P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

46 46

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz (419)

Warszawa, 2011 Autorzy: Paweł Ró Ŝański*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Jerzy Król** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN…………..

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2011

Spis tre ści

Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja ...... 12 Rubryka 3: i(ic) – iły ceramiki budowlanej, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski ...... 12 Rubryka 4: Q −−− czwartorz ęd ...... 12

Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych – C 1,

zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* ...... 12 Tabela 6...... 42 Wykaz pomników przyrody...... 42 51

I. Wst ęp Arkusz Bielsk Podlaski (419) Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 opracowany został w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego we Wrocławiu (plansza A) oraz we współpracy Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w War- szawie z Przedsi ębiorstwem Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu (plansza B) w latach 2010-2011. Przy opracowaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Krogulec, Wierchowiec, 2007). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopa- liny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budow- lanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opraco- waniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć

3 pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowa ń publikowanych, oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane były w Białymstoku w: Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Podlaskiego, Urz ędzie Wo- jewódzkim, w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska, w Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych, w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, a tak Ŝe w starostwie powiatowym w Bielsku Podlaskim oraz w urz ędach gminnych w: Bielsku Podlaskim, Orli, Bo ćkach i Wyszkach, a tak Ŝe w Nadle śnictwie w Bielsku Podlaskim. Zostały one zweryfiko- wane w czasie wizji terenowej przeprowadzonej w pa ździerniku 2010 roku.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Bielsk Podlaski poło Ŝony jest mi ędzy 52 °40’ a 52 °50’ szeroko ści geo- graficznej północnej i mi ędzy 23 °00’ a 23 °15’ długo ści geograficznej wschodniej. Administracyjnie arkusz Bielsk Podlaski le Ŝy w województwie podlaskim, powiecie bielskim, gminach: Wyszki, Bielsk Podlaski, Orla, Bo ćki i Bra ńsk oraz obejmuje miasto Bielsk Podlaski. Obszar arkusza, zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2000) (fig. 1), jest poło Ŝony w obr ębie mezoregionu Równina Bielska w obr ębie makroregionu Nizina Północnopodlaska (podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie, prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko- Białoruski). Równina Bielska to lekko falisty obszar moreny dennej, zbudowany z glin zwałowych i utworów zastoiskowych, urozmaiconych niewielkimi wzgórzami kemów i moren. Równina jest obni Ŝona w stosunku do otaczaj ących ją mezoregionów i rozci ęta płytk ą dolin ą rzeki Bia- łej. Du Ŝy obszar wychodni osadów powstałych w wyniku wytopienia si ę płatów i brył mar- twego lodu znajduje si ę na północ od Bielska Podlaskiego oraz mi ędzy Niewinem a Nałoga- mi. Na południe od tej strefy wyst ępuje pas wzgórz czołomorenowych, zaznaczaj ący maksy- malny zasi ęg l ądolodu stadiału środkowego zlodowacenia warty. Wysoko ść tych wzgórz si ę- ga 155-163 m n.p.m. Ku południowi rozci ąga si ę rozległa wysoczyzna morenowa falista. Na jej powierzchni wyst ępuj ą liczne głazy narzutowe. Formami eolicznymi s ą rozległe równiny piasków przewianych oraz niewielkie wydmy wyst ępujące w okolicach: Tworek, Strykowa, Kolonii Rudołty, Kolonii Szastały i Kolonii .

4

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Bielsk Podlaski na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000)

1 – granica mezoregionów, 2 – granica pa ństwa Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Makroregion Nizina Północnopodlaska Mezoregiony: 843.33 – Wysoczyzna Białostocka, .843.35 – Wysoczyzna Wysokomazowiecka 843.36 – Dolina Górnej Narwi, 846.37 – Równina Bielska, 843.38 – Wysoczyzna Drohiczy ńska

Omawiany obszar pod wzgl ędem klimatycznym nale Ŝy do Regionu Podlasko-Poleskiego (Wo ś, 1999). Wyra źnie zaznaczaj ą si ę tu wpływy klimatu kontynentalnego, przy czym cz ęst- sze s ą napływy chłodnego powietrza z północy i wschodu. W regionie tym, w porównaniu z pozostałymi, notuje si ę najmniejsz ą liczb ę dni umiarkowanie ciepłych – w ci ągu roku jest ich tylko 119. Średnia temperatura roczna waha si ę w granicach 6,5-7oC. Najcieplejszym mie- si ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą 17,3 oC, a najzimniejszym stycze ń z temperatur ą – 4,3 oC. Dni mro źnych – z maksymaln ą temperatur ą dobow ą poni Ŝej 0 oC – jest 45. Pokrywa śnie Ŝna zalega około 70-80 dni. Omawiany rejon cechuje si ę stosunkowo niskim opadem rocznym, wynosz ącym średnio 560 mm; maksimum opadów przypada na lipiec, minimum na

5 stycze ń-luty. Długo ść okresu wegetacyjnego wynosi 200-210 dni. Zim ą przewa Ŝaj ą wiatry z kierunku wschodniego, latem wyst ępuj ą silne wiatry zwi ązane ze zjawiskami burzowymi w strefach frontów atmosferycznych. W ostatnich latach, wiosn ą i wczesnym latem, zwi ększa si ę napływ gor ącego powietrza zwrotnikowego, co sprzyja ekstremalnym zjawiskom pogo- dowym (burze, tr ąby powietrzne). Pomimo tych zjawisk klimat omawianego obszaru nale Ŝy uzna ć za korzystny dla rozwoju gospodarki rolnej – głównej funkcji całego regionu połu- dniowopodlaskiego. Arkusz Bielsk Podlaski obejmuje teren rolniczy. Dominuj ą tu gospodarstwa indywidu- alne i agroturystyczne. Lasy zajmuj ą około 15% powierzchni arkusza, niewielkie kompleksy le śne wyst ępuj ą na całym opisywanym obszarze. Najwi ększe tereny le śne s ą poło Ŝone na pół- noc od miejscowo ści Grabowiec, w rejonie miejscowo ści , w okolicach Mokrego, Ko- lonii oraz Mi ędzylesia. Na opisywanym terenie grunty orne zajmuj ą ponad 40% powierzchni. Gleby chronione w postaci ró Ŝnej wielko ści kompleksów wyst ępuj ą na całym obszarze. Niewielki udział maj ą łąki wyst ępuj ące w w ąskich dnach dolin niewielkich rzek oraz w rejonach bagiennych obni- Ŝeń terenu. Głównym centrum gospodarczym regionu, maj ącym potencjał i perspektywy dalszego rozwoju, jest Bielsk Podlaski (ponad 20 tys. mieszka ńców). Licz ącą si ę dziedzin ę gospodarki stanowi budownictwo, reprezentowane m.in. przez takie przedsi ębiorstwa jak: „Unibud”, „Unibep” oraz „Polbud”, który znalazł si ę w pierwszej setce najwi ększych firm budowlanych w Polce. „Anatol-Polska” Sp. z o.o., firma z kapitałem zagranicznym, wytwarza linie produk- cyjne dla przemysłu samochodowego, elektrycznego, medycznego i komputerowego na rynek ameryka ński. Spółdzielnia Inwalidów „Przyszło ść ”, b ędąca zakładem pracy chronionej, na szerok ą skal ę świadczy usługi poligraficzne i reklamowe oraz produkuje konfekcj ę i opako- wania. W Bielsku Podlaskim s ą zlokalizowane nowoczesne magazyny zbo Ŝowe o pojemno ści 33,5 tys. ton, stanowi ące własno ść „Elewarr” Sp. z o.o. w Warszawie. W zakresie przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego szeroko znany jest zakład mleczarski „Mlekovita” Sp. z o.o., której udziałowcem jest najwi ększa w kraju Spółdzielnia Mleczarska „Mlekovita” z Wysokiego Mazowieckiego. W produkcji napojów i wód firma „Hoop” SA mo Ŝe si ę poszczyci ć mianem jednego z najwi ększych tego rodzaju zakładów w środkowo- wschodniej Europie. Popularnym typem działalno ści produkcyjnej w opisywanym rejonie jest przetwórstwo zbo Ŝowe. Kolejn ą, szybko rozwijaj ącą si ę gał ęzi ą przemysłu jest przeróbka drewna, prowadzona zarówno w tartakach, jak i zakładach obróbki.

