NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

Kuq e zi – 2012 – viti XIX Nr.60

R E V I S T E K U L T U R O R E E U R O – S H Q I P T A R E

RROFTE 100 VJETORI I PAVARESISE

« Skënderbeu…sa e mori pushtetin në dorë, urdhnoi të hiqëshin flamujt e Turkisë dhe vendosi flamurin e tij, me shqipën e zezë në mes të fushës se kuqe, me kunorat perandorake… » Dhimitër Frangu

1

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

Shqiptarve s‟kanë ç‟u duhën P E R M B A J T J E ideologjitë e hueja duke pasë një te vetmën të tynën, Shqiptarizmin,

Idealin Kombëtar. * Editorial Special Redaksiai ...... 3

* Mjer ai që nuk e njeh madhështinë e shpirti arbnor… Mark Bregu ...... 4

THEMELUE NE BRUKSEL * Jubileu i Madh i Pavarësisë ME TETOR 1993 Lek Pervizi...... 5 E DREJTUE NGA LEK PERVIZI * Kreyngrtja e Kurbinit Shtjefën Gjeçovi...... 7.

BASHKEPUNTORE * Thanas Gjika...... 11 Myrteza Bajraktari, , H.-J. Lanksch, Mergim Korça, * Delegatët e Kuvendit të Vlorës. Thanas Gjika, Frtiz Radovani, Redaksia...... 14 Daniel Gazulli, Paul Tedeschini, Tomorr Aliko, Piro M. Tase, * Për Aktin e Pavarësisë (interviste) Arben Sebastej, Mark Bregu, Olivera Lila………………………………………………....14 Gjovalin Kola, Kastriot Marku, Visar Zhiti, Peter Tase, * Kastrioti e Shqipnia janë nji Lahutari Shqiptar, Konrad Rodoni……………………………………………….15

======* Gjuha shqipe, gjuha e shqiptarve Paul Tedeschini………………………………………...... 16 PAJTIMI VJETOR * A kishte desidenzë (letër e Patër Mëshkallës) Belgjikë...... 40 Euro Fritz Radovani………………………………………...... 17 Europë...... 50 “ Amerikë, Australi...... 60 “ * Te huajt për Shqipërinë e Shqiptarët Shqipni, Kosovë...... 20 “ Piro Marko Tase...... 19

Pranohën ndihma të veçanta vullnetare * Poetët e Belgjikës Shqiponja Duro……………………………………………...23 ======* Kolaboracionizmi PAGESAT Mergim Korça………………………………………………..24 Me llogari Bankare ose Postë të thjeshtë * Texts and documents of Albanian History Llogari Bankare Robert Elsie...... 27

Nr. 001-2138758-81 * In memoriam për Frano Prendin BNP PARIBAS FORTIS Mojkom Zeqo……………………………………………….31 BELGIQUE Adresa : * Thanje të njerëzve të shquem e të pashquem………………32 Revista Kuq e Zi Rue de la Victoire, 18 1060 Bruxelles Belgique E-mail : [email protected] Lëxoni e perhapni

Bahen edhe porosi blerje librash që disponojmë. Kontaktoni me email të mësipërm. Revistën Kuq

2

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

për katër vjet ishte bashkue në Shqipninë etnike. …………………………. EDITORIAL SPECIAL Por sllavët nuk e lejuen atë punë dhe e rimorën S‟kan ç‟na duhen kisha e xhamija, me anë të partisë motër sllavo-komuniste Feja e shqiptarei asht Shqiptaria. shqiptare, që nuk la krim pa krye në Kosovë, për Të përjetosh 100 vjetorin e shpalljës së të ia dorëzue përsëri shkjaut. Dhe po bahej gati Pavarësisë asht si të gjëndësh në ditën historike e t‟i dorëzonte edhe Shqipninë, me i motërzue me fatlume të 28 Nëndori 1912 në Vlorë, kur Ismail Federatën Jugosllve. Për fat të mire kjo nuk Qemali me patriotët e tjerë ngritën flamurin ndodhi, por pasojat e sundimit të diktaturës kombëtar kuq e zi të Gjergj Kastrioti dhe i komuniste ishin shumë të mëdha, dhe shqiptarët njoftuen shqiptarve e botës mbare, se Shqipnia e e paguen me një holocaust të vërtetë viktimash të fitoi Lirinë e Pavarësinë e saj pas 400 e sa vjet e pafajshme. robni osmane. Të shkueme të harrueme ! Ta presim e ta Ngjarje e paharrueshme do të jetë për secilin kremtojmë 100 vjetorin me vlerësimin e prej nesh, që do të ketë fatin me festue kete 100 sukseseve të arrituna, siç asht shëmbja e vjetor që po e presim me deshire e krenari të diktaturës komuniste papërmbajtun, dhe dhashtë Zoti të na rueje dhe fitorja e demokracisë që urojmë ta çojë shëndetin që ta përjetojmë këtë jubilé të madh Shqipninë historik. Pasardhësit tonë do të mburrëshin se si në atë Evropë, prej të cilës pushtimet e hueja dhe këtë datë e kanë përjeue baballarët e gjyshët. forcat e erreta dhe regresive e mbanin të ndame. Padiskutim se një ngjarje e tillë e 100 vjetorit Ta çojë drejt bashkimit shpirtnor dhe kulturor merr randësi po si ajo 28 Nëndorit 1912. Me një më Kosovën, këtë krahin martire, dhe pasunim të metejshëm të historisë që përfshin përfundimisht në Bashkimin Kombëtar të vendin tonë gjate kësaj periudhe njeqindvjeçare. Shqiptarve, qellimi dhe idelai ma i naltë i popullit Nuk mund të themi se gjithçka i shkoi mbarë e shqiptar ! Drejtori i revistës Kuq e Zi, Lek Pervizi me mikun e mirë atdheut tonë të dashun, por sidoqoftë Ky 100 vjetor ban thirrje që midis shqiptarve tij mirditor, Ndue Bajraktarin, që mbajnë flamurin ma Pavaresia e fitueme pas katër e ma shumë të mbretnojë mirëkuptim i shkallës së të vjetër që eksziston në Shqipni (ndoshta nga koha e shekujsh të një sundimit t‟egër dhe mohues, që e marrëveshjës midis forcave të ndryshme politike, Skenderbeut), i ruejtun pas brezi nga familja e katandisi popullin shqiptar n‟injorancën ma të tani të pranishme në kontekstin shqiptar, për të Bajraktarit. Me ketë flamur, delegatet e Mirditës, kanë shkue në Lidhjen e Prizrenit më 1978. Siç shihet, madhe dhe e ndau nga Evropa e nga qytetnimi e mirën e përparimin e vendit me përpjekje përparimi i saj. Shqiptarët, populli ma i vjetër në shqipja e Gjergj Kastriotit e qëndisun me mjeshetri të konstruktive dhe jo destruktive. posaçme, i përgjigjet përshkrimit të Dhimitër Frangut, Ballkan dhe n‟Evropë e panë vetën të kthyem e Gjithë vendet e tjera, ku mbretnon kur Skënderbegu më 28 Nëndor 1443 hyni në Krujë e të mbërthyem në kohën e barbarisë. demokracia dhe ku respektohen te drejta e hoqi flamujt turq e vendosi flamuri e tij : « …me Kjo Pavarësi e fitueme pas shekujsh robnie, njeriut, qeverisën dhe administrohën në sintoni fushë te kuqe e shqipën e zeze me kunorat nuk ka vetëm randësinë se na shpëtoi e na nxori të plotë të forcave politike, që, sidoqë të fitojë një perandorake » nga kthetrat e Turkisë, por merr edhe randësinë palë ose tjetra, gjithçka zbatohet për të mirën e e krijimit të shtetit të parë shqiptarë në histori. Të popullit dhe debati politik nuk kalon në forma një shteti ligjor e kushtetues i njohun nga të ekstremizmi e huluganizmi për të iu imponue gjithë kombet, siç ishin të t‟organizuem në njera tjetrës. Gjithçka zgjidhet brenda Lidhjen e Kombëve e siç janë tani ne Kombët e parlamentit. Prandaj urojmë që 100 vjetori të jetë Bashkueme. një mesazh për forcat politike shqiptare, që këto Por randësia e këtij 100 vjetori asht edhe ma forca të ulën në tryezën e rrumbullakët dhe në e theksueme sepse Shqionia brenda asaj periudhe karrikat e parlamentit, për të gjetë rrugë e pati tronditje të mëdha, siç ishte pushtimi i Italisë zgjidhkeve të problemeve me marrëveshje, dhe jo që ndërpreu hovin e përparimit të vendit tonë për të kriojue barrikata pënguese, duke nën Mbretninë shqiptare. Ky pushtim u ba shkak përjashtue çdo përdorim të forcës dhe i një katastrofe të vërtetë që përfshiu Shqipninë, arrogancës, të çdo formë qoftë. siç ishte ardhja e sllavo-komunistëve në fuqi dhe Me këtë hyrje kushtue 100 vjetorit, revista vendosja e një diktature gjakatare, antishqiptare Kuq e Zi, do t‟i kushtohet me shkrimet e saj, dhe antinjerëzore, që kreu krime dhe masakra të kësaj ngjarje të madhe, duke rreshtue në faqet e hatashme, duke e izolue përsëri vendin nga bota saj një përmbledhje të ngjarjeve historike dhe të e qytetnueme, kryesisht nga Evropa për 50 vjet të figurave që kontribuen , ku arritjën e asaj tjera, sa për peseqind të Turkisë e kalue asaj për fitorëje të madhe, që me shpalljën e pavarësisë e nga shpirligësia e xhahilleku, që ai sistem bani Shqipninë të njohun e t‟afirmueme bolshevik ushtroi mbi popollin e tij ma zi e ma ndërkombëtarisht, si Shtet e si Komb. kriminalisht se një pushtues i huej. Në këto faqe do të paraqiten edhe ngjarje e Flamuri i Gjergj Kastriotit, me shqipën e qëndisun në Një tjetër aspekt, fatkeqësisht negativ, asht figura rilindase e patriote te mbetuna në hije dhe një mënyrë krejt të veçantë nga ato që njihën, i vjetri që fakti se Pavarësia qe duhet të përfhsinte mbarë të mohueme nga regjimi antishqipta i diktaturës të jetë ruejtë në një familje të nderueme shqiptare, kur trojet shqiptar, gjithë Kombin, mbneti e komunsite, që i kishte vu detyrë vetës ta në Shqipni nuk ekzistonte asnjë flamur i tillë, që dolën kufizueme brenda kufijve që fuqitë e mëdha, shkallmonte historinë e Shqipnisë duke u ba pas ngritjes të tij në Deçiç nga dhe me rastin e shpalljës së Pavarësisë, me 28 Nëndor 1912, në padrejtësisht, ia kishin cantue e shënue në hartat varrmihëse e saj. politike. Kështu KJosova dhe viset e tjera Vlonë. Le te vlejne vargjet e Pashko Vasës, të këtij shqiptare, mbetën të përjashtueme. Kjo ishte një patrioti të madh për ta mbyllun këtë editorial : Shkrimi MIRDITA, fatkeqësi e madhe, një padrejtësi absurde, i shtuem me rastin e shkuemjës se delegatëve të veçanërisht për Kosovën, që kishte luftue e …Moj Shqimpn e mjera Shqipni, Mirditës në Lidhjen e Prizrenit. Ky flamur u shpalos derdhë gjak, kundër pushtimit turk dhe serb, dhe Qysh të kanë qitë me krye në hi. në Prizren 34 vjet para 1912-ës e pa veten të ndame nga Atdheu amë. Aq ma Ti ke pas kenë një zojë e randë, keq, kur nga rrethanat e Luftës Dytë Botnore, Burrat e dheut të thirrshin Nanë…

3

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

Mark Bregu

MJERE AI QE NUK E NJEH MADHESHTINE E SHPIRTIT ARBENOR DHE QE NUK GJUNJEZOHET PARA TIJ” theksonte Gjergj Kastrioti

Po e filloj këtë shkrim modest me citatin e harruem nga drama “Shqiponjat” te dramaturgut Lek Pervizi : Lufta e Fushë Kuqës, te shquem te qytetit tone e te mbare Shqipënisë, 2 shtator 1457. (Pronë e familjës) Lahutari Mjeshtrit Fadil Kraja. Me dramën e sipër përmendun jane dhanë disa shfaqje ne Shkodër, Pervizi (njohës i shkëlqyer i italishtes se vjetër), por edhe ne Tirane. Megjithëse ne kushtet e nga ku ka marre dhe burimin studimore mbi Tundën eshtna e Skanderbeut kohës, thellësisht te politizueme, ngritja e figurës Gjergj Kastriotin. Askush nuk mund ta mohoje se Gjergj Kastriotit ne majat ma te nalta te kohës qe Kastrioti luftoi për Arbërinë dhe për Po jehon një za nga mali, se tij nuk mund te quhet “hiperbole” për vete Krishterimin, dhe kjo, pa dyshim e afroi me Za që vjen nga lashtësia, faktin se, këtë “gjeni” te vërtetë te Arbënisë e shtetet Perëndimore dhe me Vatikanin. Dhe asht Za mjerimi e za halli, kane vlerësue bashkëkohësit e tij, madje edhe pikërisht ky fakt qe i nxite fanatiket dhe Se shumë poshtë ka ra Shqipnia. kundërshtarët e tij. Jo për nacionalizëm folklorik, nostalgjiket e sulltanëve për te ba analogji por si pasoje e nji realiteti historik, asht detyre absurde mes Gjergj Kastriotit dhe Enver Hoxhës Na jan çue do sharlatanë, dhe ndere për çdo shqiptar te vërtetë te mburret ...! Dhe padyshim ketë e bajne anti-evropianet Plot me tituj e doktorata, me veprën e pavdekshme te “Gjeniut” te Arbrit- (fluide) ... Ketë do ta ilustroj me nji shembull Që i thonë vetes historianë, Gjergj Kastrioti. Ndaj 28 nandori, dita e kthimit shum sinjifikativ: Ne vitin 2003, ne nji fshat te E po i kanë veç trutë e thata. te Tij ne Kruje mbetet nji dite e Shenjte, ashtu siç Sarandës kishin nderte nji kryq te madh. Mbasi e mbetet 28 nandori 1912 dita e ngritjes se prishen, ne orët e vona te natës, natyrisht me Skënderbeun duen me gjykue, Flamurit dhe Shpalljes se Pavarësisë. dijeninë dhe urdhrin e pushtetit lokal te Vlonës, E m‟e zhduk prej historisë, Vlen t‟iu kujtojmë te gjith atyne, cilët do qofshin, ne nji nga mediat televizive u dha njoftimi. Me ka Se ky burrë paska gabue, qe me nji “nihilizëm” te theksuem, Xhonturko- ba shum përshtypje paraqitja e Sabri Godos, i cili Që i dha dermën osmanllisë. Bizantin, kërkojnë te minimizojnë figurën e u shpreh: “Atë kryqin e kishin vendosur me Kastriotit tue ja “faturue” Enver Hoxhës ngritjen dijeninë e Fatos Nanos, qe ta shikonin grekërit F‟mija e djepit në Shqipni, e tij ne Piedestal. Ky soj nihilizmi vetëm e nga Korfuzi, ... Vazhdon: këta mund te Fort mirë njeh Gjergj Kastriotin, ndihmon dhe e nderon sistemin komunist pretendojnë qe një dite ta vendosin edhe ne Se mjeranët n‟akademi, (ndoshta asht e qëllimshme), por jo i Kruje një kryq te tille ...!” Shtrojmë pyetjen: Që s‟po njohin edhe Zotin. pakuptueshëm ... Ne demokraci asht i lire shfaqja Çfarë pretendonte te shoh ne kështjellën e e mendimit, por kjo nuk don te thotë se, te gjith Krujës, Sabri Godo? Mos mendonte te shoh T‟marrin krabën e çobanit, e “hajn” sapunin për djathë ... U kundërshtue “gjysmën e Hënës” e sulltanëve? Me sa duket, Me kullot dhi dhe dele, deklarimi i etnitetit dhe besimit!? Po, kush e Godo, kishte mbete te idhulli i tij Ali Pashe S‟ju shkon petku i historianit, kundërshtoi? Pikërisht, e kundërshtuen ata me Tepelena. Megjithëse, ai shkroi romanin Q‟historinë kan ba fertele. etnitet te dyshimte. Nuk mund te jete shqiptar i “Skënderbeu” dhe “Ali Pashe Tepelena”, duhet vërtetë ai person, i cili nga frika apo interesi te theksojmë se, këto dy figura nuk kishin asgjë te Tundën eshtnat e Skënderbeut, mohon nacionalitetin apo besimin, qofte ky edhe përbashkët. Gjergj Kastrioti ishte biri i Princit- Varë në qafat osmallije, ateist. Ateiste ka ne te gjith boten, dhe kjo nuk Gjon Kastrioti; ndërsa Ali Pashe Tepelena ishte N‟katër anë shpërda të dheut, përbën asnjë turp (sipas mendimit tim), as dhe kryetar i nji bande hajdutesh, dhe se titulli Gjith njaj trup comptue thërmijë. ndonji mëkat. Qe te mos i largohemi temës, vlen “Pasha” ja dha Sulltani për shërbimet qe i bani te theksojmë se, nder ata qe kane shkrue për Perandorisë Osmane. Kokën e tij ne Stamboll Çirruni sa t‟plasni burra, Gjergj Kastriotin, Marin Barleti, asht ai, i cili e nuk e dërgoi “patriotizmi”, por egoizmi, sepse Profesorë dhe akademikë, veshi me figura letrare nga me te larmishmet dha Aliu deshi te bahej sulltan. Keni mbet hala tek ura, ma hiperboliket, por gjithsesi, njohja e thelle e Urojme qe dita e shenjte e 28 nandorit t‟iu Të pazotë karabedikë latinishtes se tij te “kullueme” e bani figurën e ndriçoje ndërgjegjen intelektualëve dhe Gjergj Kastriotit te njoftun dhe imponuese ne historianeve qe ti shërbejnë ma shum te vërtetës Përmbi gjithë Kombin Shqiptar, gjith Evropën. dhe historisë se, sa interesave meskine. Brezit te Monument Gjergj Kastrioti, Ne mes te autoreve qe kane shkrue për ketë Ri, duhet t‟i mëkohet Atdhedashuria dhe jo Nji Hero i madh kombëtar, dimension te madh te botes Arbënore, Dhimiter hipokrizia. Askush nuk mund te hedh balte mbi Që e njeh bota edhe Zoti! Frangu, mbetet ma i sakti dhe ma origjinali. Këtë figurën ma te ndritun te tokës Arbënore. version na e afron studiuesi dhe eruditi-Lek

4

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

turbullina dhe as që i binte kujt ndërmend për Lek Pervizi vendin e shqipeve. Por flaka e lirisë që nuk ishte shue qyshë nga koha heroike e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, rrinte e ndezun në shpirtin e zemrën e shqiptarit dhe erdhi koha që ajo të JUBILEU I MADH shpërthejë e papërmbajtun duke i shpërda hijet e zeza të injorancës barbare otomane e duke ia I PAVARESISE kyhye nderin, larine e Pvarësinë Shqipnisë e Shqiptarve. në faqet e revistës Ngjarjet që do të rreshtojmë do të rënditen kronologjikisht, duke fillue nga idetë e para të Kuq e Zi Rilindjës Kombëtare, deri në shpalljën e Pavarësisë. Do të paraqiten jo vetm ngjarje por edhe personalitete e figura kryesore të Rilindjës, Hyrje që kanë kontribue me veprimtarinë e tyne, luftarake, politike e kulturore. Revista Kuq e Zi do t‟i kushtojë faqet e Kujtesë : saj ngjarjës së madhe historike të shpalljës së Me folë e me e me shkrue për ditën që na Pavarësisë në 100 vjetorin e saj, ku një vend të solli lirine e pavarësinë, nuk mundesh mos me randësishëm zen Rilindja Kombëtare. Revista do përmendë të kaluemën e popullit e kombit të pasunohet me materiale shkrimore e shqiptar se si marshoi në shtigjet e historisë, nga fotografike ku nuk do të mungojnë edhe lashtësa parahistorike që ndonse duket se dokumentë, dëshmi e kujtime. Do të ndiqet një humbet në mjegullën e harresës, nuk rrin pa dale hulli kronologjike sa ma afërt dhe e saktë ndaj në pah, dhe ma e quditshmja asht se ruhet në ngjarjëve, ku do të paraqiten në naltësinë e mendjën e çdo shqiptari, si një testament I meritueshme disa figura patriotësh e luftëtarësh skalitun në tru. Edhe një kalama shqiptar me e , që u anashkaluen dhe u mohuen gjatë kohës së pyet, të jep pergjigjen se - jemi pasardhësit e (1825-1892) diktaturës komuniste, sepse historianët me Pellazgëve. Kurse po t‟i bajsh të njejtën pyetje Akademinë në krye, ishin t‟angazhuem me i thuer një “Prof. Dr. me dipllomë”, të përgjigjet, se ato Komeni, Kastrioti, Muzaka, etj. Por një rrezik i levdata sistemit totalitar bolshevik në dam të janë pralla. Ndryshimi qendron se fëmija e ka të madh po i vinte vendit nga Perandoria Osmane, historisë së mirëfilltë të Kombit Shqiptar. ngulitun në gen, kurse këtyne dijetarëve geni u që kishte hedhë lakminë e saj drejt Evropës, dhe Përjashtimi nga faqet e historisë i një radhë asht fishk. kështu ajo u shfaq në tokat shqiptare, duke u atdhetarësh që ia kishin kushtue jetën e Pra origjina e shqiptarve vjen nga Pellazgët ndesh në beteja të rrebta kundër principatave veprimtarinë çeshtjës kombëtare shqiptare, asht duke kalue te Ilirët, pasardhësit e tyne, e në shqiptare, të Gjin Bue Spatës, Gjergj Arianitit, një nga aktet me te turpshme të regjimit vazhdimësi deri te shqiptarët. Një ndër provar e Gjergj Balshëe, e së fundi Gjon Kastriotit, të cilin komunist dhe të Akademisë dhe historianëve të fakte ma të sakta asht pushtimi romak i Ilirisë Sullan Mehmeti I e mundi dhe imori peng katër saj. Tashti po ka përpjekje nga shumë shqiptarë më 168 pr. Kr., dhe kristianizimi i ilirëve që ne djemtë, ndër to Gjergjin e vigël, që do bahej një të ditun e të ndërshëm që po mundohën ta sjellin shekujt e parë, që u trashëguen në shqiptarë, pa Gjergj i Madh, Skënderbeu. Si e qyshë dihet. historinë në binarët e saj. Urojmë që kjo punë të luejt vendit, po në ato troje ku banuen Pellazgët, Gjergj Kastrioti arriti të shkëputët prej Sulltan vazhdojë e pandalshme e t”arrijë qëllimin e saj. pastaj Ilirë dhe në vazhdim Shqiptarët. Ne që Muratit II, dhe të rimarrë principatën e t‟atit e u Megjithatë ka akoma mbeturina historianësh jemi sot. Një ndër provat ma të forta e bindëse , kthey ne Krujë, ku i hoqi flamujt turq e vendosi komunistë nostalgjikë që mundohen me shti e padiskutueshme, asht ruejtja e e gjuhës flamurin e tij të kuq me shgabën dykrenbare të shkopij ndër rrotat për të pëngue këto përpjekje pellazgjike-ilire në shqipën tone. Disa zezë në mes, flamuri ynë kombëtar. 25 vjet jetoi të dobishme. Por drita e së vërtetës do të shkencëtarë shqiptarë e të huej e kanë vërtetue Kryetrimi me 25 beteja të fitueme kundër fuqisë triumfojë për t‟a shpërnda errësinën e këtë lidhje gjuhësore, kështu që gjuha mbetët si osmane. Me vdekjen e tij qëndresa shqiptare pergjakshme me të cilën diktatura komuniste monumenti ma i madh iidentifikimit të kombit e mori fund dhe Shqipnia u pushtue nga turqit, me kishte mbulue mbarë vendin, duke ba kërdinë popullit shqiptar, si ndër ma të vjetrit në Ballkan hekur e zjarr dhe krime emasakra të shëmtueme mbi pishtarët e ditunisë e të përparimit, mbi ata e nò kontinentin evropian. që e mbajtën nën sudim katër shekuj. Shqiptarët intelektualë të shquem që përbanin zemrën e Invadimet e barbarëve sllavë nga shekulli nuk arritën të ngrihen kundra, veç sporadikisht e mendjën e patriotizmit shqiptar. VI-VII, sollën ndryshiume të mëdha me me krahina, pa sukses, e me shkatërrime të Revista Kuq e Zi, ndonse e thjestë, e vogël shkatërrimet që ato shkatuen, duke df diegeë e mëdha. Me terror dhe me privilegje një pjesë e dhe modeste, pa ndihma, pa sponsorë, por me shembë kishat e krishtena, kryesisht në Dardani, popullisë u detyrue me u kthye myslimane. Pjesa kurajo e shpirt shqiptarizmi, ia ka dale të jetoje 19 ku ma vonë në shek. XI, erdhën sllavet- serbë, që tjetër mbajtën fenë kristiane 1600 vjeçare të të vjet dhe shpreson ta festojë 20 vjetorin me ishin kthye në orthodoksë (shkje), e përçudi nga parëve. Kjo ndasi do të dilte e damshme për merita, për punën e saj kushtue çeshtjës shqiptare dy prifta shqiptarë, shejtnit Cirili e Metodi, prej zhvillimet e metejshme të historisë së shqiptarve. në të gjithë fushta që ajo ka pasë mundësi të Manastiri. Por historia e huej nuk do me na i Periudha e turkisë, siç thamë katër shprehët. njoftë si tonët. Kòshtu ndodh kur nuk e shekullore, i pllakosi Shqipninë dhe shqiptarë në Me rastin e 100 vjetorit ajo do t‟i kushtohet shkruejmë historinë na vetë, ose kur e shkruejme erresinën ma të zezë t‟injorancës. U ndalue kësaj ngjarje, me aq sa ia lejojnë kondita e të gabueme, për inat të njenitjetrit. mësimi I gjuhë shqipe rreptësisht, deri me rrethanat, por gjithmonë me shpirt të Një shpresë e madhe lindi me krijimn e denime kapitale. U ndalue çdo kërkim e zbulim pamposhtun atdhetarizmi. principatave shqiptare në shek. XI deri XV, për artkeologjik, që të mos dilta madhëshua e Botimi i materialeve të ndryshme kushtu të cilat u bane shka kryqezatat që kaluen për qytetërimeve të vjetra pellazgo-ilire, që të Jubileut të Madh, asht një tribute nderi daj shqipni të cilat ishin : e Arbnit, Skurajve, Balshaj, humbte e kaluemja e lavdishme e shqiptarve. gyshëve e stërgjyshëve që iu kushtuen me mish e Topijaj, Spata, Jonima, Spani, Vendi mbeti i izoluem nga Evropa për ato katër me shpirt, me pushkë, me penë e fjalë, me shekuj. U ndalue çdo botim shqip, dhe gjithe sakrifica të pallogaritshme për shporrjën e librat që kishin arritë të botohen, nga Buzuku, pushtuesit shekullor ottoman. Përpjekje heroike, Budi e Bogdani, ku u gjetën u dogjën. Me mija në një kohë kur mbretnonin shregullime dhe fëmije, si dhe vajza të reja e djem te ri, u morën dhe u shitën si skllavë në turki e vendet arabe.

5

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

Pra shqipnia e shqiptarët po pësonin VESHTRIM HISTORIK ndizte pishtarin e kushtrimit të lirisë, që me barbarizmën e papërmbajtun të një Perandorie flakën e tij do të shprrte përgjithmonë erreisinën ku sundonte injoranca dhe mungesa totale e të e injorancës së imponueme nga një pushtues I drejtave ma elentare të njeriut. Zgjedha turke i la huej barbar e shtypës. Ishte ndezun pra, pishtari i shqiptarët në prapambetje të madhe. I Rilindjës Kombëtare. Ishtemerita e Filloi zgjimi i Evropës, që u organizue padiskutueshme e këtij patrioti e intelektuali të ushtarakisht dhe i bani pritë invadimit osman, naltë që hapi rrugën drejt organizmit të duke ia shpatallue armatat para Vienës dhe duke Naum Veqilharxhi shqiptarve që dote çonte në Kryengritjën e e detyrue të zbrapset në të gjithë frontet, disfatë Përgjithshme Kombëtare për të fitue Lirine e pas disfate, deri ne Bosfor, ku i lane një cope ideologu i pare i Pavarësinë, që u kunorzuen me 28 Nëndor 1912 tokë sa për shej, për bri Greqisë. në Vlonë. Me renien e fuqisë ushtarake të Turkisë, Rilindjës Kombëtare Kontributi i Naum Vaqilharxhit mbetët si popujt e shtypun të Ballkanit nisën me çue krye një guri themelor në historinë shqiptare dhe ai dhe me fitue pavarësitë e tyne. Shqiptarët nuk Shqiptare vetë si një nga figurat madhore të Rilindjës e të ishin të vetëdijshëm për sa po ndodhte, dhe dy historisë së Kombit Shqiptar. pashalleqet ma të mëdha, i Bushatllive dhe i Ali Në ato vite në Shqipni filluen të shpërthejnë Pashë Tepelenës, secili “o mete per vete”, nuk kryengritje t‟armatosuna kundër reformave arritën të bien në ujdi për çeshtjën e përbashkët centralizuese të turqëve, në mënyrë të veçantë shqiptare. Ndjenja e shqiptarizmit ishte shumë e kundër taksava të randa të reja dhe shërbimit të dobët tek ata. Ata i udhëhiqte egoja e detyrueshëm ushtarak. Kjo i dha shkak të madhështisë personale, për me u ba sullanë, shfaqëshin kërkesat e para kombëtare. Në qarkun princa e mbretën pa mbretni. Shfaqja e tyne në e Gjirokastrës Zenel Gjoleka dhe në atë të ato momente historike, ishte një flake kashte. Sa Beratit, Rrapo Hekali, udhëhoqën më 1847 u ndez u shue. Këto janë fatkeqësitë e historisë kryengritjen e madhe të Jugut, që la gjurmë të së shqiptarve, ku përfaqësohën nga njerëz që nuk thella në kujtesën e popullit që e përjetësoi në kanë asnjë qëllim kombëtar por fuqizohën e kangët e veta. Për këtë kryengrtje kemi një ngrihen në pozita të nalta drejtuese për interesat përshkrim të shkurtën nga një kronist i Janinës privilegjet e mirëqenjën vetjake. Asnjena nga këto Panajot Aravanitos në veprën e tij, Kronografia e dy personazhe, sado që disa historianë kërkojnë Epirit (1856). Ja ç‟shkruan ky kronist ndër të t‟i venë në pjedistal të lavdisë, nuk e meritojnë tjera : atë, sepse nuk I kanë sjellë asgjë të dobishme kombit Shqiptar, përveç emnave që detyrimisht u ….Lëvizja e parë kryengritëse u ban ë Kurvelesh, nga ku përmendën si pashallarë krahinor, secili për Gjoleka me 200 labë, në fillim të Qërshorit, përzuni hesap të vet. xhelepxhijt dhe me 300 luftëtarë u drejtue për në Delvinë, duker njoftue se vinte n‟emën të banorve të Kurveleshit dhe se kërkonte nga adminsytarta turke hezqjen e taksave të ndrysme për shkak të skamjës së madhe prej së cilës vuente populli. Kji lëvizje në fillim në Naum Veqilharxhi, 1767-1846. Jnainë u kujtue si pa randësi, popr diat ditës merrte karajkter ma serioz e jpepëshin fakte se me atë lëvizje Veqilharxhi hyn në radhën e atdhetarve të ishin lidhun gdti tanë shqiptarët e krahinave të Epirit. mëdhej të kombit shqiptar, dhe mbetët ideologu i Bredna pak ditëve u muer vesh nëadministratën qòndrore pare i Rilndjës Kombëtare. Lindun në Vithkuq të të Epirit seshqiptarët e rrethit Beratit nën udhëheqjen e Korçës më 1767. Familja e tij emigroi në Moldavi Rrapo Hekalit nga Mtzeqeja, kishin ngritun krye dhe u vendos në qytetin Kishinjev. U ngazhue kundër Hysen Pashë Vrionit, sundimntar i asaj nahije, më 1821 në kryengritjën kundër Perandorisë dhe duke u grumbullue deri në njmijë veta kisjin hy në Osmane, si një nga udhëheqësit e saj bashkë me qytetin e Beratit, duke detyrue një batljon ushtarësh të shqiptarë të tjerë. Iu kushtue çështjës Shqiptare rregullt të mbyllën në kala… duke hedhun idenë ndriçimtare se një popull mund të dale nga prapambetja dhe të fitojë lirine Pas dështimit të përpkjejeve për formimin e tij, e një alfabeti të shqipës, në vitën vetëm po të shkruejë gjuhën amtare dhe të pasardhës,1864-67, një grup atdhetarësh : K. përvetësojë kulturën e tij kombëtare. Prabdaj ai Kristoforidhi, Pashko Vasa, J ani Vreto, iu vu punës për me hartue një të gjuhës shqipe duke krijue nji alfabet të veçantë të Hoxhë Tahsimi, Ismail Qemali, Seit Tiptani, shqipës prej 33 shkronjash që të ndryshonte nga Sami Frashëri, Iljaz Themo, etj., u alfabetët e tjerë. Kështu që me këtë alfabet botoi përpoqeën të krijonin në Stamboll, alfabetin “Evetarin”. Kjo ë abetare u prit me entuziazëm e përbashkët të shqipës, dhe për t themelue dhe u perhaps në krahinat jugore të Shqipnisë. një Shqëri Kulturore Shqiptare, për ngritjën Nga kjo pritje e favorshme ai u shty që ta e shkollave shqipe, botimin e vperve shqipe, ribotojë librin më 1845 ma të pasun “Fare i riu për përhapjën e ndjenjës e ndërgjegjës evetar shqip”, me nji paratnanie për rininë kombëtare në shtresdat e popullsisë. Poë shqiptare. Në këtë nismë ai përgatiti edhe një këto nisma u kundështuen nga Porta e gramatikë të shqipës dhe shkruejti libra të tjerë e Evetari i pare i gjuhës shqipe Naltë, dhe nga Patrikana e Fanarit, që botue e përhapë nga Veqilharxhi dorëshkrime që kanë humbun. Por kryesorja ishte letra-qarkore (enciklikë) që ai ua drejtonte luftonin çdo orvatje për shkrimin e shqipës shqiptarve që të zgjohëshin nga letargjia 400 me qëllim që të shuanin ndjenjën e vjeçare e sundimit turk për me fitue larine e kombësisë shqiptare. pavarësinë e tyne. Kjo ishte shkëndia që do të

6

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

atdhetarizmit Zef Jubani la në dorëshkrim ZEF JUBANI veprën Historia e jetës dhe e veprave të : , Murat Toptani. Gjergj Kastriotit, ku, siç duket, kishte ra në VEPRIMTAR I gjurmët e veprës së Dhimitër Frangut, që u Korca: Pandeli Çale, Thanas Floqi, Spiro Ilo. përdor edhe prej Rilindasve te tjerë për të SHQUEM I nxierrë shkrime e tregime për Heroin e Vlora: Ismail Qemali, Zyhni Abaz Kanina, Madh Kombëtar, si nxitje krenarie për Aristidh Ruçi, , Qazim Kokoshi, RILINDJES historinë e lavdishme që kishte krijue Gjergj Eqerem Vlora. KOMBETARE Kastrioti duke iu kundërvue fitimtar në sa e sa beteja Perandorisë Osmane, që lakmonte Shkodra: , me pushtue Shqipninë, por u ndesh në shpatën e pathyeshme të Skënderbeut dhe Permeti: Veli Kёlcyra, , Mit‟hat qëndresën herpoike të popullit shqiptar nën Frashёri. udhëheqjën e tij. Ze Jubani vlerësohet si themeluesi i Kosova: Mehmet Pashё Dёralla, Isa Buletini, mëndimit ekonomik shqiptar dhe radhitët në Hajdin Draga, Ipeku. të parët ekonoimistë të vendit tone. Ndihmesa e tij në Lëvizjen Kombëtare Peqini: Dervish Biçakçiu, Mahmut Kaziu. Shqiptare mbetët e randësishme dhe e radhit atë me patriotët e tjerë nismëtarë të Gramshi dhe Tomorrica: Ismail Qemali. Rilindfjës. Tepelena: Kristo Meksi, Myfit Libohova, Vazhdon Fehim Meshgorani, Aristidh Ruçi.

