 426 19.937 - - - 159
Kratovë 21.333 3.396 37 17.691 - - - 209
Kaçanik 6.649 6.580 69 - - - - -
Malesh 24.052 8.860 - 15.192 - - - -
Tabela 5. Sasia e objekteve të kultit sipas kazave në Sanxhakun e Shkupit 1878-187925
Sanxhaku i Shkupit Xhami Teqe Kisha Sinagoga Shkup 30 - 1 1 Radovishtë 6 2 1 - Kratovë 5 - - - Koçanë 3 - - - Palankë 2 - - - Ishtip 5 9 - - Kumanovë 4 - 1 - Shuma 55 11 3 1
25. Po aty. 75 Histori Në vitet 1896-1897, në këtë të çështjeve financiare. Rregullat sanxhak kemi një shtim të objekteve e përgjithshme përfshinin gjëra të të kultit. Kështu numri i xhamive tilla si: në çdo lagje apo fshat duhet shkon në 108, i mesxhideve (objekte të hapej të paktën një shkollë fillore që shërbejnë pak a shumë si xhamitë, që të ofronte një arsim katër vjeçar, por pa minare) 17, i teqeve 31, i djemtë duhet të ndiqnin shkollën kishave 29 dhe i sinagogave 2.26 Pra, nga mosha 6-10 vjeç kurse vajzat nga në total kishte 187 objekte kulti, duke 7-11 vjeç dhe nëse kishte dy shkolla e kthyer këtë sanxhak në një nga në një lagje, një duhet të ishte për sanxhaqet me më shumë faltore në djem dhe tjetra për vajza. Në rregullat Vilajetin e Kosovës. e orëve të mësimit dhe provimeve kërkohej një plan mësimor dhe ky III.-Shkollat, medresetë dhe plan mund të ndryshohej vetëm bibliotekat në Sanxhakun e me lejen e Ministrisë së Arsimit Shkupit (Maarif Nazırlığı). Provimet duhet të Në Sanxhakun e Shkupit në bëheshin në prani të këshillit të lagjes fund të shek. XIX dhe në fillim të apo fshatit, mësuesit duhet të ishin shek. XX ekzistonin gjithashtu edhe të diplomuar në Shkollën Normale një numër i madh shkollash fillore, të Djemve. Të ardhurat e këtyre të cilat, në gjuhën turke njihen me shkollave duhet të vinin nga burimet emrat Sëbjan (Sıbyan mektepleri)27 dhe e vakëfeve, taksat lokale, pronat e Iptidaie (Iptidai mektepleri).28 atyre që nuk linin trashëgimtarë, Në bazë të Rregullores së lëmosha e Ramazanit, etj.29 Arsimit Publik (Maarif-i Umûmiye Në kushtetutën e vitit 1876 Nizamnâmesi) të vitit 1869 këtyre (Kânûn-i Esâsî) arsimi fillor zinte shkollave u jepej një rëndësi e një vend të rëndësishëm. Një veçantë. Seksioni i rregullave, që nen i Kushtetutës e bënte atë të kishin të bënin me shkollat fillore, detyrueshëm, sipas tij, të gjithë rinisë ndahej në katër pjesë: në rregulla të osmane i kërkohej të përfundonte përgjithshme, të orëve të mësimit fazën e parë të sistemit arsimor.30 dhe provimeve, të mësuesve dhe Në vitin 1879 u formua dhe një zyrë e shkollave fillore Mekatib ( -i 26. Kosova Vilayeti Salnamesi, Hicri 1314 Sıbyaniye Dairesi), e cila u nda në (1896-1897), s. 211. dy departamente, një për shkollat 27. Shih: Osman Nuri Ergin, Türk Maarif Sëbjan, që ofronte arsimin tradicional, Tarihi, Istanbul: “Eser Neşriyat”, 1977, I-II. cilt, s. 82; Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı 29. Isa Halis, Tanzimat Dönemi Eğitim Sistemi Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III.cilt, ve Yeniden Yapılanma Çabaları, Konya: “Serhat Istanbul, “Milli Eğitim Basımevi”, 1971, s. Kitabevi”, 2005, s. 53-59. 201. 30. Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri 28. Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Ankara: Eğitim Sistemi, Ankara: “Türk Tarih “A. Ü. E.B. F. Yayınları”, 1989, s. 182. Kurumu”, 1999, s. 67. 76 Histori dhe tjetra për shkollat Iptidaie, që njëjtën periudhë kohore, kishin një ishin hapur gjatë kësaj periudhe. Ndërsa në numër më të madh. Sipas të dhënave, vitin 1882, ministri i Arsimit u përpoq në Kazanë e Shkupit kishte 29, në që të hiqte këtë sistem të dyfishtë, Kazanë e Ishtipit 6, në Kazanë e duke i shndërruar të gjitha shkollat Koçanës 31, në Kazanë Kumanovës Sëbjan në shkolla Iptidaie. Programi 4, në Kazanë e Kratovës 7, në mësimor në këto shkolla përfshinte Kazanë e Radovishtës 30, në Kazanë mësimin e abetares, leximin, e Palankës 3, në Nahijen e Kaçanikut shkrimin, moralin, matematikën, 1 dhe të Maleshit 2. Gjithsej në këtë historinë, gjeografinë, lëndët fetare, sanxhak kishte 113 shkolla Iptidaie, si dhe leximin e Kur’anit. të cilat frekuentoheshin nga 5840 Në Sanxhakun e Shkupit, përgjatë nxënës dhe 130 mësues.33 Edhe në viteve 1893-1894, sipas kazave, kishte 8 këto shkolla programi mësimor, pak shkolla Sëbjan në Shkup, 1 në Koçanë, 2 në a shumë, ishte i ngjashëm me atë që Radovishtë, 2 në Palankë, 2 në Kratovë dhe zhvillohej në shkollat Sëbjan (Sıbyan 2 në nahijen e Maleshit.31 Pra, gjithsej 17 mektepleri). shkolla Sëbjan me përafërsisht 371 nxënës. Tabela 7. Shkollat Iptidaie në Tabela 6. Sanxhakun e Shkupit 1893-189434 Shkollat Sëbjan në Sanxhakun 32 Sanxhaku Kazaja Nr. i shkollave Nr. i nxënësve Nr. i e Shkupit 1893-1894 (ose Nahija) Ibtidaie mësuesve Shkup 29 2154 40 Sanxhaku Kazaja (ose Nahija) Nr. i shkollave Nr. i nxënësve Ishtip 6 569 9 Sëbjan Koçanë 31 1375 31 Shkup 8 - Kumanovë 4 316 5 Shkup Koçanë 1 44 Kratovë 7 254 7 Radovishtë 2 82 Radovishtë 30 283 31 Palankë 2 145 Palankë 3 215 4 Shkup Kratovë 2 100 Kaçanik (N) 1 40 1 Malesh (N) 2 - Malesh (N) 2 30 2
Ndërsa shkollat fillore të tipit Në strukturën e sistemit arsimor Iptidaie, të cilat ishin hapur në kuadër osman, pas shkollave fillore që të reformave arsimore të ndërmarra përmendëm më sipër, vinin shkollat nga sulltan Abdylhamidi i II (1876- e ndërmjetme ryshdije (Rüştiye 1909) në zonat ku ishte përqendruar Mektepleri), të cilat ishin institucione kryesisht popullsia myslimane përgatitore për shkollat e mesme. (sidomos në Rumeli), po për të Në vitin 1847 kishte vetëm katër ryshdije në Stamboll, ndërsa në vitin 31. Kosova Vilayeti Salnamesi, Hicri 1311(1893- 1894), s. 130-135. 33. Po aty, s. 224-227. 32. Po aty. 34. Po aty. 77 Histori 1848 qeveria osmane vendosi që ryshdije, të cilat frekuentoheshin nga të hapte edhe 25 të tilla në qendrat rreth 20.000 nxënës.37 kryesore të vilajeteve. Duke filluar Në vitin 1881, Komisioni mbi që nga viti 1867 në këto shkolla Arsimimin e reduktoi në dy numrin filluan të pranoheshin edhe nxënës e viteve të programit të ryshdijeve jo myslimanë.35 Sipas Rregullores dhe i kombinoi këto shkolla me së Arsimit Publik (Maarif-i Umûmiye idadijet, që ishin shkolla të mesme. Nizamnâmesi) të vitit 1869, në çdo Në vendet ku nuk kishte shumë vend që kishte të paktën 500 shtëpi, nxënës u vendos që godinat e duhej të ndërtohej nga një ryshdije, ryshdijeve të ktheheshin në idadije. për të cilat, shpenzimet e ndërtimit, Në vitin 1892 programet u rishikuan do të paguheshin nga Arka e Arsimit dhe cikli i studimeve u rrit nga dy të provincës (Maarif Sandığı). Në në tre vjet, ku lëndët fetare dhe të varësi të numrit të nxënësve, në etikës zinin vend të dukshëm. Në të shkolla do të kishte një ose dy mësues, një njëjtën kohë edhe jo myslimanët u mbikëqyrës dhe një roje. Gjatësia pajisën me shkollat e tyre, duke bërë e ciklit të shkollave ryshdije ishte që ryshdijet të merrnin një karakter caktuar të ishte katër vjet dhe ata më kombëtar.38 që e përfundonin me sukses do të Në Vilajetin e Kosovës në vitet pranoheshin në shkollat e mesme.36 1878-1879 kishte gjithsej 14 shkolla Sipas nenit 23 të rregullores, programi ryshdije, 5 në Shkup, 4 në Dibër, 3 mësimor i shkollave ryshdijeve në Prizren, 1 në Prishtinë dhe 1 në përfshinte lëndë të tilla si: principet Pazarin e Ri.39 Numri i tyre në këtë e fesë islame, gramatikë osmane, vilajet do të vijë duke u rritur në 18 bukurshkrim, krijimtari, gramatikë në vitet 1886-188740, në 23 në vitet arabe dhe perse, kaligrafi, aritmetikë, 1893-1894 nga të cilat 8 vetëm në metoda për mbajtjen e librave të Sanxhakun e Shkupit41 dhe në 35 llogarisë, bazat e gjeometrisë, histori në vitet 1906-1907 (24 për djem dhe botërore, histori osmane, gjeografi, 11 ryshdije për vajza) nga të cilat gjimnastikë dhe së fundmi, në vitin 10 në Sanxhakun e Shkupit, 8 në e katërt, mësim të gjuhës së vendit Prishtinë, 6 në Pejë, 4 në Prizren, 4 përkatës dhe mësim të gjuhës frënge. në Tashllëxha dhe 3 në Senicë.42 Sipas vjetarit statistikor (Salname-i Devlet-i Aliye-yi Osmâniye) 37. Bayram Kodaman, vep. e cituar., s. 95. në kufijtë e perandorisë, në vitin 38. Po aty, s. 112-113. 1876, kishte gjithsej 423 shkolla 39. Kosova Vilayeti Salnamesi, Hicri.1296 (1878-1879), s. 124-125. 35. Isa Halis, vep. e cituar., s. 66-67. 40. Kosova Vilayeti Salnamesi, Hicri.1304 36. Selçuk Akşin Somel, The Modernization of (1886-1887), s. 74-111. Public Education in the Ottoman Empire 1839- 41. Kosova Vilayeti Salnamesi, Hicri.1311 1908: Islamization, Autocracy and Discipline, (1893-1894), s. 224-227. Leiden: “E. J. Brill”, 2001, p. 145. 42. Bayram Kodaman, vep. e cituar., s. 103. 78 Histori Sipas kombësive jo myslimane, Në vitet 1899-1898 shkolla idadije në Sanxhakun e Shkupit, numrin më e Shkupit kishte 121 nxënës, nga të të madh të shkollave për vitet 1898- cilët 111 ishin myslimanë dhe 10 jo 1899 e zinin shkollat e komunitetit myslimanë45, ndërsa në vitet 1903- bullgar me 6 ryshdije dhe 1 idadije 1904 kishte 222 nxënës dhe vetëm (shkollë e mesme), pastaj vinin ato të 17 ishin jo myslimanë.46 Programi komunitetit grek, serb dhe hebre me mësimor i shkollave idadije përfshinte nga 1 shkollë secili.43 lëndët: hartim, kaligrafi, frëngjisht, jurisprudencë, ekonomi, gjeografi, Tabela 8. histori, shkenca natyrore, algjebër, Shkollat e popullsive jo kontabilitet, gjeometri, planimetri, myslimane në Sanxhakun e filozofi, kimi dhe pikturë.47 Shkupit 1898-189944 Në Sanxhakun e Shkupit
Sanxhaku Kazaja Komuniteti Kategoria Nr. i nxënësve Data e hapjes Shkup Serb ortodoks Ryshdije 97 djem 1889-1890 Shkup Hebrenj Ryshdije 150 djem 1888-1889 Shkup Bullgar Idadije 390 djem 1839-1940 Shkup Bullgar Ryshdije 200 djem dhe 1872-1873 150 vajza Shkup Grek Ryshdije 50 djem 1876-1877 Shkup Koçanë Bullgar Ryshdije 50 djem 1856-1857 Palankë Bullgar Ryshdije 100 djem dhe 60 1844-1845 vajza Ishtip Bullgar Ryshdije 90 djem dhe 35 1875-1876 vajza Kumanovë Bullgar Ryshdije 190 djem 1872-1873 Kratovë Bullgar Ryshdije 153 djem 54 1877-1878 vajza
Në Vilajetin e Kosovës, shkolla ekzistonin gjithashtu edhe një numër e parë idadije (idadi mektebi), e cila medresesh, shkolla të cilat kishin si ishte një shkollë e nivelit të mesëm në drejtim kryesor arsimimin e brezit të sistemin arsimor osman, për herë të ri si kuadro fetarë. Nga 35 medrese që parë u hap në Sanxhakun e Shkupit në kishte në Vilajetin e Kosovës në vitet vitin 18 ,1891 vjet pas hapjes së idadijes 1893-1894, 12 prej tyre ndodheshin së parë në Perandorinë Osmane, me vetëm në këtë sanxhak.48 drejtim kryesor kualifikimin e brezit të ri si nëpunës të administratës. 45. Po aty, s. 1134-1135. 46. Maarif Salnamesi, Istanbul: “Matbaa-i 43. Maarif Salnamesi, Istanbul: “Matbaa-i Amire”, Hicri.1321 (1903-1904), s. 626-628. Amire”, Hicri.1316 (1898-1899), s. 1142- 47. Bayram Kodaman, vep. e cituar., s. 222- 1143. 223. 44. Po aty. 48. Kosova Vilayeti Salnamesi, Hicri.1311 79 Histori
Tabela 9. Medresetë e Sanxhakut të Shkupit 1893-189449
Sanxhaku Kazaja Nr. i Nr. i mësuesve Nr. i nxënësve medreseve Shkup 7 7 160 Ishtip 1 1 20 Kumanovë 1 1 50 Shkup Kratovë 1 1 5 Radovishtë 1 1 11 Palankë 1 - -
Tabela 10. Bibliotekat e Sanxhakut të Shkupit 1898-189950
Sanxhaku Kazaja Emri i Lagjja ku Themelues Nr. i librave Data e bibliotekës ndodhej themelimit Radovishtë Xhamia e Xhamia e Sekretari i 534 1773-1774 Madhe Madhe Komandës Ushtarake
Kratovë Ahmed efendi Mustafa bej Ahmed 100 1859-1860 Shkup efendi Palankë Bajram pasha Bajram pasha Hysein efendi 300 1853-854 Koçanë Ebubekir Esbak pasha Myftiu Esbak 300 1w895-1896 efendi Ebubekir efendi
Nga vjetari statistikor i Ministrisë së Arsimit (Maarif Salnamesi) i viteve 1898-1899 vëmë re se në këtë njësi administrative ka pasur dhe disa biblioteka, prej të cilave më e vjetra daton të jetë themeluar në vitin 1774-1773.