6 Do wi ększych miejscowo ści na obszarze arkusza Bielsk Podlaski nale Ŝą wsie: Pronie- wicze, Augustowo, Grabowiec, , , Mokre i Dubia Ŝyn. W Bielsku Podlaskim funkcjonuje oczyszczalnia ścieków typu biologiczno- mechanicznego przyjmuj ąca 3050 m 3/d ścieków oraz oczyszczalnia ścieków przemysłowych, pracuj ąca na potrzeby MLEKOVITY – BIELMLEK Sp. z o.o., której udzielono pozwolenia 3 wodno-prawnego na ilo ść odprowadzanych ścieków wynosz ącą Q dśr= 1800 m /d oraz Q dmax = 2520 m 3/d. Niewielka oczyszczalnia ścieków pracuje w Łubinie Ko ścielnym. W Augustowie znajduje si ę czynne składowisko odpadów komunalnych o powierzchni ponad 4 ha. Przez obszar arkusza przebiegają dwie drogi krajowe: nr 19 (Białystok – Rzeszów) i nr 66 (Zambrów – Połowce) oraz linia kolejowa Białystok – Czeremcha.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Bielsk Podlaski została omówiona na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 – arkusz Bielsk Podlaski (Brud, Kmieciak, 2000, 2006). Opisywany obszar jest poło Ŝony na prekambryjskiej platformie wschodnioeuropejskiej, w obr ębie obni Ŝenia podlaskiego, stanowi ącego płask ą, łagodn ą nieck ę, wydłu Ŝon ą w kierun- ku zachód – wschód. Na do ść płytko zalegaj ących skałach krystalicznych prekambru (około 700-800 m pod powierzchni ą terenu) le Ŝą morskie osady kambru, ordowiku, syluru, dolnego permu, środkowego triasu, górnej jury oraz górnej kredy, przykryte nieci ągł ą warstw ą osadów paleoge ńsko-neoge ńskich, na których le Ŝy mi ąŜ sza warstwa osadów czwartorz ędowych. Osady kredy, stwierdzone wył ącznie w otworach wiertniczych, s ą wykształcone w po- staci kredy pisz ącej, wapieni oraz margli o mi ąŜ szo ści do 4 m. Wyst ępowanie utworów paleogenu jest słabo udokumentowane na obszarze arkusza. S ą to piaski i mułki glaukonitowe w cz ęś ci stropowej z wkładkami w ęgla brunatnego, stwierdzo- ne w rejonie Bielska Podlaskiego, Parcewa oraz Malinowa. Mi ąŜ szo ści tych osadów wahaj ą si ę od 4,8 m (okolice Parcewa) do 49,5 m (na północ od Bielska Podlaskiego). Osady miocenu s ą wykształcone w postaci piasków i mułków z w ęglem brunatnym. Mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi w rejonie Bielska Podlaskiego kilkana ście metrów. Osady plejstoce ńskie na opisywanym obszarze charakteryzuje obecno ść kilku dobrze rozwini ętych poziomów glacjalnych w postaci glin zwałowych, rozdzielonych osadami mi ę- dzymorenowymi. Utwory glacjalne zaliczono do kilku zlodowace ń: narwi (zlodowacenie naj- starsze), nidy, sanu 1 i sanu 2 (zlodowacenia południowopolskie), odry i warty (zlodowacenia

7 środkowopolskie) oraz wisły (zlodowacenia północnopolskie). W sp ągu osadów czwartorz ę- dowych wyst ępuje prawdopodobnie glina zwałowa zlodowacenia podlaskiego. Wśród serii mi ędzymorenowych wyodr ębniono osady interglacjałów: małopolskiego, ferdynandowskiego, wielkiego i eemskiego. Osady zlodowacenia narwi to piaski, mułki i iły z wkładkami glin o ł ącznej mi ąŜ szo ści 27,4 m (otwór w Kozłach). Do zlodowace ń południowopolskich zaliczono trzy poziomy utworów glacjalnych w postaci glin zwałowych. Osady zlodowacenia nidy posiadaj ą zró Ŝni- cowan ą mi ąŜ szo ść , w rejonie miejscowo ści Kozły wynosi ona ponad 80 m. W sp ągu osadów zlodowacenia nidy wyst ępuj ą piaski, mułki i iły zastoiskowe, wy Ŝej gliny zwałowe przykryte piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Iły, mułki i piaski zastoiskowe pod ścielaj ące gliny zwałowe zlodowacenia sanu 1, stwierdzono w otworach w rejonie Bielska Podlaskiego. Wy- Ŝej le Ŝą ce gliny zwałowe osi ągaj ą mi ąŜ szo ść około 10 m. Osady interglacjału ferdynandowskiego w postaci piasków, mułków i iłów rzeczno- jeziornych wypełniaj ą gł ębok ą form ę erozyjn ą, seria ta wyst ępuje bezpo średnio na osadach paleocenu-oligocenu w rejonie wsi . Osady deponowane były w zbiorniku jeziornym. Profil osadów interglacjalnych ko ńczy si ę: mułkami, torfami i piaskami jeziornymi. W otwo- rze w Parcewie mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi 84,5 m. Osady zlodowacenia sanu 2 stwierdzono w otworze w Proniewiczach. S ą to: iły, mułki i piaski zastoiskowe o mi ąŜ szo ści 28,7 m oraz gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści 13,1 m. W otwo- rze w Parcewie odnotowano wyst ępowanie piasków i Ŝwirów (9,2 m mi ąŜ szo ści) rozdzielaj ą- ce stratygraficznie osady opisane z otworu w Proniewiczach. Do osadów interglacjału wielkiego zaliczono: piaski rzeczne i piaski ze Ŝwirami wypeł- niaj ące kopaln ą dolin ę w południowej cz ęś ci arkusza (w otworze w Kozłach zanotowano 30,6 m mi ąŜ szo ści). Cały obszar arkusza został przykryty l ądolodem podczas zlodowacenia odry, natomiast podczas stadiału środkowego zlodowacenia warty tylko północna cz ęść do linii Stryki- Augustowo-Bielsk Podlaski znalazła si ę w zasi ęgu l ądolodu. Mułki, iły i piaski zastoiskowe zlodowacenia odry o mi ąŜ szo ści 17,2 m (otwór w Pro- niewiczach) w północnej cz ęś ci obszaru le Ŝą na glinach zwałowych, a w południowej cz ęś ci na piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych zlodowacenia sanu 2. Przykryte s ą piaskami i Ŝwi- rami wodnolodowcowymi oraz glinami zwałowymi. W południowej cz ęś ci opisywanego obszaru wyst ępuje rozległy poziom piasków i Ŝwi- rów wodnolodowcowych, które zalegaj ą pod pokryw ą glin zwałowych zlodowacenia odry. Poziom ten stanowi główn ą u Ŝytkow ą warstw ę wodono śną o mi ąŜ szo ści wynosz ącej około 20 m.