Kavaja: Abdi Toptani.

Çameria: Veli Gёrra, Vesel Margёllёçi, DELEGATET Azis Tahir Ajdonati, Rexhep Demi, Alush Taka. KUVENDIT Mati: Riza Beu, Kurt Aga.

TЁ VLORЁS Kolonia e Bukureshtit: Dhimiter Zografi, Janë rreshtue gjithë të njoftuemit, si ata që Dhimiter Mborja, Dhimiter Berati, Dhimiter Ilo. morën pjesë ashtu ata që ishin ftue por që

nuk mundën të ishin atë ditë aty. ZEF JUBANI (1818-1880) Berati: Iljas Vrioni, Hajredin Cakrani, Xhelal Duke ndjekun radhën e datëlindjës, pas Koprenca, Veqilharxhit vjen shkodrani Zef Jubani, një Dudё Karbunara, Taq Tutulani, Sami Vrioni. ndër patriotët nismëtarë të Rilindjës Kombëtare me veprat e punën e tij Durrёsi: Abaz Çelkupa, Mustafa Hanxhi, përkushtue çështjës kombëtarte. Jahja Ballhysa, Dom Nikoll Kaçori. Lindun në Shkodër më 1818, Zefi, mbasi kreu studimet e mesme tregtare në Maltë, u Dibra: Myfit vehbi Dibra, Sherif Langu. kthye në qytetin e lindjës, ku merret me organizimin e jetës së brendshme e Elbasani: Shefqet Daiu, , permirësimin e kushteve të punës së zejtarve Qemal Karaosmani, Mit‟hat Frashёri. dhe kundër pëngesave të mësimit të një zanati dhe për përmirësimin e pagave. Por Gjirokastra: Azis Efendiu, Veli Harxhi, menjëherë ai do të hidhej në aktivitet Elmaz Boce, Myfit Lobohova, , konkrete për organizimin e lëvizjës anti Jan Papadhopulli, Hysen Efendiu. osmane në Mirditë. U muer edhe me shkriime e botime të ndryshme dhe më 1871 Ipeku (Gjakova, Plava, Gucia): Rexhep boton në një Përmbledhje kangësh Mitrovica, popullore dhe rapsodi poemësh shqiptare, që , Sali Xhuka, Qerim Begolli. mbetët e para vepër e tillë që t‟i kushtohet krijimtaris popullore. Kjo për të nxierrë në Kruja: Abdi Toptani, Mustafa Kruja, pah trashigimin kulturor të zhvillur em e te Gjin Pjetër Pervizi. ruejtun nga shqiptare nëpër mjet përcjellës brez pas brezi t‟eposit te tyne rapsodik. Lushnja:Qemal Mullai, Ferit Vokopola. Randësi ai i dha zhvillimit ekonomik të vendit, si premisë për ngritjën e nivelit te Pogradeci: Hajdar Blloshmi. jetesës së shqiptarve, që krahas zhvillimit kulturor që kishte nisë me Abetaren dhe Ohri dhe Struga: Zyhdi Ohri, Dr. H. Myrtezai, letër-kushtrimin e Naum Veqilharxhit, Nuri Sojli, Hamdi Ohri, , përbanin dy forca që i jepnin shtytje Mustafa Barutçiu. kërkesave të shqiptarve për liri e pavarësi, e Kështu ishin t‟armatosun kryegritësit e vetmja mënyrë për ta shporrun turqinë prej Shijaku: Xhemal Deliallysi, Ymer Deliallysi, pare të veriut të Rilindjës kombëtare trojeve shqiptare. I shtymë nga ndjenjat e Shahin Efendiu.

7

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

IMZOT NIKOLL KAÇORRI GJIN PJETER MARK PERVIZI AT SHTJEFEN GJEÇOVI

rruga e gjygjit; e kjo nuk do me thanë me ja kthye m‟shtatshe, me sod e tutje kan për t‟u nda KRYENGRITJA E shpinën Mbretit !- Edhe mje m‟sod keni dhanë si m‟dhetshe, sikurse e kanë emnin, d.m.th. nandë asht rruga - ua priti Kajmekami. pjesë bulku e t‟dhetën e merr Mbreti. Pra ta KURBININ - E din lëkura jonë – ja dredhoi Paj marrin vesht blersit e t‟dhetave t‟cilve ka me u NE DORESHKRIMIN E Beg Paja. kand ( pelqye) me i ble n‟dhetshe nja, ti blejnë - More shka kje kje – foli Gjini – rruga sikurse e këputi gjyqi i Dheut. Po u rrejtën prej AT SHTJEFEN GJEÇOVIT asht me ja la Mbretit m‟dhetshe nja, por ju keni Qeverisë e i blenë si tjera vjet m‟shtatshe, e 1903-1906 marr mje sod m‟shtatshe nja, prej t‟gjithë bimash. n‟ardhshim ndër katunde me e përmedë at fjalë Kje shka kje, të thomi, or zotni, e tutje s‟ke ma Vijon nga Nr. 59, faqe 80-116 (fund) ta dijnë se Dheu i ka gri. E rishtas n‟u gjetë tjetër fjalë ! ndonji katund që do t‟u napin zanin për me - Qitni në fushëpra ato fjalë e t‟i marrin Kta gjashtë pleq : Gjin Pjetri, Ali Kapllani, Paj shkrue m‟shtatshe, edhe atij me gjithë ata ja kanë vesht – kuvendi Kajmekami. Beg Paja, Ramazan e Osmani i dyndë topthin. Kjo për kët shtek e për shtekun - Veshtro pra – ligjëroj Gjini : mje m‟kët Hoxhës, që kjenë zgjedhë prej Dheut mbarë qysh tjetër kurdo që t‟mblidhën, do ti marrin për dorë vjet, zotnia juej, janë ba pass urdhnit t‟ Mbretit, shtekun e parë, për me qindrue e me i dalë zot t‟shkruemën e lamjes së bimëve t‟imta e pemëve, jan ba pas kaptinës t‟uej, keni pas marrë m‟bimat Dheut e t‟drejtave, shkuen ke qeveritari i Krujës edhe t‟gjasë s‟imtë. e tokës (t‟mistrave e t‟lashtave) m‟shtatshe, e e ndër kta gjashtë njeni zuni (nisi) me kuvend, Fjalët e këtij gjygji t‟Pleqve i kjenë lanë bulgut ja lishi gjasht pjesë, jase : m‟shtatë kapa Gjin Pjetri : n‟derë Qeverisë, e pa tjera fjalë u mbshtuell Dheu (dui) merrshi nji, e bulgu gjashtë, e kjo punë, - Dheu mbarë flet për gojë t‟neve e u shkapërderdhën nder shpi të veta. sado e bajtme me duresë t‟madhe mje m‟sod, gjashtve, or Zontni, pra t‟a paçim uratën t‟na V.O. - T‟dhetat e mistrave edhe t‟lashtave prej sodit s‟un e bajmë ma, mbasi e shofim fikën vështrosh pa mërzi, e ta marrish vesht gjygjin që kjenë shitë prej Qeverisë, por m‟dhetshe nja, si e tonë, tuj kenë jashta rrugës t‟Madhit t‟jetës. Sod Dheu ka ba. Zotnia jote, ka marrë vesht hollë e lanë Pleqt, e jo si desht Qeveritari i Mbretit . pra jena tuj t‟diftue për mistra e t‟lashta (se për ma hollë punën e Dheut, se sa t‟zeza i hjek e sa bima tjeraë flasim tjetër herë) që Qeveria mos krajata i kanë hyp n‟shpinë, e jo që vuen tuj u t‟gabojë ma me shit t‟dhetat : as m‟shtatshe, as gjymtue, por dita me ditë shtohën e trillohen prej m‟tetshe, as m‟nanshe, por m‟dhetshe, se Dheu ksaj qeverie t‟Mbretit. Rrugë pa rrugë na keni Gjygji i pesëdhetekatër mbarë asht lidhë me nji gojë, mos me i la kurrë ardhë n‟qafë, gjithë sa herë lypët, ju dhamë tuj ndryshe se thona na, gjashtë veët t‟zgjedhun prej Pleqve n‟Fushë Krujë. lanë veten tonë keq, por kurrë s‟ju pamë t‟ngimë. Dheut (popullit). Mirë ka thanë Plaku i motit : “ Miku i ngim nuk (T‟mbledhun i katert, ne - Un do t‟punoj - u tha Kajmekami – si nderët kurrë !” Ashtu t‟thona dhe për Qeverinë mje m‟sod, e do t‟i shes t‟dhetat sikur i kam shit Vjeshtedyte, 1904. t‟Mbretit : na ju mbajtëm keshëm për t‟mirën deri m‟sod. tonë, për etnit tonë, për miq tonë, por ju ishi ken - E Dheu thotë siç more vesht – ja kthej aso miqsh që nuk nderën e nuk ngihën kurrë. Na Gjini – e zotnia jote n‟dashtë mund t‟i shesi edhe keni lodhë ma, e s‟mund jena tuj ju bajtë tutje. Se sa kje gazmue Dheu , n‟hov që ndjeu se m‟pesëmdhetat n‟i daltë…Q‟aq, dhe aq t‟thamë, e Mbasi s‟maroka të ju e lypmja, sod po t‟thona, or Sad Pash Toptani, prej Tirane, do vinte prej tash jena tuj dalë, e do t‟a bajmë me dije qytetin, zotni, me t‟dhanë kena, por aq sa t‟perkët e sa Tosknie (Janine) në Gegni (n‟Shkodër) për me që në kjoftë se do t‟i blejnë t‟dhetat, mbas fjalës t‟jep rruga e gjygjit, e ma tepër s‟ke pse pret ti, as ba dimnin, s‟ka gojë e gjuhë që mund e difton. t‟zotnisë sate e jo mbas gjygjit tonë, t‟matën mirë nuk ka vesh t‟presë Mbreti ! S‟ndishe tjejër fjalë n‟ato ditë e t‟ardhmnit tij prej para se t‟dalin ndër katunde me mbledh. Kajmekamit i gufoi zemra, e pa se ja Janine, veç te fala që i nepshin t‟Madhit jetës e U ngrejtën Pleqt e shkuen ndër shokë m‟ shkurtuen kambët e s‟diti si me u përgjegj, por njatjetat që i uroshin Sadit. “I joni asht tu na Tallajbejë e porsa mbrritën e gjetën nji kasnec he, sa mos t‟I linteëpeng mori fjalë e u tha : ardhë për sundues, e Bukuri e qiellës na paska pa. edhe e detyruen me i thanë kto fjalë për gjat - Ket kuvend aq t‟të hjekun, unë s‟mund e Kto ishin fjalë që gojët e sadmirve që i thoshin t‟tregut e m‟kandët e qytetit. mora vesht mirë, ju, m‟dukët dashki me ia kthye pa pra. - Bimat e tokës, si janë mistraë e t‟lashtaë, Mbretit shpinën ! Por kot na rrejti shpresa e na ra ndër mend që mje m‟simjet janë nda prej njerëzve t‟Qeverisë - Jo, jo, ja priti Ali Kapllani, por si tha menjiherë ajo thanje e t‟Parve : “ Ku kallzon Gjini, me t‟dhanë s‟kena, por aq sa t‟përket e t‟ep

8

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

dredheza shumë, merre kofinin e vogel ! “ Po U mblodhën nji ditë nja pesëdhetë djelm sa vërtet, i joni për të zezë e jo për të mirë !... kruetan sa t‟rrethit, e t‟armatosun mirë e me ka E megjithë kte, kujt ja bani keq ? Vedit se nji shat e bel n‟dorë u rreshtuen përgjatë t‟qermit vedit; mbasi e thanmja tjeter ra pembi te : “ U t‟çelun prej Sadit e kand e m‟kand e mbushën U dergoj fjalën Pleqve që t‟u mblidhshin hap lala me marr dheun, por dheu e muer lalen ! dhe e rrafshuen. Mbasi e mbushën qermin, n‟Fushë t‟Krujës e t‟ja bashin gjygjin, n‟at gjygjë Ashtu Sad Pasha i jonë, pat ra m‟kurthë shkuen ke puntorët që bajshin gurë e u thanë që ja vet do t‟u dukte (!) ja nji zevendës t‟vetin do ta qyshë n‟Janinë, e për me la at faqe t‟zezë që e t‟shkojshin ke shpia, se s‟ti lijshin ma me bajtë. dërgonte. nxiu ne Janinë, e që na s‟patëm dijtë gja n‟kët anë Kta t‟hutuem, s‟ndigjuen me shkue. Mirë fort, Me 10 t‟ Vjeshtës dytë 1904, u mblodhën (!), para se erdh prej Janinet ishte kenë lavdrue, se dueln kta djelmt, e i pritën me disa pushkë, e veç Pesëdhetekatër Pleqt, e mu m‟at truell ku pat do t‟u bate ma zi Gegve se Toskve që u pat ba nji kalë e banë shoshë edhe e lanë n‟at truell ku fillue Sad Pasha me goditë kullën u vendosën. (se ç‟pat ba në Toskë, e di bota mbarë !). Por kishte vu mendjën Sadi me ngref kullën, e mbas, Sad Pasha nuk erdh vetë m‟at kuvend por dërgoj megjithse aq vjet pati hangër bukë me Toskë, s‟i rrokën do spata, e gjithsa landë që gjetën për zëvendës Osmanin e Hoxhës Matës (Gurras kishte pas ra Sadit me ndie t‟thanmen e asaj t‟bajtme n‟at vend e prenë tri katër copash dhe n‟Mat). Por sa mbrriti n‟kuvend Osmani u dha vllaznie që thotë : « Lenja Toskës diturinë e kthyen shpinën e shkuen në shpija t‟veta. shnet Pleqve prej anës t‟Sadit, kta ja pritën me Gegës lenja trimerine ! » Per t‟u bind pra ! Ta I vot fjala Sadit n‟Tiranë. Hem u idhnue, nji shnet paç ti e aj. ketë pasë mësim Sadi, e ta ketë shataf mirë ketë hem s‟u idhnue. Erdh vet n‟ Fushë Krujë e mbasi - Çfardo gjygji që ta bani ju Pleq n‟hak thanje, ka ken tuj na ardh me tjera mend në e pa mundin e vet t‟shkuem kot dredhoj rishtas t‟ksaj toke, t‟kalit t‟vra, e t‟qermit t‟mbyllun e Gegni. S‟pat faj, aj kujtoj se malokët e Gegnisë e n‟Tiraë tuj thanë : t‟landës t‟preme, ai i bahet zanit (vendimit) e për zejshin djathin pa millz, e u turr me pa e me - S‟ka nevojë, e di kush ma ka ba kët nder, ta lujtë s‟ka; e për Plak t‟vetin e ka zgjedhë Gjin kërkue a ishte mosgjasëm vend për zotni !...bani na rroft Stambolla !... Pjeter Markun e Skurajt. sa bani, por as gja me faqe t‟bardhë, gjithnji buza E përnjimend, Sad Pasha, megjithëkte Gjini ja priti : për murriz ju fshi…Tek e mbramja s‟pat ç‟me i desht me krye punën e nisme, por s‟vonoj dhe u -Kjoftë faqe bardhë Sad Pasha, që e ba gomarit e i grafi samarit !...Veshtroni pra ne ngrejt n‟kambë Dheu mbarë e i çuen fjalë që pëlqen gjygjin t‟onë, porse kot m‟paska zgjedhë ç‟gozhdë t‟rrebtë i hasi sharra ! t‟mos gabote me ja hi punës pa u marrë vesht nji mue për plak m‟kët punë, mbasi sa unë ashtu Gjithmonë ka kenë e ka për të kenë : “ herë. Aq e pat Pasha. U terbue prej idhnimit edhe t‟gjithë kta Pleq tjerë do t‟kçyrim me ba Plaku i pa grosh asht si qeni bardhosh !” e kjo mbas fjalës s‟Dheut, e u mat e u mat se kujt me ia gjygjë si e lyp Kanuni, d.m.th. n‟kjoftë toka e kambë e vorfnisë pse e shtynë njeriu me fitue ngjit bishtin e me ja lanë fajin për damin që e Sadit do t‟i nepët atij, po kje e Teqës do t‟i ndoj dysh, ja me mundë ja me dhunë, nuk asht gjet ; mbrrin tek e mbramja me thanë, se at bajmë vllaznisht gjithsa Pleq që jena mbledhë ktu nder ai i pasunisë por krajata asht që e ngushton t‟zezë kurkush tjetër s‟ja bani pos Kurbinit, e për me t‟drejtë t‟ Zotit e jo me krah. t‟mjerin për me ngi zemrën e unshme e pra prijës shenoi Gjin Pjeter Markun e Skurajt e Paj Zëvendësi i Sadit mbet me nji pllambë s‟asht për t‟u sha fort…..Porse nja që asht i Beg Pajen e Gjomnit, nder katunde, e prej qytetit hundë m‟fjalët e Gjinit, e ju kthye e i tha : krymtë me pare, pasuni e gja, e ban kët të zezë, t‟Krujës, Xhemal Ag Meçen, Idriz Bedekuqin, e - Or Gjin, Sad Pasha t‟pat besue ty, por tuj iu turr herë njenit herë tjetrit, tuj vjedhë, tuj Sedin e Selim Agës. E s‟la gja pa shkrue për kta bash i dole besët krejt !... rjepë e tuj vorfnue kafshatën edhe ma t‟vorfnit, gjashtë vetë sa ke Sunduesi i Shkodres, Krujes e - E kur i bana unë aq pabësi Sad Pashës ? tjetër emën s‟mund tja njesim, pos n‟e thirrshim Durrësit. Aq që mbrrini me i ba t‟dalë dorët – ja priti Gjini. përbindsh e verdues. E kjo për kah shekulli. (kaçakë) Mbretit. Atehere i tha Osmani (këcej n‟punë E per kah Perendia ? Sad Pasha i jonë e Për gjith t‟paditmat e Sad Pashes, Dheu tjeter), kur t‟ëi dergoj nierzit ke dera me Lira ngrejti dorën edhe kundra Perëndisë, e si ? Tuj s‟u trazue, por sa herë që ankohej Sadi për damet n‟dorë, e t‟u lut me shkrue gjanë e trashë ju turr vendëve t‟kushtuem Perëndisë !... që e gjetën, kta i përgjigjëshin - qite punën në t‟katundëve t‟ueja, se aq vetë t‟i foli pare për me Fushën e kandshme t‟Krujës ska njeri n‟jetë, gjygj t‟vendit, n‟daç m‟u shkatrrue, s‟deshte rri aty la at gja që do t‟a skrueshe e ty do t‟i mbushte kujtoj, që s‟ ia ka ndie zanin (….). N‟kët fushë ku je, e tokën ruej se e perket !.. duert me dhuntan tjera, e m‟nji hov t‟a foli pra, ash trajtue nji Shejtnore qyshë m‟kohët, e U shkëpurdh Sadi nji herë e mbasi s‟ pa besën, se tjetër ose ti ka pas me shkrue gjithë at pos tjera pasuni që ka, i zotnohët edhe bukur një tjetër shtek ra m‟gjygj t‟ vendit. gja që do t‟shkrueshe ti, veç se pse desht copëz t‟madhe t‟ksaj fushe. Tashti Sad Pasha, t‟fillonte e shkruemja !... s‟kje ngi m‟gjithë at pasuni që ka, si kah t‟hollaë si kah pronat, por ju turr edhe ksaj Fushës për me e ba t‟veten edhe pse as i pari e mje m‟Gani Begun s‟kje përmend që asht e Toptanit. Tuj kujtue pra Sadi, se emni tij u pat shti shekullit leprin n‟bark, mblodhi puntorë dhe i hini punës. E ma s‟parit ja çeli qermin (kanal) tokës përreth, mandej i pâjtoj gurë e landë për me trajtue (ndërtue) nji kullë n‟nji kodër t‟bukur. Qermi u çel, landa u bajtë, do puntorë me kuaj bajshin gurë gjithnji. Tuj pa Dheu mendjën e zezë t‟Sadit s‟i thanë gja njiherë, por e lanë për seri, palé deri ku do të mbrrinte ajo punë që e nisi. Prit sod, prit nesër se do t‟a linte, mbasi kanë e kanë rreth e sidomos Kruja i kërcnohej, por ky, o pse i patën ra trutë n‟qafë, o pse kje ba njeri lig, jo që s‟e la por gjithnji aviste gurë e tjera që duheshin për trajtim. Thika m‟rrasht mrrini, ja duhei m‟u shkëpurdh, e m‟u rrekë me pshtue, ja për s‟dyti me harrue !...Kruetanët trima, që kurrë marre s‟ka bajtë shpina tyne e njiherë, dy e triherë ja * I merr gazi t‟gjithë m‟fjalët e Osmanit . derguen fjalën Sadit, që t‟a ndalonte hapin, e mos Kryengritës Kurbinas, Mirditorë, etj., luftëtarë të t‟u turrte atij vendi që kurrë e Toptanit s‟ka kenë. të çetave të Gjin Pjetrit.

9

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

-Ktu paska kenë Sad Pasha i pabesë- njerezisë, kur e panë me at trimni, u ulën rrafsh Xhibalin, e morem gjygjin e Kanunit që sod e përgjigjet Gjini – e jo unë. Ai m‟i foli Lirat për at t‟gjithë, e Kajmekami mbet n‟kambë vetëm. katërqind vjet e kena pas !... qëllim, e unë veç që s‟i mora Lirat e besën s‟ja - Hej ju, pse jeni mbledhë ktu ? – tha - Merrni të dy – tha Kajmekami – hem fola, por edhe ata që m‟i çoj te dera me gjthë Kahmekami. Kanunin hem Xhibalin. pare i percolla me i than Sadit, se besën e Dheut - Gjin Pjetri ja priti : - Xhibali s‟e dona, por Kanunin do ta s‟ shes me pare !... - Kena punën t‟onë, e bajmë do gjygje marrim !... - Fol si t‟duesh tash – i tha Osmani. tona !.... - U lamtumirë pra !... - Drejt t‟flas, e faqën e zezë t‟yt zot ta - Gjygje tueja ? – gërthiti Kajmekami – - Udh e mbarë – u pergjigjën – e kput qita n‟kët Kuvend t‟burrave, që t‟a marrin vesht ç‟far gjygjeëh mund t‟bani ju mbasi asht Qeveria qafën !... se ç‟i punon n‟zemer Sadit. e Mbretit !... Pleqt s‟njatën ma, por sa kjenë u nisën V.O. Kjo menyrë t‟punuemes t‟Gjinit - Qeveria ka punën e vet – ja ktheu Gjini katund për katund me pa mos i ka dale Dheu me Sadin, që kurkush nuk e pat ditë, aq fort i – e na kena punën t‟onë !... Kanunit, e me u pre gjobat t‟dalunve dorës. habiti Pleqt, që s‟diftohet, edhe e panë burrninë - Ju s‟paski nevojë për Qeverinë pra – E ma s‟parit i thirri puna n‟katund e Gjinit, prandaj ju hyni ma fort n‟zemër, edhe e foli Kajmekami – mbasi s‟e njifki e dashki me ba t‟Herrait, mbasi Osmani i Hoxhes kje ngatrrue banë t‟Parë përmbi t‟gjithë Pleqtë, e kur fliste gjygje vetë; e mue kot m‟paskan dergue Mbreti me do t‟dheta me kët katund që asht nja 80-90 goja e tij, t‟gjithë ju bajshin njizani, mbasi për Qeveritar e kot ndejkësh ketu !... shpi. Ky i pat ble t‟dhetat e ktij katundi, e s‟desh shifshin se ç‟do gjygjë që bate aq mirë pshtetëj - Pra, për ne, n‟daç shko sod n‟daç rri me ndej me gjygj t‟Dheut e me marrë m‟dhetshe m‟, që s‟ishte burër e Plak që mund e ktu – i tha Gjini. nja, por m‟shtatshe. Katundi besnik, me të madh luente. Gjini ka kenë i gjymtë pak nga veshët, se - Hej ! E kush asht i parr ndër ju ? – e me të vogël, nuk ndigjoj ndryshe, por për ma gojtar s‟e bate nana tjetër ! pveti Kajmekami. m‟dhetshe si e pat lanë gjygji i Djeut. V.O. Ktu i përgjigjen Kajmekamit Mbasi muern vesht Pleqt, dhunën e Ja hynë gjygjit tokës që kena në gojë. E t‟tanë e m‟nji gojë : Osmanit, nuk e lanë me i marrë t‟dheta e blëme Kuvendi i Pleqve e ndau m‟kët mënyrë. - Per t‟par kena Gjin Pjeter Markun e prej Qeverisë. Por e muern me vedi e bashkë me - Kruja do t‟i baj be Sad Pashës me 24 Skurajt !... kutund t‟Herrait shkuen n‟Kruje, 54 Pleqt e vetë. 12 t‟shënjum e 12 t‟pa shënjuem. Me mejë - Kush asht aj Gjin Pjetri ? – pveti Osmani e katundi Herraj hyn ke Qeveritari. Gjin me ben Parota e Krujes : Kajmekami. Pjetri atëherë i tha Qeveritarit : - Për kët t‟mirë t‟ Perëndisë, e si e bafsha - Tek e ke përpara ! - Mbas gjygjit t‟Dheut asht lanë që mue m‟nihmoftë, që ajo tokë që e lyp Sad Pasha Kajmekami ateherë tuj u shtirë se s‟e t‟merret prej mistrash e t‟lashtash m‟dhetshe nja, s‟ka kenë as s‟asht, as kurrë e Toptanit s‟ka ken, njifte, ju kthye mu ktij e i tha : e mbasi zotnia jote kishe shkue me i shit t‟dhetat por asht e Teqës t‟Fushë Krujës. Sad Pasha s‟ka - Si t‟quejn ty ? atij njeriu që i ra n‟shkelm ksaj beses e gjygjit, na ma as gojë pos mund bani be Kruja, toka i jet - A s‟me njef zotnia jote ? - ja priti Gjini nuk e lam me i marrë. E zotnia jote, n‟daç, Sad Pashës, e për hyrz e dam që e gjet do t‟i - Mue me quejn Gjin Pjetri ; por seri jam tuj ba zgjidhe nji tjetër që t‟i blejë t‟dhetat e Herrait, por lajnë 500 grosh për land t‟preme; 500 grosh për se s‟m‟njifke, me gjithë që nja katër-pesë herë m‟dhetshe nja; po punove ndryshe t‟a dijshë se kaë t‟vramë; 500 grosh për qerm t‟mbyllun. kena kenë ke zonia jote n‟Qeveritare, e me jena nda keq !... Dita e besë kje shenjue me 25 n‟Vjeshtë m‟emën m‟ke pas thirr nja dy herë !... Tuj e pa veten ngushtt ju desht me të dytë 1904, me‟u ba n‟Teqët (ball Effendisë n- - E kah je ti – ja priti Kajmekami. shit t‟dheta nji blersi tjetër simbas gjygjit t‟Dheut. Krujë). E me kët ditë do t‟vinte me veshtrue - Jam prej katundit Skuraj. E Osmanin e Hoxhes i ndihmoj besa që e theu, benë Sad Pasha, ja zëvendësi i vet, e katër Pleq - Kush te ka zgjedhë për t‟parë ? e besa që e bani, e mbet pa gja. t‟Dheut. - Mbar Dheu –ja ktheu V.O. Osmani i Hoxhës mbasi kje Osmani i Hoxhës, ndër fjalët e gjygjit e - Hej, ti malok – foli Kajmekami – a ke Plak katundi, ja falën gjobën për ket shtek, e ma t‟besë, edhe shkoj n‟Tiranë me i kallzue Sadit. ardhë ktu me na msue gjygje ? Ku e ke zanë ti fort, përse ju vu gjygjit t‟Dheut, e i la pa fjalë Sad Pasha n‟t‟marrmit vesh, dergoj ket gjygjë aq mirë, që të paska pëlqye Dheu ? t‟dhetaë e bleme. rishtas nji njeri t‟vet ke Pleqt që nese u - E zotnia jote – ia dredhoj Gjini - ku e Mbasi i kryen kto punë dhe i prunë gjendëshin n‟Fushë t‟ Krujës e ky u tha Pleqve : ke zan, që ke ardhë n‟kët Krujën t‟onë me na n‟rrugë t‟Kanunit ata që patën dredhue, morën - Sad Pasha ju ka çue shnet t‟gjithve, e msue gjygjë ? dheun e poshtem d.m.th. Arbeninë, gjygjit qi i keni ba jasht asaj xhamie edhe ka mbet - Une jam njeri i Mbretit e nixamin e ka Pesdhetëkatër Pleqt, katund për katund tuj ndreq habit se sa me rrug e kishit ba e pa drita. zan n‟msojtore – u përgjigj Kajmekami. e tuj mëëkamb Kanunin. Tashti mbrrinë mje - Shnet paçi – i pergjigjet Gjini – po - Mirë fort – foli Gjini – ti paske kndue n‟Mallkuq, ky katund tuj kenë gati n‟t‟ hymje thuej Sad Pashes, ja t‟gjindet vetë atë ditë që do n‟msojtore nixamin e Mbretit, e une Kanunin t‟qytetit t‟Ishmit, (e Ishmi me rrethe i kje vu ktij t‟banin be Kruja, ja t‟dërgojë nji t‟ Qeverisë. t‟em e kam pas gjysh mbas gjyshi, e me gjith urdhnit edhe gjanë e trashë e patën shkrue) kta - Mos keni gajle se do t‟i thom. Kanunin kam le, e mos t‟kjofsha falë !...Ti tuj Pleq, me gjithë sa ndodhën, me t‟thashme nja Shkoj kasneci i Sadit, e Pleqt mbetën kenë njeri i Mbretit je detyrue me ndreq e me 100 huta, i kthyen grykat e hutave kah ata, edhe u aty se aty kishte për me i shataf do punë Dheu, e largue meni e idhnime e ngatrresa, e hyn lshuen nji batare, për me i ba me die se shka ban me dalë katund për katund mbrapa, me shtrue e n‟popull me shkatrrue e jo me ndezë flakën edhe Besa e Dheut e vllaznia, që para se t‟i turret kush me pruë n‟Kanun gjithë t‟dalun dorët. ma fort me gjith nixamin që ke n‟dorë !... do t‟matet mirë e për me ju kallzue (si me than) Sa kjenë tuj ba gjygje Pleqt, nje ku ja - Ju me kto gjygje e Kuvende - tha se ishin gati me u vllaznue me ta, veç t‟vishin me mbrrini Kajmekami I Krujes (për fat t‟keq, qëlloj Kajmekami – jeni tuj dashtë me ngrejt kryet u dhan besën. nji Tosk-shqiptar i shit) i cili ishte kenë detyrue kundra Mbretit !... Prej Mollkuqës shkue n‟katund t‟ prej Valiut t‟Shkodrës me nji tejshkrim, që - Na me kto gjygje, jena tuj u ba ndihma Maxharit, edhe ktu sa mbrrinë, u ndreqën n‟ato t‟shkote me pa pse ishin mbledhë Pleqt e ç‟far e Mbretit, e mos je tuj na zanë besë, veniu oroe kodra t‟ktij katundi e mbasi tjera katunde, si gjygji kishin. shtërngimëve e gjobave që u keni vu Dheut, e Shkalla, Hamallia e Juha lajshin gjanë e trashë, Pleqt që ndodhën, nuk luejtën vendit, mos i njatni fjalët ma !... edhe ktu i lshuen nja dy batare m‟huta, tuj dashtë por ndodhën disa që ju kërcnuen…Mbasi u hini - A me Kanun gjygjohi a po me Xhibal ? me i thirrë edhe kta për me u vllaznue me n‟rreth Kajmekami, i zuni turpi do, e u ngrejtën – Pveti Kajmekami. Pesëdhetkatër Pleqt. Por për rrezik t‟atyne i pat keshëm me e nderue. - Jo, por me Kanun ! shkel qeveria, e lepri u kishte pas hy n‟bark. S‟pat Kur ky (Kajmekami) mendjebosh - E pse jo me Xhibal ? kush me ju pri ndër ato parfrigsa që i kanë, e n‟vend që m‟u përshndet me Pleqt si e lypte - Përse ju Qeveritarët vetë ma t‟parët mbetën tuj u zhyt e tuj u mbyt ndër ato humnera njerzia e vendit, filloj me njiherë me folë si kjetë që s‟e mbajtët, e prandaj edhe na e lamë balte e tuj la gjanë e trashë bashkë t‟imtën katër n‟idhni. Pleqt, edhe ata që patën luejt vendit prej fish ma shtrejt se pat urdhnue Lala i Stambollës.