(1893-1894), s. 224-227. 49. Po aty. 50. Maarif Salnamesi, Istanbul: Matbaa-i Amire, Hicri 1316 (1898-1899), s. 1142. 80 Histori
Në kërkim të pavarësisë
Nuredin Nazarko
Abstrakt Pavarësia e Shqipërisë e ardhur si rezultat i kombinacioneve të rrethanave historike, u solli shqiptarëve në jetë një shtet të gjymtuar, pa kohezionin gjeografik e demografik, aq të nevojshëm për të vendosur bazat e një të ardhmeje për zhvillim të qëndrueshëm të trojeve shqiptare. Shqiptarët fituan një shtet të cunguar, por humbën pjesë të konsiderueshme të territoreve të tyre, humbje e cila nuk ishte vetëm e natyrës politike, por edhe demografike e ekonomike. Secila pjesë e territorit shqiptar mori rrugë të ndryshme zhvillimi, sipas shteteve ku gjendej. Kohezioni i tregut të brendshëm u thye dhe pasuritë nën dhe mbitokësore të territoreve shqiptare, që u copëtuan, do të shfrytëzoheshin tashmë nga shtetet që këto territore iu përkisnin, pas 1913. Shqiptarët me fitimin e pavarësisë provuan, edhe pse dhimbshëm, “dashurinë” e kombeve të qytetëruara ndaj tyre, edhe pse me të madhe ishte shpresuar se Evropa e qytetëruar do të dinte të vendoste pikat mbi i, në rastin e tyre. ë 28 nëntor 2015 u shqiptar, por ky akt u krye në kushte mbushën plot 103 tejet të rënduara dhe të pafavorshme Mvjet, nga deklarimi i për shtetin e ri, që po kristalizohej si shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë formacion i mëvetëm politik. nga Perandoria Osmane. Kjo Shqiptarëve përgjatë historisë së datë konsiderohet kurorëzim i tyre u është dashur që të përballen përpjekjeve të vazhdueshme të me shumë pushtues të huaj, atdhetarëve shqiptarë për formimin ballkanikë apo jashtë-ballkanikë. e shtetit të pavarur shqiptar, si dhe Në këtë përballje nuk patën një moment kthese i rëndësishëm në arritur ndonjëherë që të krijonin historinë e shqiptarëve. Padyshim që, formacionin e tyre shtetëror të akti i shpalljes së pavarësisë, mbetet pavarur, por, në shekullin e formimit një akt i rëndësishëm, si pikënisje të komb-shteteve në Evropë, as e një shteti të ri në Ballkan, shtetit shqiptarët nuk mbetën prapa, si të
81 Histori pavetëdijshëm për përkatësinë e që Rusia ofronte ndaj interesave të tyre kombëtare. Popullsitë e tjera tyre dhe interesit të saj për një sferë ballkanike si grekët, serbët, bullgarët, të gjerë influence në Ballkan, përballë rumunët i kishin hyrë më herët se Austro-Hungarisë. Ata e kuptuan shqiptarët, lëvizjeve për pavarësim se, me dobësimin e vazhdueshëm nga Perandoria Osmane, gjë që do të Perandorisë Osmane, shovinistët të çonte në ndryshime të reja në ballkanas nuk do të ndaleshin Ballkan, jo vetëm në ndryshimin e asnjëherë për realizimin e aspiratave kufijve të këtij rajoni, por edhe në të tyre të mbrapshta. Të gjendur shpërfaqjen e urrejtjes gjenetike mes një perandorie në dobësim ndaj popullatës shqiptare, që do të të vazhdueshëm, gjithnjë e më të kulmonte me makabritete nga më të ndërvarur nga ndërhyrjet e Fuqive të padëgjuarat ndaj këtij populli. Mëdha në punët e saj të brendshme Shqiptarët e të katër vilajeteve dhe shpërthimit të nacional- (Shkodrës, Kosovës, Manastirit, shovinizmave ballkanikë, atdhetarët Janinës), edhe pse nuk ecën në shqiptarë vlerësuan se të qëndruarit gjurmët e shteteve të tjera ballkanike, nën hijen e perandorisë ishte zgjidhja nuk është se ishin të pavetëdijshëm më e mençur diplomatike e kohës për identitetin e tyre kombëtar, që u siguronte atyre mbrojtjen e kulturor e fetar, edhe pse shpesh nevojshme nga rreziku i copëtimit, perceptoheshin si banorë të një por kjo nuk do të thoshte shpëtim i vendi të egër e të prapambetur. përhershëm nga ky rrezik. Mbrojtjen Zgjimi i nacionalizmave në Ballkan që iu sigurohej nga të qëndruarit me prapavija të qarta shoviniste dhe nën hijen e perandorisë, u përpoqën ekstremiste, i vendosi shqiptarët dhe ta shfrytëzonin për forcimin e trojet e tyre historike, në një rrezik të vilajeteve shqiptare dhe bashkimin e madh, rrezikun e copëtimit ndërmjet tyre në një njësi të vetme autonome. Serbisë, Greqisë, Malit të Zi dhe Kërkesa për ruajtjen e integritetit Bullgarisë. Ky rrezik u bë evident që territorial të trojeve shqiptare, del në me traktatin e Shën-Stefanit, 3 mars pah që në momentin kur traktati i 1878, si dhe Kongresin e Berlinit, Shën-Stefanit copëtoi trojet historike 13 qershor 1878, i mbledhur për të të shqiptarëve. Bashkë me kërkesën rishqyrtuar vendimet e Shën-Stefanit, për ruajtjen e integritetit territorial por jo për t’i zhbërë ato. Tashmë, për të trojeve shqiptare që në maj 1878, atdhetarët shqiptarë, ishte e qartë nga Prizreni i kërkohet sulltanit që se synimet aneksioniste të fqinjëve të garantojë bashkimin e trojeve shovinistë, kishin fituar përkrahje shqiptare në një provincë të vetme, e edhe në qarqet ndërkombëtare si pashkëputur nga perandoria. rezultat i mbështetjes së pakufishme
82 Histori …Armiqtë tanë përpiqen New England, (SHBA) 6 tetor kush e kush më shumë të shpifin 1912 kundër nesh, me qëllim që të bindin Rezolutë madhërinë tuaj se ne kemi ndërmend “Në mbledhjen që mbajtën të shkëputemi nga perandoria shqipëtarët kombëtarë të New- juaj. Po ne nuk dëshirojmë gjë Englandit më 6 të vjeshtës së dytë, tjetër veç përparimin, zhvillimin dyke marrë në sy që po të mundet dhe lulëzimin e Shqipërisë dhe Turqia shtetet e Ballkanit do ta besojmë se këto përfundime nuk ndajnë Shqipërinë në mes tyre, u dha mund të arrihen veçse në kushte funt që: të caktuara, domethënë vetëm Është detyrë e atdhetarëve me anë të respektimit të tërësisë shqipëtarë të jenë plotësisht të së të gjithë territorit tonë, me bashkuar me guvernën otomane formimin e të gjithë Shqipërisë si kundër armiqve të Mbretërisë”2 një provincë e vetme, nën drejtimin e një guvernatori të përgjithshëm të Po kështu në 12 nëntor emëruar nga Porta e Lartë, dhe, më 1912 nga Durrësi i dërgohet një në fund, me zbatimin e reformave memorandum perandorit të Austro- serioze dhe të përshtatshme me Hungarisë, Franz Jozefit II, për të nevojat e qytetërimit dhe me traditat siguruar përkrahjen e tij ndaj çështjes kombëtare. shqiptare. Ndër të tjera thuhej: Ky është mendimi i të gjithë shqiptarëve, të cilët janë gati të Madhni, bëjnë çfarëdo flijimi, mjafton që të Shum të vështira e të rrezikshme përmirësojnë gjendjen e trishtuar të janë këto dit për ne shqyptarët e për vendit të tyre…1. nanën ton Shqypninë, qi të katër shtetet e Ballkanve po rrahin me e Kërkesa për autonomi përpi e me e coptue. Na, me sa fuqi administrative sa vjen e bëhet edhe kena, mundohena, edhe Perëndisë i më e fortë. Shqiptarët nuk reshtën së lutemi qi Mbretnia jon të muisi (t’i kërkuari autonomi edhe në momentet mundë) këta anmiq e të na prui (të më të vështira për ekzistencën e na mbrojë) prej sish. Por, për fat të kombit shqiptar. Dy ditë para fillimit keq, gjasat nuk po na duken fort të të Luftës së Parë Ballkanike, më 8 mira, e po shohim se shum vende tetor 1912, autonomia mendohej si të katër vilajeteve të Shqypnisë, zgjidhje optimale edhe nga atdhetarët Kosovë, Manastir, Shkodër e Janinë shqiptarë në SHBA. gjinden ndën kambë të hueja. 1. Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, 1878- 1912, (1978) Tiranë: f. 19-20. 2. Po aty, f. 255. 83 Histori Për këtë shkak po marrim Ky shqetësim ndër fqinjët lejen m’u sjellë kah Madhnia jote, ballkanikë kishte qenë i kahershëm, si Perandorit të nji Perandorisë së pasi një autonomi e pranuar nga Madhe, qi asht ma e afërmja e jon autoritetet osmane do të thoshte paqe e ka pjesë në Ballkan me Bosnie- mes shqiptarëve dhe Portës së Lartë Herzegovinë, e me ju lutun qi në dhe kjo paqe ishte minim për synimet çështjet të Ballkanve të merrte e tyre aneksioniste. Shtetet ballkanike parasysh Shqypnin, në mënyrë të interesuar drejtpërsëdrejti për që kufit e saj mos të bërkiten (të copëtimin e trojeve historike të preken) e mos shtyhen prej kurkuj e shqiptarëve, për të hequr vija qi Shqypnia kështu e pabërkome (e demarkacioni midis tyre, punonin paprekur) e e pavoglueme të ketë nji që shqiptarët vazhdimisht të ishin në autonomi të plotë ndën Mbretninë konflikt të armatosur me Portën e Otomane.3 Lartë, pasi, sipas tyre, ndezja e këtyre lloj konfliktesh ishte në interes të vetë Në kushtet kur shqiptarët ishin ballkanikëve, duke çuar në dobësim ende nën sovranitetin e Perandorisë të fuqisë luftarake, si të shqiptarëve Osmane, fqinjëve ballkanikë nuk ashtu dhe të osmanëve. Ky dobësim u interesonte aspak një Shqipëri do të ishte aleati më i mirë në autonome, madje ata ishin të tronditur momentin kur do të vendosnin për të nga frika se mos autonomia fitohej. invaduar dhe ndarë tokat shqiptare, Stavro Skëndi në librin e tij pasi shqiptarët do t’i kishin harxhuar “Zgjimi kombëtar shqiptar”, citon fuqitë e tyre luftarake në luftë të një dokument të datës 5 gusht padobishme kundër osmanëve. Për 1912, sipas të cilit, “I dërguari këtë qëllim serbët dhe malazezët bullgar pranë Portës, Sarafov, i vazhdimisht nxisnin kryengritje të tha Pallavicinit (ambasador i Austro- shqiptarëve kundër osmanëve. Hungarisë në Stamboll, N. N.) se lajmet “Mbasi shtetet ballkanike rreth një bashkimi të mundshëm kërkonin luftën kundër Turqisë dhe të katër vilajeteve shqiptare në një toka që ata lakmonin qe Shqipëria, njësi administrative autonome qenë kërkesat e përsëritura të shqiptarëve tronditëse. Një masë e këtillë, tha për autonomi i kishin tronditur ai, do t’i jepte elementit shqiptar një thellësisht. Paqja midis Turqisë e dominim absolut dhe do të rrezikonte Shqipërisë qe në dëm të tyre, në interesat jetësorë të elementëve të mënyrë të veçantë po të shoqërohej tjerë bullgarë, serbë dhe grekë që me njohjen e një Shqipërie etnike, si banonin në ato vilajete.”4 pasojë, ata nxisnin revoltat.”5 3. Po aty, f. 257-258. Tiranë: Phoenix, f. 403. 4. Skëndi, S. (2000), Zgjimi kombëtar shqiptar, 5. Po aty, f. 402-403. 84 Histori Në kushtet kur shqiptarët ende luftonin në katër fronte të ndryshme: shpresonin për një autonomi brenda kundër bullgarëve në Thrakë; kundër Perandorisë Osmane, veprimtaria bullgarëve, serbëve e grekëve në antishqiptare e qarqeve ballkanike Maqedoni (territoret shqiptare, N. realizohej sipas parimit “përça e N.); kundër serbëve e malazezëve sundo”. në Shqipërinë veriore e në Kosovë; Sipas Misha Glenny në librin e dhe kundër grekëve në Shqipërinë tij “Histori e Ballkanit 1804-1999”, Jugore.”7 arma politike më e frytshme, që mund Qëllimi kryesor i kësaj lufte të përdornin shtetet e Ballkanit, ishte ishte pushtimi dhe copëtimi i trevave “përça e sundo”. shqiptare, duke dëbuar njëherë e mirë Edhe Serbia, edhe Mali i Zi i Perandorinë Osmane nga Ballkani. nxitën shqiptarët e Kosovës e të Kjo luftë zgjati vetëm gjashtë javë Shqipërisë Veriore të ngrinin krye dhe askujt nuk i kishte shkuar nëpër kundër turqve në vigjilje të Luftërave mend se Perandoria Osmane do të Ballkanike, duke vënë kështu armiq mundej kaq shpejt përballë aleatëve aktualë e të ardhshëm kundër ballkanikë. Ushtritë ballkanike njëri-tjetrit. Kur Mali i Zi hyri në pushtuan territoret shqiptare. Humbja Shqipërinë Veriore, ushtritë e tij në dhe tërheqja e trupave shqiptaro- fillim u përkrahën nga malësorët, osmane, pas luftimesh të ashpra, i la fise katolikësh shqiptarë. Mbreti vendin masakrave dhe gjenocidit ndaj Nikolla i kishte bindur malësorët se të popullsisë shqiptare. drejtat dhe traditat e tyre do të ishin Tashmë shqiptarët gjendeshin më mirë të mbrojtura nën sqetullën përpara një situate të rrezikshme, e një sundimtari të krishterë, qoftë tejet kërcënuese për ekzistencën ortodoks ose sllav, sesa nën qeverisjen e kombit shqiptar, pasi aleati i saj e shqiptarëve myslimanë. Nuk u desh i vetëm ushtarak ishte mundur të kalonte shumë kohë dhe malësorët dhe Fuqitë e Mëdha, pavarësisht e kuptuan se kishin kryer një gabim.6 kërkesave të vazhdueshme dhe të Qëllimi i qarqeve ballkanike përsëritura të atdhetarëve shqiptarë ishte mbajtja ndezur e konfliktit për mbështetjen e çështjes shqiptare, mes shqiptarëve dhe osmanëve, i me tepër ishin të interesuara për cili u sfumua, kur më 8 tetor 1912 shmangien e konflikteve ndërmjet Mali i Zi i shpalli luftë Perandorisë tyre, sesa për zgjidhje reale të kësaj Osmane dhe kështu nisi Lufta e Parë çështjeje në respekt të drejtësisë ndaj Ballkanike. “Forcat osmane (përfshi shqiptarëve. dhe forca shqiptare, N. N.) u detyruan të Frika e shqiptarëve, sipas fjalës së Ismail Qemalit thënë një figure 6. Glenny, M. (2007), Histori e Ballkanit 1804-1999, Tiranë: Toena, f. 241. 7. Po aty, f. 229. 85 Histori të shquar të politikës hungareze shtrënguar nga rrethanat, vendosën në Paris, Bela de Rakovsizky, që në shpalljen e pavarësisë, si mundësia e nëntor 1911, qëndronte në faktin pashfrytëzuar, me shpresën se fjala se mos ndizej lufta në Ballkan, e e tyre do të dëgjohej nga Fuqitë e cila do të shkaktonte ndarjen e Mëdha dhe Shqipëria do të shpëtonte Shqipërisë në mes të fqinjëve të saj.8 nga copëtimi. Ndërkohë që shpallej Tashmë kjo frikë ishte shndërruar pavarësia, territoret shqiptare ishin të në realitet. Realizimit të kësaj frike i pushtuara nga ushtritë ballkanike dhe bashkëngjitej edhe mos gatishmëria pavarësia e shpallur nuk u njoh as nga e Austro-Hungarisë, për të pranuar vendet ballkanike dhe as nga Fuqitë kërkesën e shqiptarëve artikuluar nga e Mëdha, pavarësisht kërkesës së Ismail Qemali që në 28 tetor 1911, dërguar në drejtim të tyre. Mosnjohja se në rast të prishjes së Turqisë në e pavarësisë nga Fuqitë e Mëdha e Ballkan, shqiptarët do të dëshironin vendoste shtetin e ri në një udhë pa një protektorat austro-hungarez, pasi krye, duke pritur me ankth se çfarë Shqipëria nuk ishte ende e përgatitur do të ndodhte me të. Pavarësisht në rast se Perandoria Osmane situatës, I. Qemali formoi qeverinë përmbysej.9 e kryesuar prej tij dhe u përpoq, me Pikërisht në këto kushte aspak aq sa i lejonte situata të përpiqej, shpresëdhënëse për të ardhmen e pavarësisht dëshirës së tij, të vinte territoreve shqiptare, u mor vendimi në jetë njohuritë e tij qeverisëse për për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë. të mirën e kombit shqiptar. Qeveria Sikundërse është e kuptueshme, jo se e tij veproi 14 muaj dhe nuk mundi shqiptarët nuk e dëshironin pavarësinë ta shtrinte autoritetin e saj mbi katër dhe nuk kishin sakrifikuar për të, vilajetet shqiptare, pjesa më e madhe por, të kërcënuar në ekzistencën e e të cilave vazhdonte të qëndronte tyre nga nacional-shovinizmat dhe e pushtuar nga ushtritë ballkanike. moskokëçarja e Fuqive të Mëdha për Për zgjidhjen e situatës së krijuar në pranimin e realitetit shqiptar, ishin Ballkan dhe që të mos shpërthente më të interesuar për të qëndruar nën ndonjë konflikt në mes vetë Fuqive mbrojtjen e një fuqie të madhe, pasi të Mëdha, më 17 dhjetor 1912 u të vetëm nuk do të mund të ndalnin thirr Konferenca e Ambasadorëve copëtimin e trojeve të tyre historike. në Londër, e cila diskutoi për kufijtë Kur u bë e qartë se Perandoria Osmane e Shqipërisë deri në gusht të 1913, humbi përfundimisht në Ballkan meqenëse pavarësia e shpallur nga dhe protektorati i shpresuar dukej i shqiptarët ende nuk ishte njohur nga pamundur, atdhetarët shqiptarë, të ana e këtyre fuqive, nën kryesinë e ministrit të jashtëm anglez Eduard 8 Shih, Zgjimi kombëtar shqiptar , faq. 402 9 Shih, po aty, faq. 402 Grei. 86 Histori Në përfundim të punimeve 1913, edhe pse i padrejtë i detyronte konferenca vendosi padrejtësisht ushtritë ballkanike t’i lëshonin ato copëtimin e trojeve të shqiptarëve, territore shqiptare, për të cilat Fuqitë për të kënaqur lakmitë shoviniste e Mëdha kishin rënë dakord të ballkanase dhe për të siguruar një formonin një shtet të pavarur. paqe të qëndrueshme mes vetë Në këtë mënyrë, me vendimet Fuqive të Mëdha. Bashkë me e Londrës, mori fund ankthi i copëtimin e trojeve shqiptare, në shqiptarëve për çështjen e një shteti sajë të përkrahjes dhe mbështetjes kombëtar në trojet e tyre historike. së Austro-Hungarisë dhe Italisë, u Politika reale evropiane tregoi edhe njoh edhe pavarësia e Shqipërisë më njëherë se kur ndeshen elefantët 29 korrik të vitit 1913. Kjo ishte një nuk duan t’ia dinë për barin që do zgjidhje e imponuar për shqiptarët të shkelet. nga diplomacia evropiane, që, edhe Kështu, më shumë nga pse e paraqiste veten si djep të rrjedha e ngjarjeve sesa e dëshiruar kulturës e qytetërimit, mbrojtëse të vetëdijshëm, lindi një shtet i pavarur lirisë dhe drejtësisë, kreu një nga aktet shqiptar që nuk e lidhte më asgjë më të turpshme diplomatike, duke me Perandorinë Osmane veç fesë së sakrifikuar në altarin e shovinizmit shumicës së popullsisë së saj dhe një dhe pangopësisë, të drejtat e një historie të përbashkët 500 vjeçare.11 populli nga më të lashtët e Evropës. Pavarësia e ardhur si rezultat Në përfundim të punimeve të i kombinacioneve të rrethanave Konferencës së Londrës për kufijtë e historike, u solli shqiptarëve në jetë Shqipërisë, ministri i jashtëm anglez një shtet të gjymtuar, pa kohezionin do të deklaronte: “Unë e di fare gjeografik e demografik, aq të mirë se, kur gjithçka do të bëhet e nevojshëm për të vendosur bazat njohur, kjo zgjidhje në shumë pika e një të ardhmeje për zhvillim të do të japë shkas për kritika të forta qëndrueshëm të trojeve shqiptare. nga kushdo që e njeh vendin dhe që Shqiptarët fituan një shtet të cunguar, e gjykon çështjen nga një pikëpamje por humbën pjesë të konsiderueshme e ngushtë vendore. Qëllimi kryesor të territoreve të tyre, humbje e cila ka qenë që të ruhej marrëveshja nuk ishte vetëm e natyrës politike, ndërmjet vetë Fuqive të Mëdha por edhe demografike e ekonomike. dhe në qoftë se vendimi ndërmjet Secila pjesë e territorit shqiptar mori vetë Fuqive të Mëdha, e ka siguruar rrugë të ndryshme zhvillimi, sipas atë, ai atëherë ka bërë punën më të rëndësishme në të mirë të paqes në mesme, (2006), Tiranë: Pegi, f. 178. Evropë.”10 Vendimi i 29 korrikut 11. Bartl, P. (2006), Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare (1878 – 1912), 10. Histori 4, tekst mësimor për shkollat e Tiranë: Dituria, f. 226. 87 Histori shteteve ku gjendej. Kohezioni i afatgjatë të zhvillimeve ballkanike, tregut të brendshëm u thye dhe pavarësia e 1913, iu hoqi të drejtën pasuritë nën dhe mbitokësore të shqiptarëve për të qenë faktor territoreve shqiptare, që u copëtuan, vendimtar në stabilitetin e Ballkanit. do të shfrytëzoheshin tashmë nga Me një Shqipëri të cunguar, që do shtetet që këto territore iu përkisnin, ta kishte të vështirë të rimëkëmbte pas 1913. Shqiptarët me fitimin veten, influenca shqiptare në Ballkan e pavarësisë provuan, edhe pse do të ishte e pandjeshme. Përfitimi dhimbshëm, “dashurinë” e kombeve kryesor i shqiptarëve nga pavarësia të qytetëruara ndaj tyre, edhe pse me londineze, ishte mbetja hapur e një të madhe ishte shpresuar se Evropa dritareje shprese, që në të ardhmen, ky e qytetëruar do të dinte të vendoste shtet, nëse do t’ia dilte të mbijetonte, pikat mbi i, në rastin e tyre. të luante rolin e violinës së parë në Me pavarësinë e dhënë nga 1913, kërkimin e pavarësisë. Prandaj, edhe shqiptarët nuk realizuan dot ëndrrën sot e gjithë ditën shqiptarët ende e tyre për pavarësi, pasi pavarësia do janë në kërkim të pavarësisë, të asaj të konsiderohej e tillë vetëm në qoftë pavarësie që iu mohua padrejtësisht, se do të njihej integriteti territorial me një pavarësi, të pjellë nga ngjizja dhe kohezioni, historiko-kulturor, i e interesave të Fuqive të Mëdha dhe katër vilajeteve. Parë në perspektivën zgjatimeve të tyre ballkanike.