8 Gliny zwałowe z okresu zlodowacenia odry wykazuj ą szerokie rozprzestrzenienie na ca- łym obszarze arkusza, osi ągaj ą mi ąŜ szo ść kilku metrów i lokalnie s ą przykryte piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi o niewielkiej mi ąŜ szo ści. Wy Ŝej le Ŝą osady zlodowacenia warty, których profil rozpoczyna si ę piaskami, mułkami i iłami zastoiskowymi wyst ępuj ącymi w południowej cz ęś ci arkusza. Nad tymi osadami le Ŝą gliny zwałowe, które na południe od linii Łubin Ko ścielny – południowe przedmieścia Biel- ska Podlaskiego stanowi ą dominuj ące osady wyst ępuj ące na powierzchni terenu (fig. 2). Ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 5 m. W rejonie miejscowo ści Bodaki i Kolonia s ą obecne silnie zdenudowane pagórki, w których odsłaniaj ą si ę: piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych. W południowej cz ęś ci obszaru arkusza w obni Ŝeniach terenu na glinach zwałowych le Ŝą pia- ski i Ŝwiry wodnolodowcowe tworz ące pokrywy o mi ąŜ szo ści do kilkunastu metrów. Iły, mułki i piaski zastoiskowe zwi ązane z transgresj ą l ądolodu kolejnego stadiału zlodowacenia warty wyst ępuj ą na powierzchni terenu na wschód od Bielska Podlaskiego, natomiast gliny zwałowe z tego okresu pojawiaj ą si ę na powierzchni w północnej cz ęś ci opisywanego obsza- ru. Na glinach lokalnie le Ŝą piaski, Ŝwiry i głazy lodowcowe. Rozległa forma marginalna w okolicach Augustowa zbudowana jest z piasków, Ŝwirów, głazów i glin zwałowych. Z tego okresu pochodz ą tak Ŝe pagórki kemowe, stanowi ące charakterystyczny element rze źby terenu okolic Bielska Podlaskiego. W północnej, a zwłaszcza w północno-zachodniej cz ęś ci opisy- wanego obszaru szeroko rozprzestrzenione na powierzchni terenu s ą piaski i Ŝwiry wodnolo- dowcowe pochodz ące z regresji l ądolodu warty stadiału środkowego. Ich mi ąŜ szo ść jest bar- dzo zmienna, od 10 m w rejonie Stryk do poni Ŝej 2 metrów w rejonie Malinowa, Hryniwicz, Lewków, czy Podbiela. Głównie w północnej cz ęś ci obszaru bada ń w zagł ębieniach mi ędzy wzgórzami kemowymi osadziły si ę mułki, iły i piaski zastoiskowe ko ńcz ące zlodowacenie warty. Mi ąŜ szo ść tych osadów na północ od Bielska Podlaskiego si ęga ponad 15 metrów. Osady interglacjału eemskiego s ą wykształcone jako mułki jeziorne i torfy. Wyst ępuj ą pod przykryciem młodszych utworów deluwialnych, st ąd trudno okre śli ć ich rozprzestrzenie- nie. Osady zlodowacenia wisły to: piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne tarasów nadzalewowych obecne w dolinach Białej i Nurca. S ą to typowe osady rzeczne, akumulowane w okresie wzgl ędnego podniesienia bazy erozyjnej podczas zlodowacenia wisły. W holocenie nast ępowała sedymentacja piasków, piasków humusowych, namułów w dnach dolin oraz zagł ębieniach okresowo przepływowych, o mi ąŜszo ści do kilku metrów. Namuły zagł ębie ń bezodpływowych wyst ępuj ą na słabo przepuszczalnych osadach wytopi- skowych np. w dolinie Lubki. Mułki, piaski i Ŝwiry rzeczne tarasów zalewowych wyst ępuj ą w dolinach Białej i Nurca, ich mi ąŜ szo ść wynosi od 6 do 8 m. Torfy wyst ępuj ą przewa Ŝnie w dnach dolin cieków, głównie Białej i Nurca oraz w zagł ębieniach wytopiskowych.

9

10 IV. Zło Ŝa kopalin Na obszarze arkusza Bielsk Podlaski udokumentowano 6 złó Ŝ kopalin pospolitych, w tym jedno iłów ceramiki budowlanej i 5 złó Ŝ kopalin okruchowych (tabela 2).

1. Kopaliny ilaste

Udokumentowane w kat. C 1 zło Ŝe surowca ilastego ceramiki budowlanej „Bielsk Podla- ski” (Staniszewska, 1964) posiada zasoby bilansowe w ilo ści 536 tys. m 3 oraz zasoby poza bilansowe w ilo ści 78 tys. m 3. Powierzchnia zło Ŝa w cz ęś ci, w której wyst ępuj ą zasoby bilan- sowe wynosi 3,23 ha. Mi ąŜ szo ść serii surowcowej waha si ę od 9,5 m do 19,7 m ( śr. 16,6 m). Zło Ŝe nie jest zawodnione. W nadkładzie wyst ępuj ą: gleba, piaski i glina piaszczysta o grubo ści od 0,3 m do 0,8 m. Stosunek grubo ści nadkładu do zło Ŝa wynosi 0,02. Kopalin ą s ą zaburzone glacitektonicznie plejstoce ńskie iły zastoiskowe i podrz ędnie, buduj ące stropow ą cz ęść zło Ŝa, gliny piaszczyste. Mi ąŜ szo ść glin wynosi z reguły 1,1 m, sporadycznie 7,0 m Geneza iłów warwowych (zastoiskowych) jest zwi ązana z istnieniem w tym regionie zbiorni- ka bezodpływowego w trakcie środkowego stadiału zlodowacenia warty. Parametry jako- ściowe obu surowców wyszczególnione s ą poni Ŝej w tabeli 1. Tabela 1 Parametry jako ściowe iłów i glin piaszczystych dla zło Ŝa „Bielsk Podlaski” Parametry jako- Gliny piaszczyste Iły ściowe min. max. min. max. Zawarto ść zanie- czyszcze ń w ziar- 4,1 20,5 0,4 1,9 nach o frakcji > 5 mm (%) - Skurczliwo ść cał- kowita wysychania 5,0 7,0 7,0 9,0 (% wag.) - Nasi ąkliwo ść zwy- 14,0 15,0 15,0 17,0 kła (%) woda zarobowa 16,0 24,0 25,0 29,0 wzgl ędna (%) - Wilgotno ść pokła- 8,9 12,9 20,8 22,3 dowa (%) Ci ęŜ ar obj ęto ścio- 1,8 2,1 2,0 2,0 wy (g/cm3)

Surowiec ilasty w stanie rodzimym nie nadaje si ę do produkcji kafli z powodu zbyt du- Ŝej zawarto ści zanieczyszcze ń we frakcji powy Ŝej 0,5 mm, dlatego konieczne jest zastosowa- nie szlamowania to znaczy oddzielenie frakcji powy Ŝej 0,5 mm. Uzyskane wyniki parame- trów technologicznych tworzywa ceramicznego poddanego wypaleniu w ró Ŝnych temperatu- rach (950 oC, 1000 oC i 1050 oC), przy zastosowaniu iłów i glin piaszczystych, ich mieszanin

11 Tabela 2

Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Stan Zasoby Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja zagospodarowania Nr Nazwa Rodzaj Wiek geologiczne rozpoznania (tys. ton) kopaliny złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa zło Ŝa zło Ŝa kopaliny kompleksu bilansowe konfliktowo ści na (tys. ton, tys. m 3*) zło Ŝa mapie litologiczno- Klasy Klasy surowcowego wg stanu na 31.XII.2009 (Wołkowicz S. i in. red., 2010) 1 – 4 A – C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

i(ic) 1 Bielsk Podlaski Q 536* C1 N 0 Scb 4 C Gl, Z g(gc)

2 Dubia Ŝyn pŜ Q 479 C1* N 0 Skb, Sd 4 A –

3 Dubia Ŝyn II p Q 125 C1 G 11 Skb, Sd 4 A –

12 12 5 Augustowo p Q 424 C1 G 0 Skb, Sd 4 A _

6 Augustowo II* p Q 298 C1 G* 0 Skb, Sd 4 A _

7 Dubia Ŝyn III* p Q 191 C1 G 0 Skb, Sd 4 A _

Rubryka 2: -* – zło Ŝa udokumentowane w 2010 r. i nie figuruj ą w Bilansie zasobów (zasoby zostały podane wg dokumentacji geologicznych); Rubryka 3: i(ic) – iły ceramiki budowlanej, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski Rubryka 4: Q − czwartorz ęd

Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych – C 1, zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7: zło Ŝe: zło Ŝe: G – zagospodarowane, G* – eksploatacja niekoncesjonowana, N − niezagospodarowane Rubryka 9: Kopaliny skalne: Scb – ceramiki budowlanej, Skb − kruszyw budowlanych, Sd – drogowe Rubryka 10: 4 − powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝe: A – małokonfliktowe, C − bardzo konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, Z – konflikt zagospodarowania terenu

oraz ich mieszanin z ró Ŝną procentow ą domieszk ą szamotu, powstałego ze złomu kapslowe- go wskazuj ą, Ŝe najbardziej ekonomiczne jest zastosowanie surowca z całego profilu piono- wego zło Ŝa, czyli mieszanin glin piaszczystych i iłów z 40% domieszk ą szamotu, przy zasto- sowaniu temperatury wypału 950 oC. Poszczególne parametry technologiczne tworzywa cera- micznego powstałego po wypaleniu si ę przedstawionej mieszaniny w temperaturze 950 oC, kształtuj ą si ę nast ępuj ąco: skurczliwo ść całkowita – 4,0–6,0%, porowato ść wzgl ędna – 25,3– 27,6%, strata wypalania – 6,5–7,5%, wytrzymało ść na ściskanie – 140–150 kg/cm 2 oraz skurczliwo ść suszenia – 3,5-4,5%. Powy Ŝsze parametry kwalifikuj ą kopalin ę ilasto-gliniast ą z tego zło Ŝa do produkcji kafli. Przy okre ślaniu bilansowo ści kierowano si ę mi ąŜ szo ści ą su- rowca (minimum 3 metry) i stosunkiem mi ąŜ szo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa (przyj ęto stosunek graniczny 1:2), dlatego dla cz ęś ci zło Ŝa (północno-zachodnej i południowo- wschodniej), w obr ębie którego nie zostały spełnione powy Ŝsze kryteria ustalono zasoby po- zabilansowe. 2. Kopaliny okruchowe Piaski i Ŝwiry udokumentowano w zło Ŝu: „Dubia Ŝyn”, za ś piaski w zło Ŝach: „Dubia Ŝyn II” „Augustowo”, „Augustowo II” i „Dubia Ŝyn III”.

Trzy złoŜa znajduj ą si ę w pobli Ŝu wsi Dubia Ŝyn. Piaski oraz piaski i Ŝwiry z tych złó Ŝ wyst ępuj ą w obr ębie wzgórza kemowego i maj ą genez ę wodnolodowcow ą. Pierwsze z nich „Dubia Ŝyn” (Muszy ńska, Strzelczyk, 1981) ma powierzchni ę ponad 7,62 ha i udokumento- wane jest w dwóch polach: A – zachodnim (3,47 ha) i B – wschodnim (4,15 ha). Zło Ŝe ma form ę pokładow ą i jest suche. Mi ąŜ szo ść serii złoŜowej w polu A wynosi: od 2,1 m do 7,1 m (śr. 3,8 m), a w polu B: od 2,1 m do 3,6 m ( śr. 2,7 m). Nadkład stanowi ą: gleba, glina i piaski pylaste o grubo ści odpowiednio: od 1,2 m do 3,1 m ( śr. 1,9 m) i od 1,8 m do 4,0 m ( śr. 2,6 m). W sp ągu serii zło Ŝowej wyst ępuj ą piaski gliniaste . W polu A kruszywo piaskowo-Ŝwirowe charakteryzuje si ę punktem piaskowym (zawarto ści ą frakcji do 2,0 mm) od 52,5% do 79,0% (śr. 63,7%) oraz zawarto ści ą pyłów mineralnych od 1,7% do 7,4% ( śr. 3,6%), w polu B para- metry te wynosz ą odpowiednio: od 49,6% do 75,2 ( śr. 63.7%) i od 0,9% do 7,9% ( śr. 3,4%). Wska źnik piaskowy waha si ę od 79,3 do 91,5 (śr. 85,6) dla pola A i od 92,3 do 95,9 ( śr. 94,0) dla pola B.

Rozpoznane w kategorii C 1 zło Ŝe piasków „Dubia Ŝyn II” (Sadowski, 2004) ma po- wierzchni ę 1,38 ha, form ę pokładow ą i nie jest zawodnione. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 6,1 do 9,1 m ( śr. 7,6 m). W nadkładzie, którego grubo ść wynosi od 1,2 m do 2,4 m ( śr. 2,0 m) wyst ępuj ą: gleba, piaski gliniaste i glina piaszczysta. Średni stosunek grubości nadkładu do

13 zło Ŝa wynosi 0,26. W sp ągu serii zło Ŝowej nawiercono piaski i Ŝwiry gliniaste. Kopalina cha- rakteryzuje si ę punktem piaskowym od 63,0 do 99,40% wag. ( śr. 89,2%), zawarto ści ą pyłów mineralnych od 3,3 do 6,7% wag. ( śr. 4,8%) i ci ęŜ arem nasypowym w stanie zag ęszczonym od 1,69 do 1,92 T/m 3 (śr. 1,74). Kruszywo mo Ŝe by ć wykorzystywane w budownictwie ogól- nym i drogownictwie. Zło Ŝe piasków „Dubia Ŝyn III” (Sadowski, 2010) udokumentowano w 2010 r. w katego- rii C 1 na powierzchni 1,68 ha. Zło Ŝe charakteryzuje si ę mi ąŜ szo ści ą kopaliny od 1,2 m do 11,8 m ( śr. 6,2 m). Seri ę zło Ŝow ą przykrywa nadkład o grubo ści od 0,0 m do 1,8 m (śr. 0,4 m), który tworz ą grunty humusowe oraz piaski gliniaste. Średni stosunek grubo ści nadkładu do zło Ŝa wynosi 0,04. Zło Ŝe w bardzo niewielkim stopniu jest zawodnione. Spo śród 12 otworów wykonanych przy dokumentowaniu zło Ŝa tylko w jednym z nich stwierdzono wyst ępowanie stałego poziomu wód gruntowych, który ma w tym przypadku charakter swo- bodny i kształtuje si ę na gł ęboko ści 8,5 m p.p.t.. Piaski charakteryzuj ą si ę nast ępuj ącymi pa- rametrami: zawarto ść ziaren poni Ŝej 2 mm (punkt piaskowy) – od 86,4% do 98,0%, (śr. 94,0%), zawarto ść pyłów mineralnych – od 4,8% do 8,3%, (śr. 6,2%), wska źnik uziarnienia – od 2,4 do 3,6 ( śr. 3,1), ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym – od 1,57 t/m 3 do 1,74 t/m 3 ( śr. 1,68 t/m 3). Kolejne dwa zło Ŝa: „Augustowo” i „Augustowo II” wyst ępuj ą w obr ębie rozległej for- my marginalnej o charakterze moreny czołowej stadiału środkowego (wkry) zlodowacenia warty. Zło Ŝe piasków „Augustowo” (Sadowski, 2009) udokumentowano na północ od wsi o tej samej nazwie . Jego powierzchnia wynosi 1,52 ha. Nadkład zło Ŝa o grubo ści od 0,8 m do 6,3 m, (śr. 2,8 m) stanowi ą gleba, piaski zaglinione i glina piaszczysta. Mi ąŜ szo ść piasków kształtuje si ę od 7,0 m do 19,6 m ( śr. 14,7 m). Stosunek grubo ści nadkładu do grubo ści zło Ŝa wynosi od 0,04 do 0,5 ( śr. 0,25). Punkt piaskowy kopaliny waha si ę od 56% do 100% (śr. 82,2%), zawarto ść pyłów mineralnych od 3,7% do 15,0% (śr. 7,9%), wska źnik uziarnie- nia od 1,8 do 3,3 ( śr. 3,0), a ci ęŜar nasypowy w stanie utrz ęsionym od 1,58 t/m 3 do 1,88 t/m 3 (śr. 1,74 t/m 3). Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione, a poziom wodono śny wyst ępuje na gł ębo- ko ści od 18,5 m do 19,5 m p.p.t. Do południowej granicy zło Ŝa „Augustowo” przylega zło Ŝe „Augustowo II” (Lipi ński, 2010). W nadkładzie tego zło Ŝa o grubo ści od 0,6 m do 1,2 m ( śr. 1,1 m) wyst ępuj ą gleba i piaski gliniaste. Mi ąŜ szo ść kopaliny waha si ę od 4,0 m do 16,1 m (śr. 8,3 m). Współczynnik okre ślaj ący stosunek grubo ści nadkładu do zło Ŝa wynosi od 0,04 do 0,08 ( śr. 0,06). Główne parametry kopaliny z tego zło Ŝa kształtują si ę w nast ępuj ąco: punkt piaskowy – od 87,2% do