10

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

Mbasi e prun n‟rrug t‟Kanunit Dheun që - Poj po, pata do punë e erdha deri këtu, veshtrue fjalën ty. Tash nuk të pret tjetër për pos m‟do vendë pat lafit, u ndanë Pleqt, e shkuen të mos vijshe edhe pak nuk më kishe gjet. në daç ke me urdhnue se ti vetë, a me dergue nder shpi t‟veta, tuj lanë fjalën shoqishojt që Osman, me fjal të mira do të kesh ardhë ?! ndoj zevends tandin për me pa benë që Porota e t‟gjindën n‟Fushë t‟Tallajvbesë t‟pestën ditë - Ashtu ma ka shpresa – u përgjigj Krujës kanë me ba të pestën ditë mbas Bajramit, t‟Bajramit jase me 12 në Sh‟Ndre, 1904. Osmani. ku kanë me u mbledhë edhe 54 Pleqt e Dheut i Vojten të dy edhe zatetën nën nji vidh rrethit Krujës e të 54 katundëve e qytetit t‟Krujës. të madh që ishte bri hanit. At ditë ka me u ba ajo be që e patën shenjue Qeveritari i Durrësit në - Fol, Osman, ç‟pun të suell këndej ? – e Pleqt e permendun. At ditë ka me u pa puna : a pveti Gjini. Kruja vodh e ti bajte kosha, a ti vodhe e Kruja t‟i Krujë. - Sadi të çon shumë shëndet Gjin – i tha bajti koshat. ky. Osman, këto fjalë pa ndrrue nji t‟i - Ja njat Zoti jetën. Shëndet paç ti dhe ai thuesh Esadit ; thuej se goja e Gjin Pjetrit mi tha Me 4 n‟Vjeshtën e dytë 1904 erdh – ja priti Gjini. n‟emën të 54 Pleqve e të Dheut mbarë. n‟Krujë Qeveritari i Durresit, e në t„mbrritun - Esadi me çoj ke ti, Gjin, për të pëvet Osmani : Besa besë, gjithsi më the tash dergoj me thirrë njikta : Zenel Agë Meçen, si mbaroj gjygji i bamë mbi tokë të Fushës i thom Esadit. Idrizin e Bedekuqit, Jahan e Xhaferrit, Agë Krujës, a i ndejtet mbi të, mbasi vetë e batë atë - Tash të kjoftë udha e mbarë - i tha Meçen, e Sedin e Selim Agës, e m‟nji hov ja Gjygjë , a po jo – i tha Osmani. Gjini. dergoj nji tejshkrim Gjin Pjetrit në Skuraj që t‟i - Gjygjin e kemi ba, e atij gjygji i rrimë na Osmani u nis për Tiranë, e Gjini me merrte me vedi Paj Beg Pajën e Sul Hakën, e t‟u ore Osman, e duhet të dini se pshtymën t‟onë Paj Beg Pajën u shtekuen kah Gjormi, e prej dukshin n‟Krujë. Katër t‟parët e qytetit që i nuk e lepijmë ! Sad Pasha nuk desht me i ndejt Gjormit Gjini shkoj në Skuraj në shpi të vet. përmendëm aspak s‟shkuen, e Gjin Pjetri ja gjygjit t‟onë, e nuk e pelqej, t‟a baje ai ndryshe e dredhi t‟përgjegjun m‟tejshkrimtare t‟Milotit : të shofim a ka me i hecë ! - Gjin Pjetri i Skurajt, ja merr dorën - Esadi e njeh gjygjin tuej, or Gjin – i tha Qeveritarit t‟Durrësit në Krujë : zotnija jote Osmani – porse Porota nuk erdhi me ba benë në m‟thrret atje, unë s‟jam tuj mujt me ardhë njiherë, ditë të ndame. Këtu mbaron kjo dëshmi historike e At Shtjefën përse do t‟shkoj n‟mal me ra mbrapa lopëve që Gjini : - E kena marr vesht edhe at punë Gjeçovit, kushtue Kryengritjës së Kurbinit dhe cubat m‟i morën n‟kto ditë. Kur t‟i gjaj atëherë i se Porota nuk e bani benë, por unë të pves ty, a në veçanti udhëheqësit të saj, Gjin Pjeter Mark marr shokët e mi e vij m‟u pjek me zotnin tande. shkoj Esadi te qeverisi i tij me pa benë si e patën Pervizit të Skurajt, të cilit i asht kushtue ky libër Gjin Pjetri. nda Pleqt e Dheut ? si një kujtesë për historianët dhe shkrimtarët që Ashtu as i Kruetanë as i katundnisë, s‟ja Osmani : - Unë vetë, mbas urdhnit historinë ta shkruejn drejt e të përfshijnë në të, pan ftyren Qeveritarit, e mbet me njmijë faqe t‟Esadit kam shkue me pa benë. figura të tilla luftetarësh e patriotësh që populli t‟zeza. Gjini : - Edhe punën tande e kam marrë nuk i ka harrue asnjherë, por që mjerisht Vijnë me dijtë se ardhja e Qeveritarit vesht, po a shkohet në ditë të ndame pa Pleqt e institicionet që merren me çështjet e historisë i t‟Durrësit kje mbas fjalëve t‟Saë Pashës. Dmth me katër Pleq të Dheut per me veshtruë at be ? kanë lane në hije e harresë, që kumbojnë si Sad Pasha nuk deshti me ndejt m‟ditë Osmani : - Shkova vetëm e pa katër mohim, dhe kjo nuk duhet të ngjasë në t‟shenjueme t‟Besë, por m‟at hov që Qeveritari i Pleq. kontekstin e demokracisë që përjetojnë sot Durrësit muer në Krujë edhe Sadi e dërgoj Gjini : - Vetëm shkove, jo me ditën të shqiptarët si në Shqipni ashtu në mbarë trojet zëvendsin e veë Osmanin e Hoxhës Matës ndame por me ditë që duel Mytesarifi i Durresit etnike e në diasporë. keshëm për me ndigjue benë e 24 kruetanve për në Krujë, e kët që të ju dilte për dore ma lehtas punë të tokës t‟Fushë Krujës. E qëllimi i Sadit për me ngushtue Porotën e se batë benë prej s‟kje tjetër, porse nji Hej ! dmth ja do t‟vijshin friget të Mytesarifit. E batë n‟asgja gjygjin e 54 Mark Bregu Kruetanët me ba be, ja mos do t‟vijshin. Po Pleqve, e fjalët e besëë i çatrafiluet tuj çue në be erdhën pat da me qeveritarin me ua vu rrethimin sa betarë që as nuk i pat ngref gjygji. Mjaft marre e me i zanë, po s‟erdhën mbas gjygjit do t‟i jiste për Sadin me hanger fjalën ! A thue mos kujton FLAMURTAR I LIRISE toka që e lypte. Por s‟i vyjti gja kjo lojë, përse Sadi se na veç pse e ndijmë emni e tij t‟ hyjmë mungojshin njerzit e shenjuem prej n‟dhe për s‟ gjalli. ? Gjygjin që ka ba Dheu Porsi drita e rrezës diellit, Pesëdhetekatër Pleqsh, e nuk ndejti m‟ditë mbarë, s‟ka burrë mishi që guxon me e çartë ! t‟ndame për m‟u ba beja. Aq që Parësimi i Krujës Me ditë të ndame – vijoj Gjini – Porota e Krujës, Porsi bora në Munellë, i dergoj fjalë Qeveritarit t‟Durrësit që mos pat, a me vjelë a me bajtë kosha. Esadi e perbuzi Nalt në Skuraj të Kurbinit, t‟gabote me ju dergue ushtarë ke dera, se po i gjygjin e 54 Pleqve, tash kena tjera fjalë me të. Janë do kulla që shkelqejnë. ndrruen dy fjalë do t‟i vritshin, e Parsimi i Osmani : Prandaj pra, me dërgoj mue katundeve aspak s‟u dukën. I frigsuem prej me të pëvetë se shka mendon me at tokë ? Qysh në kohë të Kastriotit kërcnimeve Qeveritari u dynd e shkoj : Kurti i Gjini : - Toka nuk ka për të lujtë vendit, Kavaj-Kurtit prej Kavaje. detin nuk e ka tepër afër që të shëmbet mbi të. Nga kto kulla me frenxhi, Mbasi u kujtue Sad Pasha se ju trashën Por të mi thuesh Sadit, se pa i ardhë zani i Larg u ndie era e barotit dhamt tuj bre hekur, e sa nji mizë ndër hundë e Dheut mos të shtyhët e mos ta punojë at tokë, e Mbi të egrin Osmanlli. mbajshin Pleqt si ktë si Sunduesin e Durrësit, ju as mos të ngrefë ndoj ndërtesë mbi të ; aj asht i desht me i zbrit fjalët (porsa anadollakësh) e fortë, porse t‟a dije se mund të ndeshën në prandaj me 30-X- 1904, e dërgoj Osmanin e ndonjë gozhdë dhambët e sharrës së tij. N‟u Nga kto troje u lindën burrat Hoxhës Matës si zevendës t‟vetin ke Gjin Pjeter trimnoftë me hi n‟at tokë, t‟a dijë se 54 katunde Që janë ndera e vatanit : Marku n‟Skuraj, e me fol me Gjinin për punë e qytetin e Krujës, i ka qitë në zjarm, porse për Dy herë rresht u dogjën kullat, t‟asaj toke që s‟kje ba gjygji (si e patem rrefye t‟a lëshue nuk e lajnë atë tokë mje që t‟i shofë se prej hordhive të sulltanit. parazi). janë ba hi e pluhun. Kur për fat të mirë, m‟u n‟at ditë ndodhi Osmani : - Mos o Zot ! Esadi s‟e ban at te Hani i Gjormit Gjini. Sosi Osmani i Hoxhës, e punë ! Dy herë rresht u dogjën kullat, porsa pau Gjinin i tha : Gjini : Ke me i thanë kështu : ti që je Por themelet kurrë s'u shembën - Hej, Gjin ! unë kjeshë nis me shkue në Esad Toptani, Dheu i 54 katundëve e qyteti i Se prej tyne dolën burrat, shpinë tande n‟Skuraj e ty t‟paska sjellë ora e mirë marrin kambën e dorën, e po të thonë se si ju Që s'u tundën, kurr s'u trembën. ktu !... gjegje ti gjygjit të tyne, ashtu edhe këta janë tuj ta

11

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

Njaj Gjin Pjetri burr i burrit, Prof. as. dr. shqiptare të atjeshme për të mbledhur ndihma Ndaq për besë, ndaq për trimni, për çetën e për Komitetin e fshehtë të Manastirit. Thanas L. Gjika Duhet thënë që në fillim, se kjo çetë Mik i ngushtë i Bajram Currit, ishte një çetë agjitative dhe pikën kryesore të Gjithmonë shtrue sofra e tij. programit të vet e kish për propagandimin dhe përgatitjen e popullit për një kryengritje të Gjith sa herë u ndesh me turkun, përgjithshme në të ardhmen3. Por gjatë udhëtimit të vet nëpër krahinat e Shqipërisë së Jugut asaj iu Në Kurbin, Pllanë e Milot, desh të zhvillonte edhe ndeshje me armë me Gjithmonë t'thatë mbajti barotin, forcat e ushtrisë osmane, ndeshje si ajo e Gishtin n'çark e zemrën top. Mashkullorës, ajo mbi Libohovë në afërsi të Gjirokastrës e në Vodicë të Kolonjës, ku Por nji ditë ai dha kushtrimin, luftëtarët e saj shkrojtën faqe të lavdishme për historinë tonë kombëtare. Me at za t'thekshëm piskamë, Për të përmendur është dhe fakti se çeta N'kambë e ngriti gjith Kurbinin, e Çerçizit dhe e Mihal Gramenos, me bëmat e saj Kush asht burrë n'Milot me dalë. luftarake dhe me punën propagandistike të këtyre dy drejtuesve të saj, ndihmoi drejtpërdrejt për Lum e lum për t'madhin Zot, krijimin e çetës së Delvinës me Nazif Hadërin Mihal Grameno komandant, cetë me 63 luftëtarë, e cila në maj Ç'janë kto trima n'armë shtrëngue, 1908 kreu sulmin zulmëmadh kundër qytetit të Që janë nisë sot për Milot, Sarandës të cilin e mbajti të çliruar për gjashtë Vall ndoj dasëm t'ketë qëllue ? Luftëtar dhe kronikan i orë4. Udhëtimi i çetës në Shqipërinë e Jugut, çetës kombëtare në një terren malor të thyer e nëpër rrugë shpesh Po, sot dasëm ka Miloti, herë të rrezikshme, sepse ishin të pasistemuara Treqind krushq në prak kanë ardhë, nga dora e njeriut, e jo rrallë larg edhe nga këto Kërset pushka flakë baroti, rrugë. Ky udhëtim prej rreth 3.000 kilometrash u Njaj Gjin Pjetri Flamurtarë ! Në ditët e para të muajit maj 1907 çeta krye në këmbë në një kohë të shkurtër brenda 14 kombëtare e përbërë nga kapedani, shkronjëtori e muajsh: nga maji 1907 deri në korrik 1908, me tre luftëtarë të tjerë u shoqërua nga Sofja për vështirësi të mëdha5. Me njezetetetë t'Nandorit, Nish e Beograd prej Bajo Topullit e Shahin Shpesh herë ecjet ktheheshin në marshime të Gjin Pervizi l'shon kushtrimin, Kolonjës. Por pas ndarjes me këta të fundit, të shpejta mbasi luftëtarët ndiqeshin nga forcat e Kush asht burrë me gjak Arbnorit, cilët vazhduan rrugën për në Vjenë, pjesëtarët e ushtrisë ose të xhandarmërisë osmane e jo rrallë Në Milot të bajmë betimin ! çetës u arrestuan në Zejmun pranë Beogradit dhe edhe në mot të keq me shi e me borë. Mihali pas lirimit nga burgu u kthyen në Sofje prej ku, delikat me dhimbje reumatizmale në sajë të pas disa ditësh, u përcollën sërish nga Kristo vullnetit të tij e zjarrit patriotik, mundi t‟i kryente S'ka tufan që ua ndal turrin, Luarasi, Dhimitër Mole, Adham Shkaba e nga Treqind burra dorë për dorë, aktivistë të tjerë të asaj kolonie si dhe nga Bajoja Në Milot kanë ngrit Flamurin, e Shahini që u kthyen urgjentisht nga Vjena të 3 M. Gramenoja, Kryengritja..., f. 85. thirrur telegrafisht prej Kristo Luarasit. 4 Pango, Apostol. Delvina Histori e Bash njat ditë që u ngrit në Vlorë ! Nisja e dytë ishte e suksesshme. Çeta Shkurtër,”Maluka”, Tiranë 2008, f.86. pasi kaloi në Kotor u hodh në Brindisi të Italisë 5 Udhëtimin i çetës duke u mbështetur në kujtimet e Mban Flamurin Gjin Pervizi, ku rregulloi të gjitha pajisjet e nevojshme dhe në Gramenos, po e tregojmë duke shënuar vetëm Burri, Ndera Lavdia e fisit, pasditen e 16/29 majit hipi në një vapor të emrat kryesore të fshatrave e qyteteve pa 15 vjeç për krah rrin nipi*, komanduar nga kapiteni shqiptar Ahmet përmendur ndalesat e vogla në stane, pyje e male: Ulqinaku me të cilin pas 36 orë udhëtimi, pa u Dhërmi – Vuno – Zhulat – Kardhiq – Gjirokastër – Bash si dega e nji lis gdhirë e hëna e 18/31 majit 1907 zbriti në tokën Zhej – Brezhan – Këlcyrë – Toler – Sevran – Frashër – Shkodér1997 shqiptare1 në Jug të Vlorës në brigjet e detit Jon2. Kurtes – Frashër – Backë – Qesarakë – Lubonjë – (*Prenk Pervizi.) , i cili i shoqëroi shokët deri Helmës – Kozel – Dardhë – Dishnicë – Korçë –Plasë – Grazhdan – Shulin – Nivicë – Gjerman – Pisoder – në Brindisi, shkoinë SHBA ku, së bashku me Fan Nolin, vizitoi qendrat kryesore të kolonisë Koresht – Kolevicë – Qytezë – Vërlen – Menkulas – Bozhigrad – Qytezë – Sinicë – Gjyres – Dishnicë – Orman çiflig – Teqe e Melçanit – Polenë – Korçë – 1 Në Histori e Shqipërisë maket I 1973, vëll. II, 3 Dvoran –Bollovodë – Floq – Helmës – Qinam – Starje (vitet 1882-1908), f. 102, thuhet se çeta zbarkoi në – Selenicë e Pishës – Gostivisht – Kurtez – Frashër – bregdetin shqiptar në muajin prill. Ky gabim besojmë Pangri – Hotovë – Tremisht – – – e ka burimin në librin e M. Gramenos Kryengritja Melan – Leusë – Badillonjë – Grykë e Selckës – Suhë shqiptare ku në f. 23 shkruhet: anija ishte gati në – Gjirokastër – Mashkullorë – Lazarat – Derviçan – Brindis në muaj të prillit 1907. Me këtë shprehje Goranxi – Bularat – Luvinë – Gjirokastër – autori ka dashur të thesh se anieja ishte gati që në Mashkullorë – Kardhiq – Mashkullorë – Mali i Gjerë – muaj të prillit, sepse në f. 32, sqaron: Të shtunë Gjirokastër – Derviçan – Luvinë – Gjirokastër – Sopot pasdreke në 16 maj përhapin pëlhurat e anijes edhe – Kardhiq – Pylli i Varfajt mbi Delvinë - Kastanë e Ahmeti, kapiteni ynë, urdhëron: djema gati! Çamërisë - Malet e Sotirës – mbi Libohovë – Suhë – Përnjëherësh anija mori udhën edhe neve ia krismë Lunxhëri – Zagori – Përmet – Frashër – Orgockë – këngës Për mëmëdhenë. Selenicë e Pishës – Vodicë – Blush – Butkë – Kozel – 2 M. Gramenoja në kujtimet e veta shënon gabimisht Boboshticë – Korçë - Melçan – Pirg – Pogradec – emrin Vërnik për Dhërmi, emri i katundit ku zbarkoi Ohër – Resnjë – Manastir (Bitol) – Korçë – Ersekë – Rrapi i mashkullorës çeta. Këtë gabim e ka vënë në dukje së pari Javer Leskovik – Gjirokastër – Janinë. Ne Janinë çeta u Maloja në Zëri i Popullit, 1960, 24 janar, f. 3. shpërnda.

12

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

marshimet jo më keq se shokët, të cilët ishin 10- mbushur me këngëtarë e rrëfimtarë të talentuar, godit fort porta e madhe me kodak pushke. Lina 15 vjet më të rinj se ai. Pas ditëve të para, kur të cilët ndonëse nuk kishin shkuar kurrë nëpër u ngjit lart te dhomat e gjumit, zgjoi trimat duke këmbët e tij të pastërvitura për të shkelur mbi shkolla, e mahnisnin heroin tonë 36-37 vjeçar. u thënë: delni nga dericka e fshetë e katit të parë e shkëmbinj, u gjakosën disa herë, u forcua dhe Këto takime e bujtje ia forconin atij shpresat për shkoni fshihuni tek furxhiu, prapa shtëpisë. Vetë doli gjatë gjithë kohës u ftoh vetëm një herë lehtë, të ardhmen e popullit shqiptar. Gjatë qindra vjet në oborr e thirri: Prisni sa të laj duart se i kam me duke duruar me sukses mungesat e ushqimit e të zgjedhe të huaj, populli shqiptar i pashkolluar, i miell! Shkoi brenda në kuzhinë, si për të larë ujit, fjetjet në natyrë, marshimet e gjata, etj. duart, mirëpo aty pa pushkët e komitëve, që ata i Ky udhëtim pati rëndësi historike jo kishin lënë në darkë para se të binin për të fjetur. vetëm për Mihalin dhe shokët e tij, por dhe për Dëgjoi zhurmën e komitëve duke kapërcyer banorët e gjithë vendeve ku kaloi çeta. Përmes murin e avllisë prapa shtëpisë. Atëhere rrëmbeu këtij udhëtimi, Mihali njohu nga afër shumë troje pesë pushkët i vuri mbi dërrasën e çyrekëve i shqiptare të Vilajetit të Janinës e të Manastirit, të mbuloi me picetën e madhe të leshtv tv çyrekëve cilat nuk kishte pasur mundësi të vizitonte para dhe i tha burrit, që po rrinte si i hutuar, shko largimit nga vendlindja më 1886 dhe as kur ishte përpara e hap portën, se unë po shpie çyrekët te kthyer aty më 1903. Deri në kohën kur doli malit, furxhiu! Ilia shkoi para e ajo prapa me dërrasën e ai kishte njohuri të pakta për tokën amtare dhe çyrekëve mbi kokë. Kur u hap porta policët u banorët e saj. Ai njihte vetëm qytetin e Korçës e vërsulën brenda oborrit, Lina si selvi e gjatë me ndonjë fsjhat të afërt. Tani Mihali njohu dërasën e çyrekëve mbi kokë rrinte në mes të drejtpërdrejt terrenin dhe njerëzit e një shumë oborrit duke thirrur: hapuni, hapuni se mos më rëzoni krahinave si Bregdeti, Gjirokastra, Delvina, cyrekët!, dhe ndërsa policët kalonin disi anash saj, Dropulli, Çamëria, Lunxhëria, Zagoria, Labëria, ajo çau përpara, doli nga porta dhe duke çapitur Përmeti, Leskoviku, Kolonja, Korça, Devolli, me ngut arriti te furra e mëhallës, ku e prisnin Pogradeci, Prespa, Manastiri, Janina, etj. Zgjerimi komitët. Kështu nënë Lina me zgjuarësinë e i njohurive për tokën amtare dhe njerëzit e saj ia shkathtësinë e saj shpëtoi Mihalin e shokët e tij... shtoi dashurinë për ta, ia forcoi dëshirën për t‟i Thënë shkurt, jeta e komitit e ndihmoi parë sa më parë të lirë bashkatdhetarët e vet. Mihalin të njihte më mirë karakterin e shqiptarit, Shqiptarët përbënin një komb të vetëm, por gjë që ndikoi drejtpërdrejt në formimin e tij të kishin dallime të dukshme nga krahina në krahinë mëtejshëm politik-atdhetar dhe në rritjen e ndonëse këto ishin shumë të afërta. Dallimet frymëzimit si krijues. Vështirësitë e marshimeve, ishin krijuar gjatë kohëve duke jetuar në terrenin pjesëmarrja e drejtpërdrejtë në luftimet e e thyer e të ndarë, por ato ishin dëshmi e Mashkullorës, ku 5 luftëtarë të çetës luftuan tërë lashtësisë së popullit të tij. Mihali kuptoi edhe më ditën kundër dhjetëra ushtarëve osmanlinj prej të mirë se populli dhe vendi i tij ishin vërtet cilëve ata vranë 137, si dhe akte të tjera heroike si mbresëlënës jo vetëm për të huajt por edhe për vrasja e bimbashit (majorit Halil Boshnjaku), vetë shqiptarët. Përshtypjet e udhëtimeve dhe lufta mbi Libohovë, përpjekja në Vodicë, etj, e shënimet që kishte lexuar në revistën të burrëruan Mihalin sa për dhjetra vjet jetë të Faik Konicës shkruar prej shumë udhëtarëve të zakonshme. Mbresa të paharrueshme mori huaj për popullin shqiptar dhe trojet shqiptare Mihali nga miqësia me trimin e rrallë Çerçiz ishin përshtypje të ndjera dhe jo të sajuara6. Topulli dhe luftëtarët e tjerë nga Labëria, Jeta si komit, duke jetuar në shtëpitë e fshatarëve, MIHAL GRAMENO 1872-1931 Çamëria, Kolonja e Korça, të cilët do ta barinjve e qytetarëve të atyre viseve e njohu frymëzonin për shumë shkrime publicistike të Mihalin nga afër me mikpritjen shqiptare. Ai pa lënë në varfëri, kishte zhvilluar prirjet e mëvonshme. Në kujtesën e tij do t‟i vinin gjatë konkretisht se si njerëzit e thjeshtë e të pashkollë, tij dhe nuk kishte rënë në letargji. gjithë jetës fytyrat dhe bëmat e luftëtarëve Abdyl dinin t‟i kthenin drekat a darkat në ceremoni të Njëheresh i shtohej dhe mllefi ndaj atyre Mersini, Zeman Mashkullori, Abaz Nivica, këndshme, jo vetëm kur kishin shtruar mishra të që kishin mundësi ta ndihmonin dhe nuk e Myftar Axhemi, Haredin Tremishti, Asllan Starja, pjekura, por edhe kur shtronin një tas me fasule, ndihmonin këtë popull të delte nga zgjedha Bajram Prongjia, Ito Lekdushi, Demo Emini, etj. sallatë, vezë të zjera a të skuqura. Ishin bisedat e osmane dhe të merrte rrugën e ndriçimit e të si dhe disa komitë bullgarë me kapedan Petro mençura që i kthenin ato dreka e darka në gosti e zhvillimit. Gjermanin në krye. ceremoni të këndshme. Këto biseda i kujtonin Gjatë jetës së komitit Mihali përjetoi Po aq të rëndësishme për formimin e tij Mihalit gostitë që shtroheshin në shtëpinë e tij momente emocionale nga më të ndryshmet. Një ishte dhe njohja me aktivistë ilegale si Idriz Guri tek e miqve, në të cilat ai nuk mori pjesë kurrë moment i tillë ka qenë dhe rasti kur nëna e tij e Besim Veseli me shokë, gjirokastritë të thatë po për shkak të moshës së vogël. Në bisedat rreth Lina shpëtoi anëtarët e çetës nga arrestimi i sigurt të thantë, me luftëtarin delvinjot Nazif Hadëri, sofrave të fshatarëve shkronjëtori i çetës njohu më mu brenda shtëpisë së Gramenove: Pas luftës së me stanarin zemërmadh Dhimitër Spiro Lito nga mirë hallet dhe shpirtin e tyre. Kur shpërthente Mashkullorës qeveritarët xhonturq në Gjirokastër Brezhani i Përmetit, me priftin patriot Stath kënga popullore, emocionohej dhe më shumë. e Korçë përhapën fjalë sikur ushtria osmane Melani, me trimin Sali Butka një nga shtyllat e Këngë, që i kishte lexuar në librin Bleta shqiptare kishte vrarë Çerçizin e Mihalin, prandaj luftëtarët lëvizjes patriotike në Kolonjë, me Petro Luarasin të Thimi Mitkos i dëgjonte të kënduara bukur. Sa e çetës pasi shkuan në Gjinokastër e nëpër mësuesin e shqipes, me Vasil Trebickën që u ndryshim i madh, sa të gjalla, sa emocionuese krahina të tjera shkuan dhe në Korçë për të kthye nga SHBA për t‟u bashkuar me çetën, me ishin kur këndoheshin! Nuk kishte fshat pa qetësuar familjarët e Mihalit dhe veprimtarët e të palodhurit Goni Katundi, Grigor Cikla, këngëtarë të talentuar Edhe shumë historira atjeshëm. Çeta hyri herët në mëngjez te shkolla e Vangjel Gjika, si dhe me aktivistet femra, si vajzave ku e sistemoi mësonjësja Parashqevi gojore për trimëritë e disa heronjve e linin gojë hapur heroin tonë. Shqipëria e Jugut ishte e Qiriazi dhe e mbajti tërë ditën në fshehtësi. Në 7 mbrëmje vonë luftëtarët një nga një me armët Në betejën e Mashkullorës prej luftëtarëve të çetës morën pjesë Çerçiz Topulli, Myftar Axhemi, Zeman nën guna shkuan tek shtëpia e Gramenove. Aty u 6 Punën e F. Konicës për botimin e përshtypjeve të të Mashkullori, Asllan Starja, M. Grameno e Haredin kryen takime e bisedime me veprimtarë, miq e huajve e vijoi dhe Mit’hat Frashëri (Lumo Skendo) në Tremishti, prej të cilëve u vra vetëm ky i fundit e u shokë të Mihalit. Të nesërmen në mëngjez nënë revistën Dituria 1909-1929. Shih dhe: Skendo, Lumo. plagos Myftari. Shifra e të vrarëve nga forcat e Udhëtarët e huaj në Shqipëri, Përgatitur për botim Lina u zgjua herët, donte të zinte brumët për të ushtrisë osmane prej 13 vetësh që jep Mihali, për ne nga Luan Malltezi e Sherif Delvina,Eurorilindja, bërë kuleçët, që do të shtronte për drekë e do t‟u është më e besueshme se shifra 20, që japin burime Tiranë 1999. jepte me vete luftëtarëve. Mirëpo në këtë kohë u të tjera.

13

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

trimëresha Haso Topulli, motrat Qiriazi, nuk ndodhi me vëllezërit Topulli, kapedanët e Katerina Ciklën, etj., etj. çetave të para kombëtare, e as me komitët e Gjatë jetës si komit, duke njohur nga thjeshtë të këtyre çetave, sepse në bëmat e tyre afër vuajtjet e popullit të thjeshtë dhe shtypjen e ata u shoqëruan prej shkrimtarit e gazetarit të bejlerëve, Mihali e Çerçizi bënë hapa përpara talentuar, Mihal Grameno, i cili e përjetësoi edhe për sa i përket botëkuptimit të tyre politik- veprën e tyre. shoqëror. Duke parë nga afër sjellje të padrejta të Në sajë të talentit poetik të Mihalit, disa bejlerëve e duke dëgjuar ankesa të ndryshe nga çetat e tjera ajo kishte himnin e vet, fshatarëve, ata formuan bindjen se nuk duhej t‟u këngën Për mëmëdhenë, të cilën e këndonin kërkonin ndihma e mbështetje bejlerëve, por luftëtarët e saj kudo që shkelnin. Më vonë kjo popullit të thjeshtë. Edhe pse nuk i njihnin këngë u bë himn i të gjithë çetave të armatosura lidhjet e fshehta të Islam Bej Këlcyrës me në Shqipërinë e Jugut. Luftëtarët e kësaj çete, nën autoritetet osmane dhe rolin e spiunit që luante kujdesin e Mihalit mësuan të gjithë shkrim e ky8, ata nuk pranuan ftesën e tij për të dimëruar lexim të gjuhës amtare e për më tepër e përhapën në sarajet e tij në Këlcyrë9. Madje në artikullin atë edhe në popull. Në çantën e vet shkronjëtori i programatik Letër nga malet e Shqipërisë që shkroi çetës përveç ilaçeve mbante dhe abetare e Mihali me Çerçizin, dhe që u botua në gazetën portrete të Skënderbeut të cilat i shpërndante Drita të Sofjes më 1 shkurt 1908, ata nënvizonin: nëpër fshatra. Propaganda që zhvilloi sidomos Bejlerët të dinë sigur, si dy e dy bëjnë katër, që nuk i hoxha (epitet që i ngjiti populli Mihalit për të shpëton dot as Turqia, as Jorgua, as Greqia. Pra shprehur simpatinë e vet ndaj njohurive e shkronjëtori i çetës e kishte ndjerë në ato muaj se gojëtarisë së tij), ishte një propagandë e mëria e popullit ishte e madhe ndaj bejlerëve dhe vetëdijshme e jo spontane, ajo ishte pjesë e një ditë do të binte mbi ta. Për këtë arsye edhe në rëndësishme e programit të çetës. Kjo vendimin e çetës për vrasjen e bimbashit të propagandë kishte për bosht të vetin, sqarimin e Gjirokastrës, Mihali, hartuesi i atij vendimi, i popullit se armiku numër një ishte pushtuesi bashkoi në radhën e armiqve të popullit edhe osman kundër të cilit duhej përgatitur për ta bejlerët që u shkonin pas pushtuesve: Marrim çporrur me luftë të armatosur. Duke ua nesër hakun e shokëve tanë që u kalbën burgjeve të shpjeguar këtë program minoritarëve grekë të Beratit, të kalasë së Gjirokastrës, duke u treguar turkut Dropullit, me greqishten e tij të qartë, Mihali e bejlerëve që u shkojnë pas, se të gjallë nuk do t‟i lëmë. krijoi simpatizantë të çetës e të lëvizjes shqiptare ÇERÇIZ TOPULLI Me mereqep (tr bojë) të kuq u shkrua ky vendim dhe edhe në radhët e tyre10. Në zonat ku propaganda (1880-1915) me gjak do ta paguajë Halil boshnjak–lugati gjakun e shoviniste grekomadhe kishte lëshuar vrer treguar Asllan Starja, ish pjesëtar i kësaj mëmëdhetarëve tanë. helmues, bisedat e Mihalit ndihmonin për të çete: Çerçizi ishte shumë i rrëmbyer, një-dy dhe dorën e Çeta e Çerçiz Topullit u dallua nga çetat sqaruar se populli shqiptar pavarësisht nga ndarja vinte në kobure. Pa Mihalin ai do të kishte bërë shumë e tjera që vepruan gjatë Rilindjes Kombëtare në tre besime fetare, ishte një komb i vetem dhe i zarare. Që u bë Çeçoja një kapedan i zgjuar e i zoti, 11 Shqiptare. Ajo ra në sy për propagandën duhej të luftonte si pushtuesit osmanë dhe Mihali ka meritën e vet . intensive fshat më fshat. Meritë e veçantë i duhet pretendimet e padrejta të shovinizmit fqinj. Ka pasur dhe ndonjë rast kur Mihali nuk njohur krahas Bajos e Çerçizit edhe Mihal Në luftën kundër shovinizmit e dëgjoi kapedanin dhe veproi ndryshe. E kemi Gramenos, shkronjëtorit të çetës. Që në blerjen e grekomadh, Mihali nuk ishte për ta kryer atë me fjalën për lirimin e priftit dhe të myftarit (tr bllokut të shënimeve, kuptojmë se Mihali ishte i vrasje të reja klerikësh. Vrasjes së Spiro Kosturit, kryeplakut) të fshatit Kastanë të Çamërisë pasi i vetëdijshëm se duhej të kryente dhe punën e Mihali nuk ishte për t‟iu përgjigjur me vrasjen e kishin marrë me vete pesë orë larg fshatit, kurse kronikanit të çetës. Me dhjetra e me qindra një dhespoti tjetër grek. Ai përpiqej për zgjimin e Çerçizi kishte dhënë porosi t‟i vrisnin. Mihali ua kapedanë çetash e udhëheqës të kryengritjeve ndërgjegjes kombëtare tek shqiptarët e gënjyer mbushi mendjen komitëve t‟i lironin gjallë mbasi shqiptare kishin luftuar kundër zgjedhës osmane, dhe demaskimin e shovinizmit të huaj si ideologji ishte e turpshme t‟i vrisnin aq larg fshatit të tyre. por emri e bëmat e tyre ishin fiksuar vetëm në armiqësore e si shkaktare e vërtetë e kësaj turp. Po kështu mund të përmendim dhe vargjet e ndonjë kënge popullore, ose vetëm sa gjakderdhjeje. Në artikullin Letrë nga malet e përgjigjen që u dha Mihali përfaqësuesve të përmendeshin në ndonjë rrëfim gojor. Shumë Shqipërisë që ai hartoi së bashku me Çerçizin, Ahmet Njazi bej Resnjës, një nga dy bëma me rëndësi ishin harruar nga kujtesa e sqaronte me forcë: Sa për gjakun e Spiro Kosturit, pa komandantët kryesorë të forcave xhonturke. Ky popullit sepse ato nuk ishin shkruar. E kjo gjë fjalë që e kërkojmë dhe do ta marëm siç duhet nga të me këmbëngulje kërkoi takim me komitët vërtetët shkaktarë e jo siç pandehin edhe thonë grekët nga shqiptarë të kryesuar nga Çerçiz Topulli për të dhespotlerët që ndodhen në Shqipëri. Dhespotlerët e gjithë unifikuar programin e lëvizjes së armatosur 8 Në kopjen e raportit Nr. 161 datë 20. III. 1908 të Z. krerët e çdo feje nderohen prej shqiptarëve e kurdoherë do shqiptare me lëvizjen xhonturke. Takimi midis të Greçeanu, konsull i Rumanisë në Janinë, dërguar t‟i nderojmë e do t‟i mbrojmë, po vetëm u lutemi të mos dërguarve të Ahmet Njazi Resnjës: Remzi beut, Ministrit Fuqiplotë të Rumanisë në Stamboll, midis nakatosen (përzjehen – Th. Gj.) në çështjet kombëtare Jashar bej Starovës e Asllan bej Starovës dhe të tjerave lexojmë: Ushtria dhe forcat e ndryshme të e të bëjnë propagandë për Greqinë, Turqinë e për të çetës së Çerçizit e asaj të Demo Eminit u krye në xhandarmërisë që janë dërguar kundër [Çerçiz] tjerat... mos pandehin grekët që programi i Komitetit është pyllin e Pirgut në Fushën e Korçës disa ditë para Topull beut ndihmohen shumë nga informatat e për të vrarë dhespotlerët, se ashtu më 24 orë këmbë [prej se të shpallej kushtetuta xhonturke. Të dërguarit armikut të betuar të këtij, një farë Islam beu, tyre] nuk mbetet”. e Njazi Resnjës pasi parashtruan programin e gjithashtu shqiptar… AIGjL, Fondi: Kolonia Shqiptare Prania e Mihalit në çetë e ndihmoi disa herë lëvizjes xhonturke, që konsistonte në shpalljen e e Rumanisë, dosja II, f. 20. Çerçiz Topullin që të përmbahej e të mos kushtetutës, të barazisë për gjithë kombet e 9 Në një letër që Shahin Kolonja i ka dërguar Thanas shpërthente në gjaknxehtësi e sipër. Siç ka Perandorisë, të së drejtës për t‟u arsimuar në Tashkos e Jani Vruhos më 15 shkurt 1908 midis të gjuhën amtare etj, kërkuan që këto dy çeta të tjerave shkruan: Islami kish vënë njerëz që të bindnin betoheshin për këtë program. Atëherë Mihali si 10 Çerçizin me shokët të dimëronin në Këlcyrë. Edhe Stefan Bako, Çerçiz Topulli në Bularat, Kujtime nga më plaku u përgjigj në emër të komitëve shqiptarë: Maliqi (është fjala për Maliq bej Vilën – Th. Gj.) lufta për çlirimin kombëtar 1879-1912, mbledhur e për të betuar s‟kemi pse betohemi prapë, se jemi betuar kishte qejf që të bënte një punë për të zënë Çerçizin përgatitur nga P. Pero, Tiranë, 1962, f. 167 me shokët. Po ashtu: Pano Çupa, Në Dropull pas gjurmëve të 11 Shih: AQH I RSH. Korrespondenca ndërmjet A. Çerçiz Topullit, kumtesë mbajtur në sesionin Kujtimet e Asllan Starjes, ish luftëtar i çetës, i Tashkos, Jani Vruhos, K. Luarasit, N. Ivanajt, S. Pecit, shkencor kushtuar 100-vjetorit të lindjes së Ç. kemi shfrytëzuar më 1982 nga materialet e incizuara Sh. Kolonjës, etj., Fondi 9, D. 30, f. 2-3. Topullit, organizuar në Gjirokastër në gusht 1980. që ruante MHK.