Bibliografia
Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, 1878-1912, Tiranë, 1978. SKËNDI, Stavro Zgjimi kombëtar shqiptar, Tiranë, 2000. GLENNY, Misha Histori e Ballkanit 1804-1999, Tiranë, 2007. Histori 4, tekst mësimor për shkollat e mesme, Tiranë, 2006. BARTL, PETER Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare (1878 – 1912), Tiranë, 2006.
88 Përkthime
Rreth fesë dhe lirisë
Turki El-Hamed
Abstrakt Urtësia hyjnore thelbësore, të cilën e nxjerrim nga narrativa e krijimit, është se, prezenca e të kundërtave është e domosdoshme për të njohur thelbin e tyre, por pa pasur askush të drejtë të monopolizojë njohjen e natyrshme të të kundërtave. Gjërat e humbasin vlerën pa prezencën e të kundërtave. Diversiteti i ngjyrave është i domosdoshëm për të bërë dallimin mes tyre. Diversiteti mes njerëzve është i domosdoshëm për jetën dhe për ta çuar atë përpara. Në të kundërt, jeta shndërrohet në një pellg të qelbur, ku uji ka humbur shijen e tij karakteristike, por dhe ajri ka marrë erë të keqe. Pa pluralizëm, pa diversitet dhe pa të kundërtat, gjithçka e humb shijen dhe kuptimin, gjithësia shndërrohet në një akumulim pa formë dhe kuptim.
ë rrëfimin kuranor mes Zotit të lartësuar dhe mes të krijimit të njeriut, shejtanit, kur ky i fundit refuzoi ti Nhistori të cilën përulej Ademit, e për rrjedhojë u e ka përshkruar në mënyrë të shndërrua nga Azazil engjëllor, në mrekullueshme Kur’ani fisnik, shejtan të mallkuar. Me këtë rast vlen përballemi me disa fragmente, tek të të theksoj se emri Azazil nuk është cilat ia vlen të ndalemi, për të krijuar cekur fare në Kur’an, por është futur një kuptim më të thellë të disa pikave si term nëpërmjet rrëfenjave izraelite kyçe, të cilat mbeten enigmatike dhe të transmetuara nga Ibnu Abas, Ebu polemike edhe sot e kësaj dite. Hurejre, Kab El-Ahbar, Munebih Fragmenti i parë tek i cili do të ibnu Vehb, etj. ndalojmë është debati që u zhvillua
89 Përkthime Urdhri hyjnor nga Krijuesi i Pyetja që shtrohet në këtë Universit, drejtuar shejtanit, që ti rast është: “Përse Zoti e la të lirë përulej në shenjë respekti Ademit shejtanin, pavarësisht se është burim (a.s.), ishte i qartë dhe i prerë, e i ligësive, mëkateve, të këqijave dhe megjithatë, shejtani u rebelua ndaj se përfaqëson opozitarin e urdhrave këtij urdhri dhe refuzoi ti bindej, hyjnore?” Sigurisht që duhet të duke u bazuar në këndvështrimin e ekzistojë një urtësi në këtë mes. Zoti, tij personal, i vetëdijshëm se po i flet nuk ka krijuar asgjë kot dhe në mënyrë Zotit dhe Krijuesit të tij. abuzive. Por, cila është kjo urtësi? Askush nuk mund të pretendojë se Si reagoi Krijuesi i gjithësisë ndaj e di këtë urtësi hyjnore të fshehtë, e këtij refuzimi? megjithatë, s’ka përse të heqim dorë Zoti i madh e kishte në dorë që nga meditimi dhe përpjekja për ta shejtanin ta flakë menjëherë në mes të kuptuar atë. Ashtu siç nuk është zjarrit të xhehenemit. Madje, jo vetëm krijuar kot gjithçka tjetër, edhe mendja kaq, por e kishte në dorë ta zhdukë nuk është krijuar kot. nga ekzistenca një herë e mirë, ashtu siç e kishte sjellë në ekzistencë nga Liria për të zgjedhur hiçi. E megjithatë, Zoti nuk e bëri as Liria për të zgjedhur është njërën dhe as tjetrën. Jo vetëm kaq, fjalëkalimi i gjithçkaje. Shejtani por Zoti i lejoji shejtanit të shprehë zgjodhi rebelimin dhe kundërshtimin edhe mendimin e vet dhe të justifikojë e urdhrit për t’iu përulur Ademit (a.s.). qëndrimin refuzues të urdhrit hyjnor. Ademi dhe Havaja, më pas, gjithashtu, Edhe pse Zoti e dinte motivin e zgjodhën të hanë nga pema e ndaluar. rebelimit të shejtanit, Ai e pyeste Shejtani ishte përgjegjës për zgjedhjen dhe dialogonte me të. Në fund, ai e që bëri, ashtu siç ishin përgjegjës dhe përzuri nga mbretëritë qiellore dhe Ademi me të shoqen për zgjedhjen i dha afat deri në ditën e Kiametit, e tyre. Që këtu e kupton logjikën ditën e shuarjes së konceptit kohë e drejtë të kërkimit të llogarisë dhe dhe vend. Iblisi vazhdon edhe sot e drejtësisë hyjnore Ditën e Gjyqit të kësaj dite me rebelimin dhe refuzimin Madh. Nuk ka përgjegjësi pa liri, nuk e bindjes. ka llogaridhënie pa përgjegjësi dhe për Madje, Zoti e lejoi që të hyjë rrjedhojë, nuk ka llogaridhënie pa liri. dhe në parajsë, aty ku jetonte Problemi i krijesave njerëz Ademi dhe Havaja, për ti helmuar qëndron te përpjekja e disave për dy bashkëshortët me helmin e tij të të detyruar të tjerët që të ndjekin të vesveseve, derisa i nxori nga parajsa. njëjtën linjë me të tyren, të besojnë E megjithatë, Zoti i jep afat deri në se linja e tyre është e vërteta absolute. ditën e Kiametit. Po, ata mund të jenë të sinqertë në
90 Përkthime qëllimet dhe objektivat e veta, por cilës qëndron krijimi i tre botëve; nuk është e thënë që objektivat e tyre engjëllore, njerëzore dhe djallëzore. të përshtaten me objektivat e njerëzve Këtu i kupton edhe fjalët e Zotit të tjerë. drejtuar engjëjve që e pyetën mbi Në një analizë më të thellë, qëllimin e krijimit të njeriut, para kupton se këta “disa” me këtë gjest, se ta krijonte atë, ku u përgjigjet: realisht cenojnë vetë thelbin e urtësisë “Unë di atë që ju nuk e dini”. Ata hyjnore të cilën e gjejmë të shpalosur ishin krijuar vetëm për të bërë mirë, në epikën kuranore të krijimit të prandaj edhe çuditeshin përse duhej njeriut. Të bindur se, me këtë akt, ata një krijesë e re! i binden Krijuesit, në fakt, ata kanë Zoti e kishte bashkëngjitur shkelur dhe cenuar urtësinë hyjnore Azazil-in me engjëjt e tjerë adhurues, të krijimit. pavarësisht se e dinte në dijen e Edhe nëse janë në të drejtën Tij të pafund se pikërisht ai do të absolute, siç besojnë me sinqeritet shndërrohej në një shejtan rebel dhe dhe me bindje, ata nuk i kanë trajtuar nuk do i bënin fajde adhurimet e së të tjerët me urtësinë dhe durimin që i shkuarës; pavarësisht se e dinte se ai madhi Zot trajtoi shejtanin e rebeluar. do i nxirrte Ademin dhe Havanë nga Zoti është e vërteta absolute dhe xheneti me vesveset e tij. Por, e gjitha pavarësisht kësaj, nuk iu imponua kjo ndodhi për një urtësi specifike. shejtanit dhe nuk e detyroi ti përulej Po të mos ishte zbritja e çiftit të parë Ademit, edhe pse është i Plotfuqishëm njerëzor nga xheneti, nuk do të ishte për këtë. Në vend të imponimit, Ai i populluar toka, nuk do ishin ngritur hapi rrugën e dialogut dhe i dha afat civilizime, nuk do të kishim histori, deri ditën e Gjyqit të Madh. E nëse e gjë të cilat janë objektiva të krijimit vërteta absolute nuk i imponohet të të njeriut që para se të krijohej, e që pavërtetës absolute, si ia lejon krijesa shprehet në Kur’an me fjalët: njerëzore vetes që të veprojë atë që “Kur Zoti yt u tha engjëjve: nuk e vepron as Krijuesi i saj nga “Unë do të krijoj një mëkëmbës hiçi?! Kjo nga njëra anë, ndërsa nga (që do të zbatojë ligjet e Zotit) në ana tjetër, edhe nëse i justifikojmë këta tokë”, ata thanë: “A do të vësh atje “disa” në imponimin që duan tu bëjnë dikë që do të bëjë çrregullime e do njerëzve për ti tërhequr në rrugën të derdhë gjak në të, ndërkohë që e tyre të vetme të së mirës dhe së Ne të madhërojmë, të lavdërojmë vërtetës, e cila nuk ka të dytë, me këtë dhe të lartësojmë ashtu si të takon akt, ata bien ndesh me pluralizmin Ty?!” Ai tha: “Unë di atë që ju nuk dhe diversitetin e natyrshëm, falë e dini”.1 të cilit dallohet e mira nga e keqja, e vërteta nga e pavërteta dhe pas së 1. Kur’an, Bekare: 30. 91 Përkthime
Historia e krijimit Përse dhe mbi ç’bazë bëhet kjo Çdo gjë në univers është e mirë- preferencë, pavarësisht rebelimit llogaritur nga Krijuesi që para se të të përhershëm, shkatërrimit të ekzistojë, por, lind pyetja: A nuk kishte përsëritur dhe gjakderdhjes? mundësi Zoti që ta krijojë gjithçka që E gjitha kjo, për një arsye të donte të krijojë, pa u hyrë gjithë këtyre vetme dhe kjo arsye është fakti që, ngjarjeve dramatike, fundin e të cilave kësaj krijese të re, i është dhënë një e dinte? Aq më tepër që ai i bën gjërat specifikë e re “arsyeja”, e cila ka si me një të thënë “bëhu”?! karakteristikë kryesore aftësinë për Pikërisht për këtë edhe fragmenti të zgjedhur. Që këtu, liria do të i dytë, tek i cili do të ndalemi, është përbënte thelbin e sjelljes, pasi nuk ai historisë interesante të krijimit. I ka aftësi për të zgjedhur pa pasur liri Gjithë-urti dëshiron ti japë kuptim dhe dhe nuk mund të mbahet përgjegjësi qëllim robërve të Tij nëpërmjet një pa pasur arsye. imazhi të prekshëm, i cili qartësohet Engjëjt, si krijesat më sublime, falë ngjarjeve dhe fragmenteve të nuk e kanë instinktin e të gabuarit, krijimit. Këtë njeri, i cili do të bëjë veprojnë dhe u binden urdhrave shkatërrim, do të derdhë gjak e do pa shtuar dhe hequr gjë prej tyre. të veprojë çfarë i lejohet e çfarë nuk Kështu, ata janë krijesa vetëm për i lejohet (historia), pavarësisht kësaj, tu bindur, nuk mund të zgjedhin Zoti do e nderojë dhe lartësojë mbi dhe nuk kanë hapësirë lirie për të krijesat e tjera, madje edhe mbi vetë vendosur ndryshe. engjëjt, të cilët nuk dalin nga vija që u Sakaq, krijesat më të ulëta në është përcaktuar as sa maja e gishtit. univers, kafshët, udhëhiqen vetëm Kjo shpaloset qartë me urdhrin nga instinktet, duke iu bindur hyjnor drejtuar engjëjve të krijuar instinkteve në gjithçka, pa pasur nga drita, që ti përulen krijesës nga lirinë e zgjedhjes. balta e zezë. Madje, edhe pas mëkatit Ndërkohë që njeriu, i cili është të ngrënies nga pema e ndaluar dhe mes dy të parave, gëzon lirinë dhe nxjerrjes nga parajsa, njeriu mbetet aftësitë për tu ngritur në statusin krijesa më e preferuar e Zotit. e sublimes, por edhe të zbresë në “Në të vërtetë, Ne i kemi gradat më të ulëta, edhe më poshtë nderuar bijtë e Ademit: ua kemi se kafshët. E gjitha kjo, me vullnetin bërë të mundur që të udhëtojnë e njeriut dhe pikërisht vullneti në tokë dhe në det, u kemi dhënë përbën shpirtin e lirisë. Është ushqime të mira e të lejuara dhe i vullneti ai që bën zgjedhjen dhe në kemi ngritur lart mbi shumë prej bazë të kësaj zgjedhjeje të lirë mban atyre që kemi krijuar.”2 përgjegjësi. Në momentin që kemi të bëjmë me detyrim dhe imponim, 2. Kur’an, Isra: 70. 92 Përkthime zhbëhet logjika e përgjegjësisë dhe hante nga kjo pemë e ndaluar, përse llogaridhënies. ua vendosi në mes të parajsës, aty ku Ti imponosh njeriut e shihnin dhe u shkonte goja lëng “engjëlloren” apo “kafshëroren” nga frutat e saj? Ajo i joshte gjer në është shkelje e vullnetit të Krijuesit, ekstrem edhe për faktin se ishte e i Cili deshi që kësaj krijese me emrin ndaluar dhe nuk ia dinin shijen. Pika njeri, ti japë lirinë e zgjedhjes, sepse tjetër është prezenca e shejtanit në prej kësaj lirie buron dhe përgjegjësia parajsë, pavarësisht se ishte dëbuar e tij. Ai jep llogari vetëm në bazë të nga mbretëria qiellore pas refuzimit kriterit të lirisë. për t’iu përulur Ademit, “shejtani u bëri vesvese”. Liria për të zgjedhur Një pikë tjetër që meriton Pasi përfundoi krijimi i Ademit meditim rreth saj është dhe bindja (a.s.) dhe i dha shpirt, Zoti e vendosi e dy bashkëshortëve ndaj vesveseve në parajsën e amshuar. Më pas Ai i të shejtanit. Kur’ani nuk e përmend krijoi dhe bashkëshorten e tij. Për që ishte e shoqja ajo që e nxiti hir të së vërtetës, Kur’ani nuk e citon Ademin të hajë nga pema e ndaluar, askund emrin që mbante e shoqja siç ceket në rrëfenjat izraelite. Çiftit e Ademit (a.s.), duke e përmendur i ishte thënë paraprakisht se shejtani vetëm si bashkëshorte. Ademi dhe ishte armiku i tyre, do i tundonte bashkëshortja e tij kishin të drejtë dhe se mund të bëhej shkak për dhe liri për të shijuar gjithçka që ti nxjerrë nga parajsa. Besoj se gjendej në parajsë, përveç një peme vendosja e pemës së ndaluar në mes të vetme. Ata jo vetëm që nuk duhet të parajsës ishte diçka e qëllimtë, të hanin nga frutat e saj, por as edhe pasi spontaniteti nuk është cilësi ti afroheshin asaj peme. Megjithatë, e Zotit. Pema ishte vendosur atje Ademi dhe e shoqja nuk mundën për të vënë në provë bindjen e ti rezistojnë tundimit dhe hëngrën Ademit ndaj urdhrave të Zotit, me nga pema, si rrjedhojë zbuluan se vullnetin e tij të plotë dhe lirinë tashmë kishin mbetur lakuriq. Ajo për të zgjedhur. Prezenca e pemës që kishte ndodhur kishte qenë një së ndaluar dhe e shejtanit ishte e transformim në vetëdije. Të dy u domosdoshme për realizimin e zbritën në tokë, e cila u shndërrua përvojës së parë njerëzore. Pa këta në banesën e tyre. E njëjta gjë i dy elementë, njeriu do të mbetej i ndodhi dhe shejtanit. pafuqishëm për të bërë zgjedhje, Në fragmentin e pemës së për rrjedhojë, nuk do të dallonte me ndaluar, vlen të meditojmë te një kafshët që udhëhiqen nga instinkti, pikë shumë e rëndësishme: Nëse apo nga një engjëll i programuar Zoti i lartësuar nuk donte që çifti të vetëm për tu bindur.