14 98,6% ( śr. 91,5%), ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym – od 1,71 t/m 3 do 1,87 t/m 3 (śr. 1,81 t/m 3) i zawarto ść pyłów mineralnych o średnicy poni Ŝej 0,05 mm – od 3,1% do 5,5% (śr. 4,3%). Zło Ŝe charakteryzuje cz ęś ciowe zawodnienie, a poziom wodonośny wyst ępuje na gł ęboko ści od 2,0 m p.p.t. w zachodniej cz ęś ci zło Ŝa do 5,0 m p.p.t. w jego południowej cz ę- ści. Kopaliny z wy Ŝej wymienionych złó Ŝ mog ą by ć wykorzystywane w budownictwie ogólnym i drogownictwie. W chwili obecnej opracowywana jest dokumentacja geologiczna zło Ŝa „Augustowo III” przylegaj ącego od południa do zło Ŝa „Augustowo II”. Stosuj ąc kryteria zawarte w wytycznych dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych (Zasady ..., 2002) wszystkie zło Ŝa uznano za powszechnie wyst ępuj ące i łatwo dost ępne, dlatego za- klasyfikowano je z punktu widzenia ich ochrony do klasy 4. Klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przeprowadzono uwzgl ędniaj ąc stopie ń konfliktowo ści ich eksploatacji w odniesieniu do ró Ŝ- nych komponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzen- nego (Instrukcja ..., 2005). Zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej „Bielsk Podlaski” ze wzgl ędu na poło Ŝenie w obr ębie obszaru przeznaczonego pod budownictwo przemysłowe i mieszkaniowe według Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Bielsk Podlaski (uchwalone w 16.04.2008) oraz na gleby chronione, które wyst ępuj ą na całej po- wierzchni udokumentowanego zło Ŝa zaliczono do klasy C, czyli bardzo konfliktowych, wy- kluczaj ących eksploatację. Pozostałe zło Ŝa zaliczono do klasy A, czyli złó Ŝ małokonflikto- wych (tabela 2).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Bielsk Podlaski górnictwo koncentruje si ę na ci ągłej eksploatacji piasków ze złó Ŝ „Dubia Ŝyn II”, „Dubia Ŝyn III” i „Augustowo”. UŜytkownik eksploatowanego zło Ŝa „Dubia Ŝyn II” firma „MAKSBUD” Spółka z o.o. z Bielska Podlaskiego posiada wa Ŝną do dnia 10.05.2024 roku koncesj ę na wydobycie kopa- liny ze zło Ŝa. Powierzchnie wyznaczonego obszaru i terenu górniczego wynosz ą odpowiednio 1,99 ha i 2,83 ha. Zło Ŝe jest eksploatowane od 2005 roku. Powstałe, wgł ębne wyrobisko ma powierzchni ę około 0,5 ha. Wysoko ść skarp dochodzi do 5 m. Brak jest składowisk odpadów eksploatacyjnych. W 2010 roku rozpocz ęto eksploatacj ę dwóch nowych złó Ŝ piasków: „Augustowo” i „Dubia Ŝyn III”. U Ŝytkownikiem obu jest Paweł Leoniuk.

15 Na mocy koncesji udzielonej na wydobycie piasków ze zło Ŝa „Augustowo”, wa Ŝnej na lata 2010-2025, ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 1,57 ha. Wyrobisko ma charakter wgł ębny, a wysoko ść jego skarp dochodzi do kilkunastu metrów i jest obecnie su- che. Na terenie zło Ŝa brak składowisk odpadów eksploatacyjnych. W trakcie zwiadu tereno- wego stwierdzono, Ŝe przy południowej granicy tego złoŜa, na obszarze udokumentowanego zło Ŝa „Augustowo II” ma miejsce nielegalna eksploatacja, jak równie Ŝ na południe od tego zło Ŝa. Wysoko ść ścian wyrobiska wynosi tu od 9 m do 12 m, średnio 6,5 m. W obr ębie „dzi- kiego” wyrobiska eksploatacja prowadzona jest przy u Ŝyciu koparki, której pracę stwierdzono w czasie zwiadu terenowego. Na mapie wyznaczono tu punkt wyst ępowania kopaliny nr 11. Powierzchnia terenu zaj ętego przez niekoncesjonowan ą działalno ść wydobywcz ą w opisywa- nym miejscu wynosi około 4,4 ha, przy czym 1,99 ha tej powierzchni zajmuje udokumento- wane w ostatnim czasie zło Ŝe „Augustowo II”. W chwili obecnej w starostwie powiatowym w Bielsku Podlaskim u Ŝytkownik tego zło Ŝa pan Radosław Kaczanowski stara si ę o uzyskania koncesji na wydobycie piasków.

W koncesji wydanej na eksploatacj ę piasków ze zło Ŝa „Dubia Ŝyn III” zasi ęg obszaru górniczego pokrywa si ę z zasi ęgiem terenu górniczego i ich powierzchnia wynosi 1,99 ha. Wa Ŝno ść koncesji wydanej w 2009 roku upływa z dniem 31 sierpnia 2018 roku. Wydobycie prowadzone jest we wgł ębnym wyrobisku o wysoko ści ścian do 10 m. W trakcie obserwacji w terenie stwierdzono brak wody w wyrobisku. W Ŝadnym z wymienionych zakładów górniczych kopaliny nie s ą poddane przeróbce. W stanie surowym s ą wywo Ŝone z terenu zło Ŝa i sprzedawane. We wszystkich opisanych zakładach górniczych dokumentacja rekultywacyjna b ędzie wykonana po wyeksploatowaniu surowca ze zło Ŝa. Przewidziany jest le śny (zalesienie) i rolny (stawy hodowlane) kierunek rekultywacji wyrobiska zło Ŝa „Augustowo” i le śny kierunek rekultywacji wyrobiska ze zło Ŝa „Dubia Ŝyn”. Dotychczas nie ustalono kierunku rekultywacji wyrobiska zło Ŝa „Dubia Ŝyn II”.

Na lokalne potrzeby wydobywane s ą bez koncesji czwartorz ędowe piaski i Ŝwiry w wie- lu miejscach na terenie całego obszaru arkusza. Wi ększe wyrobiska dorywczej, „dzikiej” eks- ploatacji zaznaczono na mapie jako punkty wyst ępowania kopalin. Dla tych punktów, w któ- rych w trakcie zwiadu geologicznego zostały stwierdzone, świe Ŝe ślady niekoncesjonowanej eksploatacji piasków i Ŝwirów, opracowano karty informacyjne. Najwi ększe z tych wyrobisk oznaczone są numerami 2, 3, 7 i 11. W odkrywkach zlokalizowanych w pobli Ŝu eksploatowa- nego zło Ŝa „Augustowo” ma miejsce cz ęsta i intensywna eksploatacja. Wysoko ść ścian w wyrobisku nr 2 dochodzi do 7 m, szacowana powierzchnia, na której odbywa si ę w tym miej-

16 scu eksploatacja wynosi około 2 ha. Na dnie wyrobiska zaobserwowano prac ę dwóch koparek i samochody ci ęŜ arowe wywo Ŝą ce wydobyty surowiec piaszczysto-Ŝwirowy. Na całej długo- ści wyrobiska wyst ępuj ą świe Ŝe ślady eksploatacji. Sprz ęt wydobywczy stwierdzono równie Ŝ przy niewielkim, ale intensywnie eksploatowanym punkcie wyst ępowania kopaliny nr 6 w Kolonii . Równie Ŝ na dnie du Ŝego obszarowo „dzikiego” wyrobiska koło Kolo- nii Szumki (zalanego cz ęś ciowo wod ą), znajduj ącego si ę na terenie wi ększego kompleksu le śnego wyst ępuj ą wyra źnie ślady ci ęŜ kiego transportu kołowego. Podobna sytuacja ma miej- sce na wyrobisku koło wsi Knorydy. Pozostałe miejsca niekoncesjonowanej eksploatacji wy- st ępuj ą w okolicach: Hryniewicz Du Ŝych, Proniewicz, Kolonii Orzechowicze, Augustowa, Olszewa i Dubia Ŝyna.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Po przeanalizowaniu dost ępnych materiałów geologicznych oraz w oparciu o wyniki wizji terenowej, na obszarze arkusza Bielsk Podlaski wyznaczono jeden obszar prognostycz- ny dla udokumentowania złó Ŝ uranu, jeden obszar prognostyczny dla torfów oraz dwa obsza- ry perspektywiczne dla piasków i pi ęć dla piasków i Ŝwirów.