14

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

kur morrëm hutat edhe malet, kurse zotëria juaj tani u Epitetin komisar i çetës, që i pati dhënë Mihalit shfaqtë. E duke dashur që të theksonte se lëvizja propaganda komuniste15, për n shqiptare synonte fitoren edhe të autonomisë e është epitet i papranueshëm. Ky epitet territoriale e administrative, Mihali theksoi: Sa për është i papranueshëm, sidomos sot, kur është programin jemi në bashkim të plotë me ndryshimin vetëm sqaruar fakti se komisarët e çetave partizane u kthyen të kësaj pike, e cila qëndron që Shqipëria të sundohet vet në vegla qorre të udhëheqjes së Partisë vetiu me një guvernator të dërguar prej sulltanit12. Komuniste Shqiptare e cila i dha Luftës Kjo përgjigje i detyroi përfaqësuesit e Antifashiste pas Mbjedhjes së Mukjes tipare të Ahmet Njazi Resnjës të pranonin këtë kërkesë forta të një lufte civile për pushtet midis duke thënë se komiteti xhonturk duke i pasur një shqiptarëve. Komisarët e çetave partizane mbështetje të rëndësishme shqiptarët do të ndonëse rrinin pas komandantëve të këtyre përpiqej t‟ua plotësonte dëshirat13. çetave e disi të fshehur, ata në fakt i komandonin Për rolin e propagandistit politik të komandantët, gjë që nuk ndodhi në jetën e çetës Mihalit në këtë çetë flet dhe nxitja dhe kurajoja kombëtare midis Mihalit e Çerçizit. që u dha ai më 13/26 korrik 1908 banorëve shqiptarë të Manastirit për të dalë dhe ata me flamurin kombëtar në festimet që zhvilloheshin me rastin e shpalljes së Kushtetutës. Ai hartoi dhe një thirrje ku tregoi therroritë e popullit Në Romë, Bon, shqiptar për të arritur lirinë konstitucionale. Nuk duhet ta lemë pa përmendur dhe Beograd... ceremoninë e organizuar në Selanik prej komitetit xhonturk të atjeshëm më 14/27 gusht për aktin e pavarësisë 1908 për nder të delegatëve të popujve të ndryshëm të Perandorisë në prani të popullit të Kopie e shpalljës së Pavarësisë me nënshrimet e qytetit, të ushtrisë, të përfaqësuesve të huaj që Oliverta Lila përfaqësuesve te krahinave. Thuhët se ka humb punonin në konsullatat e Selanikut, etj. Në këtë origjinali i aktit, që nuk gjëndet n‟Arkivin e Shtetit. ceremoni pasi foli Mustafa Qemali turqisht në Që më përpara, punonjësit e arkivit e dinin se emër të komitetit xhonturk, Bajoja, po turqisht, e Intervistë me Nevila Nika akti që ishte publikuar gjatë viteve të diktaturës përfaqësues të kombeve të ndryshme të Ballkanit ishte i modifikuar, por nuk di të them nëse ishin në gjuhët e tyre kombëtare, Mihali, i cili bashkë në dijeni për këtë edhe institucionet e tjera që me Bajon e Çerçizin ishin delegatë të kombit Ndërkohë që sot festohet 99-vjetori i shpalljes së janë marrë me shkrimet e teksteve. Ne kemi kohë pavarësisë e jemi në prag të 100-vjetorit, shqiptar, hipi në tribunë e bëri të dëgjohej edhe që po merremi me kërkimin e gjurmimin e aktit gjuha shqipe duke folur për kontributin e veçantë Shqipëria ende nuk e ka dokumentin origjinal të origjinal të pavarësisë dhe ku mund të ketë lindjes së shtetit. Nevila Nika, drejtoresha e që dhanë shqiptarët në Revolucionin përfunduar sot. Ka hamendësime të ndryshme, Arkivit Qendror të Shtetit, thotë se kanë filluar por jemi duke kërkuar në Romë, në Bon, në Xhonturk: Liria e sotme, theksoi ai, i detyrohet më prej kohësh kërkimet intensive. Roma, Boni, Beograd e në të tjera vende. Jemi vendosur në 14 Beogradi janë disa nga vendet ku i kanë orientuar tepër kombit shqiptar . kontakt me arkivat e vendeve të tjera, diku po Populli i krahinave ku veproi kjo çetë, të dhënat e marra, por ende asgjë konkrete. Duke çojmë bashkëpunëtorët tanë e në të tjera duke e ndjerë rolin e veçantë të Mihalit në të, e shpresuar që ky dokument origjinal të ekzistojë, dashamirës që duan të merren me këtë çështje. Nika thotë se do të bëjnë të gjitha përpjekjet që quajti Çeta e Çerçiz Topullit dhe e Mihal Ky do të jetë një vit sulmi, duke qenë se jemi në Gramenos, pra i njohu asaj dy drejtues, ashtu si ta gjejnë për 100-vjetor. prag të 100 viteve të shtetit shqiptar, me të mirat Sot shënohen 99-vjet nga themelimi i shtetit të pavarur nuk kishte njohur e nuk do t‟i njihte asnjë çete e të këqijat që kemi kaluar. Do të na vinte shqiptar. Në prag të 100-vjetorit, ne ende nuk e kemi tjetër. Emri i Mihal Gramenos ishte bërë i njohur jashtëzakonisht keq nëse do të konstatonim se në gjithë Shqipërinë e Jugut e po aq popullor sa aktin origjinal të pavarësisë. Çfarë po bëhet në këtë akti origjinal nuk ekziston më, por edhe në këtë drejtim për gjurmimin e tij? dhe emrat e vëllezërve Bajo e Çerçiz Topulli rast, shpresojmë të mësojmë fatin e këtij Për punën e tij të kryer gjatë jetës si komit, si Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave, dhe dokumenti, i cili të jetë i dokumentuar e jo më numëri dy, si krahu i djathtë i kapedan Çerçizit, konkretisht Arkivi Qendror Shtetëror ka vite që me hamendësime e thashethemnaja. interesohet për pasurimin e arkivit. Nuk kemi ne e vlerësojmë Mihalin si një nga protagonistët Çfarë roli ka personazhi i Lef Nosit në kërkimet që ju kryesorë të saj, si propagandistin dhe kronikanin pasur fatin të sigurojmë çdo dokument të po bëni, duke u nisur nga fakti që deri më sot thuhet se rëndësishëm që është pjesë e historisë sonë në e saj, shkronjëtorin e çetës, si e quante ai veten. ka qenë ruajtësi i aktit origjinal? më shumë se 60 vjet të ekzistencës së këtij Të gjitha kërkimet na çojnë tek Lef Nosi dhe institucioni. Për sa i takon aktit të shpalljes së besojmë se ai ka qenë ruajtësi i aktit, nisur edhe pavarësisë, certifikatës së lindjes së shtetit nga personaliteti i tij. Ka qenë një njeri që ka shqiptar, ne kemi qenë të parët që në një pasur interesa shumë të mëdha dhe ne e ekspozitë të vitit 1993 e ekspozuam të plotë, me 12 konsiderojmë si një nga baballarët e arkivit M. Grameno, Kryengritja shqiptare, Vlorë [1927], të gjithë firmëtarët që e kishin nënshkruar. f. 106. shqiptar, duke qenë edhe afër qeverisë së Ismail 13 Ky takim midis të dërguarve të Ahmet Njazi Qemalit e po ashtu një koleksionist i Resnjës dhe përfaqësuesve të çetave shqiptare të jashtëzakonshëm i filatelisë dhe dokumenteve. Çerçizit e Demo Eminit, nuk zë vend fare në kujtimet Ka qenë Lef Nosi ai që ka paguar me paratë e që ka shkruar vetë Ahmet Njazi Resnja më 1910, veta njerëz për të kopjuar koleksionin e shkruar pra në një kohë kur xhonturqit nuk deshën regjistrave të Gjykatës së Elbasanit që nga të zinin më në gojë premtimet që u kishin dhënë shekulli XVII. Sot nuk ruhen më origjinalet, por shqiptarëve para fitores së revolucionit. Më 1910 kemi vetëm kopjet e bëra nga ky personalitetet. xhonturqit u mohonin shqiptarëve dhe të drejtat Po ashtu, ka botuar dokumente me rëndësi konstitucionale e jo t’u kujtonin premtimet që u historike për vendin në revistën e tij, kështu që patën dhënë për autonominë territoriale 15 gjykojmë që e ka pasur ai. Kur ai arrestohet në administrative. Malo, Javer. Kryengritja Shqiptare, Zëri i Popullit, pranverë të „45-s, është gjetur një procesverbal i 14 M. Grameno, Kryengritja..., 1927, f. 115. Tiranë, 1960, 24 maj, f. 3.

15

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

një ushtaraku të Ministrisë së Punëve të kuptue se do të na atakojnë edhe me shkrim, Brendshme, i cili është urdhëruar të tërheqë nga Nga libri i mbasi me gojë s'kanë pushue së atakuemi, po të Banka Kombëtare e Shqipërisë dy kaseta sigurie Myrteza thuesh qysh se pushti Selman Riza ka ardhë në që ruheshin nën emrin e Lef Nosit. Është bërë Kosovë". një procesverbal, i thjeshtë dhe me nxitim, i cili Bajrakatarit Prof. Engjell Angoni, në librin e tij të botuar në thotë që një kasetë ka koleksionin e pullave, vitin 1999 në Tiranë: SELMAN RIZA – Gjuhëtar ndërsa tjetra ka pasur dokumente të pavarësisë. dhe Atdhetar i Shquar”, me një qartësi tërheqëse Nuk shënohet se sa dokumente dhe cilat janë dhe një dokumentim bindës, shpalos si në një ruajtur aty, por ky fakt na bën të mendojmë se ekran, jetën plot vuajtje e brenga dhe arritjet e aty mund të ketë qenë edhe akti i pavarësisë. mëdha shkencore të këtij personaliteti të shquar A janë bërë kërkime se ku mund të ndodhen këto të shkencës shqiptare. Ai, në fund materiale? NJE TREGIM TJETER konkludonshquar gjerman J. F. Fallmerayer. Nga gjetja e këtij procesverbali disa vjet më parë, Kuintesenca e shkrimit të tij është : Nga idetë e kemi hetuar dhe kemi shfletuar të gjitha I HISTORISE iluminizmit evropian të shoqëruara me magjinë dokumentet e kremtimit të 25-vjetorit të që Greqia e pavarësisë në vitin 1937 dhe kemi vënë re se Lashtë ushtronte në kulturën evropiane, u joshën komisioni, i cili përbëhej nga figurat më të shume personalitete evropiane të cilët u vunë në ndritura të asaj kohe, nuk e ka ngritur asnjëherë “AS BISHT I BALLIT, kërkim të thesareve të Greqisë Antike apo nisën problemin e mungesës së aktit origjinal. Nëse në AS SHTOJCË E FRONTIT” të admironin atë që po dukej si Rilindja e dytë e dokumentet ku janë zbardhur mbledhjet e tyre Prof. Selman Riza popullit të helenëve. Ishin pikërisht ata që diskutohet për pagesën që duhet t‟i bëhet një ringjallen mitin e Greqisë së Lashtë e të Athinës familjeje apo një individi për dorëzimin e një 11) Me parullën "As bishti i Ballit, as shtojcë e së kohëve të Perikliut, duke kthyer atë në boshtin objekti të caktuar, nuk ka diskutime për aktin e Frontit", Prof. Selman Riza u përpoq të e nacionalizmit të rilindur grek. Por, evropianet pavarësisë. Në prospektin e ekspozitës, i pari përforcojë lëvizjen irredentiste kundër rikthimit që vizituan Greqinë në kohën e kryengritjeve për dokument që përmendet për ekspozim është akti eventual të dominacionit jugosllav të cilësdo pavarësi në 1821, patën rastin të konstatojnë se i pavarësisë, gjë që do të thotë se origjinali ka kredo ideologjike dhe të cilitdo rend shoqëror në Greqia moderne kishte ruajtur shumë pak nga ekzistuar. Pikërisht në vitin ‟37, Lef Nosi bënte Kosovë. Greqia e Lashtë. Populli i dikurshëm i të madhit një botim popullor që është shitur 1 grosh, me Premtimeve boshe ai nuk u besoi kurrë. Siç Solomon e i tribunit Perikli, populli i filozofëve një kompozim të bërë nga vet ai, duke vendosur dihet, PK Shqiptare, mbi çështjen e Kosovës dhe Sokrat, Aristotel, Platon ishte kthyer në një edhe senatin e asaj kohe. Kopje të këtij botimi të trevave të tjera shqiptare, gjatë viteve të LD popull barinjsh e bujqësh të kredhur në mjerim e kemi ne, ka Biblioteka Kombëtare, por edhe Botërore dhe pas saj, iu nënshtrua plotësisht injorance të papërshkrueshme dhe të cilët, në familje që e kanë ruajtur për shumë vite. politikës hegjemoniste Jugosllave dhe i shërbeu vënd të gjuhës së Platonit, flisnin një greqishte Ekziston mundësia që akti origjinal të jetë asgjësuar gjatë robërimit të mëtejshëm të shqiptarëve. vulgare e të pakuptueshme për helenistët e viteve të diktaturës? Rrjedhojat e kësaj politike i kanë ndier dhe i filohelenët greke të ardhur nga akademitë e Do të tingëllonte e çuditshme, sepse në atë kohë ndiejnë edhe sot shqiptarët, kudo në trojet e tyre Evropës. Por surpriza më e madhe për të gjithë kishte zgjidhje shumë më komode. Të gjithë e të tjera etnike... këta : nga Lord Bajroni tek Holland, Lear, dimë modifikimin e dokumenteve të cilat Për rrezikun që paraqet kjo lëvizje nacionaliste Hughes, Pierre Lebrun, e Chateaubriand i botoheshin, por origjinalet janë ruajtur gjithnjë, (IRREDENTA) për komunistët shqiptarë e famshëm, është fakti që kudo në Greqi keta dhe kjo është e jashtëzakonshme. Ka shumë të sidomos ata jugosllavë, tregon ky shënim i Pavle ndeshën në pinjollët e një race që shumë prej tyre huaj që na pyesin se si ka mundësi që janë Joviçeviçit, sekretar i KKPK Jugosllave për nuk e kishin njohur më parë. Këta ishin ruajtur, dhe ne dalim në idenë që origjinali është Kosmetin: "Lëvizja Irredenta" është me pozitivja shqiptarët. Impakti i kësaj popullsie mbizotëruese ruajtur sepse u duhej të bënin modifikime të nga të gjitha të tjerat, por njëherit për ne edhe më në krahina të tëra, bëri që në vitin 1798, një herëpashershme. Kjo i ka shpëtuar si fotot, ashtu e rrezikshmja, sepse në krye të saj qëndron agjent i Napoleon Bonapartit ta quante edhe dokumentet. Nuk ka pasur arsye për ta avokati Selman Riza, i cili nuk bashkëpunon me Peloponezin, Shqipëria e Greqisë L‟Albanie asgjësuar. Na mban një fije shprese që deri në okupatorin... Ne, disa herë kemi ardhë në Grecque. Vetë Athina, kryeqëndra kulturore e minutën e fundit të 28 nëntorit 2012 të kemi kontakt me të, por kot, edhe pse çështjet po i Greqisë dhe e tërë botës antike, në vitet 1820 mundësi të themi që akti origjinal u gjet. Do ta parashtrojmë në mbështetje të Kartës së ishte katandisur në një qëndër rurale. Shumica e gjurmojmë kudo që të jetë, po rishikojmë edhe Atlantikut, megjithkëtë, nuk kemi arritur ndonjë fshatrave rreth saj banoheshin nga shqiptarët, njëherë në materialet e arkivit tonë për ndonjë sukses... Ky është kundër UNC-Jugosllave dhe ndërsa jeta në Athinën e mirfilltë përqëndrohej njoftim të mundshëm. Shpresojmë që t‟ia dalim, PKJ, si dhe kundër bashkëpunimit me PK rreth Kodrës së Akropolit në lagjen Plakë të sepse është një tekst me dy rreshta, por një Shqiptare e UNC-shqiptare. Ky kërkon pavarësi banuar po nga shqiptarët. Akropoli i famshëm moment historik që asnjëherë nuk do të qysh tani. Kërkon që Kosova të ndahet sot nga ishte kthyer në një vendqëndrim të garnizonit harrohet. Jugosllavia. Megjithë qëndrimin e tij të këtillë dhe turk. Ajo që i impresionoi më shumë udhëtarët e bisedave shterpë me të, ne edhe më tej po shumtë të huaj ishte fakti që protagonistët mbajme kontakte me të, sepse është me ndikim kryesorë të lëvizjes çlirimtare greke të vitit 1821, të madh" ( B.B.i M.V. "Surova vremena na i nga Boçari e Xhavella tek Andruci, Miauli, Mtohiji" Bgd. 1991, Faqe 290). Bubulina, Karaiskaqi, Kollokotroni, Kanaris, etj Ndërkaq, edhe Fadil Hoxha, megjithqë e njihte ishin të gjithë shqiptarë. Revista mirë veprimtarinë patriotike të Prof. Selman Miti i Greqisë dhe i Athinës së Lashtë që u bë Rizës dhe frikën e sllavokomunistëve nga ky flamur ideologjik i luftërave për pavarësi të Kuq e Zi personalitet, më 9 shkurt 1944, i shkruan KQPK Greqisë, ekziston kështu si një mit i Sqiptare: "Vëndin e Ballit këtu te ne po e zen papërshtatshëm, një mit që nuk gjente justifikim Tribubnë irrendentizmi që s'asht gja tjetër veçse një degë e në realitetin etnik e kulturor të vetë qëndrës së Ballit. helenizimit, të Athinës. Nga ana tjetër, është fakt, Irrendentizmi drejtohet këtu prej Selman Rizës, se nga ky takim i rastësishëm i studiuesve dhe Shqiptarizmi mikut e shokut të Safet Butkës. Këta kanë botue eruditëve evropianë me popullin e shqiptarëve, edhe njifarë broshure, ku kallzojnë karakterin e lindën prodhimet e para të shkencave cilësinë e tyne si dhe rrugën që do të ndjekin. Në albanologjike, sprova mbi historinë, folklorin e broshurë direkt nuk na atakojnë, por lanë me gjuhën e shqiptarëve, të arvanitasve. Sipas

16

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

Fallmerayerit, në dejtë e grekëve të sotëm nuk Sadoqë grekëve nuk u pëlqen kur dikush u thotë proçesin e greqizimit të popullsive shqiptare. Që rrjedh aspak gjaku i grekëve të lashtë, por një se ata nuk janë pasardhësit e grekëve klasikë, nga shekulli i XIX-të, u evidentuan rezultatet e përzierje ku pjesa kryesore i takon gjakut identiteti grek është më shumë kulturor se këtij aksioni asimilues, nëpërmjet imponimit të shqiptar. gjenetik‖. gjuhës greke, ndërrimit të emrave të njerëzve e të Grekët e rinj, sipas tij, kishin trashëguar shumë Në këtë mënyrë, pra, që në lindjen e tij toponimeve. Nga ana tjetër, shteti grek me anë te pak nga grekët e lashtë, pra nuk meritonin të më 1821, shteti grek lindte me një problem ligjit, kontrollonte e dënonte si sjellje shoqërisht quheshin vazhdues të tyre. Teza e Fallmerayerit identiteti, që pasqyrohej qartë deri edhe në të dëmshme çdo veprim e qëndrim që nuk mbi diskontinuitetin historik të grekëve, shkaktoi strukturat e tij : një pjesë e mirë e gjeneralëve të përputhej me ideologjinë nacionalshoviniste e që një krizë të vërtetë identiteti pikërisht në dalë nga kryengritja për liri ishin shqiptarë. tentonte t‟i shmangej hegjemonizmit të tij. Përsa i momentin kur shteti i ri grek sapo kishte filluar Po këta ishin edhe viktimat e para të konflikteve përket shqiptarëve (Arvanitasve), linjat kryesore jetë. Kjo, i kushtoi historianit gjerman vendosjen të brëndshme, që karakterizuan jetën polike të një politike të tillë asimiluese i përshkruan me në krye të listës së misohelenëve, domethënë, greke në vitet që pasuan pavarësinë. Shumica e një vërtetësi impresionuese studiuesi T. armiqve të Greqisë. Prandaj, intelektualët këtyre gjeneralëve e mjaft prijës të tjerë Neroutsos në një letër të vitit 1888 për grekë,duke filluar nga figura historike si Korais, ushtarakë, u eliminuan në një albanologun e shquar Gustav Majer : Në Greqi Rigas dhe Paparrigopoulos e konsideruan si një mënyre apo tjetrën dhe frenat e shtetit i morën shteti ndalon kategorikisht mësimin e gjuhës mision patriotik të tyre të tregonin pikërisht të përfaqësuesit e aristokracisë greke të ardhur nga shqipe. Gjuhës shqipe i rezervohet posaçërisht kundërtën e teorisë se Fallmerayerit, domethënë vëndet evropiane, ku shumica e tyre kishin kaluar nje trajtim përçmues e nënvleftësues. Të flasësh vazhdimësinë e pandërprerë të etnisë greke që pjesën më të madhe të jetës. Në një plan më të shqip është njëlloj si të identifikosh veten në nga Greqia e Lashtë, tek Perandoria Bizantine e gjerë, Athina zyrtare vuri në themel të politikave shkallën më të ulët të shoqërisë neo-helenike. më vonë deri tek Greqia Moderne. të saj të brëndshme, homogjenizimin e shoqërisë Kurse po të flasësh greqisht, qofsh edhe shqiptar heterogjene greke. Dëbimi nga shteti i konsiderohesh si pasardhës i nderuar dhe i pastër Eshtë për porsalindur grek i popullsisë shqiptare përfaqësoi i grekëve të kohës së Themistokliut. Neroutsos t‟u theksuar aktin e parë në zbatimin e një politike të tillë. tregon gjithashtu se si gazetarët grekë ishin se, mozaikut Pavarësia e Greqisë u inagurua me dëbimin e thartuar në fytyrë kur gjatë një pritjeje, shpirtëror, shqiptarëve i shkruanin më 1878 kryeministrit Mbretëresha e Greqisë i ishte drejtuar në gjuhën kulturor e anglez, Lordit Beaconsfield, krerët e Lidhjes shqipe një milioneri me origjinë shqiptare V. kombëtar të Shqiptare të Çamërisë e të mbarë Epirit, në Zhapa, i cili për grekët është një nga lavditë e tyre trevave kohën kur rrezikonte të ndodhte një eksod i kombëtare. shekullore shqiptarëve. Në qoftë se anesksimi i Çamërisë Megjithatë, edhe në Greqi nuk munguan zërat shqiptare të dhe dëbimi i popullsisë shqiptare mbeti për t‟u kundër politikave të asimilimit të shqiptarëve. Epirit, realizuar më vonë, aneksimi i Thesalisë i Atë politikë, gjeti forcë ta denoncojë edhe ndonjë trashëgimisë dekretuar atë vit nga Kongresi i Berlinit, u figurë e padyshimtë e nacionalizmit grek, si së lënë dhe shoqërua me largimin e dhunshëm nga kjo peshkopi erudit E. Kurilla, apo edhe ndonjë traditave të krahinë e qindramijë shqiptarëve. Për të profesor i veçuar, siç ishte rasti i historianit të ruajtura si përfyturuar përmasat e këtij eksodi, mjafton të shquar grek Prof. Paparrigopoullos, kryetar i një relike e kujtohet se sipas regjisrit osman të vitit 1455, shoqatës për letërsinë greke. Më 25 Qershor çmuar e një qyteti i Larisës kishte 11 lagje shqiptare dhe 1883, ky i shkruante kryeministrit grek Trikoupis bote që vetëm një lagje greke. Regjistri i mëvonshëm, i se kishte ardhur koha që Greqia të jepte shënja tashmë ka vitit 1520, evidenton po në këtë qytet, 693 familje miqësie ndaj shqiptarëve e nuk do të ishte keq të bërë emër, fillimi i shekullit të XX-të u rezervoi shqiptare dhe 75 greke. Në prag të aneksimit të fillonte me mësimin e gjuhës shqipe nëpër një fat makabër : kjo krahinë e lulëzuar, e quajtur Thesalisë nga Greqia në 1745, udhëtari anglez E. shkolla greke, në Epir, në Shqipëri e kudo ku nga popullsia autoktone ‖Shqipëria e Poshtme‖, Pacocke numëroi 5000 familje shqiptare kundër jetonin shqiptarët. Një këshillë kjo, që qeveritë në vitin 1913 u pushtua, u shkatërrua dhe u 1500 greke, ndërsa E. Klarke (1812) dhe greke nuk e kanë dëgjuar as dje, as sot, kur në masakrua në masë nga hordhitë më barbare Bartholdy (1807) shënojnë në këtë qytet një Greqi një valë e re emigracioni masiv është greke. popullsi prej 25‟000 banorësh, prej të cilëve shtuar mbas rënies së komunizmit në Shqipëri. Prandaj, historianët nacional-shovinistë grekë 20‟000 ishin shqiptarë. Nuk ka dyshim, që në këtë vepër asimilimi, theksuan me aq pathos patriotik, se sa me Gjithsesi, eleminimi i myslimanëve shqiptarë në përveç instrumenteve të veta, shteti grek pati argumente të vërteta shkencore, prejardhjen e kufijtë e asaj që shkenca historike e quan Greqia edhe ndihmën e pakursyer të kishës. Madje është grekëve modernë si pasardhës direktë të Greqisë e vërtetë si dhe në viset e aneksuara në Thesali, kjo, që edhe para pavarësisë së Greqisë, zhvilloi Antike. Ambasadori i parë i SHBA-së në shtetin Shqipëri Lindore (Maqedonia Shqiptare), Trakë një veprimtari të ethshme asimilimi kundër e pavarur grek, Charles Tukerman, zbavitej dhe Epir nuk mundi të krijonte homogjenitetin e shqiptarëve të krishterë. Këtë mundësi ia jepte shumë nga ky zell i historianëve grekë për të pritur etnik. Në Greqi apo në Epir jetojnë një padyshim edhe Porta e Lartë, e cila i kishte hedhur poshtë konkluzionet e Fallmerayerit , kur masë shumë e madhe shqiptarësh të krishterë, besuar Patrikanës Greke të Stambollit vërente me humor se mënyra me e mirë për t`i autoktonë në tokat e tyre (Epir). Ndaj këtyre përkujdesjen për të krishterët e perandorisë, duke shkaktuar apopleksi një profesori nga Athina popullsive u zbatua politika e asimilimit, e cila i dhënë asaj edhe atribute të pushtetit laik siç është t`i përmëndësh emrin Fallmerayer. sipas historianit e politikanit grek S. Lambros, ishte ai i shkollimit. Duke filluar nga shek XVII, Por teoritë e Fallmerayerit mbi diskontinuitetin solli ―rezultate të mahnitshme aty ku u zbatua si në Epir apo në Shqipërinë e Jugut, nën mbrojtjen etnik të Greqisë, patën edhe përkrahës të tjerë të duhet, si psh në bashkësitë shqiptare të sovrane të Sulltanit u hapën me qindra shkolla shquar, që në të vërtetë njiheshin si filo-helenë të Peloponezit, të Atikës, të disa ishujve të tjerë, të greke. Greqizimi i popullsive shqiptare ishte padyshimtë. Një prej tyre ishte konti francez A. Suliotëve e të Himariotëve të Epirit. Sado padyshim njëri ndër qëllimet bazë, sidomos pas De Gobineau, studiues i antropologjisë dhe i paradoksale të duket, në Konferencën e Paqes në krijimit të shtetit grek, kur aksioni i Patrikanës në racave njerëzore. De Gobineau nuk mungoi të në vitin 1919, aftësia e madhe asimiluese e këtë drejtim u koordinua në mënyrë perfekte me konstatojë atë që ai e quan eklektizëm etnik të grekëve u vlerësua si një ‖arsye tepër serioze nga qeveritë e Greqisë. Ky qëllim duket fare Greqisë moderne dhe të konkludojë se gjaku përfaqësuesi anglez Sir Eyre Croëe – për të transparent në një rregullore të vitit 1882 për grek përmban një sasi mjaft të madhe gjaku mbështetur pretendimin e Greqisë për aneksimin shkollën egreke të arsimit, ku njëri nga nenet e saj shqiptar, pasi elementi shqiptar luan një rol të e Vorio Epirit. i detyron nxënësit të mos flasin gjuhën shqipe, as madh në formimin e tij. Shkolla greke, së bashku me kishën ortodokse, si me njëri-tjetrin e as në familje me prindërit. Pra, Ambasadori i Britanisë së Madhe në Greqi në institucione me rreze më të gjerë veprimi, u përveç vetes,fëmijët duhet të greqizojnë edhe vitet 1974 -1978, Sir Brooks Richard thotë : zgjodhën si faktorë bazë që çuan përpara prindërit. E njëjta përmbajtje zbulohet në letrën e

17

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

peshkopit të Paramthisë, Neofitit, i cili në vitin Fritz RADOVANI Alfonsin e V të Aragonës dhe të Napolit, në vitin 1908 i kërkonte qeverisë greke të bënte presion 1451. pranë Portës së Lartë për të hapur shkolla greke 1564. Sansovinoja, historian i në Çamëri për vajzat. Pse pikërisht për vajzat? Venedikut, që popullarizoi Historinë e Barletit. Sepse sqaron Neofiti : Këto vajza shqiptare, GJERGJ 1576. Lavardini, aristokrat nga nesër duhet të bëhen nëna greke. Në këtë Vandomi i Francës, perkthyes i Barletit, që i jep kuptim, hapja e shkollave greke në trevat me KASTRIOTI DHE për herë të parë Gjergj Kastriotit titullin Mbret. popullsi shqiptare, një proçes i gjatë ky i filluar që Merr hollёsi nga Franku. Një përkthim i tij në shekujt e sundimit osman, u konsiderua nga SHQIPNIA JANË anglisht nga Gentieman u botue në 1596 në Athina zyrtare një nga argumentet kryesorë, mbi Londer, Angli. të cilat ajo ka mbështetur pretendimet e veta NJË ! 1601. Summonteja, në “Historia e territoriale në Shqipërinë e Jugut, siç bëri psh në Me rastin e 17 Janarit Napolit” shkruen thanjet e Pantanoja, Piu II dhe Konferencën e Paqes në vitin 1919. Sepse, sipas Zurita. Kritikon Barletin për pasaktesitë e tija në konceptit të saj shovinist, ku ka kishë e shkollë 1468 – 2012 lidhje me luftimet e Napolit. greke, ai është vënd grek. Kështu predikonin 1603. Knolles (Noulësi), në librin eruditët grekë që erdhën pas pavarësisë e që “Historia e Turqëve” përmendë Barletin. morën frenat e shtetit sepse "kishin një përgatitje 1605. Mariana, në “Historia e Spanjës” paraprake perëndimore!.." përmendë betejat e Gjergj Kastriotit. Kurse ne mohësat, thamë Jooo! Asnje 1644 – 1677. Rinaldi, vazhdues i emigrant shqiptare, nuk do te pranojme, kardinalit Baronius, përshkruen shkurtime dhe sado qe te kete pergaditje dhe kulture pjesë burimesh arkivore nga dokumentacionet e perendimore... Ne i bëjmë të gjtha …ME Papëve. Vepra e tij asht me vlerё. FORCAT TONA...! 1680. Spondanoja, kalvanist francez, i cili përdorë “Analet Kishtare” si fakte. Asht i pari Pra, e kundërta ndodhi me shqiptarët qysh mbas historian kritik i historisë së Kastriotit. shpalljes së pavarësisë më 28 Nëntor 1912 e deri 1709. Dyponcet (Dyponseja), Kritik i në ditët e sotme të tranzicionit të stërzgjatur GJERGJ KASTRIOTI historisë, që vlerëson Barletin. 1730 – 1733. Muratori, dijetar italian, postkomunist. Të gjithë ata që dhanë kontributin (Veper e skulptorit O.Paskali) masksimal për sovranitetin e Shqipërisë (e që botoi analistët Simonetta, Kribeli, Sanudo, shumica dërrmuese ishin në dhè të huaj ose që Kanensius, që i referohen Kastriotit rastësisht. mbetën përsëri në një robëri të dyfishtë) u Gjergj Kastrioti – Skenderbeu (1405 – 1742. Biemmi, studjues i Tivarasit, dhe masakruan dhe u keqtrajtuan nga ata që 1468) asht Shqiptari ma i Madh që detyroi Botën i të gjithë bashkohësëve të vet. padrejtësisht ishin e janë sot e gjithë ditën në krye me pranue se ka Shqipni dhe se ka edhe 1754. Voltaire, i kushtoi një kapitull të pushtetit shtetëror. Shqiptarë! Anatole shkruen per Té: Gjergj Kastriotit, në librin e tij “Essai sur les Vetëm lëvizja irredentiste në Shqipëri, Kosovë e “Lavdia asht një luks tepër i kushtueshëm!”. (Fan Moeurs des Nations” (Sprovë mbi zakonet e troje të tjera etnike shqiptare mund ta çojnë S.Noli, “Gjergj Kastrioti”). Kombeve), ku shënon dy faktorët bazë të përpara çështjen shqiptare për homogjenizimin e Edhe pse me 17 janar 1468 Gjergj fitoreve të Kastriotit: Shqiptarët vetë, si rracë kombit shqiptar në hapësirat ku jetojnë sot Kastrioti mbylli sytë, Shpirti i Tij vazhdoi me luftarake dhe karakteri malor i Shqipnisë. shqiptarët : Në Shqipërinë Londoneze të vitit jetue në trojet tona, aty ku dhuna dhe terrori për Perfundimi i tij asht ky: “Po të kishin 1913, në Shqipërine Lindore (Maqedoninë me zhdukë Fenë Katolike dhe ndjesitë Atdhetare kenë perandorët grekë si Gjergj Kastrioti, Shqiptare), në Kosovën Lindore (Preshevë, Shqiptare kjene të pashembullta në tokat e Perandoria e Lindjes do të kishte shpëtue”. Bujanovc e Metvegje), krahinat shqiptare në Mal pushtueme nga turqit. 1756. Gjeneral Wolfe, (Uolf), mendimi të Zi si dhe Çamëria... Për Gjergj Kastriotin u banë shumë i tij prej eksperti ushtarak asht ky: studime dhe janë shkrue mjaft libra. Unë nuk do “Gjergj Kastrioti shkelqen mjedis ======të shkruej këtu bibliografinë e plotë të tyne, por gjithë gjenaralëve të vjetër dhe të rijë, në do t‟i jap lexuesit vetëm një rreshtim të disa udhëheqjen e një ushtrije të vogël mbrojtëse.” 100 vjetori i Pavarësisë le të viteve kur fillon dhe si vazhdon shkrimi i 1815. Sismondi, asht i pari që tregon vlejë për rishkrimin e drejtë të historisë mendimeve të tyne per Heroin tonë Kombtar, për qeleshen dhe shpaten që i dhuroi Papa. shqiptare, ku të përfshihen ngjarjet dhe tue iu referue studjuesit Fan S.Noli për Gjergj 1817. Farlati, dijetar jezuit, që Kastriotin (New York 1947). figurat patriotike, civile e ushtarake, që bashkpunoi me Riçeputin në Padova t‟ Italisë, Nё vitin 1480, Dhimiter Frângu, kur mblodhën treqind vëllime dorshkrim të dhanë kontributin e tyne qyshë nga bashkluftar i Kastriotit, asht i pari qё ka lanё tё historisë së Kishës Ilire. Asht historian eklektik Rilindja e deri në shpalljen e Pavarësisë, shkrueme nё latinisht jeten dhe trimnitё e Princit dhe kritik i moderuem. Asht i pari dhe i fundit që duke përfshi periudhën e Mbretnisë, Shqiptarёve, Gjergj Kastriotit. ka shkrue Historinë e Kastriotit të pamë nga diktaturës e deri në ditët tona. që u 1577, Jovius, Peshkopi i Noçerёs, në pikpamja kishtare, por vëllimi i shtatë librin “Elogia...” që do të thotë “Lavdërime”, ku mohuen dhe anashkaluen. Kjo nga puan monumental i tij asht sfondi fetar i Shqipnisë shkruen për Gjergj Kastriotin. Koleksionist i Katolike Romane në kohen e Gjergj Kastriotit. e dobët e Akademia e Shkencave, e cila, madh, në galerinë e portreteve te njerëzve të 1827. Hammer, historian i vetem që me mosperfillje ndaj së vërtetë, krijoj mëdhej ai kishte edhe portrtein origjinal të citon burimet turke, persiane dhe arabe. një histori të rreme që ka helmue e po Skënderbeut, të cilin ia pat dhurue Dukës së 1848. Grigoreviç, profesor rus, i cili helmon rininë shqiptare, për Toskanës, Kozimo de Medici, që ruhet në permendë i pari nga burimet sllave se Gjergji Galeria degli Uffizi në Firenze, Itali. Jovio kishte ishte mbi 20 vjeç kur e mori sulltan Murati II fallsifikimet që janë krye e në mirëbesim shkrue e botue më 1531, 1541... librin peng. të autoritetit që mban emni i Akademisë “Komentan” (Commentari), mbi Gjergj 1850. Z.I.Gentleman, përkthyes i librit bashkë me institutin e historis e Kastriotin, sipas veprës së Dhimitër Frangut, që “Skenderbeu i Murit” (Moore) të Historisë së historianët e saj. U takon këtyne të bajnë kishte perkthye nga latinishtja. Lavardinit, historia ma e gjatë e shkrueme 1582. Zurita, në librin “Analet e kthesë, n‟paçin pak ndegjegje shqiptare. anglisht. Aragonës”, ku permendet traktati i Kastriotit me 1853 – 1856. Romanin, kritik i pabesisë së Venedikut kundrejt Gjergj Kastriotit.