93 Përkthime Ai është njeri sepse është i lirë. përzgjedhjes dhe superioritetit të Ai është i lirë sepse është i arsyeshëm. tij ndaj shumë krijesave të tjera. Për rrjedhojë, ai është njeri sepse Një sjellje e zgjedhur nuk është si është i arsyeshëm. Zoti e lartësoi dhe një sjellje e diktuar. Prandaj edhe preferoi ndaj shumë krijesave për shohim që shpërblimi është sipas vetë faktin se është i lirë falë arsyes mundit dhe mundi është më i dhe përgjegjësisë. Që njeriu të jetë i madh në rastin e lirisë së zgjedhjes. përgjegjshëm për veprat e veta dhe i Besimtari që zgjedh të jetë i lirë në zgjedhjen e rrugës së vet, ishte devotshëm në një shoqëri që nuk e një zgjedhje e lirë që në gjenezë. motivon devocionin, ka shpërblim “Ne ua ofruam përgjegjësinë më të madh se besimtari që e gjen qiejve, Tokës dhe maleve, por ato veten të devotshëm për shkak të nuk pranuan ta marrin përsipër shoqërisë që e imponon devocionin. dhe u frikësuan ta pranojnë atë, Urtësia hyjnore thelbësore, kurse njeriu e pranoi. Me të të cilën e nxjerrim nga narrativa vërtetë, njeriu u tregua i padrejtë e krijimit, është se, prezenca e të me veten dhe i paditur (për pasojat kundërtave është e domosdoshme e kësaj përgjegjësie).”3 për të njohur thelbin e tyre, Ai ishte i paditur dhe i bëri por pa pasur askush të drejtë të padrejtësi vetes për faktin se nuk e monopolizojë njohjen e natyrshme vlerësoi madhësinë e përgjegjësisë të të kundërtave. Gjërat e humbasin që rridhte nga liria e dhënë; vlerën pa prezencën e të kundërtave. humbjen e qetësisë absolute që Diversiteti i ngjyrave është i do të gëzonte në rastin e refuzimit domosdoshëm për të bërë dallimin të lirisë së zgjedhjes; shmangien mes tyre. Diversiteti mes njerëzve e llogaridhënies, ndëshkimit dhe është i domosdoshëm për jetën shpërblimit. Në fund, njeriu i lirë dhe për ta çuar atë përpara. Në të është përgjegjës për sjelljet e tij, edhe kundërt, jeta shndërrohet në një nëse këto sjellje bëhen gabimisht. pellg të qelbur, ku uji ka humbur Nga kjo përgjegjësi buron edhe shijen e tij karakteristike, por madhështia e njeriut, i cili mbart në dhe ajri ka marrë erë të keqe. Pa vetvete frymën e parë hyjnore. Nëse pluralizëm, pa diversitet dhe pa të njeriu gëzon njëfarë lirie, Zoti gëzon kundërtat, gjithçka e humb shijen lirinë absolute, vepron ç’të dojë, kur dhe kuptimin, gjithësia shndërrohet dëshiron diçka i thotë “Bëhu!” dhe në një akumulim pa formë dhe ajo bëhet. Që këtu, mund të themi kuptim. Madje, edhe feja e humbet se njeriu mbart diçka nga hyjnorja kuptimin kur shndërrohet në një dhe që këtu kuptojmë arsyen e mendim të vetëm, një metodë të vetme, një institucion të vetëm: 3. Kur’an, Ahzab: 72. 94 Përkthime
“Mos u bëni si ajo gruaja që Gjyqit të Madh. Sakaq, para kësaj e shprish dhe e bën fije-fije atë që dite do të mbetet diversiteti dhe liria e ka tjerrë fort, duke i përdorur e diversitetit është tipar njerëzor. betimet tuaja si mjet mashtrimi Organizimi dhe disiplinimi i këtij të njëri-tjetrit, nga frika se mos diversiteti, si dhe bashkekzistenca një grup të jetë më i madh se me të, mbetet një nga objektivat tjetri. Allahu, me këtë, vetëm sa e ekzistencës njerëzore mbi tokë. u vë në provë e, me siguri, Ai do Ndërsa zhdukja e diversitetit, qoftë t’jua tregojë në Ditën e Kiametit, dhe në emër të Zotit, bie ndesh me çështjet për të cilat ju nuk vullnetin e të Gjithëmëshirshmit dhe pajtoheshit.”4 me natyrën e njeriut.5 Fjala përfundimtare pas së cilës çdo fjalë tjetër e humbet kuptimin Përktheu: Elmaz Fida i përket vetëm Krijuesit të këtij universi dhe autorit të tij, Ditën e 5. Artikull i marrë dhe përkthyer nga adresa: 4. Kur’an, Nahl: 92. http://www.alarab.co.uk/?id=20079
95 Personalitete
Kleriku atdhetar Sheh Hamid Kraja (1870 -1926)
Muharrem Shqarri
Abstrakt Hamid Kraja i përket atij brezi që jetoi dhe veproi në periudhën e fundit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare dhe periudhën e parë të pavarësisë së vendit. Ai ka punuar dhe ka luftuar me të gjitha forcat e mundësitë e tij fizike dhe mendore duke u vënë plotësisht në shërbim të çështjes kombëtare. Ai ishte njohës i mirë i jurisprudencës, i ligjeve dhe kodeve zakonore, një teolog i shkallës së lartë, po ai ishte njëkohësisht dhe atdhetar i flaktë, që punoi me shpirt e me mendje për bashkimin e shqiptarëve pa dallim feje për të fituar dhe për të mbrojtur pavarësinë e vendit nga pushtuesit, që krijuan ndarje e përçarje deri brenda Islamit.
istemi monist që u vendos prirje demokratike. Nga ky kriter nuk pas çlirimit të vendit, ndoqi bëri përjashtim edhe figura e Sheh Snjë politikë përzgjedhëse Hamid Krajës. ndaj veprimtarëve e atdhetarëve Hamid Kraja ose siç njihej, që qenë përkushtuar për çështjen Sheh Hamidi, lindi në Kavajë në kombëtare e rilindëse. Ai e pakësoi në vitin 18701. Ai ishte i biri i sheh maksimumin më të skajshëm listën e Mahmudit. Familja Kraja mendohet atdhetarëve klerikë që kishin dhënë të jetë me origjinë të hershme nga ndihmesë për pavarësinë e përparimin krahina e Krajës, e cila ndodhet e Shqipërisë, për bashkimin rreth në verilindje të liqenit të Shkodrës, shtetit amë të trojeve kombëtare të aktualisht bën pjesë në Republikën lëna jashtë kufirit dhe kishin shfaqur 1. AQSH, F. 266, V. 1926, D. 329, fl. 1. 96 Personalitete e Malit të Zi. Shkaqet e largimit të Evlia Çelebiu në shënimet e tij saj nga trojet e hershme nuk dihen, për Kavajën e gjysmës së dytë të por mendohet të jenë për arsye të shekullit XVII përmend dy teqe.2 kontradiktave që ka pasur me fqinjët Kemi mendimin se njëra prej tyre malazezë, të cilët synonin epërsinë ishte ajo e ndërtuar nga paraardhësit e tyre ndaj banorëve shqiptarë ose e Hamid Krajës. Ndërtimi i teqesë së detyrave që mund t’u jenë ngarkuar familjes Kraja në krye të një rruge si nëpunës administrate në kuadër që nis nga rruga kryesore, i dha të Perandorisë Osmane apo të emrin asaj duke u emërtuar “Rruga e funksioneve fetare. Teqesë”. Pranë saj ishte edhe tyrbja Fillimisht familja Kraja u vendos me varret e paraardhësve. në qytetin e Krujës, ku besohet se të Hamid Kraja vinte nga një familje parët e saj kanë ushtruar e përhapur e nderuar me tradita patriotike e fetare tarikatin Halveti të fesë myslimane, të qytetit të Kavajës. Ai ishte djali i që është një nga dy tarikatet më të vetëm i Sheh Mahmudit dhe i Zades. rëndësishme (pas atij Bektashi), që Ndjenjat atdhetare e fetare ia ushqyen gjetën vend në Shqipëri. prindërit që në fëmijëri dhe ai vetë i Familja Kraja u vendos thelloi dhe i plotësoi me studimet që përfundimisht në qytetin e Kavajës, bëri. besohet, për arsye fetare (ose të Ky personalitet jetoi dhe veproi ndonjë funksioni në administratën në kapërcyell të shek. XIX dhe në e Perandorisë). fillim të shek. XX, atëherë kur lufta Pozicioni dhe kompleksi i për liri kombëtare kërkonte angazhim ndërtimeve të bëra në Kavajë nga mendor e praktik. Prandaj, ky kjo familje si: ndërtimi i shtëpisë, gërshetim do të vihet re gjatë gjithë ndërtimi i teqesë, ndërtimi i një veprimtarisë së Sheh Hamidit. hani dhe i disa dyqaneve paralel Në jetëshkrimin e tij, Hamid me rrugën kryesore të qytetit, Kraja, na bën me dije se ka kryer që ndodhen rreth 200 metra nga “shkollën mestare të qytetit të Xhamia Kubelie, në qendër të Kavajës” ku studioi dhe “mori qytetit, të bëjnë të mendosh e të diplomën”.3 pranosh hershmërinë e vendosjes Më pas studioi në Stamboll për së të parëve të kësaj familjeje në teologji dhe sheriat (ligjshmëri), në qytetin e Kavajës, atëherë kur qyteti një kohë kur Rilindja Kombëtare ishte duke u formësuar. Që në krye të herës, në burime 2. Evlija Çelebiu në Shqipëri dhe në viset të shkruara, familja mbajti mbiemrin fqinje: Kosovë, Mal i Zi, Ohër, përgatitur Kraja, që ishte toponimi i origjinës nga Robert Elsie, Sh. B. “55”, Tiranë, 2008, f. 101. së largët të saj. 3. AQSH, Fondi 803, Dosja I-15, fl. 31. 97 Personalitete Shqiptare kishte arritur pjekurinë e osmanisht, që ndodhet në dosjen mbi saj dhe ka ndikuar në edukimin e tij biografinë e tij, mësojmë se Hamid patriotik. Burime të tërthorta na bëjnë Kraja është personi më i rëndësishëm me dije se ai e ka shkruar herët gjuhën (drejtues) i këshillit të zyrës së arsimit shqipe me alfabetin e Stambollit. në Kavajë, i cili jep pëlqimin për Hamid Kraja i përket atij brezi që programet mësimore, miraton afatet jetoi dhe veproi në periudhën e fundit e kohëzgjatjes së mësimeve dhe të Rilindjes Kombëtare Shqiptare përcakton rregullat për zhvillimin dhe periudhën e parë të pavarësisë së e provimit në shkollat ruzhdije. Në vendit. Ai ka punuar dhe ka luftuar me këtë dokument (Paraqitje) tregohet të gjitha forcat e mundësitë e tij fizike se ai është kujdesur që nxënësit në dhe mendore duke u vënë plotësisht shkollë (medrese) të marrin njohuri në shërbim të çështjes kombëtare. Ai të gjera duke u dhënë rëndësi lëndëve ishte njohës i mirë i jurisprudencës, gjuhësore, shkencore dhe teknike. i ligjeve dhe kodeve zakonore, një Tërheq vëmendjen fakti se qysh në teolog i shkallës së lartë, po ai ishte atë periudhë të largët është vlerësuar njëkohësisht dhe atdhetar i flaktë, që dhe janë hedhur hapa konkrete punoi me shpirt e me mendje për për mësimin e profesioneve, duke bashkimin e shqiptarëve pa dallim futur në program dhe lëndë teknike feje për të fituar dhe për të mbrojtur profesionale që nxënësi të aftësohej pavarësinë e vendit nga pushtuesit, që për jetën, duke pasur parasysh se jemi krijuan ndarje e përçarje deri brenda rreth 20 vite para ditës së pavarësisë. Islamit. Në dokument shkruhet: “[…] Hamid efendiu e vlerëson Veprimtaria si mësues, të rëndësishëm nivelin e shkollave 5 drejtues i arsimit, i zgjedhur në profesionale.” pushtetin vendor, kadi, gjyqtar Edhe të dhënat gojore e sjellin dhe përfaqësues i qarkut të Hamid Krajën si një mësues e drejtues të përgatitur, serioz, të përkushtuar, Kavajës në kuvendet rajonale e kompetent në trajtimin e çështjeve kombëtare Në jetëshkrimin e tij Sheh Hamidi të sistemit arsimor, të ligjshmërisë, shkruan se, pasi mori diplomën, atyre fetare dhe administrator i zoti. hyri në Medrese, në të cilën vazhdoi Nëpërmjet edukimit që bëhej në 10 vjet, nga viti 1309 deri më 1319 shkollë realizohej, krahas të tjerave, allaturka.4 edhe edukimi atdhetar sipas motos Veprimtaria mësimore e Hamid islame “për fe dhe atdhe”. Dashuria Krajës në Medresenë e Kavajës për gjuhën amtare dhe dashuria për përfshin një periudhë 10-vjeçare. Nga atdheun u mbajt e ndezur në këtë një dokument arkivor i shkruar në vatër të dijes dhe të edukimit. 4. Po aty, fl. 30. 5. AQSH, F. 803, D. I-15, fl. 30. 98 Personalitete Në periudhën para shpalljes Halvetiane që ndodhej pranë shtëpisë së pavarësisë, më e rëndësishmja së tij në lagjen Sharrë të qytetit të e kësaj kohe është përpjekja e tij e Kavajës dhe, që nga ajo kohë, do të vazhdueshme, krahas kolegëve të thirrej “Sheh Hamid” nga besimtarët tjerë, për t’u mësuar nxënësve gjuhën e bashkëqytetarët e tij. shqipe në medrese, në shtëpinë e tij Sheh Hamidi, besimtar jofanatik e kudo. Në këtë vështrim, ai, si dhe e “njeri me parime moderne”, ishte kolegët e tij, është cilësuar me të një atdhetar i devotshëm, po ashtu, drejtë ndër të parët atdhetarë kavajas atdhetarë i kishte edhe miqtë e që hodhën themelet për t’u mësuar bashkëpunëtorët e tij më të ngushtë. nxënësve të vet gjuhën shqipe. Ai do të shquhej si një veprimtar aktiv Qysh në moshë të re Hamid në shërbim të lëvizjes për çështjen Kraja u dallua për zgjuarsi e mprehtësi. kombëtare, që zhvillohej në Kavajë, Gjatë gjithë periudhës së mësuesisë ai përkrah patriotëve demokratë të e prezantoi veten në të gjitha aspektet qytetit si: Bajram Xhanit, Ahmet jo vetëm si njeri i aftë e i kompletuar Bejtagës, Andrea Ekonomit, në fushën e njohurive, por edhe i Mustë Carës, haxhi Isuf Kazazit, ndershëm, komunikues, i ëmbël, Abdurrahim Sedjes, Stavro Stavrit, zemërmadh e autoritar. Për këto e të Besim Sinellës, Hasan Elhykës, Pal tjera cilësi, ai qysh në moshë të re gëzoi Xhumarit, av. Haxhi Nijazit, Hasan respektin, mirënjohjen dhe besimin Gjeçit, Qazim Fortuzit, Hamdi Ohrit, e bashkëqytetarëve të tij, të cilët nuk Mehmet Rreshkës (Hushi) etj. Krahas nguruan të kërkonin emërimin e tij në bashkëpunimit me patriotët kavajas, në pushtetin vendor të qytetit të Kavajës. veprimtarinë e tij në dobi të atdheut të Pas një periudhe pune të dashur, Hamid Kraja - Sheh Hamidi, suksesshme dhe futjes së një fryme pati kontakte e bashkëpunoi me mjaft të re në medrese, Hamid Kraja do të patriotë brenda e jashtë Atdheut. shkëputet nga medreseja dhe do të Ashtu siç ishin të shumta bëhet pjesë e administratës drejtuese problemet që kishte Shqipëria e në Katundarinë (bashkinë-M. Sh.) e atyre viteve, edhe fushat ku u përfshi Kavajës. “Më 1320 deri më 1324 u kontributi i Sheh Hamidit, qenë të emnuesh me pëlqim të popllitë antarë shumta. në Katundarit Kavajës,”6 shkruan ai Ai e shkriu jetën e tij për në jetëshkrimin e tij. “shqiptarizmën”, për përhapjen e Pas ndarjes nga jeta të babait të tij, gjuhës shqipe, për shkrimin dhe sheh Mahmudit, në sajë të njohurive leximin e saj, për hapjen e shkollave e formimit të tij, Hamid Kraja mori shqipe në vend, për pavarësinë e titullin fetar “Sheh”. Që nga ajo vendit, për stabilitetin e qeverisjes kohë ai mori administrimin e Teqesë dhe zhvillimin e institucioneve vendore, në ngritjen, organizimin 6. Po aty, fl. 31. 99 Personalitete dhe funksionimin e institucioneve përhapjen e gjuhës shqipe në kohën të drejtësisë, për zhvillimin e e sundimit osman. Nga dëshmi të demokracisë në Shqipërinë feudale, bashkëkohësve të tij kemi mundur për ruajtjen dhe forcimin e zakoneve të faktojmë se “Sheh Hamidi ka e të traditave më të mira fetare e qenë një patriot i flaktë për çështjen kombëtare të popullit shqiptar. e pamvartësisë së Shqipërisë dhe Cilësi të figurës së Sheh Hamidit aktivitetin e ka filluar që para vitit si teolog ishin dashuria për njerëzit, 1912 për përhapjen e gjuhës shqipe”.8 zemërgjerësia, thjeshtësia dhe durimi. Sheh Hamidi e kishte kthyer shtëpinë Këto janë parime të rëndësishme të dhe teqenë e tij në një shkollë ilegale, fesë islame dhe me ato ai pasuronte ku u mësohej shqipja fëmijëve dhe vazhdimisht jetën e tij shpirtërore, të rriturve. duke ushqyer edhe besimtarët me Ai ka qenë anëtar i një këto cilësi. klubi mëmëdhetarësh “qi kishte Brenda e jashtë Shqipërisë përmbledh në gji shqiptarët e vërtet në rend të ditës shtrohej çështja e dhe s’ka mungue të përqafojë me çlirimit kombëtar. Pjesë e lëvizjes së kurajo çdo vendim të grupit shqiptar gjerë iluministe, letrare, kulturore, të Kavajës”.9 “Shpallja e Hyrietit, në fushën diplomatike etj., për - thuhet në një material, - u dha fitoren e pavarësisë kombëtare, mundësi patriotëve të Kavajës me kanë qenë edhe përpjekjet dhe punue lirisht për çashtjen kombëtare. aktiviteti i rilindësve tanë, të cilët Ata çelën shpejt një klub, që u ba shkrinë energjitë e tyre për edukimin vatra e gjithë atyne që punojshin për e popullit shqiptar me ndjenjën shqipen e Shqipërinë. Kështu lëvizja kombëtare. Ndër ta, në këto situata kombëtare rritej dita-ditës. Patriotët edhe Sheh Hamidi “iden kombëtare Ahmet Haxhiu, haxhi Isuf Kazazi, e ka pranue qysh në kohërat e Sheh Hamidi, Haxhi Niaziu, Besim errëta të sundimit osman”.7 Ai u bë Sinella dhe Hasan Gjeçi, u munduan pjesë e gjithë lëvizjes kombëtare që me çelë nji shkollë shqipe, por zhvillohej në vendin tonë dhe qe mjerisht autoritet u qitshin shumë në vijën e parë të kësaj lëvizjeje në pengime, prandaj këta abetaren ua qytetin e tij të lindjes. Sheh Hamidi mësojshin njerëzve nëpër shtëpitë e përqafoi dhe vuri në jetë moton tyre, tue marrë masa qi kjo punë të e Rilindjes Kombëtare: “Dritë e mos i vente në vesh qeverisë.”10 diturisë përpara do të na shpjerë”. Sheh Hamidi, ashtu si shumë 8. Deklaratë e veteranit Y. Ejupi. mëmëdhetarë që dinin të shkruanin 9. AQSH, F. 266, V. 1926, D. 329, fl. 1. 