Na podstawie przeprowadzonych na szerok ą skal ę w latach 70. XX w. prac geologicz- no-poszukiwawczych za zło Ŝami uranu udokumentowano w kat. C 2 zło Ŝe uranu „Rajsk” (Sał- dan i in., 1976) o zasobach pozabilansowych około 5 800 tys. ton rud uranu (1 400 ton uranu metalicznego) zatwierdzonych przez Prezesa Centralnego Urz ędu Geologii w 1977 r. W granicach zło Ŝa uranu „Rajsk” na gł ęboko ści od 545 m p.p.t. do 658 m p.p.t. w obr ębie łupków dictyonemowych ordowiku dolnego stwierdzono wyst ępowanie stref mineralizacji uranowej z wanadem i molibdenem. W poszczególnych otworach wiertniczych obserwuje si ę du Ŝą zmienno ść zawarto ści tego metalu (od 5 do 28 750 g/ton ę). Na podstawie kryteriów bi- lansowo ści ustalonych decyzj ą Ministra Energetyki i Energii Atomowej z dnia 18.04.1977 r., ze wzgl ędu na niskie średnie zawarto ści uranu w rudzie, zasoby zło Ŝa „Rajsk” uznano za po- zabilansowe, bez mo Ŝliwo ści eksploatacji w przewidywalnym okresie. Obliczona szacunkowa zawarto ść wanadu waha si ę od 200 g/t do 2 900 g/t, za ś molibdenu od kilku do 7400 g/t. Zło- Ŝe nie figuruje w Bilansie zasobów, dlatego autor arkusza Bielsk Podlaski uznał ten obszar jako rejon prognostyczny dla udokumentowania zło Ŝa rud uranu oznaczony numerem I (tabe- la 3). Około 75% obszaru prognostycznego znajduje si ę na obszarze sąsiedniego arkusza – (379).

17 W oparciu o opracowanie Instytutu Melioracji i U Ŝytków Zielonych (Ostrzy Ŝek, Dem- bek, 1996) wyznaczono jeden obszar prognostyczny (tabela 3) dla wyst ępowania torfów. Ob- szar ten (nr I) znajduje si ę w rejonie wsi Bodaki, w dolinie rzeki Nurzec. Pod wzgl ędem ro- dzaju wyst ępuj ące na tym obszarze torfy nale Ŝą do torfów turzycowiskowych. Drugi obszar wyst ępowania torfów, znajduj ący si ę w północno-wschodniej cz ęś ci miasta Bielsk Podlaski, w dolinie rzeki Białej ze wzgl ędu na konfliktowo ść , wynikaj ącą z poło Ŝenia tego obszaru na terenie zabudowanym nie został przedstawiony na mapie jako prognostyczny. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, sprawozda ń z prac geologiczno-poszukiwawczych oraz dokumentacji geologicznych złó Ŝ na obszarze arkusza Bielsk Podlaski wyznaczono dwa obszary perspektywiczne dla udokumentowania niewielkich złó Ŝ piasków: w rejonie mi ędzy Augustowem a Bielskiem Podlaskim oraz na południe od Dubia Ŝyna i trzy obszary perspektywiczne dla udokumentowania zło Ŝa piasków i Ŝwirów na zachód od Kolonii Szumki i dwa w okolicy Dubia Ŝyna.

Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych

Grubo ść Zasoby Wiek komplek- Średnia kompleksu Numer w kategorii Powierzchnia Rodzaj su Parametry grubo ść litologiczno- Zastosowanie obszaru D , C * (ha) kopaliny litologiczno- jako ściowe nadkładu surowcowego 1 2 kopaliny na mapie (tys. t, tys. surowcowego (m) (min-max., śr.) m3**) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ruda uranu o średniej I 1580 U O wa Ŝonej zawarto ści 601,5 2,5 – 3,1, 2,8 5 800* E uranu – 249,6 g/t

popielno ść – 20,3%, śr. – 2,34 II 20,0 t Q b.d. 468** Sr rozkład – 30% max. – 3,0

Rubryka 3: U – uran, t – torf Rubryka 4: O – ordowik, Q – czwartorz ęd Rubryka 6: bd – brak danych Rubryka 9: E – kopaliny energetyczne, Sr – kopaliny skalne rolnicze

Pierwszy obszar perspektywiczny piasków wyznaczono w miejscu występowania serii piaszczysto-Ŝwirowej akumulacyjnych moren czołowych w rejonie Augustowo – Bielsk Pod- laski (Brud, Kmieciak 2000, 2006). Wyniki prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego, które obj ęły du Ŝy rejon od wsi Stryki po Bielsk Podlaski (Skwarczy ń- ska, 1967), dokumentacji geologicznej złó Ŝ „Augustowo” (Sadowski, 2009) i „Augustowo II” (Lipi ński, 2010) i zwiadu terenowego (w tym rejonie opisano 4 punkty wyst ępowania kopali- ny o numerach: 2, 3, 4, 11) wskazuj ą na mo Ŝliwo ść udokumentowania w okolicy złó Ŝ „Augu- stowo” i „Augustowo II” niewielkich złó Ŝ piasków o parametrach jako ściowych odpowiada- jących piaskom budowlanym dla drogownictwa i budownictwa. W zło Ŝach udokumentowa-

18 nych w obr ębie wyznaczonego obszaru mi ąŜ szo ść piasków waha si ę od 4 m do 19 m, przy nadkładzie 0,6–6,3 m. Punkt piaskowy mie ści si ę w przedziale 56–100%, a zawarto ść pyłów mineralnych mo Ŝe waha ć si ę od 3,1% do 15,5% (Sadowski, 2009, Lipi ński, 2010). W obr ębie serii zło Ŝowej mog ą si ę zdarzy ć przewarstwienia piasków gliniastych i glin zwałowych. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski na południe od Dubia Ŝyna został wyznaczony drugi obszar perspektywiczny dla udokumentowania piasków (Brud, Kmieciak, 2000, 2006). Obejmuje on wyra źne wzgórze o kemowej genezie, w zboczu którego aktualnie odbywa si ę niekoncesjonowana eksploatacja piasków (punkt występowania kopaliny nr 10). W skarpie, o wysoko ści od 4 m do 5 m, zdecydowanie dominuj ą równoziarniste i średnioziar- niste piaski, które przykryte s ą bardzo cienką warstw ą nadkładu o grubo ści 0,3 m. Opisywany obszar ma około 44 ha powierzchni z czego około 80 % porasta las. Wyst ępowanie piasków w tym rejonie potwierdzaj ą badania A. Machelskiego (1971), przeprowadzone w ramach po- szukiwania piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-gipsowej. Autor tego opraco- wania opisał na opisywanym obszarze trzy niewielkie odsłoni ęcia (max. do 3,0 m wysoko ść ściany), w których stwierdził wyst ępowanie piasków, ale zbyt pylastych dla udokumentowa- nia złó Ŝ piasków kwarcowych. Pierwszy obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów wyznaczono w obr ębie wyst ępo- wania piasków i Ŝwirów moren czołowych w rejonie mi ędzy Koloni ą Bodaki, a Koloni ą Szumki (Brud, Kmieciak 2000, 2006). Mo Ŝliwo ść udokumentowania w tym rejonie zło Ŝa piasków i Ŝwirów oparto na zlokalizowaniu w tym miejscu du Ŝych rozmiarów „dzikiego” wyrobiska o powierzchni powy Ŝej 0,6 ha, w którym stwierdzono wyst ępowanie serii piasz- czysto-Ŝwirowej o mi ąŜ szo ści wahaj ącej si ę od 2,0 m do 4,0 m, przy nadkładzie 0,4 m. Wy- znaczaj ąc ten obszar wzi ęto równie Ŝ pod uwag ę Szczegółow ą map ę geologiczn ą Polski i rze źbę tego terenu wskazuj ącą na wyra źną wypukł ą form ę morfologiczn ą. Poza wyrobiskiem teren ten w cało ści poro śni ęty jest lasem mieszanym. Drugi obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów obejmuje bardzo wyra źne wzgórze kemowe na północ od Dubia Ŝyna. Wyniki przeprowadzonych w roku 1971 bada ń poszuki- wawczo-geologicznych (Jórczak, Banach) i zwiadu terenowego (w tym rejonie opisano jeden punkt wyst ępowania kopalin o numerze 9) potwierdzaj ą wyst ępowanie pod cienk ą warstw ą nadkładu o grubo ści 0,2 m piasków ró Ŝnoziarnistych o punkcie piaskowym wynosz ącym oko- ło 60-70% ze Ŝwirem o punkcie piaskowym – około 40%. Mi ąŜ szo ść serii u Ŝytecznej waha si ę w przedziale od 3 m do niespełna 6 m. W jej obr ębie wyst ępuje przewarstwienie mułku o mi ąŜ szo ści 0,8 m i miejscami wyst ępuj ą lekkie zaglinienia.