18

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

1863. Longfellow, Nenry W., poet asnjë Trim legjendar në Botë nuk asht i aqe ma teper jasht vendit. Qe nga viti 1967 i asht amerikan, shkruen poezi per Gj. Kastriotin. përjetsuem në aq shumë shtete të Botës me imponue popullit shqiptar ne Shqipni ateizmi dhe 1866. Fallmerayer, asht i pari kritik që monumente lavdije sa Shqiptari i Madh i i asht hjeke njeriut e drejte e ndergjegjes. Qe nga ka zbulue vitin e saktë të vdekjes sё Gjergj Arbënisë sonё Gjergj Kastrioti – Skenderbeu! viti 1944, ” çlirimi i vendit “, gradualisht u Kastriotit, 1468. Perkrahes i fortё i shkrimeve Përkrenaria, Parzmoria dhe Shpata e Tij çpronesuen njerzit dhe i asht hjeke njeriut edhe e historike tё Barletit. vazhdojnë me shkelqye në të gjitha Enciklopeditë drejta e prones deri ne piken qe as fshatarit nuk i 1866. Trinchera, asht i pari që botoi nё e Botës, në të gjitha Ata Shtete ku nderohet lejohej te mbante bagti apo pula. Arrijtme deri ne “Codice Aragenese” disa letra me vlerё të madhe Flamuri Kombtar, ashtu si në çdo votër ate pike sa s‟kishim as çka me hanger. Dhunimet tё Gjergj Kastriotit me Mbretin Ferdinand të Shqiptare, kudo kjoftë, që në krye të vendit ka perfshine edhe fushen e kultures. Qe nga viti Napolit nga arkivat. Gjergjin dhe Shqipen Dykrenare të Kastriotit, 1972 i asht imponue si gjuhe zyrtare te gjithe 1876 – 1918. Jireçeku, asht përforcues mbi shtrojen e gjakosun ndër shekuj per Liri. popullit shqiptar, mbrende dhe jashte Atedheut, i mendimit se Gjergji asht rritë në malet e “Ata” që sot kërkojnë me përlye dialekti jugor i Enver Hoxhes. Sot mbas 15 vendlindjes shqiptare dhe jo në pallatin e sulltanit Figurën e Gjergj Kastritot për motive fetare, lè të vjetesh edhe na kena fillue me i harrue keto gjana Murati II. vazhdojnë me ecë të zbathun në ranë mbas e aqe ma teper te rijt e sotem qe keto gjana, qe 1881. Petroviç, boton kuq e zi deves...ashtu siç ecen tradhëtarët e shekullit XX po tham, u duken qesharake dhe te bibliografitë per Gjergj Kastriotin. ndër asfaltët e Tiranёs sё zharitun si pasues tё pabesueshme. Por keto gjana kan ndodhe me te 1885. Kayser, zbuloi se Papa Nikolla V denjё tё Haxhi Qamilit, ku edhe u terhoqen vertete, ma besoni!!!! Rifitimi i te gjithe ketyne te e quejti në kohen e tij Gjergj Kastriotin “Luftar i zvarrë nga vetë Shqiptarët. Historia do të drejtave dhe ndergjegjesimi don kohe. I Krishtit” gati dhjetë vjet para Kalikstit III, që e përsëritet prap për të gjithë “ata” që ecin në ashtuquejtuni “Pluralizem” , edhe pse jo i shkruen këte në letren e njohun të tij, me 11 gjurmët e tradhëtarëve të Atdheut! mirefillte, asht nji hap i madh perpara per vendin shtator 1457, dokumenta të vetme tё arkivave të E sot nuk janë aq pak sa kujtojmë..! tone, edhe pse partite e formueme nuk jane gja Vatikanit. tjeter veçse pjelle e “Nenes Parti”. Me kohe, me 1886. Tajani, dijetar italo – shqiptar, dashje a padashje, edhe keto parti, siç thuhej ne asht i pari që shkruen për perkrenaren dhe ate kohe, do te bahen “revizioniste” dhe njeriut shpaten e Gjergj Kastriotit në Muzeun e Vienës. dalangadale do ti kethehen te drejtat simbas 1886 – 1891. Pastori, asht studjues i principeve te demokracise europiane. Edhe vete arkivave të Vatikanit, ku zbulon letra dhe disa GJUHA SHQIPE, njerzit e ndrydhun nga diktatura dalngadale do te mendime të dokumentueme per Kastriotin dhe ndergjegjesohen per kete demokraci. Nuk ka fitoret e Tij. GJUHA E force ma ne bote, qe ta rikethejne sistemin 1887 – 1918. Talloczy, zbulues dhe falimentar socialist dhe diktaturen komuniste, aqe perforcues dokumentacioni per Kastriotin. SHQIPTARVE ma pak te tipit Enver Hoxhes. As vete bijt e 1892. Fermenxhini, zbuloi se mbiemni Enverit dhe te bashkepuntorve te tij ( shumica jo Kastrioti asht i fshatit me atë emen. kot “ anmiq te Popullit dhe te Partise “ ) nuk 1896 – 1910. Konica Faik, boton disa Paul Tedeschini kishin me pranue ma kethimin mbrapa. Sot artikuj frengjisht per Gjergj Kastriotin. lejohen parti te ndryshme, lejohet pjesmarrja e 1914 – 1924. Sufflay, Milan von, perfaqesuesve te partive te ndryshme ne Pushtet, profesor kroat, i vramë per kontributin e madh lejohet nga qeveria shqiptare levizja e lire e që ka dhanë në të gjitha fushat e Historisë së njerzve mbrende dhe jasht vendit, lejohet prona Shqipnisë. Ka pasqyrue sakt jeten qytetare tё private, po kethehen ( demek ) pronat, lejohet Shqipnisё në librin e njohun të Tij: “Burgen und aktiviteti privat, nuk ndalohet ma mbajtja e Städte” (Kështjella dhe qytete). pulave, nuk denohet ma si krim besimi fetar, por 1921 – 1947. Fan S.Noli, “Gjergj lejohet lirisht, jane rihape kultet fetar, lejohet me Kastrioti – Skenderbeu 1405 – 1468”... ndigjue radio te hueja dhe me pa televizione te Një nder kryeveprat e Tij per Historinë hueja, sot ke te drejte te vallzojsh si te duesh bile e Shqipnisë. jane hape diskoteka, lejohet me diskutue lirisht 1923. Korça, studim që parashtroi per politiken pa pase frige se te fut kush ne burg, autori per mbrojtje doktorate. lejohet me u veshe simbas modes, sot ne 1925 – 1929. Giese, dijetar gjerman, proceset gjyqesore ke prep te drejte te keshe gjenё i pari dokumenta turke per ekspeditat e avokat mbrojtes, sot ke te drejte te mbajsh valute Muratit II dhe tё Mehmetit II kunder te huej dhe ta thesh valuten lirisht, sot ke te Shqiptarёve. Asht me mendimin e Barletit. Lexova artikullin e Mehmet Krajes: drejte ta pengojsh tjetrin me tu perzi ne punet e 1925 – 1931. Babingeri, dijetar gjerman “Shizma kosovare e gjuhes“ e botuem tueja personale e shume e shume gjana te tjera, që tregon mbishkrime të kështjellës së qytetit të qe ne kohen e diktatures komuniste ndaloheshin. Elbasanit, nga Mehmeti II nё vitin 1466, ku ne gazeten TEMA. Kush e ka jetue dhe Mbasi sot asht ba demokratizimi i jetes dhe heqja perforcon Barletin e Tivarasin. e kujton kohen e diktatures komuniste e dhunimit ne te gjitha fushat, pse mos te hiqet 1937. Gegaj, At Athanas, dijetar te Enver Hoxhes ne Shqipni e din mire edhe dhunimi, qe iu ba gjuhes, dhe te lejohet shqiptar, që i paraqiti Universitetit të Louvain një se çdo e drejte e njeriut asht dhunue. populli te flase dhe te shkruej gjuhen e vet lirisht? disertacion në gjuhen frengjishte, me titull Dhunimi i gjuhes i vitit 1972 ka qene nji hap “Shqipnia dhe invadimi turk në shekullin e mbrapa ne fushen gjuhesore dhe nuk ka qene gja Per gjyse shekullit, qe nga viti 1944, viti i “ pesëmbëdhjetë”, i botuem nga ai universitet në tjeter veçse nji dhunim, qe as ky nuk ka se si ti çlirimit “, i asht imponue gjithe popullit shqiptar vitin 1937. Fan S.Noli shkruen per këtë libër këto rrezistoje kohes si nji proces i pashmangeshem ne Shqipni politika e Enver Hoxhes dhe e grupit fjalë: “Është tregimi më i plotë i heroit që mund demokratizimi edhe ne kete fushe. Ndalimi me te tij, tue mos lejue asnji parti tjeter politike. Qe të jetë botuar ndonjëherë në çdo gjuhë, plot me ligje i perdorimit te gegnishtes ishte nji krim jo nga viti 1945, viti i “ çlirimit “, i asht imponue informata dhe me materiale të paraqitur mirë.” vetem ndaj perqindjes ma te madhe te popullit gjithe popullit shqiptar ne Shqipni pushteti i *** shqiptar, por ka qene nji krim edhe ndaj autorve Enver Hoxhes dhe i grupit te tij tue eleminue Gjergj Kastrioti asht kenë dhe do t‟ shqiptar ma me vlere, tue fillue qe nga autort e çdo forme tjeter te pjesemarrjes ne Pushtet. Qe jetë Heroi i Përjetshëm i të gjithë Shqiptarëve, dokumentave te para te gjuhes shqipe e deri tek nga viti 1944, viti i “ çlirimit “ iu hoq shqiptarve kudo kjofshin Ata! Aq madhshtore asht Epoka e autort e fundit te kryeveprave me fame botnore ne Shqipni e drejta e levizjes mbrenda vendit e luftave dhe e fitoreve të Tij kundër turqëve, sa te letersise shqipe te persekutuem permateper

19

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

edhe fizikisht. Linde pyetja:Me ç‟te drejte Pikërisht mohimi i disidencës dhe i dorëzoftë ai vetë e në mos kjofshin kundra “Tirana e kuqe” pretendon qe kosovart, disidentëve asht edhe një arsye tjetër e fortë që Sigurimit të Shtetit. vetem se jane shqiptar, qe permateper jetojne nuk hapen dosjet nga kriminelët që deri dje Sa për pasuni të tjera, as bujarija e jasht Shqipnijet, duhet tu nenshtrohen ish vrisnin e torturonin dhe sot vazhdojnë me burrënija e popullit, as ligji natural ma ligjve te diktatatures te vitit 1972 ne qeverisë sikur nuk kanë ba asgja, mbasi hapja e elementar nuk e pranon që një gja që asht falun Shqipni?!! Keto jane pretendime imponuese, dosjeve tё tyne tregon edhe viktimat. njëherë njaj përsoni o njaj enti të caktuem, të absurde, nostalgjike “ akademistash “ te kuq te Disidenca ishte ajo që pushtetarët dhe kërkohët rishtas prej dhuruesit si gja e tija. Shqipnise, te cilet bijne ne kundershtim edhe me sherbëtorët e PPSh dhe agjentёt e sigurimit të Spekullimet e shpërdorimet goditën. vete “ Ligjet e zhvillimit dialektik te gjuhes “ shtetit të djeshem as nuk e kanë kuptue atëherë Dhe, e vërteta asht se populli, pothuejse te propaganduem prej atyne vete. Keto jane as sot Ate, se depersonalizimi i tyne dhe në çdo vend e ka përcjellë priftin e vet (të mirë pretendime anakronike dhe kontrokorrente me servilizmi ishte aq i madh, sa fjalët Atdhé, Fé, o të dobtë) me vajë, si përfaqësuesin e fesë së kohen e zhvillimit te sotem te Shqipnise dhe te Familje, moral, dinjitet, humanizem, karakter, vet. Rrajonit shoqni, vllaznim, mik, kumbarë dhe besë, burrni Një hije e zezë ka ra mbi popull kur ka e bujari, tipare kёta të pandryeshueshme të pa tue u mbyllë Kishat, tue u rrëzue Shqiptarit, i kishin zevendsue me emnat, kumbonarët e sidomos tue u lejue të viheshin komunist, agjent, spijun, vigjilent, në lojë përsonat dhe gjanat fetare, tue fye internacionalist, marksist – leninst, druzhe, Konrad Rodoni kështu thellë ndjenjat kaq të shenjta të besimit. tavarish, gardist, komisar, terrorist e maskara... Po atë efekt kanë ba fushatat e tituj që i ruejnë bashkë me teserat e PPSh edhe çfrenueme diskredituese antifetare zhvillue me A KISHTE DISIDENCË DHE sot nën jastekë... të gjitha mjetët e propagandës. Si përgjigje, Deri në vitin 1967, kur në Shqipni u populli ka mbushë Kishat deri në çastin e DISIDENTË SHQIPNIA eksperimentue “Revolucioni Ideologjik dhe mbylljes së tyne. Çë vlerë ka atëherë qendrimi i Kultural”, disidenca dhe disidentët ishin të MBAS VITIT 1944 E DERI një pakice të pandërgjegjëshme o të frikësueme pranishem kudo në shoqninë Shqiptare. NË VITIN 1990 ? me lloj lloj presionesh? Në këte pjesë unë do t‟ ju paraqes Sidomos pjesa e friksueme me vetem një dokument me të cilin do t‟ ju tregoj se kërcnime, presione, premtime e pushime nga Në 45 vjetorin e “Revolucionit ju vazhdoni me kenë pasues dhe mashtrues të Ideologjik dhe Kultural – 1967 ” pacipë, si ata që ju lanë trashigim per me vazhdue puna, pëson torturën ma të madhën, sepse e qeverisjen e pandershme dhe të paisun me të lidhun nga kafshata e bukës, shtërngohët me Pjesa e Tretë: Mbyllje gjitha tiparet negative të cilat, me një kujtesë të mohue me gojë atë që beson; dhe kështu veçantë, mund të permblidhen nen titullin fushata që po bahët synon me formue një Për politikanët e intelektualët, që qeverisje hajdutësh vllavrasës. brezni pa kurajo civile, pa burrëni, opurtuniste, shumë Shqiptarë i njohin nga titujt e tyne të Dokumentin e disidencёs Shqiptare, servile, tue prishë karakterin e Shqiptarit në zhurmëshëm “dr. prof. dhe akademikë”, e që nëse dishroni me e pa në origjinal, e keni në dy dam t’Atdheut. Njerëzit kane frikë m’u takue, janë pikërisht ata që duhet t‟i thonin para meje dy arkive: Në arkivin e e Kryeministrisë dhe të m’u përshëndetë rrugës me miq që janë në sy o fjalët “disidencë dhe disidentë” kur banë Fjalorin Ministrisë së Mbrendshme në Tiranë: të “prekun”. E kush po di se cilët janë! –Flitët e Gjuhës së Sotme Shqipe, në vitin 1980, po që shumë për Inkuizicionin e sot 500 vjetëve, dhe vazhdojnë edhe sot me paturpësi me i mohue se jo fort objektivisht. Po për këte të Shek. XX-të? “Shqipëria nuk ka patur kurrë disidencë e disidentë, Vi tash tek unë. Unë vijën e tanë jetës sepse nuk kanë ekzistuar. Kjo është një ëndërr. Ka qenë e Letër e At Pjetër sime nuk m und e ndryshoj, por do ta vazhdoj pamundur... se as nuk mund të mendohej”…, tregon Meshkallës S.J. derisa të kemë frymë. Pengesa e jashtme e qellimin e keq të pandryshueshëm të mendsive të forcës madhore do të bajë në mue vetëm atë tyne në pseudokulturën mjerane komuniste, e cila efekt që ban guri o dheu që pengon rrjedhën e u ka hy në palc, aqsa kujtojnë se munden me Kryetarit të Këshillit të ujit: Populli më njeh dhe e din mirë si kam vazhdue me rrêjtë dhe me mashtrue Popullin Ministrave shkri jetën për té. Shqiptar ashtu si u pelqen atyne. Të mendosh Unë tham se, me këte luftë kundra fesë dhe të shprehesh kështu, domethanë se Shqipnia neve edhe po diskreditohemi faqe botës, së cilës Shkëlqesë, nuk ka pasë asnjëherë shtet diktatorial dhe as nuk i kemi dhanë premtime solemne për liritë dhe të ka provue shtypjen dhe terrorin e mnershëm të drejtat njerëzore në Shqipni. Kur, në vj. 1945, Pardje, me 3-IV-1967, ora 19, pjesa ma e “luftës së kllasave” per 47 vjet rresht në Tiranë, me 8 mars, unë, u takova me Juve, madhe e klerikëve katolikë që gjendët sot në panderpremje të anadollakut sllavokomunist Shkëlqesë, se kishëm ndigjue prej komunistëve Shkodër, kjemë thirrë në Sallën e Kandit të Kuq , dhe se Genocidi dhe krimet e tij fjalët: “Këte Kishë do ta bajmë kinema”; Ju të Komitetit Ekzekutiv. Na u komunikue, ndër antinjerzore të kryeme ndaj inteligjencës dhe m’u përgjigjët:“Kjo asht propagandë tjera, se do të denonconim gjithëshka kishim, Atdhetarëve Shqiptarë nuk i perkasin kombit armiqësore!”. me përjashtim të teshave personale të Shqiptar. Me të vërtetë, as anmiku ma i tërbuem i domosdoshme të veshjës dhe të fjetjës, pse të Ata që diktaturën komuniste sot e Pushtetit s’ka muejt me u ba një propagandë tjerat të gjitha ishin të popullit dhe popullit quejnë “ëndërr”, ashtu si mohojnë disidentët e ma anmiqësore në 22 vjetë, sa i keni ba vedit. duhët ti këthehën; dhe se nuk do t’ushtronim Popullit Shqiptar kundër asaj diktaturë barbare, Nuk më ka shty me Ju shkrue Shkëlqesë, asnjë sherbim fetar, as edhe privatisht: Këte e duhet të pranojmë pamëdyshje se janë ata as urrejtja, as ambicioni, as interesi, por vetëm ka vendosë populli. bashkpuntorë të diktaturës dhe të sigurimit të ndërgjegja, e vërteta dhe e mira. Mendova të drejtohem me këte letër shtetit të djeshem, të cilët sot, të veshun me Shkëlqesës s’Uej, për me i çfaqë mendimin tim, xhybet arabe, kërkojnë përsëritjen e historisë dhe Me nderime jo ndryshej, por si njeriu njeriut. fshimjen e krimeve të kryeme deri tashti, për të Pjetër Meshkalla, meshtar katolik Sa për libra të mij, gjana kishtare etj. le rifillue në çastin ma të volitshëm edhe njëherë atë i Shoqënisë Jezu. të vinë e ti marrin kur të duen: nuk asht e para trashigimi të gjakut të tyne, që po u siguron herë që unë dal në rrugë të madhe. pasuni përrallore si paraardhësve kriminelë e 5 Prillë 1967. Por, unë dëshroj të çfaqë disa mendime gjaksorë, që në gjuhën e Popullit quhet “rjepje në përgjithësi: Dorëshkrimet janë pronë e për së gjalli”. shenjtë dhe e paprekëshme e Autorit, në mos i

20

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

si një ''stagnim dhe degradim'' i të drejtave të tyre thënë edhe gjermani Johann Gottfried të njeriut dhe si qytetarë të barabartë duke u Herder, secili prej nesh ka mënyrën SHQIPTARËT mohuar atyre, ndër të tjera, të drejtën e origjinale të identitetit tonë si njeri dhe se rivendosjes së komunës së Tuzit, përdorimin e secili prej nesh duhet ta njohë këtë fakt se NËN MAL TË ZI – simboleve kombëtare dhe duke ndryshuar kohët kush jemi. Sipas tij, këjo vlenë edhe për SI TË HUAJ NË e fundit, ligjet mbi zgjedhjet që shkojnë në dëm të shqiptarëve. Qëllimi i këtij artikulli është për t‟i grupet etnokulturore në tërësi. Këjo duhet TOKËN E VET bërë thirrje qeverisë së Podgoricës që në të ndodhë edhe për shqiptarët në Mal të Zi bashkpunim me komunitetin shqiptar të ri- si komunitet i përgjithshëm, por një shqyrtojë masat që ka marrë kohët e fundit përgjegjësi të madhe për këtë situatë të kundër interesave të komunitetit shqiptar në atë krijuar kanë sidomos edhe përfaqsuesit e vend -- dhe në të njëjtën kohë për të venë në tyre politikë. Përçarjet dhe mosmarrveshjet Nga Frank Shkreli dukje nevojën e një kohezioni më të madh midis midis tyre janë tanimë të njohura mirë. Për udhëheqësve politikë shqiptarë në Mal të Zi, si të qenë i lirë, një komunitet siç është dhe të nevojës urgjente që elementë të ndryshëm komuniteti shqiptar në Mal të Zi, sipas politikë shqiptar të bashkpunojnë për qëllimet e

përbashkëta, në interes të komunitetit shqiptar në mendimtarit të njohur evropian Frantz Një numër artikujsh janë botuar kohët e fundit trojet e veta. Fanon, duhet të zhvillojë vet objektivat, në lidhje me gjëndjen e shqiptarëve nën Mal të imazhin e tij politik, kombëtar e kulturor Zi, gjëndje këjo që sipas shumë zëdhënsve Mali i Zi pretendon të jetë një shtet demokratik dhe të mbrojë këto vlera dalluese duke u shqiptarë në Mal të Zi sa vjen e përkeqësohet nga me aspirata për tu integruar në Evropë dhe për viti në vit, nga pikpamja kombëtare, nga varur e duke u bazuar në kulturën dhe t'u bërë antar i organizmave euro-atlantike. Si i (mos)përfaqësimi i tyre politik si dhe në traditën e vet. I takon elitës politike tillë, bota të cilës ai dëshiron t‟i bashkohet dhe fushën ekonomike, në krahasim me shtetasit e shqiptare në Mal të Zi që përçarjet e tyre me të cilën dëshiron të ndajë vlerat e tjerë të Malit të Zi. Shumë prej tyre e ndjejnë politike t‟i këthejë në një sistem stabil përbashkëta, pret prej Malit të Zi që ai të ushtrojë veten si qytetarë të rendit të dytë, të diskriminuar, bashkimi të qëllimeve dhe interesave të një politikë dinjiteti të barabartë për të gjithë të shkelur e të nepërkëmbur -- një përpjekje këjo shtetasit e vet, përfshirë edhe shqiptarët. përbashkëta për komunitetin shqiptar atje. afatagjatë asimilimi nga autoritetet malazeze me Kushtetuta amerikane thotë se “të gjithë njerëzit qellim për tu mohuar shqiptarëve janë krijuar me të drejtat të barabarta”, dhe si të Nëqoftëse Mali i Zi vlerëson lirinë dhe autoktonë identitetin kombëtar, në tokën e tyre tillë, megjithëse ndoshta me karakteristika të demokracinë dhe dëshiron realizimin e shekullore -- duke i bërë që ata ta ndjejnë veten si ndryshme kombëtare, kulturore ose fetare -- të të huaj në tokën e në shtëpitë e veta shekullore. aspiratave të tij për tu bërë anëtar i gjithë kanë gjithashtu të njëjtat të drejta dhe organizmave euro-atlantike, atëherë ai duhet përgjegjësi në procesin e vendim-marrjeve për Nuk ka shtypje më të rëndë se mohimi i të heqë dorë nga politika shtetërore e jetën dhe fatin e vet, gjë që është gurthemeli i një identitetit, si person dhe si komb. Shqiptarët asimilimit dhe të rishqyrtojë vendimet e demokracie të vërtetë. Edhe shqiptarët nën kudo në trojet e tyre nën ish-Jugosllavi marra kohët e fundit karshi shqiptarëve në Malin e Zi i meritojnë dhe duhet t‟i gëzojnë këto përballeshin, pak a shumë, me të njëjtën politikë të drejta të barbarta si çdo shtetas tjetër i këtij atë vend, vendime të cilat komuniteti të egër asimilimi e shtypjesh, ndërkohë që përveç vendi dhe i kontinentit evropian. Prandaj qeveria shqiptar dhe përfaqsuesit e tij politikë i masave të ashpra politike dhe ekonomike që ish- e Podgoricës të mos shtojë përçarjet duke u konsiderojnë si diskriminuese. Nëqoftse jo, regjimi komunist sllav ndërmirrte kundër mohuar të drejtat shqiptarëve, dhe as ndryshimet atëherë, pjesëtarët e komunitetit shqiptar në popullësisë autoktone shqiptare -- mbi të gjitha etnike me shqiptarët, të mos i përdorë si një mjet ish-regjimi jugosllav përpiqej të ndryshonte Mal të Zi dhe shqiptarët kudo, përfshirë asimilimi ose emigrimi të detyrueshëm, por t‟i emërat e mbiemrat e shqiptarëve duke i sllavizuar Tiranën dhe Prishtinën zyrtare dhe sidomos njohë ndryshimet dhe të përpiqet më shumë për ato me prapashtesën ''viq'' ose mënyra të tjera, shqiptarët në Amerikë dhe në Evropën akomodim e jo asimilim, bazuar në standardet vetëm e vetëm për të zhdukë identitetin e tyre, Përendimore duhet të shfaqin evropiane. Në asnjë vend demokratik nuk me qëllim pakësimin e numërit të shqiptarëve. vendosmërisht pa-pajtueshmërinë dhe konsiderohet që ngritja e një flamuri kombëtar e Në atë kohë këjo bëhej haptas pasi ishte politikë një grupi etnik të kërcënojë rendin dhe qetësinë! pakënaqësinë e tyre me mënyrën se si zyrtare e regjimit të atëhershëm. Këjo politikë Si shëmbull, këtu në Shtetet e Bashkuara, flamuri Podgorica trajton shqiptarët -- dhe në të shtypëse gjatë dekadave ka bërë që më shumë se shqiptar valvitet në shumë raste, në rrugë njëjtën kohë -- këtë pakënaqësi tua shfaqin gjysma e shqiptarëve nga trojet e tyre në Mal të kryesore dhe qendra qeveritare, siç është Bashkia autoriteteve përkatëse vendimarrëse për Zi të kenë marrë rrugët e botës. e Nju Jorkut. E si pasojë, nuk janë kërcënuar politikën e jashtme në çdo vend ku jetojnë. kurr rendi e qetësia, por ato janë më të fortë dhe Një politikë e tillë sot nga shteti i ri i Malit të Zi Mali i Zi duhet të jetë i vetdijshëm se duke u jo më të dobët, pasi në manifestime të tilla nuk kuptohet, sidomos kur të mirret parasyshë mohuar shqiptarëve të drejtat që ata marrin pjesë grupet etnike dhe udhëheqsit e se ishin shqiptarët ata që përkrahën e lobuan -- kërkojnë për të qenë të barabartë me të qeverisë lokale, në shënjë tolerance e respekti për bile edhe para organeve më të larta qeveritare në tjerët në atë shtet --ai minon shtetin e vet njëri tjetrin. E ketë të drejtë gëzon çdo grup Uashington -- në favor të pavarësisë së Malit të tjetër në Shtetet e Bashkuara, përfshirë edhe moralisht dhe ligjërisht -- para botës dhe Zi, me shpresë se si shtet demokratik e i pavarur, malazezët e serbët. Çudi, si rendi e qetësia e këtij para një pjese të qytetarëve të vet që Mali i Zi do t'i trajtonte shqiptarët më mirë se vendi nuk janë prishur si rrjedhim i ngritjes së fatkeqsisht, sot për sot, e ndjejnë veten si të ish-federata e atëhershme Serbi-Mali Zi, dhe se qindra flamujve nga mbarë bota, përfshirë edhe huaj në tokën e vet. Këtë, duke pasur një Mal i Zi i pavarur do t‟u shërbente më mire nga vende armike të Amerikës! interesave mbarëkombëtare shqiptare, në vend të gjithashtu parasyshë se trajtimi i barabartë një federate të qeverisur nga Beogradi. për të gjithë, si dhe liria dhe demokracia për të gjithë qytetarët, pa dallim, janë në të Por ky shkrim nuk ka për qëllim të rrjeshtojë Përgjegjësitë kryesore për gjëndjen e njëjtën kohë, faktorët që do të çojnë në një ankesat e shumëta të popullësisë autoktone keqësuar të shqiptarëve sot në Mal të Zi i rend e qetësi afatgjatë si edhe stabilitet të shqiptare nën Mal të Zi, pasi ato dihen tanimë ka, natyrisht, vet qeveria e Podgoricës dhe qëndrueshëm jo vetëm për Malin e Zi por mirë nga lexuesit dhe publiku, por shkurtimisht e ajo që konsiderohet si politikë anti-shqiptare edhe për rajonin. në përgjithësi gjëndja e tyre atje është përshkruar që po ndjekë ajo. Por, nga ana tjetër, siç ka

21

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

… » përmend Molossi-Molossachi- Molosaki-Mosachi-Musachi. TE HUAJT PER Në “Breve memorie…” autori flet për motrat e veta: Teodora, Condisa, Comita, SHQIPERINE E Elena, Maria, Suina dhe për një vëlla me emrin ANDREA, i cili u martua me Yela SHQIPTARET Topian dhe vdiq rreth vitit 1484. Në këtë pjesë të “Breve memorie…” flitet edhe për një fëmijë të Andreas me emër Ginno, i quajtur Piro Marko Tase “Signor Ginno”