10. Lufta për çlirim kombëtar në vitet 1878- gjuhën shqipe, është përpjekur 1912. (Kujtime nga lëvizja për çlirimin dhe ka punuar për mësimin dhe kombëtar), Botim i Universitetit Shtetëror të Tiranës dhe i Institutit të Historisë dhe 7. AQSH, F. 266, V. 1926, D. 329, fl. 1. të Gjuhësisë, Shtypshkronja “M. Duri”, 100 Personalitete Librat dhe materialet e tjera I tillë ishte edhe Sheh Hamidi. shqipe silleshin në Shqipëri Në tërë veprimtarinë e tij ai u përpoq fshehurazi me kuaj nga qiraxhinjtë me energji për bashkimin e popullit dhe tregtarët shqiptarë që bënin shqiptar pa dallim feje, por edhe për rrugë nga Manastiri, Ohri, Elbasani, bashkimin e trojeve shqiptare në një Berati etj. Kjo ishte një punë mjaft e qeverisje shqiptare. vështirë dhe e rrezikshme. Sheh Hamidi godiste herë pas Sheh Hamidi i vlerësonte librat, here veprimet dhe propagandën revistat e gazetat e shkruara në shqip, antikombëtare të shkollës greke në si sendet më të çmuara. Abetarja e Kavajë. vogël shqipe ruhej si një gjë e shenjtë, Fillimi i Luftës Ballkanike në me të cilën mund të mësoheshin tetor 1912 dhe sulmi i ushtrisë serbo- gjëra të mëdha: mund të ndihmohej malazeze nuk ishte i papritur për atdheu. Duke shfrytëzuar petkun atdhetarët shqiptarë. Për të realizuar fetar dhe respektin që gëzonte në qëllimin e tyre, trupat malazeze i popull, ai shkonte në fshatrat e zonës përqendruan përpjekjet ushtarake së Kavajës, të Rrogozhinës deri në kundër qytetit të Shkodrës dhe, që Çermë të Lushnjës, ku kishte influencë në ditët e para të luftës, më 15 tetor fetare e lidhje miqësore dhe përhapte 1912, e patën rrethuar atë. idetë kombëtare e domosdoshmërinë Sheh Hamidi dhe atdhetarët e e shkrimit të shqipes me alfabetin tjerë kavajas krijuan një komision që përcaktoi Kongresi i Manastirit. që do të organizonte mobilizimin e Përveç kësaj, edhe ceremonitë e ritet luftëtarëve kavajas për mbrojtjen e fetare në teqenë e tij, Sheh Hamidi, i Shkodrës. Krahas kësaj, në teqenë zhvillonte në gjuhën shqipe. e tij ai bënte thirrje për mbrojtjen e Mësuesi veteran Zenel Shehu qytetit verior, madje, thuhet se ai dhe shkruan: “Sheh Hamidi nuk ka qenë atdhetarë të tjerë ndihmuan edhe vetëm një patriot atdhetar, por është materialisht familjet e luftëtarëve që përpjekur dhe për përhapjen e gjuhës niseshin drejt Shkodrës. shqipe. Këto i mbaj mend dhe i di Duke vlerësuar rrezikun që i fare mirë”.11 Madhështia e rilindësve kanosej Shqipërisë, diplomati Ismail qëndron në faktin se ata e kuptuan Qemali dhe patriotë të tjerë shqiptarë që shqiptarët mund të bashkoheshin, vendosën të shpallnin mëvetësinë të çliroheshin e të zhvilloheshin e Shqipërisë. Ata u nisën drejt vetëm duke i kapërcyer ndasitë Shqipërisë dhe zbritën në Durrës. fetare, duke e vënë kombësinë mbi Ismail Qemali, duke parë gjendjen e fenë, pavarësisht se qenë besimtarë e rëndë në Durrës, vendosi që të nisej shpesh herë edhe klerikë. për në Vlorë. Në udhëtimin historik drejt Tiranë, 1962, f. 263. Vlorës, Ismail Qemali pati një 11. Kujtime të mësuesit veteran Z. Shehu. 101 Personalitete qëndrim të shkurtër në Kavajë, në Kavajë, është kujdesur për ku arriti në paraditen e 23 nëntorit përcjelljen e plakut mjekërsermë me 1912 dhe pati një takim me patriotët anën e miqve të tij si Bajram Xhani kavajas, si: Qazim Fortuzi, Sheh e të tjerë”.12 Hamidi, Mustë Cara, haxhi Isuf Pas takimit me Ismail Qemalin, Kazazi, Andrea Ekonomi, Zenel grupi i njerëzve me mendje të Biturku, Pal Xhumari, Haxhi Xhoi, kthjellët dhe largpamës për të Besim Sinella e të tjerë. ardhmen e Shqipërisë, u përgatitën Në grupin e patriotëve që morën për ngritjen e flamurit kombëtar në pjesë në takimin që Ismail Qemali Kavajë, sipas porosisë së Plakut të zhvilloi te Hani i Trujës, mori pjesë Vlorës. Por nuk ishte e lehtë. Më dhe Sheh Hamid Kraja, kujtojnë 27 nëntor 1912, patriotët kavajas bashkëkohësit e tij. Qazim Fortuzi, Sheh Hamidi, Mustë Ismail Qemali i njohu atdhetarët Cara, Andrea Ekonomi, haxhi kavajas me gjendjen kritike në të Isuf Kazazi, Pal Xhumari, Besim cilën ndodhej Shqipëria dhe masat Sinella, Haxhi Xhoi, Zenel Biturku që duhet të merreshin sa më parë. etj., dolën në ballkonin e katit të Ai i porositi ata të ngrinin sa më dytë të nënprefekturës së Kavajës parë flamurin kombëtar, sepse dhe ngritën flamurin kombëtar. serbët kishin vendosur të mësynin Për rolin dhe ndihmesën që dha drejt Shqipërisë së Mesme. Ishte e Sheh Hamidi në këtë periudhë, një rëndësishme që, kur serbët të hynin dokument i hershëm arkivor, duke në Kavajë dhe në qytetet e tjera ku karakterizuar figurën e tij, shkruan: do të kalonin, të gjenin të ngritur “…Sheh. Njeri me parime flamurin kombëtar, që tregonte se moderne, iden kombëtare e ka populli e kishte bërë zgjedhjen e pranue qysh në kohrat e errta të tij, atë të shkëputjes nga Perandoria sundimit osman […] Shqiptar i Osmane dhe pavarësinë. flaktë dhe atdhetar i deklaruem…”13 Pas takimit të zhvilluar në Kavajë, Të nesërmen e ngritjes së Ismail Qemali mori udhën për në flamurit në Kavajë, u krye akti final Vlorë, atje ku do të mblidheshin në Vlorë. Shqipëria më 28 nëntor përfaqësuesit e kombit shqiptar. 1912 shpalli pavarësinë. Patriotët kavajas u kujdesën Gëzimi për ngritjen e flamurit për sigurimin e udhëtimit dhe kuq e zi për popullin e Kavajës shoqërimin e Ismail Qemalit edhe nuk zgjati shumë. Forcat serbe po për faktin se situata në vend ishte e përparonin dita-ditës në brendësi ngarkuar me ngjarje të shumta dhe të trojeve shqiptare, gjatë luginës së të papritura. Shkumbinit. “Meqenëse Sheh Hamidi ishte një person me mjaft ndikim 12. Deklaratë e veteranit Y. Ejupi. 13. AQSH, Fondi 266, viti 1926, D. 167, fl. 1. 102 Personalitete Më 17/30 vjeshta e tretë Që nga kjo kohë Sheh Hamidi e bëri 1328/1912 bëhet ky njoftim: “Ju flamurin kuq e zi pjesë të pandarë të bajmë me ditë se pas lajmimit të jetës. komandës së gjindarmëriës së Në një dokument që ruhet në Lushnjes, ushtria serbe e shkeli Arkivin Qendror të Shtetit mësojmë Kavajën”.14 se Sheh Hamidi “flamurin kombëtar e Në mënyrë që të protestohej mbante në shtëpi me nderim të madh pranë autoriteteve serbe për heqjen e mbas Shpalljes së Indipendencës.”15 flamurit kuq e zi në qytetet ku kishin Qeveria e Vlorës siguroi disa hyrë serbët, duke kërkuar prej tyre të rezultate të dukshme në përpjekjet respektonin të drejtën e shqiptarëve për t’i bashkuar tokat shqiptare nën për vetëqeverisje, pushimin e pushtetin e saj. Vëmendje të posaçme veprimeve armiqësore dhe largimin ajo i kushtoi organizimit të shtetit e forcave serbe, pasi Shqipëria ishte shqiptar. U krijuan gjykatat shtetërore, një shtet i pavarur, Ismail Qemali, u përcaktuan detyrat e tyre etj. në emër të Qeverisë së Vlorës, Për kontributin dhe vlerat e përgatiti tekstin e një telegrami. Këtë tij, pjesë e administratës së re të telegram të Kryetarit të Qeverisë së Shqipërisë së pavarur do të ishte dhe Përkohshme, me porosi të tij, Sheh sheh Hamid Kraja, i cili u ngarkua Hamidi ia paraqiti vetë komandantit për të shërbyer në organet e drejtësisë të forcave serbe në Kavajë duke shqiptare të ngritur nga Qeveria e protestuar për pushtimin e qytetit Vlorës. dhe heqjen e flamurit kombëtar. Nisur nga cilësitë morale, njohja e sheriatit (ligjeve), formimi kulturor Me gjithë protestën e bërë dhe përvoja e tij, Sheh Hamidi nga Sheh Hamidi në emër të emërohet gjyqtar në gjykatën e Qeverisë Provizore Shqiptare për Kavajës. të kundërshtuar heqjen e flamurit Detyrën si gjyqtar Fillore në kombëtar prej ushtrisë serbe nga Kavajë, në Qeverinë e Ismail Qemal ndërtesa e nënprefekturës, zaptuesit Vlorës, Sheh Hamidi do ta kryejë serbë vazhduan në të tyren. Flamuri për 5 muaj.16 Shkaku i ndërprerjes së kuq e zi u hoq. Kjo tronditi mjaft detyrës si anëtar i gjykatës pas pesë zemrat e atdhetarëve e të patriotëve muajve ka qenë shkëputja e Kavajës kavajas. Dhimbjen e shkaktuar nga ky nga juridiksioni i Qeverisë së Vlorës, akt i serbëve, Sheh Hamidi u përpoq ngaqë Esat Toptani formoi në tetor ta lehtësojë disi duke e mbajtur 1913 “Pleqësinë e Shqipërisë së flamurin kombëtar në shtëpinë e tij. Mesme”, me të cilën Sheh Hamidi 14. Lef Nosi, Proklamimi i Indipendencës nuk u pajtua kurrë. shqiptare, në “Dokumenta Historike për t’i Si mbështetës i qeverisë së Vlorës, shërbye historisë tonë kombëtare”, Elbasan, Shtypshkronja “Elbasani”, Nr. 9, viti I, 15. AQSH, Fondi 266, viti 1926, D. 167, fl. 1. Vjesht’ III (Nëntor ) 1924, f. 269. 16. AQSH, F. 803, D. I – 15, fl. 30. 103 Personalitete ai mbante një qëndrim kundërshtues të bëhej duke përjashtuar Qeverinë e ndaj veprimtarisë dhe propagandës Përkohshme. antikombëtare të Esat Toptanit, e Më 7 mars 1914, Princ Vidi, cila helmonte mendjet dhe zemrat e me emrin Vilhelmi I, dhe Princeshë njerëzve. Sofia arritën në Shqipëri. Princi Me këtë qëndrim e veprimtari Vidi u prit në portin e Durrësit nga Sheh Hamidi kishte fituar respektin delegacione të shumta shqiptarësh nga dhe besimin e njerëzve të thjeshtë për vendi dhe diaspora, ku bënin pjesë virtytet e larta të karakterit të tij. Duke figura të njohura të luftës së popullit qenë se ai ishte mbështetës i Qeverisë shqiptar për liri e pavarësi. Ndër ta së Ismail Qemalit, Sheh Hamidi “ka ishte dhe Sheh Hamidi dhe grupi i qenë kundërshtar i seperatizmës Kavajës. Sheh Hamidi ishte një nga esadiste dhe njeri me ideal patriotik”. ata që shpresonin e besonin se do Për këtë arsye ai nuk mund të ishte të formohej një qeveri kombëtare, pjesë e qeverisjes esadiste. do të vendosej qëndrueshmëria e Më 29 korrik 1913, Konferenca e vendit dhe Shqipëria do të ecte krahas Ambasadorëve të Fuqive të Mëdha, e vendeve të zhvilluara të Evropës. Me mbledhur në Londër, mori vendimin këtë rast do të merrte fund gjendja e përfundimtar për Shqipërinë: Fuqitë paqëndrueshme që ishte krijuar në e Mëdha vendosën formimin e një vend. “principate autonome; sovrane, Nga tre vizita që Princ Vidi trashëgimore dhe neutrale, nën bëri jashtë Durrësit, të parën e garancinë e 6 Fuqive. Ndonëse bëri në Kavajë, më 20 prill të vitit vendimi i 29 korrikut 1913 ishte 1914. Bashkë me familjen e tij dhe një akt ndërkombëtar shumë i i shoqëruar nga oborri mbretëror rëndësishëm për njohjen e pavarësisë ai erdhi në Kavajë, ku u prit me së Shqipërisë, çështja shqiptare mbeti entuziazëm nga mbarë populli i qytetit e pazgjidhur plotësisht. Gjysma e dhe zonave rreth tij. Vendin kryesor territoreve shqiptare nuk e fitoi lirinë. në programin e vizitës së Princ Vidit Për Sheh Hamidin, sikurse për në Kavajë do ta zinte vizita e tij në gjithë atdhetarët e vërtetë, ky fakt Teqenë e Sheh Hamidit, i cili do të ishte i trishtueshëm dhe kërkonte mbante edhe fjalën përshëndetëse zgjidhje sa më të afërt dhe të drejtë. në emër të popullit të Kavajës. Sheh Në nëntor 1913, Fuqitë e Hamidi e priti “shkëlqyeshëm” e me Mëdha emëruan gjermanin Vilhelm nderime në teqenë e vet Mbretin Vid Vidi si princ të Shqipërisë. Qeveria dhe mbretëreshën Sofi në pranverën e Përkohshme e Vlorës prirej ta e 1914-s. Pas urimit të mirëseardhjes shikonte ardhjen e një princi të huaj, që u bëri “mysafirëve”, Sheh Hamidi ashtu si ishte vendosur nga Fuqitë e iu drejtua me një fjalim të ngrohtë të Mëdha, si një operacion që nuk do pranishmëve dhe bashkëqytetarëve të
104 Personalitete tij, të cilët e kishin zgjedhur disa herë pushteti, të cilën u thirr ta mbushte si përfaqësues të tyre. Oratoria e Sheh KNK-ja edhe një herë. Hamidit la përshtypje të mirë te Princ Me largimin e Princ Vidit, Esati Vidi dhe shoqëruesit e tij. Përshtypjet filloi menjëherë përgatitjet për të për vizitën e Princ Vidit në Kavajë, realizuar synimet e tij. Sapo arriti sekretari i tij H. Armstrong i pasqyron në Durrës, ai e detyroi Këshillin në librin “Gjashtë muaj mbretëri e Përgjithshëm të kryengritjes ta 1914”. kalonte pushtetin në duart e tij dhe Me predikimin e tij paqësor dhe shpalli veten kryetar të “Qeverisë shpirtin human Sheh Hamidi do të së Përkohshme” dhe komandant ngelet kultivues i frymës afruese, të përgjithshëm të ushtrisë. Në të mirëkuptuese dhe pluraliste në gjithë Shqipërinë e Mesme ai vuri shoqërinë e kohës, duke i shërbyer administratën e tij. Esat Toptani filloi paqes dhe harmonisë ndërfetare në eliminimin e kundërshtarëve të tij në qytetin e tij e më gjerë. gjirin e Lëvizjes Fshatare. Mbreti nuk e njihte vendin dhe Sheh Hamidi dhe patriotët e kjo e kishte shtyrë të mbështetej tjerë kavajas ndiqnin me vëmendje shumë te Esat Pasha, ndërsa Esati po zhvillimin e situatës. Këta morën përgatitej të përmbyste Mbretin. E nismën për të dalë me një program nxitur nga Esat Toptani, i cili synonte të ri, që t’u përshtatej interesave të ishte ai drejtuesi i vendit, më 17 maj kombëtare. Ata deklaronin se nuk 1914 shpërtheu lëvizja kryengritëse e ishin të shtyrë nga asnjë fuqi e huaj, quajtur Kryengritja e Shqipërisë së se në konfliktin botëror mbanin Mesme. Xhandarmëria e Durrësit e asnjanësinë dhe se qëllimi i vetëm arrestoi Esat Toptanin në shtëpinë e i Lëvizjes së tyre ishte rrëzimi i E. tij dhe ai u detyrua të largohej në Itali. Toptanit dhe kërkuan rikthimin e Zjarri i kryengritjes u përhap edhe në Princ Vidit në Shqipëri. krahinat e tjera. Duke u njohur me këto kërkesa Duke parë gjendjen kritike të dhe qëndrim të ri të krerëve të krijuar në Shqipëri, Fuqitë e Mëdha kryengritjes, pjesëmarrës aktivë nuk dhanë asnjë lloj ndihme dhe të lëvizjes patriotike në Kavajë, këshilluan Mbretin që të hiqet ca kohë u përpoqën të afroheshin me nga Shqipëria dhe qeverinë ta marrë kryengritësit. Sheh Hamidi, Bajram në dorë KNK-ja, derisa të zbutej Xhani, Ahmet Bejtaga, haxhi Isuf zemërimi i popullit të egërsuar. Në Kazazi e ndonjë tjetër morën këto rrethana, Princ Vidi u detyrua kontakte me krerët e kryengritjes, të largohej nga Durrësi më 3 shtator Haxhi Qamilin, Sadi Tatanin, etj., dhe 1914, pas një memorandumi drejtuar me maturi e pjekuri ia arritën që ta popullit shqiptar. Bashkë me të iku drejtonin Lëvizjen në dobi të qytetit dhe qeveria duke lënë pas një zbrazëti dhe në favor të çështjes kombëtare.