19 Ostatni obszar perspektywiczny dla udokumentowania piasków i Ŝwirów wyznaczono w obr ębie pola kemowego, w s ąsiedztwie udokumentowanych złó Ŝ kruszywa Ŝwirowo- piaskowego „Dubia Ŝyn” oraz piaskowego „Dubia Ŝyn II” i „Dubia Ŝyn III”, a tak Ŝe dwóch punktów wyst ępowania kopaliny. Na podstawie przeprowadzonych prac poszukiwawczych w 1971 roku, w trakcie których odwiercono w opisywanym rejonie 10 otworów o gł ęboko ści od 5,0 m do 8,2 m (o łącznym metra Ŝu 61,4 m) i przeanalizowano profil jednego wyrobiska, w rejonie tym stwierdzono wyst ępowanie do ść ci ągłej warstwy piasków ze Ŝwirami o średnim punkcie piaskowym 64,4% i o średniej mi ąŜ szo ści wynosz ącej 3 m pod przykryciem dwume- trowej grubości glin zwałowych (Jórczak, Banach, 1971). W zło Ŝach udokumentowanych w obr ębie wyznaczonego obszaru perspektywicznego mi ąŜ szo ść piasków oraz piasków ze Ŝwirem waha si ę od 1,2 m do 11,8 m, a grubo ść nadkładu zawiera si ę w przedziale 0,0–4,0 m. Punkt piaskowy kruszywa wynosi 49,6–98,0%, a zawarto ść pyłów mineralnych 0,9–8,3 m (Muszy ńska, Strzelczyk, 1981, Sadowski, 2004, Sadowski, 2010). Powierzchnia tego pola wynosi około 67 ha i zaj ęta jest w 35 % (w przybli Ŝeniu) przez gleby chronione i lasy. W pobli Ŝu Kolonii Orzechowicze w trakcie zwiadu terenowego stwierdzono wyst ępo- wanie piasków i Ŝwirów (punkt wyst ępowania kopaliny nr 5 i 6), ale były to bardzo niewiel- kie pola, w których znajduj ą si ę znaczne przerosty piasków lodowcowych silnie zaglinionych, dlatego nie wyznaczono tu perspektywy udokumentowania zło Ŝa kopaliny okruchowej. W przypadku zapotrzebowania w okolicy na ten surowiec, b ędzie mo Ŝliwo ść udokumentowania bardzo małego zło Ŝa piasków i Ŝwirów. Na pozostałej cz ęś ci obszaru arkusza Bielsk Podlaski wyznaczono 19 obszarów o nega- tywnych wynikach dla udokumentowania nowych złó Ŝ, w tym: 7 dla iłów ceramiki budowla- nej, 8 dla piasków i Ŝwirów oraz 4 dla piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno- piaskowej. Obszary, w których wyniki rozpoznania złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej okazały si ę negatywne znajduj ą si ę w okolicach miejscowo ści Niewino Popławskie, Hrynie- wicze Du Ŝe, Stryki, Augustowo, Bielsk Podlaski i Parcewo. W wymienionych obszarach w trakcie prac poszukiwawczych, przeprowadzonych w latach 60. i 70. XX w. za surowcami ilastymi nawiercono iły pylaste, gliny piaszczyste, ró Ŝnoziarniste piaski gliniaste oraz gliny zwałowe o du Ŝym zamargleniu, nie mające cech surowca mineralnego. W okolicach Niewina Podlaskiego odwiercono 5 otworów o gł ęboko ści od 10 m do 18,5 m (jeden z tych otworów znajduje si ę na obszarze arkusza Plutycze, tu Ŝ przy granicy z oma- wianym obszarem). Tylko w jednym otworze, znajduj ącym si ę przy południowo-wschodniej

20 cz ęś ci wsi, nawiercono w przedziale 13,0–16,5 m ił z wkładkami piasku mułkowatego (Sta ś- kiewicz, 1979). Na północ od Hryniewicz Du Ŝych odwiercono 3 otwory ka Ŝdy o gł ęboko ści 10 m (Sta ś- kiewicz, 1979). Tylko w jednym z nich na gł ęboko ści 2,7 m stwierdzono wyst ępowanie war- stwy iłów o mi ąŜ szo ści 1,3 m, z wkładk ą piasków. Obszar o negatywnym rozpoznaniu su- rowca ceramicznego kontynuuje si ę na obszarze arkusza Plutycze. W okolicy wsi Stryki wykonano 5 sondowa ń, w trakcie których nawiercono osady muł- kowo-ilaste, ale badania laboratoryjne wykazały w tych osadach bardzo du Ŝą zawarto ść mar- glu ziarnistego (Gradys, 1973). Poszukiwanie iłów ceramiki budowlanej obj ęły du Ŝy powierzchniowo teren na zachód i północ od Bielska Podlaskiego (Salachna, 1969). Po przeanalizowaniu wyników tego rozpo- znania wydzielono dwa obszary negatywne oddzielone lini ą kolejow ą Białystok – Czeremcha. Na całym obszarze odwiercono 24 sondy o ł ącznym metraŜu 99,2 m. Gł ęboko ść sond wahała si ę mi ędzy 3,5–4,5 m. Mimo stwierdzenia do ść du Ŝych zasobów surowca ilastego, jako ść tego surowca dyskwalifikuje jego przydatno ść do produkcji wyrobów ceramicznych ze wzgl ędu na szkodliwe domieszki takie jak: ziarna wapieni, kwarcu i skał północnych. Próby wykonane z tego surowca ulegały po wypaleniu rozpadowi lub uszkodzeniom, tylko nieliczne okazywały si ę dobrej jako ści. Z powodu wyst ępuj ących tu zaburze ń glacitektonicznych warstwy iłów charakteryzuj ą si ę du Ŝą zmienno ści ą pod wzgl ędem zalegania i jako ści. Niekiedy stwierdzono wyst ępowanie niewielkiej mi ąŜ szo ści czystych iłów pylastych, ale ze wzgl ędu na cz ęste przewarstwienia zawieraj ące szkodliwe zanieczyszczenia ich eksploatacja staje si ę nieekono- miczna. Obszar o negatywnych wynikach rozpoznania zło Ŝa surowca ilastego wyst ępuje tak Ŝe w rejonie mi ędzy Augustowem a Bielskiem Podlaskim (Gradys, 1972). Na badanym terenie wykonano 3 sondy o ł ącznej długo ści 10 m i stwierdzono tu jedynie osady mułkowo- piaszczyste z cienkimi wkładkami iłów. W rejonie mi ędzy Bielskiem Podlaskim a Parcewem przy wschodniej granicy obszaru arkusza wykonano 6 otworów ka Ŝdy o gł ęboko ści 10 m, przy czym jeden z nich zlokalizowa- ny jest poza opisywanym obszarem (Sta śkiewicz, 1979). W ka Ŝdym otworze stwierdzono jedynie wyst ępowanie glin zwałowych z du Ŝą ilo ści ą otoczaków. Na podstawie prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego, przeprowadzonych w latach 1967–1972, wyznaczono osiem niewielkich obszarów, w których wyniki rozpoznania piasków i Ŝwirów okazały si ę negatywne.