Nga viti 1280 deri në vitin 1319, zoti i këtij qyteti ishte Andrea Muzaka, një princ me shumë autoritet, i cili kishte marrë nga mbreti i Napolit, Karli I Anzhuin, titullin JURLARO ROSARIO*) “Marshall i Shqipërisë”. Fitimi i këtij titulli është vetëm një dëshmi e dukshme e vlerave që muzakët, Despotët e Epirit, kishin gjatë mesjetës në kuadrin e politikës evropiane , MUZAKËT veçanërisht, për raportet me mbretin e Napolit. DESPOTËT E EPIRIT Në fakt, të tjerë muzakë, veç Andreas, zhvilluan më tej marrëdhënie të Titulli i origjinalit : ndryshme diplomatike, siç provojnë « I Musachi-Despoti d‟Epiro » dokumentat napolitane të grumbulluara dhe të botuara nga von Hahn. PIRO M. TASE Pasardhësi i Andreas I ishte djali i MUZAKËT, DESPOTËT E EPIRIT. tij Teodori I Muzaka, që u martua me vajzën e Paolit të Ohrit, me të cilën pati dy fëmijë: * * * Në mesjetë, në Epir, ndodhej një Mentulo Conte dhe Andrea II Muzaka. Ky i …Dhe është pikërisht kjo përiudhë, familje princash ose më saktë, despotësh, që fundit trashëgoi titullin e Marshallit dhe, 1478, kur, i fundit i krishter i Muzakajve, paskish ardhur nga Kostantinopoja dhe që duke u shquar për qëndresën në krye të Gjoni, shkruan testamentin « Kujtime të sundoi për shumë shekuj një territor të gjerë bujarëve të tjerë Muzakë kundër shkurtëra për pasardhësit e familjes sonë, të përreth Beratit. ekspansionit sërb në trevat shqiptare, mori Muzakajve », e njohur me emrin « Historia Për herë të parë, emri i një fisniku nga nga Perandori Bizantin titullin e lartë dhe Gjenealogjia e Familjes Muzaka‟ » e familja e Muzakajve, është përmendur nga Despot. publikuar nga Hopf. historiania bizantine, Ana Komnena. Është Despoti, Andrea II Muzaka, fjala për pinjollin e parë të Muzakajve, i cili në (1335-1372) u bë themeluesi i një principate HISTORIA E NJË EMBLEME vitin 1090, u bë ndër komandantët më të të vërtetë të familjes së Muzakajve. Nën besuar të Perandorit Aleksi I Komneni i Epirit. drejtimin e tij, Muzakajt u vunë në krye të “...Në Mesagne, qytet në tokën e Andrea I Muzaka, është i pari lëvizjes anti-bizantine të viteve 1335-1341. Otrantos, sot provinca e Barit, ndodhen personalitet i familjes Muzaka që del në skenën Andrea II Muzaka kishte përfshirë Muzakët, pasardhësit e Ginnos. Ata e historisë gjatë viteve 1280-1319, si zot i Beratit. në zotërimet e veta: Myzeqenë, Beratin, përdorin stemën araldike e cila njihet në Ai u shqua si një nga krerët kryesorë dhe më të Tomoricën, Skraparin, Këlcyrën, Përmetin, këtë formë: një shqiponjë mbretërore me rëndësishëm mes fisnikëve shqiptarë gjatë Oparin, Devollin, Kolonjën e Kosturin. dy koka. Stemë, që, sipas Epifanio qëndresës kundër anzhuinëve. Kjo ishte edhe Vdekja e Andreas II Muzakaj, solli Ferdinandi, i Riu, dhe siç e kemi parë deri arsyeja përse u burgos në Brindizi të Italisë dhe dobësimin e zotërimit të Muzakajve që u tani, e kanë patur përdorur si të tyren me më pas e liruan bashkë me fisnikë të tjerë nda mes tre bijve të tij: Gjonit, Teodorit, dhe miratimin e Karlit V, pas kurorëzimit të tij shqiptarë për t‟i patur si aleatë në luftën kundër Stojës. në vitin 1519. Perandorit Bizantin. Stoja vdes më 1384; Teodori vritet Kurse, tek “Kujtime të shkurtëra...” në fushën e betejës më 1389; Gjoni vdes para përkundrazi, lexohet se përdorimi i kësaj « Sipas „Breve memorie …‟( vitit 1390, kur Osmanët, tanimë, ishin bërë steme i ishte dhënë më parë kësaj familje « Kujtime të shkurtëra të pasardhësve të familjes sonë, të zotër realë të vendit . qysh në shekullin XIV nga Muzakajve »- Shënimi im-P.T.) e shkruar nga Trashëgimtar i tyre njihet djali i Perandori i Lindjes, Giovanni Paleologu. Giovani Muzachi dhe e përpunuar nga i biri Gjonit, Andrea, i cili u vendos në Durrës, në Për të sqaruar këtë kontradiktë i tij, Kostantin, kjo familje e kishte shërbim të Venetikut. dëshmish do të ishte e domosdoshme të prejardhjen nga Molosia. Vjen një periudhë e shkurtër shpjegojmë epokën kur shqiponja me dy Mbiemri duhet të ketë qënë, në rimëkëmbjeje e Muzakajve me djalin e koka filloi të adoptohej si emblema e këtë mënyrë, një derivat nga vendi ku Andreas, Teodori Muzaka, i cili, më pas, me Perandorisë së Lindjes. familja me prejardhje të hershme prej rifillimin e sulmeve osmane, u bë vasal i Duke patur parasysh të vetmin rast Kostantinopojës, kishte qëndruar më gjatë. Sulltanit. të shfaqjes së shqiponjës me dy koka në Mbiemri Musachi duhet të ketë qënë, pra, Edhe pasardhësit e tij, me monumentet e lashtë, në përkrenaren e çdo pasojë e ndryshimeve grafike dhe fonetike të përkrahjen e Sulltanit, mbajtën vetëm një ushtari të gdhëndur, në kolonat trojane, e, Molosisë apo të banorëve Molosë. Për të pjesë të Principatës së dikurshme të duke patur parasysh legjendën që flet për provuar këtë tezë, autori i «Breve memorie Muzakajve. »( JURLARO, R. – “Muzakët – këtë shqiponjë monstruoze si shpikje të Despotët e Epirit.”) Perandorit Kostantin për të simbolizuar trupin e njëjtë të qeverisjes për dy perandori:

22

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

atë të Lindjes dhe atë të 1500-ës, duhet t‟i ketë përkitur ndonjë Perëndimit, të lë të kuptosh se është shfaqur muzake të familjeve me banim në Mesanjë dhe përdorur për herë të parë nga Giovanni dhe më shumë mundësi nga Teodori, djali i Paleologu. Ginnos që u martua me Laura Baccelera. Duhet t‟i këtë përkitur atij, pasi në një letër Më në fund, mbetet për të sqaruar, të vitit 1559 të ruajtur në Arkivin e përse kjo stemë ka qënë e përbashkët si për Frankavilës, është cituar si resident në këtë familjen Muzakë, ashtu edhe për familjen e “tokë” një Totaro Musachio. Kastriotëve, të Skënderbeut. Në të ashtuquajturën “Kujtime të Që të jetë përdorur nga të gjithë shkurtëra..…” të nënshkruar nga Kostantini, despotët e Epirit si një privilegj nga ana e djali i Giovanni Muzachit, flitet për një Perandorit, ka të ngjarë, por që të jetë shatore në mermer e ndërtuar qëllimisht për përdorur edhe nga familja Kastriote, është e kishën e madhe të Frankavilës dhe një pamundur, sepse në “Kujtime të shkurtëra...” epitaf në të cilin tregohet familja si Despotë sqarohet që të gjithë despotët e Epirit të Epirit dhe Muzakët me prejardhje nga mbanin “në pavilionin e tyre shqiponjën me dy koka” Kostantinopoli dhe që dallohet nga stema ndërsa mes këtyre despotëve nuk përfshihet araldike me shqiponjën me dy koka ...” ( asnjë nga familja e kastriotëve. Në fakt, kjo JURLARO, R. – “Muzakët – Despotët e Epirit.”) familje, e fitoi rëndësinë e saj vetëm pas veprës së bërë nga ana e Gjergjit. CH. HOPF Nuk dihet se çfarë steme mund të ketë përdorur familja e Gjergj Kastriot KRONIKA GREKO-ROMAKE Skënderbeut. Stema e famijlës Muzaka në Sicili Egziston një shprehje e thënë « Kujtime të shkurtëra për pasardhësit e kalimthi në një biografi të tij të botuar nga stemë araldike para kurorëzimit të familjes sonë, të Muzakajve » Aldo Manuzione, në vitin 1541, jo bindëse, Perandorit Karl V. Nuk gjenden, në fakt, pasi është shumë larg në kohë prej episodit stemat e gdhëndura që, nga kjo familje, TITULLI I ORIGJINALIT: "Croniques greco- që i referohet. Aty lexoet: “…me të ardhur sipas Antonio Profilo, duhej të gjëndeshin në romanes” ( inedites ou peu connues publiees Skënderbeu në qytetin e Krujës, hoqi flamurin turk dhe kishën “Santa Maria della Greca” në Mesanjë. avec notes et tables genealogiques) shpalosi flamurin e tij me shqiponjën e zezë me dy koka Nga dy stemat e tjera, njëra që i në një fushë të kuqe…” referohet fundit të vitit 1500, pra epokës së « KUJTIME TË SHKURTËRA PËR Giusepe Sqiroi, në vëllimin e tij Beatrice di Achille Musachi, gruaja e Gaspar PASARDHËSIT E FAMILJES SONË, Resta, ka qënë prishur më pas kur u ndërtua “Shqiptarët dhe çështja ballkanike” paraqet në TË MUZAKAJVE » pallati i ri për selinë e Credito Masanjeze, vitin 1904 një studim ende të tjetra, që i atribohej kastriotëve më shumë se papërfunduar lidhur me stemën araldike të muzakajve ndodhet në kishën Miserikordia, heroit shqiptar. jashtë Mesanjës. Nga Don Kostantino Muzaki Dokumenti më i vjetër që mund të Nga ana tjetër, në Galatinë, vend ku jetonin Giovanni dhe Ferdinando ndihmojë për të vendosur mbi kohën e “Në të vërtetë thonë se fisi ynë e ka Kastrioti, relativisht djali dhe nipi i Gjergj përdorimit të shqiponjës me dy koka në prejardhjen nga qyteti i Kostantinopojës dhe stemën e Kastriotëve, është sarkofagu i Kastriot Skënderbeut, nuk gjendet ndonjë stemë „gentilicia‟ të kësaj familje të fundit që që kanë ardhur për të sunduar në Epirin veskovit të Isernia Costantino Castriota, që shqiptar të mund të jetë datuar në moshën para ndodhet në Santa Marinë e Re të Napolit, Para së gjithash, është e sarkofag, ku ndodhet shqiponja e zezë në gjysmës së shekullit XVI. Kur shkruante në këtë mënyrë, domosdoshme të njohim historinë e fushë të artë. Por ky monument është tepër i mbiemrit tonë , përse jemi quajtur Muzakë. vontë pasi nuk mund të provojë që stema e Epifanio Ferdinando, i Riu, kishte një bazë të fuqishme të vërtetë. Ai thotë, në fakt, se Mësojeni, para, se mbiemri ynë e ka skalitur mbi të mund të flasë për pëlqimin e prejardhjen nga emri i fisit të njohur të perandori Kal V i bëri privilegj kësaj familje dhënë nga ana e Karlit V, Perandor i MOLOSËVE për vetë faktin se që në lashtësi Perëndimit, pasardhësve të Gjergj Kastriotit (dhe jo vetëm Giovanni alias Inghini Muzachi) “ të ngrejë” shqiponjën imperiale si stemë araldike. ne kemi qënë zotër të vendit të quajtur me , por, përkundrazi, flet për dhënien e këtë emër, ndaj dhe gjithmonë na kanë Një diskutim i veçantë që do të pëlqimit nga ana e atij të Lindjes për thirrur në këtë mënyrë dhe me kalimin e pasardhësit e të njëjtit hero. shpinte në një konkluzion shumë të saktë mund të ketë qënë ai në lidhje me stemën e kohës Molosachi është ndryshuar në Është e sigurt se në vitin 1534 Karli Mosachi. V, i shqetësuar për dëbimin nga vendlindja muzakajve, banorë të Pulias, duke marrë në konsideratë një tjetër monument araldik Dua që t‟u bëj akoma të ditur se në e coronejve, sllavëve dhe shqiptarëve, të cilët kohët e lashta kishim si emblemë një burim që egzistonte akoma në Frankavila Fontana . pranonin të largoheshin për t‟i shpëtuar të gjallë, një gurrë uji, që dilte nga toka së pasojave tragjike të pushtimit turk në tokat e Këtu mbi një pallat, që deri në këto kohë i përkiste Argjentinës, dhe atyre, në fakt, u bashku me dy pishtarë dhe se kjo është tyre, u lejoi atyre disa privilegje, në pagesa gurra e Epirit, të cilën shumë autorë e përkiste prej shekullit XVII , e zbukuruar dhe u hoqi detyrimet në taksa. Pra nuk është përshkruajnë sikur ajo shuan pishtarin e e pamundur që pikërisht në këtë kohë, me një llozhë ku janë skalitur figura me motive antropomorfe, zoomorfe dhe me lloje ndezur dhe ndez të shuarin; dhe pastaj, që Muzakët dhe Kastriotët të kënë patur, në se kemi patur shqiponjën me dy koka, me jo si një koncesion, të paktën si një favor që bimësh egzotike aromatike, gjendet stema aderente e përshkruar në atë mënyrë siç na kurora mbretërore dhe me yllin në mes, dhe i bëhej nga ana e Perandorit këtyre familjeve që ta merrni vesh, nga ajo kohë e deri tani, jepet edhe stema e përdorur që në kohët të vjetra për të përdorur stemën araldike me burimin e sipërpërmendur e kemi përdorur dy koka në një fushë të artë apo të kuqe. antike nga familja Muzaka të përshkruar tek “Kujtime të shkurtëra...” dhe që ka trajtën e “ një dhe e përdorim në rastet e bëmave të mëdha Sot, mbi të gjitha, nuk mund të dhe, sepse ato janë që të dyja emblemat që i flitet me siguri në se Familia Muzaka, gurre të gjallë mes dy pishtarëve të ndezur.” Kjo stemë e gdhëndur në murin e përkasin emrit të familjes që kemi marrë nga banuese në Mesanjë të ketë përdorur po këtë ai vend i lashtë. pallatit të Frankavilës, në vitet e parë të

23

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

Shqiponja e bardhë është emblema Pirro, mbreti i Epirit, në një nga unazat e tij tjetër emërtim, Miliota; kalon pastaj lumin e nënës tuaj e cila i përkiste familjes së mbante të shkruara këto fjalë: Shkumbin duke bërë që gjithë Myzeqeja e Dukagjinasve, dhe në se doni ta ndjeni veten “Për njeriun e virtytshëm është pak lashtë të quhet i Belgradit deri në kufi me si një familje fisnike, mos e humbni, e kështu për të qënë Zot i botës dhë për të Vjosën, pikërisht tek ai vend i cili njihet me do të mbahet mend se prej nga rridhni. pandershmin është pak ndëshkimi për t‟i emrin “'të dy gurët” Vërtetoj se Zoti Andrea Molosachi, marrë jetën”….dhe më poshtë gjejmë të Pastaj, vë në zotërim dhe sundon i njohur Mozachi, ishte Sebastian Cratos i renditura disa fjalë të urta.(Shënimi im-P.T.) anën tjetër të Myzeqesë, kundrejt Beratit, të Epirit që në gjuhë shqipe i thonë Pylloria paraquajtur Tomonista, e cila është Muzakia dhe se sundoi në të gjithë Mosachinë dhe në “Njëri është i nderuar në mes të nderuarve e Vogël . krahina të tjera; Mosachia ishte e banuar nga dhe fati e ka goditur jo për faj të tij; tjetri Pastaj vë në zotërim dhe sundon molosët dhe e quajtur Molossi dhe që qysh është më faqezi në mes të faqezinjve, por që vendin e Selenicës, deri në det, hapësirë ku në kohët e lashta neve kemi qënë zotër të fati e ka nderuar pa e merituar.” përfshihen shumë fshatra. këtij vendi prej nga kemi marrë edhe “Atë ç‟ka mund të bëni duke bërë mirë, mos Pastaj vë në zotërim dhe sundon mbiemrin Molosachi që po të shikosh e bëni duke bërë keq! Tomornicën [sot quhet 'Tomoricë'. Shënim i Hoph-it] ndryshimin që ka pësuar kjo fjalë, Molossi Dhe atë që mund ta bëni me paqe, mos e me të gjithë fshatrat që gjenden në luginë do të thotë Mosachia, që në gjuhën shqipe kërkoni me luftë; rreth shpateve të malit të Tomorit, të cilat thuhet Musachiti; dhe kjo Molossi është Atë që mund ta fitoni me lutje mos e merrni numërohen deri në 16: duke filluar që nga Epiri i vërtetë siç e kemi thënë edhe më lart, me kërcënime! Dardasi e me të gjithë të tjerët, deri tek një i vetëm me gjithë pjesët e tjera të Atë që mund ta rregulloni pa rënë në sy, mos Tarcotigue. Shqipërisë, edhe pse sot është një pjesë e e ndëshkoni në publik!” Pastaj vë në zotërim dhe sundon Epirit, dhe nga sa mbaj mend unë, ju them “Prindi që e lë fëmijën e tij të urtë dhe të Skleparin me 18 fshatra e pastaj: Serchi-në, të vërtetën, për sa di dhe për sa kam dëgjuar. varfër, mendo, se ka lënë shumë! Ai që e lë të Midegni-në, Sereci-në e Duscar-in. Mësoni se Sebastian Cratos do të pasur por budalla, mendo, se s‟ka lënë Pastaj vë në zotërim dhe sundon thotë Kapiten i Përgjithshëm i Perandorit asgjë!” krahinën e Oparit e banuar nga Schiavonët dhe se është një nga pesë titujt që jepte bashkë me fiset e Festaz-ve, Beci, Perandori dhe që, të tillë e kishte edhe “Më shumë vlen një ndihmë sa do e vogël Mazrechi, Lodari, Mariani e Ceriasceli, të Andrea Muzaka. por në kohën e duhur, se sa një ndihmë plot gjitha të banuara nga shqiptarë. Dhe kur të gjeni të shkruar qyteti i bujë, por mjaft e vonuar!” Pastaj (faqa 17), vë në zotërim dhe Belgradit, ta dini se është fjala për atë të sundon Devollin e Madh ku ndodhet një Epirit, në Mosachi dhe jo ai i Hungarisë. “Njeriu, i cili me forcë është kthyer në një vend i quajtur Voskop, tani i shkatërruar. Dhe kur të gjeni të shkruar tirran, sigurisht, është bërë skllav i Pastaj vë në zotërim dhe sundon Theodor Mosachi Chiscetisi, „chiscetisi‟ do të drejtësisë!” qytetin e Corritza-s (sot: Djordja) deri në thotë flokëgjatë, pasi kështu i mbante ai fshatin e quajtur Savoiana, si dhe zonën e flokët, dhe që në gjuhën shqipe kuptimi i “HISTORIA DHE GJENEALOGJIA banuar të Viola-s, e njohur për peshqit e fjalës “chiscetisi” është “gërsheti”, pasi, me sa më E FAMILIES MUZAKA” mëdhenj dhe të shijshëm. kujtohet, në kohën tonë, në këtë mbretëri, Pastaj zotëron dhe vë në sundim zakonisht i mbanin flokët mbi supe, ndaj më Devollin e Vogël deri në Nestramo, i cili duhet që ta nënvizoj. është një qytet i kthyer në gërmadhë. Që kur të shikoni fjalën “Despot” Nga Don Giovanni Musachi-Despoti Pastaj zotëron dhe vë në sundim mësojeni se kjo do të thotë “Princ” dhe se i Epirit qytetin e Costurrit me të gjithë fshatrat e është titulli më i lartë i dhënë nga Perandori. veta, qytet të cilin e fitoi me forcën e armëve Me sa mbaj mend, këta janë "Unë Don Giovani Molosachi, nga Marko Kralia, dhe ju siguroj, se i pasardhësit e familjes sonë të Muzakajve: Despoti i Epirit, ashtuquajturi Costurri apo Castoria është Zoti Adrea Sebaston Cratos dhe pas duke qënë i dëbuar nga turqit jashtë me të vërtetë një gjë e bukur dhe tërheqëse. zotit Andrea, shtëpisë sime, E pastaj (faqe:289-91) ju bëj të ditur Zoti Theodoro Chisceti dhe pas dhe duke qënë i privuar nga shteti i (bijtë e mij) se në Shqipëri janë disa vende që Zotit Theodoro, lartëpërmendur, tani nuk kanë zotër dhe që mendohet se do Zoti Andrea Dispoto dhe pas Zotit vij në Mbretërinë e Napolit, të kenë në të ardhmen trashëgimtarë, midis Andrea Dispoto, ku kujtimi i mirë i lënë tek Mbreti të cilëve është një vend i cili quhet vendi i Zoti Ginno dhe pas Zotit Ginno Ferrante(Plaku) i Aragonës, Prespi-t dhe Torrit, djalit të tij, vend i cili na Zoti Andrea dhe pas Zotit Andrea, bën që këtu të gjej përkujdesjet për jetën përket neve pasi ata rridhnin nga familja Zoti Ginno, babai im dhe pas Zotit time dhe të familjes sime…..” jonë. Ginno, Pastaj është një tjetër vend, Unë Don Giovanni dhe pas meje "Duke njohur shënimet me kujtime Ariokastro e Vaguenegua dhe Paracolo [sot jeni juve të dikurshme të pasardhësve të Familjes sonë Parakalamo] ku ndodhet një kështjellë e Don Theodoro, Don Adriano e Don (faqja 16 e dorëshkrimit të përdorur nga Hopf- rrënuar, Ostravilla,, tani e kthyer në Kostantino, bijtë e mij.” Shënimi im-P.T.) ) lidhur me të drejtat e gërmadhë. Ky vend i përkiste zotit Simon kufijve, më jepet mundësia të bëj të ditur atë Serbisa [Zenevishti-shënim i Hahn-it..faqe:312] i cili Shën Maria e Krishtit, (e cila për mua është e ditur) se çfarë kanë patur ishte vëlla consoprino me babanë tim. Kujtime të shkurtëra nga Don Giovanni për zotërim. Meqënëse, Zonja Chirana, stërgjyshja ime, Muzachi, Despot i Epirit, lënë për fëmijët e "Zoti Andrea Musachi Sebastion ishte bijë e zotit Giovani Serbisa, zot i tij: Don Theodoro, Don Ardiano dhe Don Crator[lexo: 'Sevastocrator'-shënim i Ariokastrës dhe vendeve të lartëpërmendura, Kostantino; fëmijëve të tyre dhe pasardhësve redaktorit]ka zotëruar dhe qeverisur vendet e i bie që ky të ishte, pra, nipi i stërgjyshes të tjerë, lidhur me ato pak gjëra që ai mban poshtëshënuara: qyteti i Belgradit(=; sime, ndaj që na takon neve, së bashku me mend...dhe është viti 1510. v.Hahn, p.291) i cili është qëndra e Muzakisë, tokat e Grabossës, të cilat, zonja e e vetmja në të gjithë Muzakinë, duke filluar lartëpërmendur, Chirana Serbissa, Pas një komenti të shkurtër në gjuhën nga njëra anë, në kufi me fshatin e quajtur stërgjyshja ime , i kishte si prikë. latine, lexojmë: Carugua, nga ana tjetër, me fshatrat të Dhe pastaj është edhe një tjetër quajtur, sipas radhës: Giossi, Basti dhe një qytet që e quajnë, qyteti i Ochridës, dhe që

24

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

do të thotë Debria i cili është banuara që quheshin Barci; dy të tjerët arkipeshkopat, dhe brënda këtij qyteti të quheshin Joan Visagni dhe Duca Debril, i Lahutari Ochridës ndodhet një vend shumë i bukur i cili kishte fshatin e Guriscitit ; ishte cili jep më shumë se 12 mijë dukata ari në gjithashtu Basan Bilochisi, i cili kishte vit; ky vend ka qënë i zotit Groppa [Voyes, Disguimar-in si dhe një tjetër që kishte shënim i Hahnit. faqe:303] që kishte për grua vetëm një qëndër banimi, ky quhej Aidin. VAJTIM zonjën Chirana, prind i dytë i zotit Andrea Ishin akoma edhe dy të tjerë nga familja Muzaka Despoto, dhe, duke mos patur Cervotai, njëri Giovani Cervota dhe tjetri kështu tjetër trashëgimtar, na takon neve. Martino Cervota. Së fundi një farë Kondi Ta dini, bijtë e mij, se në vendin Balguri që kishte një qëndër të banuar, të Marr lahutën me këndue, tonë, në Tomoricë, është një tokë e banuar quajtur Guerbsi dhe që ishte Voivoda i Për të dashtunën Shqipni, që quhet Orchova, vendosur në një skutë Tomoricës. Ma mir thuej me vajtue, mali, nga ana tjetër e fshatit në fjalë, kalon Dhe siç e kemi thënë, i një lumë dhe ndërmjet fshatit dhe malit të lartpërmenduri, vend i Tomoricës, ka qënë i Q‟ e kan qit me krye në hi. mësipërm kalon një rrëke uji; pranë vijës së familjes sonë dhe banorët që numëruam ujit, nga ana e malit ndodhet një damar ari, ishin nënshtetasit tanë dhe ai, i mbiquajturi Kshtu pat than njaj Pashko Vasa, ndaj dhe po ua bëj të ditur; ky është vendi Vojvoda, e kishin vënë tanët për të Njiqind e sa vjet përpara, ynë. qeverisur; siç dihet Vojvodë do të thotë Por si duket tashma gjasa, Dhe mësoni se vendi i kapiten ose guvernator. Për Shqipni nuk ka të mbara. sipërpërmendur, Prespa dhe të gjitha ato Mos harroni, bijtë e mij, se në përreth që ishin të zotit Comino Prespës vendin tonë të Tomoricës, është një fshat i Po kjaj hallet e shqiptarisë, dhe të Torrit, djalit të tij, që arritën të quajtur Orchova, i vendosur në nje skutë Që nuk dijnë se ka me shkue, trashëgohen nga stërgjyshja juaj, zonja mali, ndërsa nga ana tjetër i kalon pranë një Chirana, si kushurira më e afërt e tyre, pra në lumë; midis malit(faqa 44) dhe fshatit të N‟fund n‟shkretinave t Arabisë, brëndësi të këtij vendi, ndodhet një ishull tek përmendur kalon një rrëke, pranë kësaj Dikush besa don m‟e çue. i cili ka një tokë ku ngrihet një Manastir ku rrëkeje, nga ana e faqes së malit, ndodhet një (faqe:30) ndodhet trupi i Shën Archelao.[Lisez: damar ari, ndaj po jua kujtoj se është vendi Me vu çallma e mbath sandale, Santo Achile] ynë." Mblue me t‟zeza e gjith grania, Dhe mësoni, gjithashtu, Valona dhe "Kujtime të shkurtëra…” përmban Me harrue dalngadalë, qyteti i Kaninës me të gjitha territoret e saj, kështu jo pak interpolime, por në esencë, thelbi i Se kah bjen ajo Shqipnia. që në lashtësi ka qënë i familjes sonë, ndaj u saj është plot ndershmëri që shfaqet qartë, takon juve. Po, në se ju kundërshtojnë, duke pavarësisht nga përkthimi me tendencë dhe për thënë se ka qënë e zotëruar nga Marchisa t'i stërholluar gjërat nga ana e Kostantinit. Ajo, si N‟hartat shkruhet Albania, Re, i Sërbisë, përgjigjuni se, ishte, me të rrjedhim, në shumë pjesë i qëndron besnik Emnin duen me ia ndryshue, vërtetë, por e tillë u bë në këtë mënyrë: variantit të parë, origjinalit të Gjon Muzakës së I shkon mir thon Arabia, Mësojeni pra bijtë e mij! Siç është thënë vdekur, sikurse kuptohet nga ato pjesë të kësaj Me ar t‟zi kem m‟e pague. edhe më lart, Mbreti Bassa, kishte për grua "Kujtime të shkurtëra…” të cilat kanë mbritur zonjën Comita Muzaka, vajzën e Despotit, deri tek ne, në vitin 1510. Kuku bre çka je ka thue, Zoti Andrea Muzaka, dhe nga kjo martesë u Ja, si fillon ky testament: Se kjo punë nuk ban vaki ! lindi një vajzë e vetme, e quajtur Regina Besa burra me u shtrëngue, [Regina- Dama e Vallonës-1396-1420-,succeda a sa "Unë Don Giovanni Molosachi, Me harrue emin Shqipni. mere Comita en 1396 et epousa le Prince Sebe Mirce - despoti i Epirit duke qënë i dëbuar nga

1396-1414-] dhe kjo u martua me të turqit jashtë shtëpisë sime, dhe duke qënë i sipërpërmendurin Marchiza Re, të Sërbisë, privuar nga shteti i lartëpërmendur, vij në Me harrue emnin shqiptar, Zoti Gino Molosachi, vëllai i të quajturit Mbretërinë e Napolit, ku kujtimi i mirë i lënë Si ka nis me shkue davaja, Zoti Comita i dhuroi si prikë, mbesës së tij tek Mbretit Ferrante(Plaku) i Aragonës, bën Arabisht me folun mbar : Reginës, Valonën dhe Kaninën e që këtu të gjej përkujdesjet për jetën time E ka zan shqipen belaja. lartëpërmendur me gjithçka. Por pastaj, për dhe të familjes sime, me premtimin për të shkak të vdekjes së vajzës së lartëpërmendur, më dhënë tokën e Apice-s dhe të tjerat gjëra Po a jemi a s‟jemi burra ?! Regina, duke mos patur trashëgimtar me veç atyre që na janë siguruar në oborrin e tij. Për si punët jan tuj shkue, burrin e vet, e, duke qënë se edhe e jëma, Por fati im i keq nuk vjen vetëm për Kemi mbet hala tek ura, Zonja Comita, ishte e vetme me burrin e shkak të vdekjes së tij dhe të luftrave të Se shqiptarët kan mbarue. saj, Re Bassa, ju takon juve. Ndaj, në këtë befasueshme, por edhe nga që kam mbetur i mënyrë, duhet të caktohet nën dominacionin vetëm si barka pa vela në mes të furtunës i e familjes së Muzakajve. privuar nga mbrojtja dhe pa ditur të flas N‟kryeqytetin e Shqipnisë, Dhe mësoni që i quajturi qyteti gjuhën italiane… duke m'u dashur mua që Ushton zani nga xhamija, Costuri, i njohur, Castoria, fillimisht kishte t'ju rris dhe t'ju ushqej, bijtë e mij, Tuj shti tmerrin popullsisë, qënë i Marco Craglia-s, dhe që e pushtoi D.Theodhoro, D.Adriano, e D.Kostantino Vallë mos erdhi prap turqia ! me forcën e armëve i sipërpërmenduri Zoti me të dyja motrat tuaja, Donna Helena, e Andrea Muzachi, Despoti, i cili ia dhuroi Donna Porfida, në këtë vend, si do Zoti, jo Ka të drejtë lahuta e shkretë, djalit të tij të fundit (faqe:31)Zotit Stya, që pa vështirësi dhe lodhje, kur unë vij në këto që l‟shon zanin tuj vajtue, mbeti pa trashëgimtar dhe ja la vëllait të tij, anë me ju: D.Theodoro, 11 vjec; dhe tuj vajtue e ba medet, të quajtur Zoti Gino, stërgjyshit tuaj, ndaj, D.Adriano një muajsh e gjysëm dhe ju, pra, i përket familjes sonë… D.Kostantino të lindur në këtë mbretëri. “ për Shqipnin që ka mbarue ! Mësoni (faqa:296) se në Tomoricë, në vendin tonë, ishin katër baronë që i njoh unë: Ginno de Bogdani, i cili kishte Borloi- 1) CH. HOPF -"Croniques greco-romanes in dhe pesë fshatra të tjera; Bardi Fachiemiri inedites ou peu connues publiees avec notes et [Faqemiri] i cili kishte dy qendra të tjera të tables genealogiques" ( pp.270-353; pp.280-1)

25

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

POETET Hija e lotit tim...