105 Personalitete Sheh Hamidi u përpoq që të ishte popullsisë për gjendjen e turbullt të sa më aktiv dhe të ndikonte që kjo vendit. Por veprimtaria e esadistëve kryengritje të kishte si qëllim kryesor dhe qëndrimi nënshtrues i krerëve rrëzimin e E. Toptanit dhe formimin në këto qytete bënë çmos për ta e një qeverie të ligjshme në vend. penguar punën e këtyre komisioneve. Në prill të vitit 1915, kur Serbët e kaluan kufirin më 2 kryengritësit forcuan dhe e qershor 1915, kurse më 13 qershor ngushtuan rrethimin e Durrësit ku ata mbërritën në afërsi të Durrësit. ndodhej Esat Toptani, atëherë ai Kudo që kaluan, ata ushtruan terror iu drejtua me kërkesën për ndihmë të egër jo vetëm ndaj kryengritësve, miqve të tij, Malit të Zi dhe Serbisë. por edhe ndaj popullsisë. Ata ishin të gatshëm për të ndërhyrë Ushtria serbe shpërndau fuqitë në Shqipëri, sepse kështu realizonin kryengritëse dhe sundimin e vendit synimet e tyre të vjetra për t’u e mori në dorë Esat Toptani. Ndaj vendosur në trojet shqiptare. aktivistëve dhe pjesëmarrësve në Për të penguar hyrjen e serbëve, Lëvizjen Fshatare të Shqipërisë atdhetarët kavajas Bajram Xhani, së Mesme shpërtheu një valë e Ahmet Bejtaga, Sheh Hamidi, pashembullt terrori serbo-esadist. Mehmet Sheshi, Mehmet Perçemi, Edhe Sheh Hamidi nuk mundi të Besim Sinella, Hasan Elhyka, shpëtonte pa u ndëshkuar për shkak etj., u aktivizuan për organizimin të bashkëpunimit me kryengritësit e qëndresës popullore kundër dhe kundërvënies ndaj planeve pushtuesve, jo vetëm në Kavajë, antikombëtare të Pashës. Ai do të por edhe në zonat përreth saj. burgoset nga ana e E. Toptanit dhe Sheh Hamidi ishte ndër iniciatorët do t’i bastiset shtëpia duke i marrë e organizimit të kësaj qëndrese. materiale dhe dokumente që ai Kavaja formoi dy komisione: njëri mbante aty. do të shkonte në Peqin dhe tjetri në Për pasojat që rënduan mbi Sheh Shijak. Hamidin bën fjalë dokumenti arkivor, Në komisionin e Peqinit në të cilin, ndër të tjera thuhet: “Në që përbëhej prej 6 vetash bënte kohën e rebelëve është burgosur pjesë edhe Sheh Hamidi. Ai bënte dy herë rresht. Ishte kundërshtar i gjithçka për të ruajtur harmoninë separatizmës esadiste dhe njeri me ndërmjet popullsisë së qytetit. Me ideal patriotik.”17 zgjuarsinë natyrore, inteligjencën Në janar 1916, ushtritë austro- dhe përgatitjen intelektuale ai hungareze hynë në Shkodër dhe ndërthurte thëniet e mesazhet marshuan për në Durrës. Serbia ishte fetare me këshilla të moralit dhe të thyer. Esat Toptani me pasanikët atdhedashurisë, duke synuar rritjen e tij, bashkë me ushtrinë italiane, e vetëdijes dhe ndërgjegjësimin e 17. Po aty. 106 Personalitete
Sheh Hamidi (nr. 13) në takimin për të protestuar kundër copëtimit të Shqipërisë kaluan detin. Pas hyrjes së ushtrisë Sheh Hamidi shërbeu si gjykatës austro-hungareze në vend, u bënë feje në Kavajë nga qershori i vitit përpjekje për krijimin e një qeverie 1916 e deri më 8 gusht 1917, i cili apo administrate shqiptare. Gjuha “detyrën e ka kryë plotësisht e s’i dhe veprimet administrative gjatë ka mbetë ndonji pengim, dhe asht pushtimit austro-hungarez ishin njeri me moral të pëlqyeshëm”.19 kombëtare. Kultura juridike, përvoja Qarqe të ndryshme antishqiptare e fituar si anëtar në gjykatën e u shprehën hapur për copëtimin e Kavajës në kohën e Qeverisë së Shqipërisë. Ministri i Bullgarisë në Përkohshme dhe respekti e besimi që Berlin, dr. Dimitri Rizoff (Dimitri ushqenin banorët e qytetit për Sheh Rizali), botoi një libër në të cilin Hamidin, bënë që ai të rifillojë punë shprehej për copëtimin e Shqipërisë në organet e administratës së qytetit. midis shteteve të ndryshme të Më 1.5.1916 ai do të fillojë të kryejë Ballkanit. Ky botim ngjalli zemërim detyrën si gjykatës paqtues dhe nga e protesta kudo në Shqipëri. Për të data 9.7.1916 do të caktohet si kadi18, protestuar kundër mendimeve të duke qenë i zgjedhuri i “Këshillit të shfaqura nga dr. Rizoff lidhur me Naltë”, që ishte instanca më e lartë kufijtë e Shqipërisë në mbledhjen për çështjet e fesë islame në Shqipëri. që u organizua në Durrës më 26
18. AQSH, F. 266, V. 1916, D. 7, fl. 1. 19. AQSH, Fondi 803, Dosja I-15, fl. 31. 107 Personalitete shkurt 1918, populli i Kavajës edhe rëndësi të veçantë: përkujtonte Ditën këtë herë, autorizoi si anëtar të e Flamurit duke bërë të njohur para delegacionit Sheh Hamidin për të opinionit ndërkombëtar se Shqipëria marrë pjesë atje. ishte një shtet më vete e i pavarur që Mbarimi i Luftës I Botërore prej 6 vjetësh. më 11 nëntor të -1918s me fitoren Konferenca e Paqes, që do t’i e Antantës e gjeti Shqipërinë të fillonte punimet më 18 janar 1919 copëtuar politikisht, të pushtuar dhe do të shqyrtonte situatën pas ushtarakisht nga disa shtete fituese Luftës Botërore, ishte në prag, kurse dhe në një gjendje të vështirë Shqipëria nuk kishte një qeveri ekonomike. kombëtare legjitime dhe, për pasojë, Më 28 nëntor 1918, me rastin e as përfaqësues legjitimë që do ta përvjetorit të Pavarësisë, në të gjitha përfaqësonin në këtë konferencë qytetet u organizuan manifestime të dhe do të mbronin interesat e saj. fuqishme, sidomos në Vlorë.20 Duke qenë kështu, hija e Traktatit Në Kavajë përpjekjet për një të Fshehtë të Londrës endej manifestim patriotik për 28 nëntorin shqetësueshëm mbi shqiptarët. u bënë nga atdhetarët B. Xhani, Sheh Pikërisht për formimin e 21 Hamidi, etj. një qeverie shqiptare që do të “Për kremtimin e festës përfaqësonte interesat dhe do së Flamurit” Sheh Hamidi, me të mbronte të drejtat e kombit autoritetin që e karakterizonte, dhe shqiptar para Fuqive të Mëdha në patriotët e tjerë kavajas arritën që Konferencën e Paqes, miku i Sheh të bindin autoritetet vendore për Hamidit, kryetari i katundarisë së kremtimin e përvjetorit të gjashtë të Tiranës, Ismail Ndroqi, dhe një grup Shpalljes së Pavarësisë. Ata ia arritën patriotësh në Tiranë marrin nismën që me financimin e administratës që të thërrasin një kongres “për me vendore të sigurojnë “23 kuaj me lara siguruar bashkimin e njësin e kombit 22 nga katundi i Bagosit” , me të cilët dhe me pre propagandat e huaja”, parakaluan në qytet, si dhe të shtrojnë e cila do të bëhej “më 19 Shindre një drekë përkujtimore me këtë rast (dhjetor) 1918 allafranga…”23 ku morën pjesë autoritetet vendore. Për të marrë pjesë në këtë Në kushtet kur fati i Shqipërisë mbledhje të rëndësishme në Tiranë, ndodhej në udhëkryq, zhvillimi i këtij edhe këtë herë populli i qarkut të manifestimi në Kavajë merrte një Kavajës dërgoi si përfaqësues birin e tij besnik Sheh Hamidin dhe Qazim 20. Historia e popullit shqiptar, T. 2004, f. bej Elbasanin. 187. 21. R. Hoxha, Kavaja në shekuj, Sh. B. 23. L. Nosi, Kongresi i Tiranës, në “Bota shqiptare”, Tiranë, 1995, f. 124. “Dokumente Historike…”, viti I, Nr. 1, 22. AQSH, F. 235, D. 12, V. 1918, fl. 1. Mars 1924, f. 27. 108 Personalitete Në kuvendin e Tiranës u morën Në kongres morën pjesë 50 vendime të rëndësishme për kohën delegatë, pothuajse nga e gjithë dhe situatën në të cilën ndodhej vendi Shqipëria, por dhe nga Federata Pan- ynë. U përcaktuan masat organizative Shqiptare “Vatra” e Amerikës. për përgatitjen e një kongresi që do të Italia, për të realizuar pikësynimet mbahej në Krujë dhe do të vendoste e saj, kishte punuar me krerët për formimin e një qeverie shqiptare organizues të kongresit, Mehmet që do të përfaqësonte interesat e Konica dhe Myfit Libohova, duke do të mbronte të drejtat e kombit shpresuar që të gjente përkrahjen shqiptar në Konferencën e Paqes. e shqiptarëve për formimin e një U vendos që në kongresin “komiteti” a një qeverie proitaliane. e ardhshëm që do të mbahej në Duke parë vendosmërinë e Krujë më 11 janar 1919, Kavajën delegatëve, drejtuesit e kongresit nuk ta përfaqësonin përsëri Sheh mundën të realizonin udhëzimet që Hamidi dhe Qazim Hydi.24 Mirëpo u kishte dhënë Qeveria e Romës. autoritetet italiane pëlqyen që një Ditën e parë të Kongresit u vendos mbledhje e tillë të bëhej në Durrës formimi i një qeverie të përkohshme. më 25 dhjetor 1918 dhe për këtë Sheh Hamidi ishte në favor të këtij qëllim prunë edhe delegatët në këtë vendimi. Në Kongresin e Durrësit qytet. Kongresi i planifikuar për në proklamohet qeveria provizore e Krujë më 11 janar 1919, ia la vendin Shqipërisë, e kryesuar nga Turhan Kongresit të Durrësit që u mbajt më Pasha, ish-kryeministër në qeverinë 25 dhjetor 1918. e Princ Vidit. Kongresi i Durrësit Sheh Hamidi si përfaqësues i goditi Traktatin e Fshehtë të Londrës Kavajës në Kongresin e Durrësit për copëtimin e Shqipërisë dhe dhe anëtarët e tjerë të grupit që caktoi delegacionin që do të shkonte kishin marrë pjesë në Kongresin në Konferencën e Paqes në Paris për e Tiranës, ishin të vendosur që të të paraqitur pikëpamjet shqiptare. realizonin qëllimin për “formimin Një nga pikat e programit të e një kabineti të përgjithshëm, i cili qeverisë provizore ishte “ruajtja e të përfaqësonte gjithë Shqipërinë e qetësisë, e rregullit dhe riorganizimi i degëve të ndryshme të administrimit të mbronte të drejtat dhe interesat brenda”. Për këtë qëllim kudo u kombëtare përpara qeverive të huaja organizuan zgjedhjet e pleqësive dhe Kongresit të Paqes” në Paris. (organeve drejtuese që vendosnin për punët etj.) dhe të kryepleqve. 24. Lef Nosi (Instituti i Historisë), Hamid Kraja do të jetë mjaft Dokumente historike - Për t’i shërbye historisë tonë kombëtare - (1912-1918), aktiv për të vënë në jetë këto vendime Botim i dytë me rastin e 95-vjetorit të dhe për të marrë përsipër përgjegjësi. Shpalljes së Pavarësisë, Tiranë, 2007, f. 286- Në listën e kandidatëve për zgjedhjet 287. 109 Personalitete
Sheh Hamidi dhe delegatë të Kongresit të Durrësit
e organizuara në Kavajë më 10 shkurt Kavajës organizoi një miting masiv me 1919, për zgjedhjen e pleqësisë me rreth 4000 vetë. Nga ky miting, që u 12 anëtarë, ishte edhe emri i Sheh organizua më 12 mars 1919, iu drejtua Hamidit. Pas përfundimit të votimit një protestë me shkrim Konferencës Sheh Hamidi do të jetë në grupin e së Paqes në Paris. 12 më të votuarve të qytetit. Sheh Hamidi dhe Qazim Hydi, si Ai do të renditet i treti sipas pjesëmarrës në Kongresin e Tiranës numrit të votave të numëruara.25 Në dhe të Durrësit, si dhe patriotë të këtë mënyrë, ai së bashku me anëtarët tjerë të qytetit, si: A. Tirana, M. Cara, e tjerë të pleqësisë merrnin përsipër Q. Fortuzi, H. I. Kazazi etj., dhanë barrën e rëndë të drejtimit të qytetit, ndihmesën e tyre në hartimin dhe të ruajtjes së rregullit e të qetësisë në frymën e tekstit të protestës. vend, të zgjidhjes së problemeve e Ndonëse po bëheshin afro shtatë mosmarrëveshjeve etj., detyrë të cilën vjet nga Shpallja e Pavarësisë, çështja e kishte ushtruar edhe më parë. shqiptare nuk kishte marrë ende Në mbështetje të kërkesave një zgjidhje përfundimtare. Viset të delegacionit qeveritar shqiptar shqiptare të Kosovës dhe të Çamërisë në Konferencën e Paqes kundër ndodheshin të ndara nga trungu amë. copëtimit të Shqipërisë, populli i Kërkesën për unifikimin e trojeve shqiptare Sheh Hamidi e kishte 25. AQSH, F. 266, V. 1919, D. 4, fl. 1. 110 Personalitete parashtruar në tubime të ndryshme programit të dhënë nga Kongresi i si në qarkun e Kavajës, ashtu dhe në Durrësit, delegat i të cilit kishte qenë ato në shkallë rajonale e kombëtare. Si edhe Sheh Hamidi. Në kushtet e person me ndikim dhe me mbështetje mosthirrjes së senatit nga Qeveria të gjerë në qarkun e Kavajës, Sheh e Durrësit, kudo u shtrua kërkesa Hamidi vihet në krye të një komisioni tjetër për thirrjen e një kongresi të ri për organizimin e një mitingu më 6 kombëtar dhe formimin e një qeverie gusht 1919 në Kavajë, në të cilin u që të merrte në dorë fatet e vendit. Për protestua dhe u formulua një kërkesë këtë u ngrit një komision organizues drejtuar Konferencës së Paqes për me qendër në Lushnjë. Kongresi u përfshirjen e Kosovës e të Çamërisë mbajt më 21 janar 1920 në Lushnjë. Ai në shtetin amë.26 vendosi rrëzimin e qeverisë së Durrësit Ashtu si një vit më parë, në me argumentin se kishte shkelur prag të Ditës së Flamurit, Sheh programin e Kongresit të Durrësit Hamidi organizoi një komision dhe dhe zgjodhi kryetar të qeverisë së re me autoritetin që kishte në organet Sulejman Delvinën. Vendi i Princ e pushtetit vendor (në bashki e në Vidit që ishte bosh, do të plotësohej nënprefekturë), së bashku hartuan me një kandidat që do të miratohej në një program zyrtar për festimin e një Asamble Kushtetuese, e cila do të 28 nëntorit 1919 në Kavajë, duke mblidhej në një kohë të përshtatshme, përfshirë dhe nxënësit e shkollave të me votim të lirë e të përgjithshëm qytetit. Festa kombëtare e 28 nëntorit të popullsisë. Deri atëherë, rolin e do të fillojë me vendosjen e flamujve Kryetarit të Shtetit do ta luante Këshilli kombëtarë kudo në qytet, në çdo i Lartë, apo Regjenca (që përfaqësonte dyqan e çdo shtëpi, qysh më 27 nëntor, mbretin), i përbërë nga katër atdhetarë që ishte dita e ngritjes së flamurit kuq të sprovuar për urtësi e drejtësi, e zi në Kavajë nga Sheh Hamidi dhe përfaqësues edhe të katër besimeve atdhetarët e tjerë të qytetit.27 fetare të popullit shqiptar. Në maj të Ndërkohë që Sheh Hamidi 1920-ës, kur po organizohej gjykata e dhe patriotët shqiptarë, kudo ku Kavajës, Sheh Hamidi u propozua nga ndodheshin, bënin përpjekje për Këshilli i Lartë (Regjenca) për të qenë ruajtjen e mbajtjen e qetësisë e të anëtar i gjykatës së shkallës së parë rregullit në vend, si dhe për bashkimin dhe u emërua në gjykatën e Kavajës. e trojeve shqiptare “në caqet e kufijve Sheh Hamidi e mori këtë detyrë dhe etnikë” me Shtetin Shqiptar, Qeveria punoi me përkushtim e devotshmëri e Durrësit nuk po e kryente rolin që për kryerjen e saj.28 duhej. Ajo dilte e vepronte jashtë Ai u bë një nga nismëtarët dhe nxitësit për hapjen e shkollave shqipe 26. Z. Shehi, Kavaja – Figura të shquara, f. në nënprefekturën e Kavajës në ato 164. 27. AQSH, F. 266, V. 1919, D. 80, fl. 2. 28. AQSH, F. 803, D. I-15, fl. 30. 111 Personalitete
Xhamia Plakë e vitit 1561, e prishur më 1 qershor 1922 nga nënprefekti Neki Starova vite. Shehu qëndronte në radhën lagjeve, tregtarë të qytetit të Kavajës e njerëzve që shqetësoheshin për dhe të tjerë, i drejtuan organeve mbarëvajtjen e vendit dhe mori pjesë qendrore më 1.IX.1922 një protestë aktive në lëvizjen demokratike të asaj me shkrim, ku nënvizonin se të tilla kohe. veprime si ai i nënprefektit nuk janë Në Kavajë ishte një xhami e bërë e nuk mund të bëheshin as “në njohur si Xhamia Plakë (Xhamia e ndonji shtet […] pa ndonji istori ose Vjetër), ndërtuar në vitin 1561. Në me ndonji libër fetar…”29 mëngjesin e 1 qershorit 1922 banorët Si “njeri me parime moderne” nuk po u besonin syve, faltorja e e me bindje demokratike, në tetor të vjetër nuk bënte më hije në qytet. vitit 1923, Sheh Hamidi mbështeti Me urdhër të nënprefektit të Kavajës dhe u bë një nga anëtarët më aktivë ajo ishte rrënuar dhe kthyer në një të shoqërisë “Xhoka”, si një forcë grumbull mbeturinash të materialeve opozitare e qeverisë e me program me të cilat ishte ndërtuar xhamia, demokratik. Ai u caktua nga Shoqëria duke thyer me kazma e lopata gjithçka “Xhoka” kandidat për zgjedhës ndodhej brenda mureve: orenditë e të dytë në Gërmaj të Kavajës për mjetet e saj dhe librat fetarë. Sheh zgjedhjet në Asamblenë Kushtetuese Hamidi, si jurist e si anëtar i zgjedhur në pleqësinë e qytetit, kryepleqtë e 29. AQSH, F.1152, V. 1922, D. 1369. 112 Personalitete që u shpallën në shtator 1923.30 tyre demokratike, si: Mehdi Frashëri, Kandidat i kësaj shoqërie ishte edhe Luigj Gurakuqi, Avni Rustemi, haxhi H. Isuf Kazazi. Kundërshtarët e tyre Ibrahim Dalliu, haxhi Jusuf Banka, politikë përdorën dhunën, presionin, Haki Tefik, Mustafa Mara, Xhemal deri në zhdukjen fizike ndaj anëtarëve Kondi, Dervish Hima, Ali Mulleti, dhe simpatizantëve të “Xhokës” e të Qazim Mulleti, Salih Hoxha Elbasani, grupimeve të tjera opozitare. Ishte Qamil Bala, Ismail Petrela, Rexhep një mrekulli që Sheh Hamidi do të Jella, Mitat Kulliçi, Reshat Kulliçi, shpëtonte gjallë nga prita që iu bë, Mymtaz Vrioni, Selim Kukaleshi, por pasojë e atentatit që u organizua Xhafer Hakani, Hashim Hakani, ndaj tij, qe plagosja në këmbë. Po atë Selim Shpuza, Sheh Myslimi, Xhafer ditë, dy orë pas atentatit, në Kavajë Zilka, Shaqir Preza, Beqir Valteri, vunë në shënjestër dhe haxhi Isuf Vahid Tivari, Ali Ndroqi, Haki Kazazin, që e vranë bashkë me Stërmilli, Bajram Curri etj. bashkëshorten pranë shtëpisë së tij Si një nga njerëzit që shquhej më 25 dhjetor 1923. Në të tilla kushte për pikëpamjet demokratike në dhune e terrori, rezultati i zgjedhjeve qytetin e tij, Sheh Hamidi u takua e nuk tregonte realitetin. pati shkëmbim mendimesh me ta. Edhe pas këtyre ngjarjeve e Në një periudhë të shkurtër rezultateve, Sheh Hamidi nuk i të Qeverisë së Fan S. Nolit, të braktisi idealet e tij progresiste e formuar në qershor të 1924-ës, ishin demokratike, por mbeti një faktor profilizuar katër grupe kryesore me rëndësi në jetën e qytetit. politike; përveç “Bashkimit” dhe Më 22 janar 1924 në bashkinë grupit nolist, u krijuan për herë e Kavajës u bë një mbledhje ku u të parë dy forca të reja politike me diskutua për çështjen e kryeqytetit programe të qarta e të përcaktuara. U dhe u vendos që të dërgohej në krijua Partia Nacionale Demokrate e, Tiranë një delegacion, në përbërje më pas, më 18 tetor të -1924ës, në të të cilit ishin Sheh Hamidi, Kleanti Tiranë, u themelua Partia Radikal- Mineu, Mustafa Cara, etj. Qëllimi Demokrate. i delegacionit ishte “që të bajn Në Partinë Radikal-Demokrate demarshat e nevojshme e të kërkojn morën pjesë shumë intelektualë të prej Kuvendit Kushtetuës për njohur. Anëtar i saj u bë edhe Sheh kryeqytet Kavajën, simbas dëshirës Hamidi. popullit”.31 Për të bërë të mundur shtrirjen Në vitin 1924 në Kavajë erdhën e Partisë Radikal-Demokrate, Sheh figura politike të njohura për prirjet e Hamidi ndërmori nismën për formimin e degës së kësaj partie edhe 30. “Fletorja Zyrtare”, Nr. 69, Tiranë, e në Kavajë. Ai gjeti mbështetjen dhe shtunë 15 dhjetor 1923, f. 4 31. Z. Shehi, Kavaja – Figura të shquara, mirëkuptimin e intelektualëve dhe të vep. e cituar, f. 164. 113 Personalitete demokratëve të qytetit, ndërmjet të në kohrat e errta të sundimit osman. cilëve edhe të anëtarëve aktivë e të Ka qenë antar i Klubit t’Itilafçive qi nderit të shoqërisë “Bashkimi”, me kishte përmbledh në gji shqiptarët e të cilët ai kishte bashkëpunuar edhe vërtet dhe s’ka mungue të përqafojë më parë. me kurajo çdo vendim të grupit Në “nji mbledhje të mbajtun shqiptar të Kavajës. Shqiptar i prej popullit të Kavajës ashtë formuë flaktë e atdhetar i deklaruem, asht dega e Partis Radikale. Këshilla ashtë dërgue në Durrës si përfaqësues i zgjedhun si vijon: “Kryetar: Sheh Kavajës në Kongresin e Durrësit Hamidi; Anëtarë: H. Kariqi, Mustafa më 1918 për zgjedhjen e përfaqësis Cara, H. Nijazi, Sulejman Rrena, kombëtare në Konferencën e Paqes. Kasëm Xhihani, Mustafa Turra”.32 Flamurin kombëtar e mbante në Pas rënies së Qeverisë së Nolit shtëpi me nderim të madh mbas dhe pas triumfit të “Legalitetit”, shpalljes s’Indipendencës dhe në frenat e pushtetit i kishte Ahmet kohën e rebelëve asht burgos dy herë Zogu. Menjëherë qeveria ndërmori rresht. I ndyeri ka qenë kundërshtar disa veprime për të shtypur forcat i separatizmës esadiste dhe njeri me kundërshtare dhe mori masa për ideal patriotik’.33 riorganizimin e pushtetit. Me rrëzimin e sistemit monist Pas vendosjes së pushtetit të dhe fitoren e pluralizmit në vitet ‘90, A. Zogut, ndaj Sheh Hamidit do të u krijua një klimë e re për shoshitjen, merren masa duke e shkarkuar nga vlerësimin dhe vënien në piedestalin funksionet në gjykatë dhe duke bërë e merituar të nderit të atyre që sekuestrim të një pjese të pasurisë, politika e së shkuarës i mohoi si kundërshtar politik i tij. Gjendja padrejtësisht. Pavarësisht nga kalimi shpirtërore dhe shëndetësore e Sheh i shumë viteve, faktet e dokumentet i Hamidit sa vinte e përkeqësohej. Ai kanë përjetësuar dhe komuniteti nuk ndërroi jetë më 15 dhjetor 1926. i harroi këta figura atdhedashurie. Vlerësimi për këtë figurë Qeverisja vendore në Kavajë atdhetare shprehet dhe në këtë pas vitit 1990, në bashkëpunim me përmbledhje të shkurtër biografike historianë, studiues, punonjës të të përgatitur nga n/prefektura Muzeut Historik të rrethit e veteranë, Kavajë pas vdekjes së tij, me rastin e ka nxjerrë në pah figurat e shquara 25-vjetorit të Pavarësisë: të qytetit dhe ka bërë përpjekje për ‘I ndyeri Sheh Hamid ka qenë vlerësimin e rivlerësimin e tyre. Sheh. Njeri me parime moderne, Kështu, me rastin e 90-vjetorit të idenë kombëtare e ka pranue qysh Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, Sheh Hamidit iu dha titulli 32. Dega Radikale në Kavajë, në gazetën “Xhoka”, Nr. 3 (19), 13 dhjetor 1924, f. 1 33. AQSH, F. 266, V. 1926, D. 329, fl. 1. 114 Personalitete
“Mirënjohje e Qytetit” nga këshilli Sheh Hamid Krajës titullin e lartë bashkiak i Kavajës. “Qytetar Nderi” me motivacion: Gjithashtu, një nga rrugët e “Për kontribut të shquar në qytetit të Kavajës, e cila njihej si mbrojtjen dhe propagandimin “Rruga e Teqesë”, është emërtuar: e gjuhës shqipe. Atdhetar dhe Rruga “Sheh Hamid Kraja”. pjesëmarrës në ngritjen e flamurit më 27 nëntor 1912 në qytetin e Me rastin e 100-vjetorit Kavajës”. të Shpalljes së Pavarësisë, me Duke njohur dhe kujtuar të propozim të Bashkisë së Kavajës, kaluarën, brezat do të ndërtojnë më Këshilli Bashkiak i këtij qyteti, i jep mirë të ardhmen.
115 Retrospektivë
Paqja, bashkimi kombtar dhe Islamizma
E. F. Kraja
Abstrakt Hamid Kraja i përket atij brezi që jetoi dhe veproi në periudhën e fundit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare dhe periudhën e parë të pavarësisë së vendit. Ai ka punuar dhe ka luftuar me të gjitha forcat e mundësitë e tij fizike dhe mendore duke u vënë plotësisht në shërbim të çështjes kombëtare. Ai ishte njohës i mirë i jurisprudencës, i ligjeve dhe kodeve zakonore, një teolog i shkallës së lartë, po ai ishte njëkohësisht dhe atdhetar i flaktë, që punoi me shpirt e me mendje për bashkimin e shqiptarëve pa dallim feje për të fituar dhe për të mbrojtur pavarësinë e vendit nga pushtuesit, që krijuan ndarje e përçarje deri brenda Islamit.
et mësimet e Islamizmës në dy idena të mëdhaja Islamizmës, literalisht, – të nji Zotit dhe të nji njerzije – Vdonë me thanë me me të cilat Kur’ani i Shejtë shtron hy në nji vend – paqe, të cilat vijnë bazën e nji paqes internacionale – të nga dy principet themelore të saja, përgjithshme – ma të fuqishme. njitimi i Zotit dhe njitimi i racës Sikur të pranohet nji herë që njerëzore. Këto dy principe janë idea e njitimit të racës njerëzore sheshit të njoftuna në Kur’anin e asht bazë e vërtetë për paqen Shejt dhe të dyja këto idena janë të internacionale, mund të krijohen zhvilluese me kuptimin ma të gjatë. dyshime se idea e njitimit të Zotit S’ka harmoni ma efektive se ajo që a ka ndonjë lidhje me subjektin e ekziston n’anëtarët e nji familje të paqes internacionale. Fakti asht se vetme, e cila na pikturon themelet e Islamizma shtron themelin e njitimit 116 Retrospektivë të racës njerëzore nën njitimin e gradualisht. Për ma tepër le të flasi Zotit, dhe nji Zot qëndron për mbi vetë Verseti i Kur’anit: “Të gjithë të gjithë, sikur nji babë mbi fëmitë popujt janë nji kombë i Vetëm” e vet, në terminologjinë islame. Nji (2:213) dhe përsëri “popujt nuk Zot, me nji dashuri dhe më mëshirë janë tjetër veç se nji komb i vetëm”. ma të madhe, të cilat mund të (10:19); dhe “O njerëz! Ne ju kemi kuptohen në mardhanjet njerëzore, e krijuar juve prej nji mashkulli dhe sjellë të gjithë njerzinë në qëllimin e nji femre dhe ju kemi bamun juve plotësimit. N’Islamizëm në të vërtet, fise dhe familje ëq të mund të njihni idea e njitimit njerzuer asht e puqun njeni tjetrin. Sigurisht ma i ndershmi e aq ngushtas me iden e njitimit të i juaj tek Zoti asht nji në mes të juaj, Zotit, saqë njena pa tjetrën asht e pa i cili asht ma i kujdesshmi i detyrës së kompletueme. tij.” (49:13). Edhe fjalët, me të cilat Doktrina e njitimit të Zotit asht e Libri i Shejt mbaron, janë shesh për shtruese kjartazi dhe definitivisht në të gjithë njerzinë, ku, raca njerëzore Kur’anin e Shejt. Ndoshta shumica e asht e përmendun si nji familje. studentave t’Islamizmës i dijnë, por “Thuej, unë kërkoj mbrojtje dhe ma e shumta e popullit nuk dijnë se strehë në Zotin e Njerzisë, Mbretin doktrina e njitimit të racës njerëzore e njerzisë, Perëndinë e njerzisë” asht e shtrueme në të njajtë qartësi (114:1-3). dhe definitivisht si edhe ajo e njitimit Siç u tha sipri, idea e njitimit të të Zotit, për të cilat Kur’ani i Shejt racës njerëzore jo vetëm që asht e bën fjalë kështu: “Gjithë lavdrimet shtruese qartaz në Kur’anin e Shejtë, janë të duhura për Zotin.” “Rab por asht, gjithashtu dhe e zhvilluese (Zot) i gjithë kombeve të botës” janë me nji zhvillim mjaft të gjatë e të të vetmet fjalë, me të cilat Kur’ani plotë. Ajo që Zoti e zgjatoj ndihmën i Shejt fillon. Po, ët shohim çka na e tij fizike1 tek të gjithë kombet tregojnë këto fjalë? Fjala arabisht e botës asht nji fakt aq potent (i “Rabb”, të cilën, mbasi nuk ka fjalë dukshëm) sa që as nji s’i kundërshton tjetër, po e përkthejmë, “Zot”, që kësaj; gjithashtu dihet se vetëm letërsisht don me thanë “Ushqyesi i n’Islamizëm asht e shtruese ajo një gjaje në nji gjaje në nji mënyrë forcë mbi iden e paralelët që ndihma sa me e ba atë me arrijtë nji pozitë shpirtnore e Zotit asht e zgjatun tek mbas nji tjetre deri që ajo t’arrijë të gjithë kombet e botës. Në Kur’anin qëllimin e vet të plot.” Fjalët “Rabb i e Shejt nuk asht shtrue vetëm idea që gjithë kombeve” tregojnë kjartaz që “Zoti asht Rabb i gjithë kombeve”, gjithë kombet e botës janë fëmitë e d.m.th. “që ka zgjatë ndihmën e Tij nji Babe dhe që Ai vetëm ka kujdes të njajtë për të gjithë, tuj i sjellë të 1. Na duket se asht ma mirë me thanë gjitha në qëllimin e tyne të plotësimit (materjale). Z. N.