E BELGJIKES Erdhi përsëri vjeshta në qytetin tim të dashur Ku unë s'jam më Misteri i Gostive te Bardha... Ku kujtimet e mia nën gure kalldrëmesh flenë Ku gjethet edhe pa mua Përtokë bien Butësisht... Mbi guraleca gri Binin flokëza dëbore U zhveshën pemët lakuriq Të bardha... Dhe era nuk jua tund më flokët Ato vinin Shqiponja Duro Nga më të lartat Ngriu malli per qytetin tim gri ! Maja malesh të bardha Ku vareshin si rrëke ujëvare Yjet mbinë në timin shpirt Ah, sikur të isha atje Mbi gurë të bardhë Ah, sikur edhe një fletë gjetheje të isha Mbi lëndina të pashkelura, Një mbrëmje të qetë vere Ah, sikur edhe një fije e hijes së saj Ku kullosnin e hanin bar Pas mbydhjes së grilave Veç atje të isha... Delet e bardha. Kur edhe enët e darkës Përmbysën brengat e ditës... Të më binin gjethet në shpirt Burrat me të bardha U renditën në harmoni Therën për gosti Palë-palë Lotin e largët mbi një gjethe vjeshte Si paja e nuses që ... E derdha. Të bardhat dele. Mezi pret t'i zhubravisi çarçafët

E bardhë... Flokëza bore të bardha Rrëshkita qetësisht si një ujëvarë Binin butësisht... Në kujtime... Renkime në treg Mbi kulla e ksula të bardha Zemra filloi te rrihte Ku nuset Si një lokomotive treni në agim ...dy buzë të hapura si petale trëndafili Me rroba të bardha Mushkëritë merrnin e jepnin dy dhëmbë të rënë ngulur në shpresë Zbukuronin qivure Pasione të ndezura si qiri një fustan i djegur flakëruar si vullkani Me çarçafë të bardhë Nën lëkurën time merrte flakë një gojë e hapur zjarri Imazhi i tij... Një lule e harruar, e tharë... Xhamadane vija-vija Të kuqe, të zeza, të bardha Loton motivin e të qenit Me ritmin e një trumcaku Violina ime... Nga foleja i rënë... Në tinguj rënkon ajo Në kohëra të reja Unë hapa portën e madhe Një zinxhir gri dhunimi Me gota plastike të bardha Dola ne oborrin e murëzuar Mish femre Pihej rakia Eca këmbëzbadhur Në treg Mbi guraleca gri Oshëtinte lavdia Përmes të ngriturave mure Nën fustanin e kuq të natës Lyer lara-lara Dallgëzonte trupi im Kopshti Lakuriq Fluturonte si flutur Të bardha! Era e borzilokut me aromosi ëmbël Hëna shkëlqen mbi fytyrën tënde Parfumosi flokët e mi Në kohëra moderne Varur mbi supe që Deri poshtë gishtave të këmbës Mbyteshin bukuritë e reja Dridheshin Mbi stolinë që njeh sekretet Si bulëza shampanje Një tufë e hollë kaçurrelash Ashtu pret ti të dashurin të mbërrijë Në gota antike Ja kish prerë rrugën në mes Edhe në hije Të bardha! Një loti të ngrohtë E të ta vjedhë puthjen Pa zemër të të lërë Nën dritën e dlirë të hënës Ngrita kokën Lart Dhe ti shikon rreth e rrotull Ja ngula sytë Universit Lakuqësinë e kopshtit Binin jashtë butësisht Ku u mbështolla me yje Flokëza dëbore.. Sytë m'u flakëruan me dritën Që mban fatin tënd Të bardha ! E hënës së plotë të ndezur Kopshti e di dekorin e fustanit tënd Hapa gjoksin tim Diellin Ku binin yjet lehtaz E duhet të jeshë veç grua Leuven, 2 Shkurt 2012 Si fara e grurit Për ta kundruar bukurinë Mbinë ata Sa bukur shkëlqeu atë natë Në timin Hëna e lumtur Shpirt. Mbi lakuqësinë 26 gusht 2010 Tonë…

26

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

KOLABORACIONIZMI, pakundërshtueshme dhe skajshmërisht e donte siç e bëri ... pronë krejtësisht të tijën, pronë fuqishme për t‟iu kundërvënë propagandës personale. Si u tha fshatarëve librazhdaz në NË KUSHTET E QËNJES komuniste e cila atë kategori që Galeazzo Ciano- shtëpin‟e tij : “... shkeleni me këmbë këtë ja i quante ekstremistë të nacionalizmës sixhade ... e dini e kujt ka qenë ? E Shefqet SË VËNDIT TË shqiptare, ajo i quante kolaboracionistë të Vërlacit !). PUSHTUAR NGA fashizmit italian !(?) E të mbetej me kaq, vetëm një çpifje sporadike e komunistëve KËMB‟E HUAJ, shqiptarë, do të ishte vërtet një e keqe, por në fund të fundit jo edhe shum‟e rëndësishme. Por, SI EDHE NË VAZHDIM, dhe gjithënjë ka një “por”, nga që përgjatë 47 KUR SHQIPËRIA U viteve të diktaturës i u mëshua ditë mbas dite, muaj mbas muaji, vit mbas viti si edhe QUAJT E ÇLIRUAR ! dhjetëvjeçar mbas dhjetëvjeçari cilësorëve kolaboracion si edhe kolaboracionist nga kënd-vështrimi skajshëm përkeqësues dhe vetëm përkeqësues, ai koncept u rrënjos aq thellë sa që sot e kësaj dite as nuk diskutohet më dhe ky cak gjuhësor nënkuptohet vetëm me vetëm sipas kuptimit të keq ! Vijmë tashti duke e ngushtuar rrethin e arsyetimeve si edhe nxjerrjes së Stalini, ? xy ? , Molotovi e Enveri : bashkëpunim përfundimeve logjike, prirur nga të arriturit në vllzëror e kolaboracionizëm për krime e terror.. një sintezë të tyre, qëmtuar këta hap mbas hapi. Mbasi u trajtua më lart qëndrimi i P.K.Sh. të E lemë më një anë tashti çështjen udhëhequr nga Enver Hoxha, lidhur me e marrëdhënjeve Shqipëri – Jugosllavi, trajtuar qëndrimin e mbajtur sa i takon aneksimit të më lart me referenca dokumentash arkivale Kosovës dhe futjes së saj në kuadrin e Federatës lidhur me qëndrimet e Enver Hoxhës si ndaj Jugosllave, vazhdojmë edhe me një fakt të problemit të Kosovës, por edhe më gjerë, lidhur dokumentuar dhe që hedh dritë në aspekt më të me vetë Shqipërinë, dhe vazhdojmë me një gjerë rreth qëndrimit të Shtetit Shqiptar në dokument, por dokument i cili t‟a shtrydhësh marrëdhënjet e tija me Jugosllavinë e Titos. Me kullon gjak intelektualësh shqiptarë ! E ky Mergim Korça 15 Dhjetor të vitit1947 në mbledhjen e Byrosë dokument është letra e diktatorit të kuq shqiptar, Politike të K.Q.P.K.Sh., në pranín‟e të dërguarit drejtuar Atit të tij ideologjik Josif Visarionoviç të Mareshallit Tito, Sava Zllatiç-it, Enver Hoxha Stalinit më 21 Shkurt të vitit 1951, (mbasi ishin deklaron, (proçes-verbali i asaj mbledhje ruhet në arrestuar pa urdhër prokurorie dhe pushkatuar, Vazhdim nga Nr. 59 Arkivin e Shtetit - shënim M.K.) :” ... Tani që e pa pretencë prokurori e as vendim trupi gjykues, likuiduam këtë pengesë, (Nako Spirun - 22 intelektualë shqiptarë, për një ngarkesë shënim M.K.), duhet t‟a fitojmë kohën e Dhe sot, në vitin e njëmbëdhjetë dinamiti hedhur në oborrin e Ambasadës të shekullit tonë të XXI-të, dhe në vitin e XXI-të humbur e të bëjmë sa më shpejtë bashkimin Sovjetike në Tiranë, si pasoj‟e së cilës veç disa DE FACTO të Shqipërisë me Jugosllavinë në që nga shkërmoqja e diktaturës komuniste, xhama të ndërtesës qenë thyer), në emër të të gjitha fushat, (parti, ekonomi, ushtri, etj.), shtrohet pyetja e sinqertë dhe aspak retorike : Pleniumit të K.Q. të P.P.Shqipërisë : “... Vallë do të vijë ndonjë herë dita që të vërtetat se Shqipëria nuk mund të qëndrojë si shtet i Atentati i poshtër që armiku i egër i popullit pavarur dhe aq më pak të ndërtojë historike të thuhen ashtu si kanë tonë dhe i B.Sovjetik na bëri kundër Legatës qenë, që të gjitha dhe as pa zbukurime por edhe Socializmin, PA U BASHKUAR ME Sovjetike në Tiranë në datën 19-02-1951 në as pa përçudnime ? JUGOSLLAVINË ...” ! Me këtë rast nuk orën 19:47, duke hedhur dinamit në oborrin e mundemi t‟u shmangemi dy pohimeve madhore Pikërisht, nisur nga ky synim që i Legatës, na ka goditur mu në zemër të kemi vënë vetes të analizojmë, vazhdojmë me lidhur me si e kanë përkufizuar Partisë dhe të popullit tonë. Ky akt politik KOMUNIZMIN dy personalitete të njohur në paraqitje faktesh, kurrë të zëna në gojë nga terrorist u drejtua ndaj çka është më i dashur, fushë ndërkombëtare dhe lexuesit e këtyre studjuesit e periudhës së diktaturës më i shtrënjtë dhe më i shënjtë i popullit tonë komuniste. radhëve të nxjerrin vetë përfundimet e ndërsjella , Bashimit Sovjetik, që është gjithçka për ne lidhur me si e shikonte Mareshalli Tito Kur Francesco Jacomoni u e që pa atë nuk kishte dhe nuk mund të ketë propozon drejtuesve të shtetit italian që qeveria komunizmin dhe si e shikonte Enver Hoxha, nga jetë për popullin dhe për Partinë tonë. Vërlaci, si e pambështetur nga shumica e popullit këndvështimi i tij, po këtë ideologji : Shoku Stalin, ne nuk kemi qenë vigjilentë sa Mao Tse Tung-u : “ shqiptar, duhej zëvëndësuar nga një qeveri e duhet. Ne shoku Stalin, ju betohemi juve dhe drejtuar nga Mustafa Kruja, ministri i Punëve të KOMUNIZMI NUK ËSHTË DASHURI. Partisë Bolshevike të lavdishme se do t‟ia KOMUNIZMI ËSHTË NJË PRESË PËR Jashtëme të Italisë Galeazzo Ciano, me datën 10 lajmë Partisë dhe popullit tonë këtë gjë kaq TË SHTYPUR ARMIKUN !” nëntor 1941 shkruante në Ditarin e tij Politik, të rëndë që u shkaktua nga mungesa e (botim i Rizzoli-t, tetor 1990 në faqen 556), “... (Titoja dërgoi emisarët e tij q‟e vigjilencës sonë. Ky akt i poshtër i armikut formuan P.K.Sh., mbollën ideologjin‟e zhdukjes Ky një lëshim i mëtejshëm ndaj na ka egërsuar pa masë ndaj tradhëtarëve ekstremistëve të nacionalizmës shqiptare.” së klasës intelektuale atdhedashëse e skajëshme, e fashistë të Beogradit, të Athinës, të Romës Sikur vetëm nisur nga ky vlerësim i ministrit të me gjithë ta edhe të klerikëve drejtues për t‟a dhe reaksjonit të brëndshëm, vegël e tyre. ç‟armatosë Shqipërinë nga ata që VDEKJA PËR Punëve të Jashtëme të Qeverisë Italisë Fashiste të Shoku Stalin, Partia jonë do të jetë e niseshim ku ai, në nënvetëdijen e tij jo që nuk e ATDHE u dukej BASH SIKUR ME LE !) pamëshirëshme kundër armiqve të John Kennedy : “ MENDIMI quante sukses të pushtetit fashist marrjen e fuqisë Bashkimit Sovjetik ! Dhe ç‟e bën akoma më të QË PRIN KOMUNISTËT ËSHTË IDEJA egzekutive në Shqipëri nga ana e Mustafa Merlika trishtë deklaratën e Enver Hoxhës drejtuar Krujës me shokë, por përkundrazi e quan lëshim SE E IMJA ËSHT‟E IMJA, E JOTJA Stalinit, është pohimi i tij Molotovit, ministrit të ËSHT‟E JONA” ! ndaj ekstremistëve të nacionalizmës shqiptare, do Jashtëm Sovjetik : “... ne me këtë rast i arrestuam të ishte një argument si edhe provë e (Enver Hoxha, shëmbulli tipik i 150 vetë, duke i pushkatuar 22 prej tyre por në egoistit të skajshëm, e donte Shqipërinë, por e

27

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

fakt akoma nuk e dijmë se kush ishin autorët sekrete nënujore të nëndetëseve që zyrtarisht Qershori i vitit në vazhdim të zbatoheshin si e hedhjes bombës. ishin shqiptare, por efektivisht ndiqnin plane si njësimi i monedhës shqiptare me atë jugosllave e Në vazhdim të kësaj letre, edhe zbatonin direktiva të Komandës Flotës gjithashtu edhe njësimi i çmimeve me gjithë natyrshëm lindin dy pyetje ndaj historianëve tanë Detare Sovjetike, konform interesave politike heqjen e barrierës doganore mes të dy shteteve, të periudhës diktaturës, pavarësisht e kanë ditur sovjetike në Mesdhé, nuk lejon asnjë (me gjithë pasojat negative për Shqipërinë). Këtu apo jo faktin e së ashtuquajturës “bombë në kundërthënje në këtë drejtim ! E cituam këtë nuk e le dot pa përmëndur faktin se kur u kthye Ambasadën Sovjetike në Tiranë” dhe si e kanë bazë sovjetike në Mesdhé, pikërisht sepse ishte nga Jugosllavia Nako Spiru ku, nën trysnín‟e ditur, e rëndësishme është të sqarohet : një bazë aktive dhe vepruese e B.S. e një vazhdueshme të radiogrameve nga Enver Hoxha, 1- Mbas shkërmoqjes diktaturës rëndësije themelore por njëkohësisht edhe hallkë ai vërtet i nënëshkroi të gjitha marrëveshjet me komuniste, e kanë qëmtuar edhe lexuar këtë jo e papërfillëshme e kolaboracionit politik, me Jugosllavinë por duke qenë i pandërgjegjshëm dokument drejtuar Mareshallit Stalin nga Enver nënështrim interesazh tona kombëtare ndaj për sa po bënte, e kishte çfaqur publikisht në Hoxha në emër të Pleniumit K.Q.të P.P.Sh. ? interesave sovjetike, diametralisht në biseda mes udhëheqësish partie këtë fakt, të cilin 2- Po dosjen e hetuesisë me kundërshtim, këto të vërteta me maskimin Enver Hoxha kurrë nuk i a harroi ! Edhe fakt është Nr.1687-A të Drejtorisë Sigurimit Shtetit si edhe propagandistik që i u bë asaj baze nga letërsia si se më 22 Nëntor të vitit 1947 gabimisht, duke atë me Nr.64 – datë 27-02-1951 të Vendimit edhe kinematografia artistike e kohës diktaturës luajtur me armën e tij, vetëvritet Nako Spiru ! (Kjo Gjyqësor në bazë të cilit dënohen me pushkatim ... mbasi u prishëm me B.S. dhe u lidhëm me deklarata zyrtare e lëshuar nga udhëheqja ato 22 viktima, NJË JAVË MBASI NË FAKT Kinën ! Sa më sipër, në vazhdën e sakrifikimit komuniste e shtetit shqiptar). Pra, deri në atë ISHTE KRYER EKZEKUTIMI I TYRE, e total të interesave tona kombëtare dhe datë, Enver Hoxha ishte plotësisht dhe 100 % kanë parë vallë zotërinjtë historianë e megjithatë nënështrimit verbtas interesave të huaja ! nën ndikimin jugosllav të cilën gjë, nisur nga vazhdojn‟edhe heshtin në këtë drejtim ? Pse Pikërisht tashti u erdhi radha të interesat e tija personale, ai e pranonte si të heshtin para një KURBANI prej 22 viktimash ndriçojmë dy momente shumë kuptimplote se si mirëqenë. Mirëpo erdhi 28 Marsi i vitit 1948 kur njerëzore në altarin e kuq të Kremlinit ? janë nëpërkëmbur dhe bërë kurban dy u shpërndahet dhe u bëhet e njohur udhëheqjeve Përgjatë kësaj hullíje nuk personalitete dore të parë të hierarkisë komuniste të partive anëtare të Kominformbyrosë letra e mundem të mos shtoj se si, në bisede e sipër me shqiptare, (së bashku me grupazhe imagjinare K.Q.P.K.(b) të Bashkimit Sovjetik lidhur me një prej historianëve, (personel shkencor i të tyre). Po i sjellim këta dy shëmbuj se njeri për prishjen e B.Sovjetik me Jugosllavinë ! E për t‟ia tanishëm i Institutit të Studimeve Historike të interesa të menjëherëshme pikësynimi komplikuar problemin Enver Hoxhës, gjatë takimit të Akademisë Shkencave), për t‟a justifikuar para kolaboracioni politik vetëm për ruajtje interesash tij me Vjaçesllav Molotovin më 24 Qershor të meje faktin që Instituti në fjalë nuk e ndjek dot egoiste personale, kurse tjetri me objektiv qitje vitit1948, ministri i Punëve të Jashtëme të larmín‟e problemeve që ngrihen dhe kërkohet të disi më të largët por gjithmonë ... prirur nga po ai Bashkimit Sovjetik, i thotë shprehimisht studjohen prej tyre duke mbajtur edhe qëndrim pikësynim nga Enver Hoxha ! udhëheqësit shqiptar “... Ju, shokët shqiptarë, sa më objektiv ndaj kolaboracionizmit gjatë periudhës Në dokumenta arkivale ësht‟e duhet t‟a shqyrtoni dhe analizoni vetëvrasjen së pushtimit të vëndit tonë, më vuri në dukje se në dokumentuar se si Koçi Xoxe në pohimet e tija e Nako Spirut ! ” Përzgjedhjet e mundëshme Institutin në fjalë vetëm një historian merret ka thënë, pa as më të voglën mëdyshje, se si për për E.Hoxhën ishin vetëm dy : me studimin e periudhës së Luftës së II-të të gjitha egzekutimet që kryheshin me urdhërin1- e Vazhdim i kolaboracionit tradhëtar me Botërore ! Qoft‟edhe vetëm ky fakt, (në qoft‟i tij por pa u dënuar nga trupa gjykuese, ishte Jugosllavinë. themeltë), mjafton të më bindë se vonë, shumë marrë nga ai, (K.Xoxe – shënimM.K.), miratimi2- i Pozicionim kundra Jugosllavisë duke e vonë në qoftë se ndonjëherë, Instituti në fjalë do Enver Hoxhës. Gjatë viteve 1945 e në vazhdim mbështetur Bashkimin Sovjetik. të vihet në krye të problemeve të historisë jo vetëm që ndikimi jugosllav ishte maksimal, por Mirëpo të dy këta qëndrime Kombit tonë, (së paku sa i takon rishkruarjes së edhe zbatimi i direktivave të tyre kishte marrë kishin edhe rrjedhojat e tyre si vijon : historisë viteve nga 1939-ta e deri në fundin e trajta absolute, (duke filluar fillimisht me krime 1/a- Enver Hoxha do të 1945-sës). Kështu me shumë keqardhje jam i makabre e pastaj edhe me gjyqe krejtësisht të vazhdonte të ishte udhëheqësi i P.K.Shqiptare si detyruar t‟a pranoj se trajtimi, drejtpeshimi, si inskenuara e tejet të pathemeltë), kundra edhe i shtetit shqiptar sa kohë t‟a linte Jugosllavia edhe gjykimi i problemit atdhetarëve si edhe intelektualëve nga më të pa e aneksuar Shqipërinë por edhe me livel KOLABORACIONZËM në përgjithësí, shquarët, laikë si edhe klerikë paçin qenë, me ndihme ekonomike në kufijt‟ e përcaktuar nga (përfshirë kolaboracionin në interes të atdheut, objektivin e tyre t‟i zhduknin pikërisht ata si vetë Jugosllavija. Kurse B.S. si fuqí e madhe atë tradhëtar si edhe oportunizmin politik), si afat kategorí shoqërore ! mbështetëse e Shqipërisë potencialisht, dilte nga kjo kohor praktikisht u çvendoskan në Viti 1947 e kishte filluar orbitë. KALENDAT GREKE ! Po, ky është realiteti i konturimin e tij si një vit shumë problematik për 1/b- Me t‟u thithur Shqipëria në trishtë i cili e kushtëzon trajtimin e problemit Shqipërinë. Pala jugosllave nuk po u përgjigjej kuadrin e Jugosllavisë Federative, si republik‟e kolaboracionizëm në gjith‟anësin‟e tij me vonesë, marrëveshjeve kontraktuale duke ngadalësuar shtatë e saj, (nga që Titua i u shkëput diktatit nga duke lejuar kësisoji që mendësija edhe e sotme lëvrimet e objekteve si edhe furnizimeve P.K.(b) e B.S.), jo vetëm që E.Hoxha do t‟a vazhdon dhe kanalizohet përgjatë asaj vrage të Shqipërisë. Kjo dukurí sa vinte edhe e bënte kishte përnjëhershëm mareshallin jugosllav mbi caktuar nga historianët komunistë ! Megjithatë, pakënaqësin‟e Nako Spiros, si përgjegjës kryesor i kokë por edhe ... s‟kishte më se kujt eventualisht pavarësisht mundësive që kanë institucionet ekonomisë së vëndit, të rritej dukshëm. Nga ana t‟i ankohej për asnjë problem. shkencore të vëndit tonë, detyra e secilit është, tjetër jugosllavët po e shtonin trysnín‟e tyre 2/a- E.Hoxha do t‟i kishte për aq sa ka mundësi, mos t‟a lerë pa dhënë lidhur me njësimin e vlerës monedhës sonë lekut marrëdhënjet tashmë të drejtpërdrejta me ndihmesën e tij, sado modeste ajo qoftë, në këtë me dinarin e tyre, heqjen e barrierave doganore si B.Sovjetik pa ndërmjetësínë jugosllave, duke drejtim. Prandaj edhe ... vazhdojmë. edhe njësimin e çmimeve ! Enver Hoxha jo se qenë vetë udhëheqësi i Shqipërisë. Përgjatë periudhës së lulëzimit të nuk i ndjente këto shqetësime të prekëshme, por 2/b- Si udhëheqës i nënështrimit të pakushtëzuar ndaj Bashkimit duke qenë se marrëdhënjet si partiake e P.K.Shqiptare që i ishte nënështruar totalisht Sovjetik, një nga njollat e trishta të asaj kohe ka gjithashtu shtetërore shqiptare me B.Sovjetik ndikimit të P.K.Jugosllave që nga krijimi nga ana qenë edhe e gjithë historia e krijimit, kalonin nëpër forumet jugosllave, (dhe B.S. e e të dërguarve të saj Miladin Popoviçit si edhe administrimit si edhe mbetja si rudiment i kishte pranuar gjëndjen si të mirëqenë), ai i a Dushan Mugoshës, e në vazhdim i përzgjedhur dikurshëm i flotës nëndetëseve, Pasha Limani. bënte hyzmetin mbajtjes së miqësisë me prej tyre t‟a drejtonte si P.K.Shqiptare e Vetëm qëmtimi i dëshmive të ish komandantit të Mareshallin Tito me piksynimin që në Shqipëri, si gjithashtu edhe luftën e quajtur fillimisht Luftë asaj baze detare, Dashamir Ohrit, me pohimet e republik‟e ardhëshme e Federatës Jugosllavisë, ai Nacional Çlirimtare por e kthyer në vazhdim tija se si Shqipëria përballonte shpenzime liveli jo së pakut t‟a ruante pozitën e tij prej udhëheqësi. në luftë civile po prej tyre për interesat e të papërfillëshme si edhe mbante të gjitha Më 29 Maj të vitit 1947, në mbledhjen e Byrosë P.K.Jugosllave, E.Hoxha duhej të ballafaqohej përgjegjësitë që pasonin si rrjedhojë operacionesh Politike të K.Q.,u vendos që duke filluar që nga me një rrethanë tejet të vështirë : Duhej bindur

28

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

Stalini dhe P.K.(b) e B.S. se ai vetë, në krye edhe partisë duke i dënuar ashpër ata që u quajtën grupi themeluan “Traktatin e Miqësisë, Bashkëpunimit të P.K.Shqiptare si edhe të Shtetit Shqiptar, jo armiqësor dhe antipartí i Koçi Xoxes). dhe Ndihmës Reciproke”, që e emërtuan vetëm që me ndërgjegje të plotë shkëputeshin Vijmë tashti tek data 5 Mars e Traktati i Varshavës, edhe Shqipëria u ftua në nga Jugosllavia por edhe se do të vepronin vitit 1953 kur vdekja e Stalinit e mbuloi në zi atë kuvënd me të drejta të plota. Kësisoji, pa hyrë besnikërisht dhe me nënështrim të plotë ndaj Shqipërinë ! Atë ditë Enver Hoxha e uli në në hollësira që dalin nga objektivi i kësaj analize, B.S. dhe udhëheqësit të saj Mareshallit Stalin ! gjunjë turmën e mbledhur para shtatores së me ngritje edhe me ulje vazhduan marrëdhënjet Në këto kushte ndjenja e vetëqendërzimit të Stalinit, për t‟a nderuar kujtimin e tij. Kjo njera mes Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, me pikë Enver Hoxhës e gërshetuar ngushtë me anë e medaljes. Kurse ana tjetër, (akoma edhe qendërzimi interesat e udhëheqësit të Shqipërisë. pragmatizmin e tij jo vetëm që nuk u step t‟a më e trishtë dhe që kurrë nuk u zu në gojë), qenë Kështu më 1 Janar 1959 “Zëri i Popullit” botoi merrte vendimin por edhe brënda katër ditësh, me dhjetra pjesëmarrësit e atij mitingu mortor që një përshëndetje drejtuar B.S. ku integralisht, mes mbasi e kishte patur takimin me Vjaçesllav u arrestuan dhe u kalbën burgjeve vetëm me tjerave, Enver Hoxha theksoi “... I gjithë populli ynë Molotovin, e pra më 28 Qershor të vitit 1948, i a vetëm sepse nuk pranuan atë ditë të uleshin në me mirënjohje të pakufishme i drejton sot falënderimet më dërgon Mareshallit Stalin n‟emrin e Komitetit gjunjë ose u treguan gazmorë në vënd që të të zjarrta Bashkimit të lavdishëm Sovjetik, Partisë mëmë Qëndror letrën me të cilën i shpreh konformimin qanin, (ose së paku të bënin sikur qanin) ! Po Komuniste të B.S., Komitetit Qëndror të saj dhe shokut total të Shqipërisë ndaj vendimeve të paraqesim në vazhdim kalime nga betimi që u Nikita Hrushov. Ne i sigurojmë se me ta jemi Kominformbyrosë ! Ky edhe hapi i parë për t‟a lexoi pjesëmarrësve të atij mitingu mortor vetë të lidhur përjetë me një miqësí dhe besnikërí fituar besimin e B.S. Por ky hap duhej ndjekur Enver Hoxha para shtatores Stalinit : “... Popujt e që nuk do të ketë mortje kurrë ...!” edhe me masa të tjera thelbësore bindëse që t‟a B.Sovjetik dhe neve, edhe gjithë popujt e botës na ka Në vazhdim, më 26 Maj 1959, po dëshmonin katërcipërisht shkëputjen e Shqipërisë mbuluar sot një fatkeqësí e madhe . Udhëheqësi, mësuesi në gazetën “Zëri i Popullit”, botohet fjala e nga Jugosllavia. Përgjatë këtij shtegu ku, dhe Ati jonë i shtrenjtë Josif Visarjonoviç Enver Hoxhës në pritjen që i bëhet Nikita objektivat e arritjeve personale vetqendërzuese Stalin mbylli sytë përgjithmonë, pushoi të menduari Hrushovit në krye të delegacionit Sovjetik, kur Enver Hoxha i kishte krejtësisht të qarta, mbas mendja e gjeniut më të madh dhe më të ndritur të kohrave ata zbritën në aeroportin e Rinasit : “... Miqësinë Pleniumit të X-të të K.Q. të partisë mbas tona ... betohemi se do ta forcojmë dhe çelikosim me Bashkimin Sovjetik populli shqiptar e çmon si shpalljes së Rezolutës Informbyrosë, Enver dashurinë tonë të sinqertë e të thellë për popujt vëllezër të thesarin më të shtrënjtë ... Miqësia jonë është e fortë si Hoxha mblodhi Pleniumin e XI-të nga 13 deri Bashkimit Sovjetik ... Partia e Lavdishme Komuniste e graniti dhe e përjetëshme si malet tona !” më 24 Shtator të vitit 1948 ku sulmoi hapur dhe B.S. me Komitetin e saj Qëndror Leninian Stalinian me Katër ditë më vonë, e për të qenë të saktë shumë egër politikën e Jugosllavisë, rehabilitoi në krye shokun Malenkov do të jenë si gjithmonë pikërisht më 30 Maj 1959, Nikita Hrushovi Nako Spirun me gjithë të shoqen Liri Belishovën, për ne burim i madh dhe i pashterruar i dritës në rrugën shpallet Qytetar Nderi i Tiranës ! Ky akt si gjithashtu edhe Mehmet Shehun, dhe nga ana tonë drejt të ardhmes së lumtur ... !” edhe mbjellja e përbashkët e Pemës Miqësisë nga tjetër e shkarkoi si Sekretar Organizativ të Partisë Vetëm tre muaj mbas vdekjes udhëheqësit e P.K.(b)B.S. si edhe P.P.Sh., jepnin Koçi Xoxen, (duke mos e përjashtuar nga Byroja Stalinit, në Qershorin e vitit 1953 vete në Moskë iluzionin se udhëheqësi shqiptar më në fund i Politike), por duke i përjashtuar Pandi Kriston si një delegacion liveli të lartë i Partisë i kryesuar kishte fituar híret e Baba Nikitës, (siç i drejtohej edhe Kristo Themelkon nga Byroja por jo nga personalisht nga Enver Hoxha. Malenkovi e priti ato ditë në mënyrë të përsëritur Enver Hoxha Komiteti Qëndror. ftohtë Enver Hoxhën. Në vazhdim filloi të marrë udhëheqësit sovjetik, Nikita Hrushovit) ! Mbas këtyre masave kundra- trajtë gjëndja sipas së cilës përvijohej dukuría se Mirëpo ky flirt nuk zgjati shumë. jugosllave Enver Hoxha vëzhgonte reagimin tashmë periudha kohore gjatë së cilës diktatori Në kuadrin e luftës frontale nga ana e Hrushovit Sovjetik i cili nuk vonoi dhe erdhi. Masat e shqiptar e gëzonte të plotë besimin e B.Sovjetik kundra kultit individit aq të zgjatur të Stalinit si marra si edhe ndryshimet ishin për mirë por ... jo kishte perënduar. Kohët e reja duheshin diktator i padiskutueshëm i B.Sovjetik, si edhe akoma plotësisht bindëse. përballuar edhe ato me ... qëndrime të rinj. insinuatat e udhëheqësit të ri sovjetik lidhur me Fillë mbas mbylljes së Një vit më vonë, në Qershorin e udhëheqjen shqiptare, e cila kishte 16 vite në krye punimeve të Pleniumit të XI-të të K.Q. e vitit 1954, vete së rishmi në Moskë Enver Hoxha të partisë dhe të shtetit Shqiptar e duhej t‟u a ritheksoj këtë moment fillë mbas mbylljes së punimeve në krye të një delegacioni së bashku me Hysni linte frenat drejtuesve të rinj, nuk mund të Pleniumit XI-të të K.Q., Koçi Xoxe,Pandi Kristo, Kapon. Nga takimet me Hrushovin ata e kaloheshin pa shkaktuar marrjen pozicion nga Kristo Themelko, Nesti Kerenxhi etj., papritmas kuptuan qartë se tri ishin objektivat e tija sa u ana e Enver Hoxhës. u shkarkuan nga të gjitha pozicionet e tyre takon pozicionimeve politike : Përgjatë kësaj hullíje na vjen në politike si edhe shtetërore që mbanin ! Nëa- Spastrimi i aparatit partiak dhe i shtetit nga ndihmë edhe vepra dy vëllimëshe e Andre vazhdim, pikërisht tre muaj mbas Pleniumit të stalinistët. Fontain me titullin Historija e Luftës së ftohtë, XI-të, mblidhet Kongresi i I-rë i P.K.Shqiptareb- Luftë frontale kultit të individit stalinist. ku në Vëllimin e II-të, Fq.395 lexojmë : “... Tito ku ish Sekretari Organizativ i Partisë Koçi Xoxe,c- Zbutje e marrëdhënjeve me Jugosllavin‟e Titos. kurrë nuk e kishte mospërfillur faktin se shtegu që e del në podium t‟a marrë fjalën ... e cila nuk i Tashmë Enver Hoxha kishte udhëhiqte ndaj likuidimit të armiqve të tij shqiptarë, e lejohet nga zhurma dhe përplasjet e këmbëve në përvojë e duhej t‟i përvishej punës nga dhe si çonte atë drejtë pajtimit të tij të plotë me Nikita sallë ! E ndjek më 28 Nëntor arrestimi i tij i cili duhej kthyer guna që mos të nëpërkëmbej Hrushovin. Dhe dukej se Hrushovi ishte i prirur që pasohet më 30 Maj të vitit 1949 me pushkatimin vetqendërzimi i tij. Cilët do të ishin fillimisht këtë dhuratë t‟i a blatonte Mareshallit Jugosllav ...”. e tij ! heronjtë e në vazhdim kurbanët e ardhëshëm Më 14 Shtator të po atij viti Kina e Me masat drastike edhe kriminale për hir të këtyre interesave të tija vetjake ? Madhe Popullore na e lëvroi të gjithë sasín‟e grurit të marra nga Enver Hoxha ndaj bashkë- Fillimisht, t‟i fitonte hiret e që i kishim kërkuar në një kohë që, sipas Enver punëtorëve të tij më të ngushtë, ai mundi t‟a udhëheqësit të B.Sovjetik Nikita Hrushovit, Hoxhës “... Bashkimi Sovjetik po e linte fitojë më në fund besimin e Josif Visarionoviç doemos ai e luajti kartën Liri Belishova ! Kjo e Shqipërinë të vuante urije që t‟a ulte në Stalinit ! Natyrshëm shtrohet pyetja : Sa zgjati fundit me gjithë ish të shoqin tashmë të vdekur gjunjë ! ky besim ? Teorikisht, sa kohë që të mbahej më Nako Spirun, (i vetëvrarë gabimisht duke këmbë KOLABORACIONI ME luajtur me koburen e tij më 22 Nëntor 1947), të NËNËSHTRIM INTERESASH rehabilituarët e politikës pro-sovjetike, filloi të KOMBËTARE TË SHQIPËRISË NDAJ përdorej si katalíte në marrëdhënjet me Revista Kuq e Zi ATYRE TË BASHKIMIT SOVJETIK. B.Sovjetik ! Në mos gjë tjetër, Enver Hoxha Ndërsa, e përcaktuar saktësisht, që nga 30 Maji i kësisoji së paku një farë kredíje në marrëdhënje Tribunë Shqiptarizmi, vitit 1949, ditë kur u pushkatua Koçi Xoxeja, (e me Hrushovin dhe patjetër që edhe kohë, fitonte. në vazhdim kur një e nga një i u vu shënja e Një shënjë pozitive në këtë drejtim ishte fakti që Lexojëni ! barazimit me tradhëtarë të atdheut edhe armiq të kur më 14 Maj të vitit 1955 u mblodhën udhëheqësit e tetë vëndeve të Lindjes dhe

29

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

Initially, he intended to attack and to mention the region, they refer only to the Drin Tests and documents of plunge the country into strife, just as our River. This river flows past Lissus, now called forefathers had suffered severely, who, like Lezha, which separated Dalmatia from Albanian History beasts, spent centuries hiding in the most isolated Macedonia. We may assume that, had the lake recesses of the mountains and in the depths of existed in ancient times, the said, well-known caves (2). In fact, the Turk initially beat the King geographers would not have been silent about it. By Robert Elsie of Persia, (3) soundly defeating a good portion of And indeed, islands and boulders from it have his army by the favourable position he had taken found their way into the sea, and other rivers and and by means of the military equipment he had. springs erupt from the earth there, new ones The Persian cavalry, trounced and scattered by every day, so that one is led to the conclusion the attack and all the commotion, abandoned the battlefield and fled. Then he decided to attack that the lake in question was formed a long that part of Macedonia which is situated along time after the above-mentioned writers. It has a the Adriatic coast, and turned his attention to the circumference of one hundred thousand paces region now called Albania. Had he taken that and is no smaller than Lake Como and Lake country, all the coastline including Dalmatia and Garda, two well-known lakes of our Cisalpine Liburnia (4) would have fallen immediately under Gaul. his sway, and, using the workforce there, at very little expense, he would have built a great naval fleet. Then, using his fleet to protect the Adriatic, The local people call the town Shkodra in he would have taken Apulia and Calabria since their language and the language of their the distance across the sea from one side to the forefathers, whereas the Italians have now given other is not great, and would thus have secured it a new foreign name, Scutari. The ruler of this himself a means of penetrating further into Italy. town was Antonio Loredano (Antonius He was waiting for a favourable moment to let Lauretanus), a man who would have been the Dr. ROBERT ELSIE his whole army feed on enemy land. pride of his grandfather Petrus, and who was a worthy son of Jacob. It is to him that go the honour and glory of saving the town, or better 1474 It was thus at the very time when the harvest said, of defending Christianity. In addition, he was drawing near on the fields of Epidamnus paid honour to his lineage because he managed George Merula: (Durrës) and the other coastal regions, that he to do something quite extraordinary by defeating summoned his general, whom the Turks in their such a savage enemy. language call the Pasha of Roumelia, to his headquarters in Moesia, in order to muster an The Siege of Shkodra army. This man, having gathered there over one When he learned that such a huge army was hundred thousand soldiers, and with no one about to attack in the land of Moesia, Antonio knowing what he intended to do, i.e. whether he Loredano, worried for himself and for his town intended to attack Pannonia or to cross over to and knowing the strategic importance of Shkodra The Italian humanist and historian George Merula for the Turks, gave orders that all grain, wherever it could be found, be gathered and stored within (1430-1494), also known as Georgius Merula Asia, he pretended to return to Thrace and Alexandrinus or Giorgio Merlano di Negro, was born in the walls. On the day before the arrival of the Adrianople but, after marching for two barbarians, he summoned and gathered around Alessandria in northern Italy. He studied in Milan continuous days, he turned back, traversing in under Francesco Filelfo in 1444-1446 and later in him in the fortress some of the young men of the one night the road he had been travelling along. countryside who had come down from the , Padua and Mantua. From 1465-1482, he was About the middle of May, sending sixty professor of rhetoric in Venice. Invited back to Lombardy mountains. He then gave orders that water be cavalrymen as an advanced guard, he suddenly, carried up to the town by means of beasts of by Ludovico il Moro of the powerful Sforza dynasty, he without warning, attacked and routed the taught in Padua (1483-1485) and finally at the burden, as much as would be needed for a long Macedonians. Then, having taken prisoner all the siege. Accademia in Milan (1485-1494). Aside from his scouts on the road before word could spread of editions and commentaries of many Roman authors, his unexpected victory, he advanced and set up Merula is the author of a moving description of the camp near Shkodra, which was once a Roman Turkish siege of Shkodra (Bellum Scodrense), composed city. Këto dokumenta jepën in Latin in September 1474. The fortress of Shkodra finally fell to the Ottoman Turks in January 1479. anglisht sipas redaktimit Shkodra, situated on the border with Dalmatia and Macedonia, is a well-fortified city, tyne prej Dr. Robert George Merula of Alessandria conveys his virtually on all four sites, both from its natural greetings to Jacob Merula and Francesco position and because of its constructed Elsie, që i ka përkthye Gambarini. fortifications. Around the fortress are high cliffs and from up top, one can observe all the nga origjinalet përkatëse. I assume you are all waiting anxiously to find plainsbelow. On one side there is a more gradual out what the savage and mighty enemy of slope which leads one up to the fortress. The Na falni që nuk kemi Christianity (1) has been preparing to do against waters of the Buna River flow by, right past the pasë mundësi t‟i us, in particular if we take account of what he bottom of the hill. Along this river, the waters of accomplished this summer. Had he attained his a lake, of recent formation, flow into the sea. The kthejmë shqip. objectives, he would easily have committed the river is slightly larger than our Tanaro (5). Do greatest massacre planned for many years. not be surprised that I claim the lake is of recent origin, since it is not mentioned by the Greek writers Strabo and Ptolemy, nor by the Roman authors Pomponius Mela and Pliny. When they