117 Retrospektivë materiale ndër të gjith kombet”, por për gjithë kombet asht e shtruese gjithashtu, në Kur’an asht stabilizue për bukuri, kështu që gjithë kombet qartaz dhe definitivisht se, “çdo janë të konsiderueme si antarët e nji kombi i qe dhurue Reveleta Hyjnore familjeje njerëzore me nji Zot si Zot që përgatit ushqimin shpirtnuer dhe Zotni të tyre, i cili i përdor ata të njeriut i cili pa këtë ushqim nuk njilloj të gjithë, fizikisht aq ma mirë mundet me e mbrri shkallën e dhe shpirtnisht. përsosmenisë”. Qe pra ç’urdhënon Islamizmi hedh poshtë theorinë Kur’ani: “Nuka ka nji popull” thotë – që favorizimi – Revelata – ishte Libri i Shejt “po nji lajmtar ka pas për nji komb të vetëm gjithashtu shkuemun ndër ta” (35:24). Edhe dhe theorinë që ndonjë komb ishte përsëri “Edhe çdo komb e kishte i ndëshkuem nga Zoti. Zoti ndijon nji apostull” (10:47). Për këtë arsye lutjet e të gjithë popujve, çfarëdo Kur’ani i Shejtë flet gjatë mbi profitit feje ose shtetësie që të jenë. Ai asht e Israilitëve e të shumë profitënve falës dhe mëshirues për të gjithë pa bibla, p.sh. flet për Hudin dhe dhe Ai i dhuron vepra të mira të Salihun, dy profitin ëd rgue në qarqet gjithëve. Ai nuk ban çquarje në mes e Arabisë, flet gjithashtu për profitin të popujve të krahinave të ndryshme, ethipjan, me emën Lukman, (31:13), tuej fillue nga racat, opinionet për nji Profit ët dërguem në Sudan ngjyrat ose gjuhnat e ndryshme. (18:60), i cili ishte i nji koheshim Ai i krijojë gjithë njerzinë njillojë me Moses-in - Musanë - ; dhe për dhe me nji natyrë Hyjnore, “Fitra nji Profet Mbret të Persisë, Dhul talla – hil – leti fetaren nase aleja”, Karnejn, ose i zot i dy mbretnive d.m.th. “Natyra e bame prej Zotit në (18:83) i cili nuk asht tjetër veç se të cilën Ai i ban të gjithë njerëzit”, Dariu i I-rë. Edhe per m’e e ba ma “nuka ndryshim në krijesën e Zotit, të shqueme natyrën e përgjithshme ajo asht feja e drejtë, por shumica e të deklaratës së bame, Kur’ani i Shejt popullit nuk e dijnë” (30:30). Nuk e ka kjarue atë që kishte edhe të tjerë ka pengesë ngjyre n’Islamizëm, as Profitën përveç atyne, emnat e të nuk rrjedh ndonji pengesë për shkak cilëve janë të përmendun në Librin gjuhe, as edhe fisi, as nuk ndodhet e Shejt. “Ne kemi dergje apostuj n’Islamizëm superioritet i njanit që t’i kemi përmend përpara, dhe mbi tjetrin tek Zoti. Ndryshimet e apostuj që nuk t’i kemi përmendë” ngjyrës dhe të gjuhës, të cilat i kanë (4:164). Kështu që theoria që ndonjë pru kombet kundra njeni tjetrit, komb ishte zgjedhun nga ana e Zotit janë simbas Kur’anit të Shejt, vetëm veçanërisht të dhanunit e të mirës Shenja të Zotit. “Dhe nji nga shejat – Revelatës – së Tij shpirtnore asht e Tij asht krijesa e qiellzave dhe e plotësisht e refuzueme n’Islamizëm, tokës dhe ndryshimi i gjuhve t’uaja dhe në vend t’asaj, nji bazë vllaznimi dhe të ngjyrave; sigurisht ka shenja
118 Retrospektivë në këto për të ditshmit” (30:22). Kjo “Edhe ne do të vendosim duhet të na tërhjekë vërejtjen që me një balancë ditën e ngjalljes të gjithë ndryshimet e ngjyrës dhe (Resurrection), kështu që asnjë të gjuhës e njëjta natyrë njerëzore shpirt nuk do të jetë i llogaritun me asht e krijuese kudo. Këtu posht po padrejtësi në ndonji gja” (21:47) riprodhojmë disa versete të Kur’anit Kështu pra asht sheshit që ideja i të Shejtë që tregojnë se: njitimit të Zotit n’Islamizëm jo vetëm 1- Lutjet e gjithë popujve janë paraqet që Zoti asht Krijuesi i gjithë të vështrueme nga Zoti – “Dhe Zot’ kombeve të botës, por gjithashtu i juaj thotë: “Më thirr Mue dhe Unë dhe marrdhaniet e Tija me njerëz të do t’ju përgjegji juve” (40:60). “Ose ndryshëm e me kombe të ndryshme kush i përgjegj atij që asht në rrezik janë të njëjta. Prandaj një Humanity kur thret Atë dhe zhgulë të keqen – njerzim – asht rezultati i doktrinës dhe ju ban juve sundues në tokë? A së nji Zoti. Siç u tha tani sipri, gjithë ka nji zot me Zotin”? (27:62). popujt janë të përmendun shpesh 2- Falja dhe mëshira e Zotit herë si nji komb i vetëm. Gjithashtu janë barazisht të shpërndame tek të janë të përshkrueme edhe si anëtarët gjithë. e nji familje të vetme. “O njerzi! Ne “Edhe mëshira e Eme rrethon ju kemi krijue juve prej nji mashkulli gjithë sendet” (7:156) e nji femne dhe ju kemi bamun juve “Zot’ i ynë! Ti i përmbledhë fise dhe familjeë q të mundeni me të gjithë sendet me mëshirën dhe njoft njeni tjetrin” (49:13). Në këtë dijen” (40:7). familje njerëzore nuk ka nderim “O shërbëtorët e Mij, që keni pse t’jetë prej nji krahine, as edhe punue tepër kundra shpirtrave t’uaj, çnderim mbi nji tjetër krahinë, as mos u dëshproni prej mëshirës së nuk asht ngjyra e nji populli as Zotit, pse Zoti i fal gabimet të gjitha” gjuha e tij nji provë e madhësisë së (39:53) tij, siç e zbukuron edhe vet verseti: “Zoti i yt asht Zot falës njerëzit “Sigurisht ma i ndershëm në mes me gjithë gabimet e tyne” (15:6) t’uej në sy të Zotit asht nji i cili asht 3- Të gjithë popujt do t’jenë të ma i kujdesshmi i detyrës së tij” llogaritun si mbas asaj që ata kanë ba: (49:13). Profiti i Shejt Muhamed, per “Ai, i cili ban mirë sa pesha e nji me i forcue këto principe të shejta atomi do të shofi atë, dhe kush do që e të bazueme t’Islamizmës deklarojë të bajt të keqe sa e pesha e nji atomi me za të naltë në peligrimin e fundit do t’a shofi atë” (99:8). – Haxhe-tul-vedan – që kombi i tij “Kush do që ban mirë, aj do të “Arabët nuk kishin sipërjoritet mbi jo ketë dhetfishin e asaj, dhe kush do ëq Arabët”. Edhe Buharia na difton nji ban nji të keqe, aj do të shofi dënimin thanie të tij. “Në qoftë se nji negro me shembëllën e asaj” (6:160). skllav asht i emnuem me sundue mbi
119 Retrospektivë ju, ndigjonie dhe nënshtrojuni atij”. s’uej, dhe nuk ju kanë nxjerrë juve Nji Musliman asht i cilësuem e prej shtëpiave të Atdheut t’uej, që ju i përcaktuem nga Profiti i Shejt “një t’u tregoni atyne zemër bardhësi dhe njeri, prej gjuhës dhe duarve të të të bani mardhanie drejtësisht me ta” cilit gjith njerëzia janë të shpëtuem”. pse Zoti e dashuron vepruesin me Edhe Kur’ani i Shejt predikon mbi drejtësi” (60:8). sjelljen e bukur të njeriut me këto Mësimi Kuranuer mbi luftë, në fjalë: “O ju që besoni! T’jeni të qoftë se studiohet me vëmendje, do patundur për Zotin, dëshmitarë të të tregojë që lufta asht me të vërtet drejtë dhe të mos urrehet nji popull faktori ma me randsi që mundet me që ju shtyn të mos veproni me të sjellë paqen e përbotshme. Kur’ani drejtë; veproni me drejtësi, kjo asht e mallkon luftën sulmuese me fjalët ma afër tek devotshmëria (it-tika) që vijojnë: “Edhe luftoni në udhën dhe t’jeni të kujdesshëm për detyrën e Zotit me ata, të cilët ju luftojnë tuej tek Zoti” (5:8). Edhe përsëri: juve dhe të mos bani sulmim pse “O ju që besoni! T’jeni mprojtësat Zoti nuk i don sulmuesat” (2:190). e drejtësisë, dishmuesa për hirin Përsëri, Revelata, ma e parë mbi këtë e Zotit, me gjithë se mund t’jetë çështje, asht fare e njilloj e kjartë: kundër vetes s’uej ose prindërve “Leja për me luftue i asht dhanë t’uej, ose t’afërme t’uej” (4:125). atyre, që janë sulmue për shkak se Përsëri thotë: “Edhe nji popull, që ju ata janë damtue dhe Zoti asht i aftë penguen juve prej Tempullit të Zotit, me ju ndihmue atyne... dhe sikur mos të urrehet sa të jë shtyjnë për Perëndija mos t’ju hiqte qafet njerzis me kapërcye kufinin, dhe ndihmoni nji popull me nji tjetër do të kishin njeni tjetrin në të mirë dhe në qenë të rrënueme manastirët, kishat, divoçmëni, dhe mos ndihmoni njeni sinagogat, xhamiat, ku emni i Zotit tjetrin në mëkat dhe në grindje” (5:2). pareshtur përmendet” (22:30,40). Këtu këshillohet Muslimani për Merret vesh fare lehtë se këto dy me qenë i patundur në mardhaniet versete, që janë Revelata ma e parë, e tij me të gjithë popujt e kombet, e premtojnë Muslimanin me luftue bile dhe me ata kombe prej të cilëve n’at kohë kur asht për mbrojtje të kanë qenë të ndjekun dhe mizorët e vetës – t’Atdheut -, për të shpetue tyre. Jo vetëm këshillohet Muslimani nderin e ca popujve të dhunuem të për drejtësie, por bile dhe me ba cilët janë mbrojtësit e manastireve mirë atij populli, me të cilët asht në të murgeve, të kishave kristiane, të mardhanie me përjashtim t’atyre që sinagogave, të xhamive, pse këto gjenden me të vërtet në luftë me nji janë shtëpia prej të cilave merret e tjetër. “Zoti nuk ju ndalon juve me fitohet ushqim shpirtnuer dhe se respektue ata, të cilët s’kanë bamun përmendet emni i Perëndisë nga luftë kundra jush – për shkak të fes gjithë kombet e ndryshme të botës
120 Retrospektivë dhe lufta sulmuese asht rreptësisht e Ky ndalim e kjo përbuzje ndaluese. Të gjithë versetet e fundit kundër luftës sulmuese tregon faqe në lidhje me lëvizjen luftarake janë kjartë pjesëmarrjen e Islamizmës subjekte e baza, të cilat mbesin me ma të madhe fuqi në paqen e principet e Profitit ë t Shejt dhe të përgjithshme.2 shokëve të tij të hershëm. 2. Marrë nga revista “Zani i Naltë”, nr. 2, viti XI, shkurt 1936, f. 61-68.
121 Abstracts in English
Abstracts in English
Islamic Sciences
1. Functionalism of Islamic thought Dr. Muhamed Mustafi
Abstract Islamic thought is something that is considered as an entirety which cannot be divided into smaller parts, because in such a case it would be merely considered a result of any theory that can be either accepted or rejected. The entirety of such a thinking makes it functional in daily life life since the period of Islam’s announcement until today. Functionalism of Islamic thought can be very real if implemented in every idea and action at the same way it has been applied at the time of the Prophet PUBH, i.e. as it has been accepted by the people of that time. The pure Muslims’ mind, the greater will be the functionalism of Islamic thought and vice versa, the pale Muslims’ brain, the weaker will be its functionalism. Islamic thought does not need to be perfect to be renewed because it is perfect by its very nature and emanates from the divine origin, but instead, we need to renew ourselves and be proud of Islam and not of ideas and thoughts that come only from the human mind. Human thoughts are diverse and very often they become outdated by time passing, while Islamic thought is constant and suitable for all ages, because it stems from Islam, which is not valid only for any certain time or people and therefore, everyone has the opportunity to implement it and hereto, it can be applied in any country.
122 Abstracts in English
2. What did you do to feel the prayer? Adnan Merja
Abstract If you really want to accomplish the prayer properly, then you should be stripped of any sense other than the pleasure of Allah (SWT) and open your heart to Him. Every word flowing from your lips must be stamped with the seal of consciousness. For example, when we say Alhamdulillah, we need to know better what is meant by this word and to elaborate it in our consciousness and sobbing we must say “All praise, thanks and sublimation, belongs to Allah (SWT). It is my duty and the right of my Creator to do this.” Thus, this word it exalted to Allah, together with the insights that we have carried on it. Also, when we say Ar-Rahman and Ar-Rrahijm, we have to be adorned with the same feelings for Him. When we say Maliki Jeumid-Din, we have to seal this word with the magnificent meanings it contains and in this form to present ourselves to the Trust One. Prayer for us should be considered as a Miraj and for this we should strive according to our capacity to feel those truths which our Prophet (AS) felt too.
Studies 3. Publication of the complete edition of “Zani i Naltë” magazine - Compensatory evaluation for the years of its anathematization and its importance today- Mr. Ramadan Shkodra - Dr. Sadik Mehmeti
Abstract The half century absence of “Zani i Naltë” magazine’s heritage – as well as many of its peers - which were published at the same period with it or after it - and its consequent anathematization, avoidance and denial of its values, and furthermore, the segregation, contempt and naming as “enemies of the people” of authors who have written on this issue, not only indicate a severe, orchestrated and systematic effort of that time’s ideological thinking to extinguish and to underestimate its values, but it proves once again that good word - the word of truth and hakikat - is like a good tree; its roots are deep into the earth, and its branches are high, very high, and - God willing - it gives its fruits at any time and at any moment.
123 Abstracts in English
4. Give the employee his salary before his sweat dries out! Ilir Akshija, M.D., M.Sc.
Abstract The study and comparison of the banking system with Islamic practices, or even the opposition at certain times is common in Islamic economic literature. A topic that has not been routinely addressed is the payment of workers and the evaluation of relevant schemes according any model based on Islamic legislation. Exceptional flows of capitals in the financial world rightly have put the Muslim economist into a difficult position. Being obliged to respect contracts and looking for profit which must be halal, he is highly charged of responsibility in this respect. Therefore the main focus is centered on banking transactions and stock trading neglecting other factor, and - in a way – he has fallen prey of imitation of ready models in terms of employee payment system. In this discussion we raised the question whether the employees’ payments that usually are made once a month could be considered as a debt paid with delay or a subcategory of usury, if we refer to the Hadith for immediate payment of the employee! Salary of the first day of a certain calendar month is taken at the same time as the salary of the last day, not taking into account the timeliness of work completion which for any ordinary employee is the working day. The consequences of payment delay are recognized in all the practical procedures; furthermore, receiving a monthly salary not in the given time, is associated with increased crime, drug consumption, alcohol and creates the possibility of obtaining short-term loans with high interest. This hypothesis requires a response in the future from experts of fiqh, and possibly it needs an interdisciplinary discussion.
Islamic jurisprudence 5. Religious supervision to parents or Ihtisab – the rules and ethics Dr. Sedat Islami
Abstract ‘Commanding the good and forbidding the evil’ is one of the most important religious institutions. It ensures the implementation of the law of God in society and the preservation of the latter by any negative phenomena. Because of this importance it has, it is described in the Qur’an (9:71) as an obligation that derives from religious brotherhood. Because of having such a status, it is regulated as an institution with the relevant rules and ethics in order to prevent any case of its wrong manifestation, which may have ramifications. Commanding the good and forbidding the evil continued as a state and social organ for centuries. Over time, deficient perceptions in this respect, as an institution, philosophy and worldview, have led to its erroneous application. There have been made errors - inter alia - in relation to parents. This paper aims to represent the aspects where it was wrongly applied regarding the parents and what are the religiously adopted forms for its application in relation to them.
124 Abstracts in English History 6. Six centuries of institutional Islam in the Balkans Prof. Dr. Feti Mehdiu – Prishtinë
Abstract Many foreign scholars - and domestic ones as well - who handle the historical matters objectively rejected the thesis of Islam spread through violence in the Balkans by the “Asian invaders”. Objective researchers, independent from political ideologies, have proved through their scientific research that traces of Islam in Albanian territories had existed long before the Ottomans arrival in these lands. This is a reality that cannot be denied or ignored. It is also true that long before the Ottomans arrived to this region of Balkan Peninsula- in Albanian territories - Islam initially was not supported institutionally by the relevant state entities. It was presented only from willing individuals, missionaries or traders, who accidentally passed through these lands.
7. Sanjak of Skopje at the end of XIX century and early XX century Dr. Hasan Bello
Abstract Kosovo Vilayet which was part of the of Skopje at the end of XIX century and early XX century, lied in Western European territories of the Ottoman Empire, with an area of 32,000 square km. In the East it bordered with Bulgaria, in the West with Vilayet of Shkodra, Bosnia and Montenegro, in the south with Thessaloniki, and in the north with Serbia. In this context, due to the geopolitical position this vilayet – and consequently the Sanjak of Skopje - occupied, it was turned into the most important but at the same time in one of the most problematic Vilayets of the Empire. Given the infrastructure (railway station), health care, telegraphy network - the conditions necessary to avoid additional costs of wasted trips - and given the city was not in the border area, Skopje - according to him - had all the prerequisites to become a Vilayet center. In 1888, the Ottoman government rightly decided to transfer the Kosovo Vilayet center to Skopje Sanjak.
8. In search of independence Nuredin Nazarko
Abstract Albania’s independence, arrived as a result of many historical circumstances combinations, brought to the Albanian people a mutilated state, without any geographical or demographic cohesion, which was necessary to establish the foundations of a future
125 Abstracts in English sustainable development in the Albanian lands. Albanians gained a truncated state, but lost significant parts of their territories - a loss which was not only political, butalso economic and demographic. Each part of the Albanian territory took a different way of development according the country to which it already belonged. The cohesion of the internal market broke and under and aboveground assets of Albanian territories - which were mangled - would be used by states to which these territories already belonged after 1913. After gaining their independence, Albanians testified -though in a painful way- the “love” of civilized nations towards them, although there were great expectations the great civilized Europe would know how to fix things correctly in their case.
Translation 9. On the religion and freedom Turki El-Hamed
Abstract The essential divine wisdom, which derives from the narrative of creation, is that the presence of opposites is essential to recognize their core, but no one has no right to monopolize the natural recognition of opposites. Things lose their value without the presence of opposites. The diversity of colors is necessary to make distinction between them. Diversity among people is essential to life in order to bring it forward. Otherwise the life turns into a stinking pond, where the water has lost its characteristic taste and the air is bad and smelly. Without pluralism, diversity and opposites, everything loses taste and sense, the universe is transformed into a shapeless and senseless accumulation.
Personalities 10. The patriot cleric Sheikh Hamid Kraja (1870 -1926) Muharrem Shqarri
Abstract Hamid Kraja belongs to the generation that lived and acted in the last period of the Albanian National Renaissance and the early period of country’s independence. He worked and fought with all his forces and possibilities - physical and mental - putting himself completely in the service of the national cause. He was a connoisseur of jurisprudence, laws and customary codes; a theologian of the highest degree, but he was at the same time a patriot who worked with his soul and mind for unification of all Albanian people regardless of religion and for the acquiring and preserving the independence of the country from invaders, who introduced divisions and splits even within Islam.
126 Abstracts in English Retrospective 11. Peace, national unity and Islam E. F. Kraja
Abstract Thus, it is clear that the idea of God’s Oneness in Islam not only shows that God is the Crator of all world nations but also His relationships with different people and nations are of the same degree. Thus, having the same “Humanity” is the result of the only One God’s doctrine. As mentioned above, all people of the world are often mentioned as the same nation. They are also mentioned as the members of the same family. “O people! We have created you from a male and a female and We made you in tribes and families in order to know each other (49:13).” In this large human family there is no advantage being from a certain region or any disadvantage being from another; neither is the color of a nation nor their language a sign of its majesty, as expressed in the Quranic verse: “Certainly, the most honorable amongst you in God’s sight is the one who is more careful to his duties (49:13).” In order to enforce these sacred and important Islamic principles, the honorable Prophet Muhammad loudly declared in front of his follower in his last pilgrimage: “Arabs are not superior to non-Arabs.” Bukhari also narrates in one of his sayings (hadiths): “If a black slave is appointed to rule upon you, listen and obey him!”
127 Zani i Naltë
Rregullat e shkrimit
Çdo shkrim duhet të ketë një strukturë, që duhet të përmbajë në mënyrë të detyrueshme elementët e mëposhtëm:
1. Artikulli duhet të jetë punë studimore e kërkimore, shkencore origjinale. 2. Titulli i artikullit të jetë sintezë e problematikës që trajton. Ai nuk duhet të jetë më i gjatë se 35 karaktere. 3. Të vihet emri i autorit me gradën shkencore përkatëse. Poshtë emrit të jepet pozicioni zyrtar i tij/saj. 4. Poshtë këtyre, në krye të shkrimit, me një paragraf të veçantë mund të jepet një abstrakt, duke radhitur të gjitha nënçështjet. 5. Artikulli duhet të jetë i strukturuar me disa nënçështje, sipas tematikës që shtron. 6. Nënçështja e parë e çdo artikulli duhet të jetë “Hyrja”, ku të jepen qëllimi dhe objektivat që e kanë shtyrë autorin për ta shkruar atë dhe rëndësia e botimit të tij. 7. Të gjithë nëntitujt të jenë me “Bold” dhe shkrim “Italik”, “Times New Roman 12” dhe të paraprihen nga numrat 1, 2, 3, etj. 8. Në fund të artikullit duhet të jetë një nënçështje e posaçme me titull: Sugjerime a përfundime. 9. Artikull duhet të ketë në fund bibliografinë. 10. Artikulli duhet të ketë footnote-a dhe referenca në fund të faqes, për të treguar burimin e një citati a të një informacioni që jepet në tekst dhe duhet të shkruhet me shkrim “Times New Roman 10” dhe të përmbajë: autorin, titullin e veprës, shtëpinë botuese, vitin dhe vendin e botimit, numrin e faqes nga është marrë citati. Shprehjet e marra ekzaktësisht nga materialet e tjera të botuara më parë duhet të jenë në thonjëza. 12. Kur informacioni merret nga interneti, duhet shënuar data; p.sh., 10 maj, 2008. Në fund të footnote-s vihet pikë dhe ajo rregullohet me «Justify». 13. Artikulli duhet të jetë jo më pak se 5 faqe dhe jo më shumë se 15 faqe kompjuterike. 14. Artikulli duhet të respektojë rregullat gramatikore të gjuhës shqipe standarde. 15. Shkrimi duhet të jetë “Times New Roman” me “Spacio 1”. Të mos mungojnë shkronjat “ç” dhe “ë”. I gjithë teksti të jetë “Justified”.
128