30

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

In the midst of such preparations, and while all paths were being strictly guarded to prevent the Venetians from using their spies and escapees to find routes in, a Greek fellow, once taken prisoner by the Turks and forced into servitude, but later appointed by the pasha as a high-ranking official of the region, reflecting on the religion in which he had been raised and educated, jumped onto the pasha's steed, stole his lance and galloped off to the place where the ships were anchored. He asked to speak to the commander of the fleet and, having boarded one of the triremes, he revealed the enemy plan and informed the Venetians that they were in great danger. As soon as the Venetians heard this, orders were given that the whole fleet be armed and made ready for battle. Ropes were unfastened, anchors were weighed and the sterns of the ships were turned around. The triremes were positioned in a line so that, at an appropriate distance from one another, they could advance against the current. But the moment the sun came up, they could hear from KALAJA E SHKODRES was Triadano Gritti (Triadanus Grittus), all sides the neighing and galloping of horses, the Foto : Franz Baron Von Nopçe, 1903. commander of the fleet and an octogenarian, firing of military equipment and arms glimmering who despite his advanced age, showed fine in the distance, and such was the din and resistance and was well concentrated on carrying On June 4th, while lightly armed soldiers clamour that anyone not used to it would have out his task as best he could. No one believed were surrounding the town with a vanguard and been crippled by fear. The Turks then began that he could do it because it was a singular feat. many men were running in all directions to loot shooting arrows and slinging stones at the fleet At that time, he was travelling in and plunder, and while volunteers were making wherever they could reach it, some using their themselves ready for war, the (Ottoman) bare hands, others using equipment. commander himself made his appearance with the Aegean Sea, checking up on the islands Nonetheless, the fleet advanced, but so great was the other part of the army. This man, if we can thereabouts, and had just arrived at Chios when the amount of stones and missiles hurled at the call a man someone who was a eunuch and who ships that it seemed that a hailstorm had once guarded the sultan's harem, is said to be healthy, robust, and more courageous than clever he heard that Shkodra, a town of great as a soldier in carrying out his duties. The sultan strategic significance, had been surrounded. broken out and covered the vessels. Those who had promoted him to this level of merit for his Turning back, he set off for the , were further away and could not shoot, urged gathered his naval forces and entered the mouth their comrades on with screams and shouts. The of the Buna River, Venetians for their part, seeing that they were in achievements in war. He brought with him men a difficult position and were being shot at from skilled in the martial arts, strong of body and giving orders that his triremes and biremes both sides, began to attack the enemy with courageous. They were followed by equipment scorpions and rifles and other pieces of invented and one thousand camels loaded with bronze for should sail up the river, using oarsmen, because, in addition to the current of the river, the winds recently equipment, called bombards and casting cannons which are usually used to batter spingards. and knock down ramparts. were blowing in the opposite direction. When he arrived at a certain spot where stone embankments had been built out into the water The enemy attack was thus repulsed. They When this huge army arrived, the whole to slow down the current and where fishermen landed on the riverbank and chased the foe for coastal region was terrified. Even the inhabitants had constructed little huts to catch fish, he over ten thousand paces, breaking their force. of the coastline of Illyria and Macedonia were realized that the boats could go no further. He Both sides hastened to gain control of a certain petrified, fearing that they would fall prey to the decided, in order to be on the safe side, to spend site where the river flows through a narrows barbarians. Some of them fled into the rugged the night near the old church of Saint Sergius between two hillocks. There, the two banks are mountains, while others, having escaped the (Shirq), which is situated about five miles from so close to one another that a trireme can hardly town, took refuge on the islands with the the town. He intended the next morning at the get through. The barbarians, with their remaining women, children and cattle. Some had made their break of dawn to embark upon caiques and small forces, endeavoured to arrive there first and take way to the mouth of the river and were waiting boats to see if he could find some route so as to up position. They realized full well that they for ships to take them anywhere, wherever fate come to the assistance of those under siege. could impede the advance of our ships by should wish. When the enemy found out about the plan from throwing logs and harpoons into the water. The some escaped oarsmen, and realized that the Venetians for their part, with the oarsmen When the Senate received the news, the fine whole fleet could be blocked by them throwing rowing as fast as they could, sailed forth with and noble leaders of Venice recruited new logs into the river at the point at which it was at their biremes and triremes, hoping that their soldiers and gathered a great deal of money its narrowest, and thus stop the triremes from great efforts would pay off once they passed the without any difficulty. They did not hesitate in advancing, orders were given without delay that narrows, upon which the barbarians had set their giving generously to provide all material all other activities be suspended, that trees be cut stores. However, whether it was the will of God necessary to repulse the enemy. They sent money down, and that most of the army cross over to or it was due to the virtue and courage of the and help in particular to those leaders who were the other side of the river so that our soldiers two sides, both the Venetians and the barbarians ruling over large parts of the lakeside so that they could be attacked from both banks with all sorts arrived at Scala (this is what they called the might be able to resist barbarian attacks in of missiles and weapons narrows between the two prominent hillocks) at perilous gorges and canyons.In addition to him almost the very same time, and a terrible battle

31

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

took place there. But our men survived the peril. forces a moment's peace. The latter could not made ready for the attack, so that when their None of their ships - not even one caique - was even go out to fetch drinking water without forces took the city, they would at least be sure impeded or caught. This enraged the barbarians placing themselves in mortal danger. Once, when to reap the benefits of the victory after so much all the more because they had already suffered the barbarians were out looting like thieves and trial and tribulation. one defeat. Our forces were heading towards the searching for local villagers hiding in the dense mouth of the Buna and they began attacking the forests, some three hundred of them went down The assault began with piercing shouting, the last trireme with rocks and other projectiles, to a spring to drink water. There, they were beating of drums and the blowing of trumpets. using in their fury whatever they could find. Now attacked by the local inhabitants, assisted by our Bonfires were lit on all four sides of the fortress. the Turkish horsemen, having regrouped, rode soldiers. Our men surrounded them and Then they stopped for prayer, adoring the new right into the river and attacked the oarsmen by chopped them to pieces. Unaffected by the moon as they lay on the ground, as is their seizing the oars with their bare hands. They fighting were several rocks and islands in the lake custom. One must know that the Ottomans would not let go of them for dear life except where beautiful monasteries had been never engage in a full battle before the new when our men chopped off their hands or threw constructed by Greek clergy. All these people moon, which they greet with great devotion. As some very heavy object at them. would otherwise have been heartlessly ravaged. such, on August 15th, the pasha promised great reward to those who would could climb the Finally, without any of our men being taken Meanwhile, the enemy made ready some slopes to the fortress, mustered his army, and prisoner, the fleet sailed and reached a safer cannons of enormous proportion. They were of with two shots from the cannons, gave signal for location, though five hundred men had been such a calibre that, when shot at, the ramparts of the attack. The moment he gave the sign, they all wounded and eighteen had been killed. The the fortress shuddered and most of them rushed out of the camp and ran forth. With great Turks themselves had suffered a massacre. This collapsed. Nevertheless, those under siege had din and clamour, taking with them movable became clear the next day when, following the stored enough material to defend themselves and mantlets, beams and poles with hooked prongs, barbarian withdrawal, our men returned to the to repair the fortifications, which proved to be they clambered swiftly up the mountain, rock by church of Saint Sergius so that those under siege necessary now that the town was without walls. rock, path by path. realized that they occupied a lofty position. They They took a pile of beams and nailed them wanted to make it known to the enemy that they together, erecting them with earth and mud and According to a plan he had prepared before had withdrawn for tactical reasons and not out of thus creating an improvised barrier, like strong the start of the siege, Loredano, who was second fear. There, along the riverbanks, they came ramparts, to fend off the enemy attack. The to none in bravery and the martial arts, deployed across great numbers of bodies of men and barbarians then began to launch cannonballs his forces in such a way that the townspeople, horses, some of them floating in the water. Our with their bombards, indeed one thousand nine together with the Italian garrison and the young men, unable to endure the stench, returned to hundred times, destroying both the ramparts and men from the countryside, would be in position, the mouth of the Buna. In the meantime, the the houses, and believing that their army would but that they would keep silent and hidden. In enemy had built a bridge, connecting the two now have no problem conquering the city. this manner, the enemy would not hesitate to banks. They then set up tents along the river and Orders were given that all iron tools, wooden approach the base of the fortress. He then chose left some ten thousand horsemen there to guard instruments and other material used for repairing three hundred men who were to wait at the open them. Then they departed to plunder all those Gravurë gjjermane sh. XV, në librin square of the fortress, arms in hand, to fend prosperous reaches and loot the villages, setting „Rrethimi i Shkodrës” walls and homes be offne who attacked them. fire to homes and destroying fields of grain.

At the same time, the Venetians were transporting wooden planks covered in pitch to Acruvium. Acruvium is a town now known as Kotor. From there, all the material was to be transported by men and beasts of burden over the rugged and pathless mountains and was to be unloaded at the lakeside. There, carpenters were to construct lake boats, more for the war than for the needs of transportation. In addition, over one thousand sailors were then seconded to guard the lake in light boats and dugouts. They were to pursue and harass the enemy which had set up tents along the banks of the river. Although they did their utmost to come to the assistance of those under siege, they did not succeed. This was, firstly, because the barbarians held guard day and night at a narrow gorge between the mountain and the river, the site only five hundred paces wide. The guards did not move from the site, even when shot at from the mountain and from boats at the same time. Secondly, a treacherous vojvode, to save his possessions, took a bribe and did not give our men the support they needed. Because they no longer trusted this fellow and because their tents along the lakeside were unprotected, Gravure gjermane sh. XV nga libri “Rrethimi i Shodrës” our men out on their boats abandoned their strategy of direct attack and limited themselves to small guerilla actions, yet never leaving enemy

32

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

Most of the archers were then positioned zenith. Then, behold!, the barbarians on all sides SHKODRA KRENARE around the ramparts and a signal was given, a of the fortress began to withdraw. Hyemja e kalasë Shkëdrës great cry, to call the Shkodër, moj Shkodra krenare, population out to the walls. The Turks then The sun had been up for three hours and the Qytet madhshtor i lashtësisë, began their advance on the walls against which ladders of the attackers with the men still on Mburrja e racës shqiptare, they placed their ladders, and in fury started to them plunged to the ground. Then the Turkish Qendra e mbretnave t‟Ilirisë. attack from all sides, such that those within the army began to show weakness and lose courage. city did not know which side needed the most The townspeople were heartened by this. Their N‟themelet e tu historikë, attention and where to deploy emergency courage and morale had reached a new height. Pellazgët ngritën mure me gurë, reinfocements. It was in this strategy that the They sprang over the ramparts and leaped to set Me blloqe të mëdha ciklopikë, barbarians had placed their hopes. With a hail of upon the fleeing enemy forces who were running Që nuk do shembëshin kurrë. missiles and cannonballs engulfing the fortress, back towards their tents. They kept at them right the forces under siege rushed forth with all the until they reached the enemy encampment, Ishin kohët shumë antike, arms at their disposal and began to attack the where a savage and bloody battle took place Flijimin themeli kerkonte, enemy which had already reached the top of the between the two sides, and the tents were Rozafa ajo nuse fisnike, hill. Some of those on the ramparts began shredded and destroyed. Beams and logs were set Jetën e saj aty ‟flijonte. hurling huge torches and sharp javelins down at on fire and, as the wind was blowing against the them, whatever they could find, but, where they Turks, some of them were burned and consumed Shkodra do t‟ruente kujtimin were able, the Turks held their ground and by the flames, while others choked in the smoke E Rozafës bukur perore, replaced one another. Nearby was the pasha and ran away in flight. giving orders, urging his men on, praising the Ku s‟do t‟harronte flijimin, most courageous of them and cursing the T‟ asaj nusëje trime arbnore. cowardly and the lame. Whenever he saw any The men of Shkodra returned to the town men retreating, he menaced them with his sword with the banners of the enemy army and the N‟ato mure Agroni mbretnoi, and sent them back into battle, threatening heads of some of the commanders killed during Mbret‟ i urtë, burrnor e fisnik, otherwise to execute them on the spot. Thus, the attack, and exposed them on the ramparts. Ilirinë të tanë e bashkoi, although most of the Turks were unable to fend Brandishing their shining swords, they made Nga Veriu deri n‟detin Jonik. off the stones and missiles being hurled at them great fun of the enemy, challenging them back to from above, and many of them were struck dead battle. Aty sundoi Teuta mbretneshë, and fell to the ground, no one dared to retreat or Nji grue trime e fort krenare, move from the spot. The people of Shkodra, for The pasha had been struck on the thigh by a Me romaket n‟lufta tuj u ndeshë, their part, prepared kegs full of stones which boulder and was wounded. As far as could be Në mbrojtje t‟trojëve shqiptare. they hurled down the cliffs on the steepest sides. learned from letters from princes in the region These struck the Turkish fighters swarming and from the narratives of those who had Me romakët u ndesh‟n fiset ilire below. They also hurled baskets of sticks and escaped the fighting, about seventy thousand Me mbretin Genc në krye trimnor, rushes dipped in pitch and set them on fire. The men, indeed the majority, were wounded in the E humbi luftën ai mbret i mirë, conflagration lit up the area and made it highly battle. There were hardly any fighters who Por Roma e nderoi si mbret peror. visible, to the great assistance of those under returned to camp without having been wounded. siege. Who knows how many enemies were There were no tents in which one could not hear Ma vonë mbi ty, Shkodër kreshnike, burned and consumed by the flames? For the the moaning and groaning of the injured. The Mbas vdekjës së të madhit Kastriot, Turks had begun their siege in the dark of night fighting had indeed been so savage that the pasha Do t‟sulëshin hordhitë aziatike, in order to cover up their dastardly plan and wrote to Sultan Mehmed and reported of the Me vite të tana kot me kot. tactics. The savage fighting continued all night valiant courage of those under siege and of the long. Those under siege did not have a moment's great damage they themselves had suffered. Deri ne fund u mbrojte heroike, rest. Qendresa jote u ba legjëndare, U shkruen për ty vepra historike, In addition to all these events, in the months of Dh‟emni yt u hap në botën mbarë. The next day, the attack grew even stronger. August and September, the region is so The barbarians believed that they had already pestilential that the local people can barely Shpirt i qëndresës mbete ti gjithmonë, gained a victory. Therefore, midst the wounded endure the debilitating climate, not to speak of Dhe iu kundërvune me guxim, and the missiles, they advanced, trampling over the foreigners there suffering from the Komunizmit q‟erdh në vendin tone, bodies until they reached the edge of the deprivations of military life and living outdoors Mbi ty tuj ushtrue terror e krim. fortifications themselves. In the sections where under appalling conditions. For this reason, the ramparts had been knocked down, they many of our men as well as the Turks who Bijt e tu ma të mirë t‟i kositën, brought forth poles with sharp metal hooks survived the carnage, perished of fever caused by Këto sllavo-komunistë t‟ pa nder, which they fixed against the walls. By using those the bad air and stagnant water of the marshes. Shumë të rrënuen e sfilitën, sharp ends, they struck and wounded the When the Ottomans realised what was Por nuk t‟mposhtën kurr nji here. defendants, even pulling some of them off the happening, they gave orders for the siege to be ramparts. But the men of Shkodra were not lifted, although they knew that their authority Serishmi ti ngrihesh krenare, frightened and held their ground, fighting off the would be weakened if they withdrew their forces. Me Rozafatit, kalanë madhshtore, enemy with swords and axes, chopping them to Qëndresa e racës shqiptare, bits on the spot. Prej lashësisë e në vazhdim përore.

The defendants from above were Shkodër, moj Shkodra krenare, slaughtering so many of the enemy with all sorts Kokën nalt gjithmonë ti ta keshë, of weapons and missiles, defending the town Ti simbol i qëndresës atdhetare, with all their courage and with all the strength Vijon në numërin e ardhshëm Pëjetsisht n‟histori do t‟ jeshë ! they had in them, and the battle had reached its Lahutari, 6 shkurt 2012.

33

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

Frano Prendi qe jo vetëm arkeologu më i madh Moikom Zeqo shqiptar i prehistorisë, por ai qe i shquar, autoritativ dhe pikë referuese edhe në rrafshin e prehistorisë evropiane. Puna kolosale e këtij njeriu meriton një nderim pa mëdyshje. Ky nderim nuk iu bë sa ishte In memoriam për gjallë, ky nderim nuk ka nevojë për retorika vlerësuese dhe formale. Emri i tij nuk ka për t‟u harruar kurrë dhe si shkencëtar ai qëndronte shumë më lart në raport me Frano Prendin, babain shumë të tjerë që sot quhen akademikë, të cilët janë shtatvegjël përpara një vigani të tillë. Frano Prendi e prehistorisë mund të krahasohet në mënyrë të përafërt vetëm me një vigan tjetër të shkencës: rolin e Eqrem Çabejt në shqiptare gjuhësi. Atë që bëri Çabej në hulumtimet gjuhësore me një akribi dhe kulturë të shumëfishtë e bëri dhe Frano Prendi në studimet prehistorike. Në këtë kuptim Në 28 dhjetor 2011 mbylli sytë përgjithmonë në mungon ndoshta ndonjë i tretë. Padyshim që dijetarë të Bruksel të Belgjikës një nga dijetarët më të tjerë të mëdhenj do të vijnë më vonë. Por dhe shkenca për historinë e ka vetë përbrenda një histori. rëndësishëm të kulturës shqiptare, prof. Frano Frano Prendi tashmë është fiksuar përjetësisht si një Prendi. Ishte 83 vjeç, qe rënduar nga shëndeti dy nga personazhet më të mëdhenj të shkencës shqiptare. vitet e fundit, por rrallë kam njohur një njeri që Frano Prendi është i vetmi dijetar shqiptar i cili ka kishte një gjallëri të tillë dhe që reflektonte një PROF. FRANO PRENDI botuar një kapitull si “Prehistoria e Shqipërisë”, “The rini të përhershme si Frano Prendi. (Shkodër 1928-Bruksel 2012) Prehistory of Albania” në Cambridge Ancient History, Një natyrë njerëzore e hapur dhe tejet modeste. vol. III, part. I, chapter V, The prehistori of , Plot përkushtim të jashtëzakonshëm për Elbasanit si dhe në një numër të madh the middle East and the Aegean Worlds tenth to shkencën arkeologjike. I lindur në 1928, i eightenth centuries B.C, Cambridge, 1982, page 187- vendbanimesh të tjerash si në Kamnik të 237. Ky botim i specializuar dhe i vetmi deri më sot specializuar në Universitetin e Sofjës për Kolonjës, në Maliq, Podgorie e Sovjan të Korçës, nga një shqiptar, është kryevepra shkencore e Frano arkeologji në degën e prehistorisë, Frano Prendi në Burim të Dibrës, në vendbanimet e Belajt e të Prendit. Në të ai analizon periudhat paleolitike, u bë një nga themeluesit kryesorë të shkencës së Gajtanit në Shkodër, në peizazhet shpellore të mezolitike, periudhën e neolitit, periudhën eneolitike të arkeologjisë shqiptare, së bashku me Hasan Blazit, Nezirit e Këputës të Matit por dhe në shoqëruar me një pasuri grafike dhe dokumentare të Cekën, Skënder Aramalin dhe Selim Islamin. Në qytetet ilire të Lisit, në atë të Irmajt (Gramsh) etj, objekteve të qeramikës, të veprave të artit eneolitik ku vitet ‟50 të shekullit të kaluar u institucionalizua ky dijetar i pasionuar dhe i ditur nga terri spikatin vazot antropomorfike të Kamnikut, vazot e arkeologjia shqiptare, me një vizion dhe vetëdije informativ krijoi një mrekulli shkencore: Dunavecit me fytyrë njerëzore në reliev, figurinat e profesionale të mirëfilltë. Dukej sikur arkeologjia stilizuara të kultit të Magna Matter, vazot ornitomorfike grumbulloi të dhëna dhe fakte të pamohueshme. të Maliqit, figurinat zoomorfe etj. Me këtë pasuri të qe një shkencë e vonuar në Shqipëri, ndonëse Kjo përbën një karakteristikë unike dhe krejt të pazakontë Frano Prendi vërtetoi vijimësinë kulturore fillesat e saj u projektuan nga arkeologë të huaj, veçantë të jetës së tij. Dijetar i terrenit, ai e ka dhe kronologjike, formësimin e etnosit ilir në epokën e disa prej të cilëve dhe autoritete të mëdha të përjetuar gjeografinë e Shqipërisë që në zanafillat bronzit dhe të hekurit, duke modeluar kështu nivelit evropian. Por arkeologjia në Shqipëri qe e jetës njerëzore si dhe procesin e mijëvjeçarëve qytetërimin e revolucionit eneolitik që çoi në krijimin e më tepër një mungesë, ndonëse ëndrra për të qe si askush tjetër. Duke qenë themelues i gjenezës së popullit ilir si pasardhës i shqiptarëve. Por e madhe. Djaloshi Frano Prendi në vitin 1951, prehistorisë shqiptare Frano Prendi i ka disa duhen përmendur dhe aspekte të tjera studimore të kur ishte 23 vjeç, i diplomuar shkëlqyeshëm në merita të mëdha: krijoi pothuajse nga hiçi Prendit. Ai ka shkruar mbi lashtësinë ilire të periudhës Sofje, do të kthehej në atdhe dhe do të fillonte klasike dhe helenistike, ka shkruar për qytetin ilir të shkollën e prehistorisë shqiptare, ku u formua Lisit, për skulpturat e lashta të Apolonisë si dhe për punë në Muzeun Arkeologjik të Institutit të brezi i prehistorianëve duke u specializuar, vendvarrimin Skënderbeut në Lezhë që i takon Shkencave në Tiranë, të krijuar në vitin 1948. konceptoi metodologjinë bashkëkohore në mesjetës. Duke mos qenë asnjëherë dogmatik por një Ndryshe nga kolegët e tij, të cilët kishin një gërmimet arkeologjike të prehistorisë, duke mendje e hapur Prendi ka treguar shumëllojshmërinë, traditë paraprirëse në arkeologjinë klasike të dhënë një kontribut të pashembullt. Krijimtaria e apo dhe efektet fragmentare për atë që quhet diversiteti antikitetit dhe të mesjetës, Frano Prendi ishte tij shkencore është e madhe dhe e shumëfishtë, në unitet ose uniteti në diversitet në qytetërimin ilir. përpara një situate të çuditshme dhe paradoksale: substanca e saj është një konditë sine qua nonpër Frano Prendi qe kulmi i kontributit të një gjenerate të në hartën arkeologjike shqiptare të dhënat për etnogjenezën e kombit shqiptar. Prendi e tërë shkencëtarësh. Në vitin 2008, me ndihmën prehistorinë vërtet mund të paramendoheshin financiare të arkeologut Shafi Gashi nga Prishtina dhe konceptualizoi prehistorinë si një dimension të nën kujdesin edhe të Prof. As. Dr. Adem Bungulit, por për to nuk dihej pothuaj asgjë. Dikur Leon patjetërsueshëm dot të etnogjenezës. Frano vepra e tij u botua në dy vëllime të mëdha sipas Rey kishte thënë se prehistoria në Shqipëri është Prendi për herë të parë në shkencën shqiptare parametrave bashkëkohorë. Ky botim përmbledh “një njollë e bardhe”. Puna kërkimore e Prendit dhe atë evropiane strukturoi sistemin e studimet kryesore të Prendit. Ai ia kushton këtë botim qe në shumë mënyra edhe fati i një misionari dhe periodizimit dhe të kronologjisë për të gjitha familjes së tij, gruas Dritës, vajzave Lisianës dhe ai me të drejtë mund të quhet si babai i epokat prehistorike në Shqipëri. Ai bëri Marinës, gjithashtu nipit dhe mbesave. Por përtej prehistorisë shqiptare. Për afro 60 vjet ai iu gjithashtu në rrafshin krahasimtar inkuadrimin e kushtimit intim ekziston dhe një kushtim më i epërm, përkushtua arkeologjisë prehistorike. Ai u bë kulturave prehistorike shqiptare në arealin kushtimi për kulturën dhe shkencën moderne mjeshtër i zbulimit dhe paraprijësi. Ai qe shqiptare. Në këtë kohë të demonizuar nga politika dhe prehistorik të Ballkanit, Evropës dhe botës nga zotërimi i mediave elektronike dhe të shkrimit dokumentuesi i patjetërsueshëm, argumentuesi Mesdhetare. Vështrimi i tij dialektik, erudit dhe i shpesh nga një subkulturë mediokre, të shkruash një in dhe përuruesi i disiplinës shkencore që nuk mirinformuar vëzhgoi qartë evidentimin e memoriam për Frano Prendin do të thotë të vlerësosh jo ekzistonte më parë. Vështirësitë nuk qëndronin unitetit por dhe atë të diversitetit në zhvillimin e vetëm dinjitetin dhe mundin e këtij shqiptari të madh vetëm në të panjohurën, por edhe në mungesën e kulturës ilire nga epoka e bronzit në epokën e por të lesh të hapur dhe të papërmbysur etikën dhe një ekipi paraprak, ekip të cilin ai më vonë e hekurit dhe më pas në Shqipëri si dhe institucionin e mirënjohjes pa të cilën zhvillimi i përuroi dhe e bëri një fakt dhe aksion veprues argumentoi mjeshtërisht gjenezën e emancipimit do të ishte diçka e kotë. E di që miku im, tejet të suksesshëm. Frano Prendi kreu dhe pakundërshtueshme të autoktonisë së Frano Prendi, meriton shumë më tepër sesa këto drejtoi gërmime arkeologjike në të gjitha skajet e rreshta që unë shkrova për të, i pikëlluar thellë për shqiptarëve në viset e tyre. Duke qenë për shumë vdekjen e tij, diku jashtë kufijve të atdheut, gati në një hartës së Shqipërisë. Kështu ai e dyzoi këtë hartë vjet koleg dhe mik i afërt me Frano Prendin, unë situatë anonimati. Qoftë i paharruar kujtimi i tij në jetë dhe e pasuroi me atë që i mungonte: domethënë kam shumë kujtime dhe mbresa, por ndoshta të jetës ! në strukturën e prehistorisë. Kështu në tumat e nuk është momenti për t‟i shpalosur hollësisht Matit, në ato të Vajzës së Vlorës, të Vodhimës e dhe me konsideratën më të lartë në këtë shkrim të Bodrishtës së Gjirokastrës, në Pzhok të in memoriam. Ajo që dua të theksoj është se

34

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

* Injoranca asht një plagë e randë e Lahutari Thanje të njerëzve të shoqnisë, që kërkon shumë kujdes për ta shquem e të pashquem shërue. Besa mendt jan tuj na lanë * Nuk mund të ndërtosh një zhvillim kulturor mbi themele t‟injorancës. * Jeta asht si një bllok akulli, që pakngapak Çka me thanë e mos me thane, shkrihet. * Dielli shkelqën edhe mbi një pellg të Çka me k‟ndue e mos me k‟ndue, baltosun. Besa mendt jan tuj na lanë, * Filosofia asht një koncept shumë i naltë që E nuk dijm se kah me shkue. e shfaqet vetëm në pak vetë, dhe jo në masat. * Gabimi ma i madh i një njeriu asht kur Po ndigjojmë veç çorodina, kërkon larg sendet që ka brenda tij. Siç po ecën politika, * Diktatorët janë aq të çmendun, sa që Me do njerëz mbeturina, mendojnë me krijue një botë të re…duke * Jeta asht si një lule, çdo ditë që kalon asht Që veç shitën zog petrita. shembun të vjetrën ?! si një petale që bie. Se prej plehut s‟ke çka prêt, * Nuk mund të luhet himni lirisë me veglat e Nuk ka shkretinë ma të madhe se sa një jetë Veç se erën shum të keqe, dhunës. pa miq. Për shqiptarët vaj medet, Katandisun në teneqe !

* Lumtunia jote nuk mund të ndërtohet mbi * Nuk mund të jetë njeri i madhe ai që merret me vogëlsina. Nga kan dale këto trimosha, farkeqësinë e të tjerëve. Ditën çirrën edhe shahen, Ngref mbi plehun si kaposha. * Kur fatin e ke kundra mos u mundo me * Shigjetat mund të godasin trupin, fjalët Natën puthën, me birrë lahën. iukundërvue por prit qò ait ë ndryshojë. godasin shpirtin. Se katundi poshte ka ra, * Përbuzja asht hakmarrja ma e madhe. * Jo të gjithë ata që kanë sytë e hapun Nuk e njeh ma qeni t‟zonë, shohin, dhe jo të gjithë ata që vështrojnë, A jan burra a jan gra, Q‟udhëheqin vendin tone. * Kush mashton vazhdimish e konsidëron shikojnë. mashtrimi si virtyt s‟e ndien turpin. Si n‟Kosovë si në Shqipni, * Pa frikë nuk ka trimni. Po shkojnë punët veç rrëmujë, * Nuk vlen numëri i vitëve, por mënyra se si E po ndodh si në mulli, ato i kemi kalue. * Në qoftë se kërkon të fshehësh kufijt e Hasmit ujin me ia çue. njohunive të tua, mos thuej ma tepër seç din. * Folja me dashtë asht m e lehtë me u Mblidhni mendjen more partiakë, mësue, por shumë e zorshme me u zbatue. * Ma mirë të humbish një çast të jetës, se sa N‟parlament ul në karrika,, Ndërsa populli juej i ngratë, të humbish jetën në një çast. Prej vorfnisë po i bie pika. * Injoranca asht gjithmonë trashanike, ajo nuk e njeh njerëzinë dhe edukatën. * Asht e vështirë t‟i japësh nji përgjigje të Mos u grini ju me fjalë, mençur nji pyetjeje budallejsh. Tuj u sha si gra të kqija, * Arroganca në sjelljet e një intelektuali, e ul Në TV kështu tuj dale, atë në shkallën e një injoranti. * Po të vraish një njeri, je kriminel. E ju shef e tan Shqipnia. Po të vrasësh miliona njerëzish, je nji * Ma mirë me ndez një qiri të vogël se sa me diktator. Po t‟i vrasish të gjithë, je vetë Prej mengjesit n‟ orët e vona, Në TV u del surrati, mallkue errësinën. Perëndia. Jean Ronsard Jeni kthye veç në ikona, Se fort bukur u ka ec fati. * Çdo gomar e pyet veten, pse nuk u ba kali i * Dy gjana janë të pafundshme : Universi shales i Mbretit. dhe budallalleku njerër. Ajnshtajn 20 vjet po kan kalue, Që u rropos kjo diktatura, * Njeriu asht mrekullia e Zotit, arti mrekullia * Martohu ! Pogjete një grue të mirë do të Por si punët jan tuj shkue, e njeriut. jeshë i lumtun, po gjet një grue të keqe do të Keni mbet hala tek ura. bahësh filosof. Sokrati Të përndjekunit e shkretë, * Ma mire të keshë nji anmik të mençur se sa * Askush nuk mund ta vështrojë diellin kur Mbahën veç me rrena kote, një mik budalla. Pa fut send në njat kuletë, shkelqen, por të gjithë e vështojnë kur Vdesin ikin prej ksaj bote. * Familja asht harkitrava e shoqnisë, në qoftë perëndon. se i bien një copë, i gjithë harku do të Dhe pronarët me gisht n‟gojë, shëmbet. * Jeta asht një rast, mos e humb rastin për Se kërkush nuk po ua var, me jetue. N‟kurriz t‟tyne bahet nji lojë, * Një njeri pa miq, asht si nji libër pa faqe. Prit gomar kur t‟dali bar !

* Ndoh që mjafton një çast për me harrue një jetë, por ndodh që nuk mjafton nji jetë për Kur duel bari cofi gomari, * Shpesh jeta e vërtetë e jonë, asht ajo që nuk Kështu shkon kjo taraloja, jetojmë me harrue një çast. E pëson i ngrat shqiptari Mos bre burra, na duel boja ! * Mirësjellja asht çelësi që hap çdo derë. * Mosmirënjohja asht si helmi, ajo helmon shpirtin. * Mirësjellja e dallon njeriun e ngritun nga injoranti. * Zemërgjanësia merret shpesh si dobësi, kurs arroganca si trimni.

35

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

36

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE

LIBRA ME VLERE

Albanie, pays des aigles Pierre Cabanes Edisud, Aix en Porvence, 1994 John J. Wilkes Oxford Backx well, 1992

L’etrusco Lingua Viva Italisht-anglisht

Nermin Vlora Falaschi Bardi, Roma, 1989 Italish-anglisht

Les Illyriens De Bardhul à Genthios Pierre Cabanes Sedes,1988

Dhimitër Frangu 1584 Prona gjuhësore dhe gjenetike Veprat e lavdishme Shqip-anglisht-italisht të Skënderbeut Nermin Vlora Falaschi Lulu, 2012 Toena, 1997

Përkthyer nga italishta e vjetër, 1584.

Studime të Nermin Vlorës mbi origjinën pellasgjike te shqipës Pellasgët

E pasardhësit e tyre

Eduard Schneider Tiranë, 1908

37