21 Na obszarze mi ędzy miejscowo ściami Niewino Stare i Nałogi w trakcie zwiadu tereno- wego stwierdzono wyst ępowanie piasków lodowcowych, zaglinionych ze sporadycznymi niewielkimi skupieniami utworów piaszczysto-Ŝwirowych (Andrzejak, 1972). W rejonie Augustowa i Bielska Podlaskiego w latach 60. XX w. opisano 12 odsłoni ęć , w których zaobserwowano du Ŝą zmienno ść osadu w pionie i w poziomie. Przewa Ŝały glinia- ste piaski lodowcowe i gliny zwałowe, a osady piaszczysto-Ŝwirowe o małej zawarto ści py- łów (2–3%) wyst ępowały tylko w formie niewielkich gniazd (Skwarczy ńska, 1967). Na pod- stawie przedstawionych danych wyznaczono w tym rejonie trzy niewielkie negatywne obsza- ry wyst ępowania piasków i Ŝwirów: dwa z nich znajduj ą si ę mi ędzy lini ą kolejow ą a obsza- rem perspektywicznym piasków i Ŝwirów, trzeci zlokalizowany jest mi ędzy drogami Augu- stowo–Bielsk Podlaski a Grabowiec–Bielsk Podlaski. Mi ędzy Proniewiczami a Bielskiem Podlaskim wykonano w roku 1967 (Skwarczy ńska, 1967) dwa otwory o gł ęboko ści 5 m, w których nawiercono kompleks gliny zwałowej przy- krytej około półmetrowej mi ąŜ szo ści warstw ą piasków drobnoziarnistych i ró Ŝnoziarnistych zaglinionych oraz opisano jedno odsłoni ęcie, w którym wyst ępowała dwumetrowej mi ąŜ szo- ści warstwa piasków ró Ŝnoziarnistych z soczewami i gniazdami Ŝwirów. Cały obszar uznano za negatywny dla udokumentowania złó Ŝ piasków i Ŝwirów o znaczeniu przemysłowym, ale istnieje tu mo Ŝliwo ść udokumentowania niewielkiego zło Ŝa na lokalne potrzeby mieszka ń- ców. Na północ od Dubia Ŝyna, przy wschodniej granicy obszaru perspektywicznego dla pia- sków i Ŝwirów, wyznaczono obszar negatywny dla tej kopaliny ze wzgl ędu na wyniki prac poszukiwawczych (Jórczak, Banach, 1971), w trakcie których odwiercono jeden otwór o gł ę- boko ści 5 m. Stwierdzono tu wyst ępowanie pod nadkładem o grubo ści 0,3 m warstw piasku drobnoziarnistego, mułkowatego, pylastego i mułku. Wyniki prac zwiadowczych w rejonie mi ędzy wsiami Kozły i dały wynik nega- tywny dla wyst ępowania piasków i Ŝwirów w ilo ściach daj ących perspektywy udokumento- wania wi ększego zło Ŝa tego surowca. Na podstawie informacji uzyskanych od miejscowej ludno ści, stwierdzono jedynie wyst ępowanie cienkiej pokrywy piasków drobnoziarnistych z pojedynczymi Ŝwirami (Andrzejak, 1972). Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 i obja śnie ń do niej wynika, Ŝe wyst ępuj ące w tym rejonie na po- wierzchni piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe tworz ą niewielkie płaty o mi ąŜ szo ści nie przekra- czaj ącej 2 m. Pod warstw ą opisywanych osadów wodnolodowcowych wyst ępuje zwarty kompleks gliny zwałowej.

22 Kolejny obszar negatywny piasków i Ŝwirów wyznaczono przy południowej granicy opisywanego obszaru, w okolicy Kolonii Bo ćki. Rejon ten został udokumentowany 7 otwo- rami o gł ęboko ści 5 m (2 znajduj ą si ę poza obszarem arkusza Bielsk Podlaski), 3 sondami o łącznym metra Ŝu 6 m, 2 wkopami o gł ęboko ści 1 m i 1,5 m oraz 1 odkrywk ą o wysoko ści ściany wynosz ącej 4 m (Jórczak, Banach, 1971). W obr ębie tego obszaru stwierdzono wyst ę- powanie glin piaszczystych z otoczakami przykrytych cienk ą warstw ą piasków średnioziarni- stych o mi ąŜszo ści od 0,6 m do 0,8 m. Utwory piaszczysto-Ŝwirowe wyst ępuj ą tutaj w formie rzadko rozmieszczonych soczewek i gniazd o bardzo niewielkim rozprzestrzenieniu. Na obszarze arkusza Bielsk Podlaski wyznaczono równie Ŝ cztery obszary negatywne dla udokumentowania złó Ŝ piasków kwarcowych przeznaczonych do produkcji cegły wapienno- piaskowej (Machelski, 1971). Trzy z tych obszarów znajduj ą si ę w okolicy wsi Stryki, a jeden przy południowej granicy opisywanego obszaru, na południe od Dubia Ŝyna. W otoczeniu Stryk wykonano 16 sond, średnio trzymetrowej gł ęboko ści i ł ącznym me- tra Ŝu 48,6 m, dzi ęki którym stwierdzono bardzo płytkie zaleganie wód gruntowych na gł ębo- ko ści 2,5–3,0 m, a utwory piaszczyste na gł ęboko ści około 3,0 m. Przechodziły one w piaski pylaste oraz w glin ę pylast ą lub piaszczyst ą, dlatego 3 obszary poło Ŝone na północny zachód, północ i południowy wschód od Stryk uznano za nie daj ące perspektyw na udokumentowanie piasków kwarcowych przeznaczonych do produkcji cegły wapienno-piaskowej. W rejonie Dubia Ŝyna odwiercono trzy sondy o gł ęboko ści od 3,0 m do 3,4 m oraz opi- sano trzy odkrywki o wysoko ści ścian od 1,5 m do 3,0 m. Nawiercone piaski charakteryzowa- ły si ę znacznym udziałem procentowym pyłu, cz ąstek ilastych oraz nadziarna (w opracowaniu nie okre ślono procentowego udziału poszczególnych składników). Odsłoni ęcia potwierdziły te obserwacje.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Sie ć hydrograficzna obszaru arkusza Bielsk Podlaski jest uboga. Przebiega tu wododział pomi ędzy zlewniami Narwi i Bugu. Wschodnia i północna część obszaru arkusza nale Ŝy do zlewni Narwi i jest odwadniana przez Biał ą (dopływ Orlanki) oraz Wał ęgę (dopływ Narwi), a południowo-zachodnia cz ęść obszaru, poło Ŝona w zlewni Bugu, jest odwadniana przez Nu- rzec, b ędący prawym dopływem Bugu. Rzeka Biała o długo ści 31,2 km, b ędąca najwi ększym lewobrze Ŝnym dopływem rzeki Orlanki tworzy wraz ze swymi dopływami współczesn ą sie ć hydrograficzn ą opisywanego terenu. Jej obszar źródłowy znajduje si ę w okolicy wsi Toporki (poza obszarem arkusza),

23 sk ąd w ąsk ą dolin ą rzeka płynie zgodnie z nachyleniem powierzchni wysoczyzny w kierunku północno–zachodnim. W odcinku uj ściowym do Orlanki, Biała płynie szerok ą dolin ą, której dno jest stosunkowo płaskie, cz ęś ciowo podmokłe, poprzecinane rowami melioracyjnymi. Rzeka płynie uregulowanym korytem o stromych, wysokich brzegach. Południowo – zachodnia cz ęść arkusza obejmuje fragment zlewni rzeki Nurzec, jednej z wi ększych zlewni dopływów Bugu. Rzeka Nurzec nale Ŝy do rzek typowo nizinnych przepły- waj ących przez tereny bagienne i podmokłe. Wypływa z podmokłej doliny na południowy wschód od Czeremchy (poza obszarem arkusza), na wysoko ści około 180 m n.p.m. Całkowita długo ść rzeki wynosi 100,2 km, a powierzchnia zlewni 2082,6 km 2. W granicach arkusza rze- ka Nurzec płynie w szerokiej dolinie.

Niewielki fragment doliny rzeki Orlanka znajduje się w północno-wschodnim naroŜu opisywanego arkusza.

Mniejsze cieki posiadaj ą najcz ęś ciej koryta uregulowane i maj ą charakter rowów melio- racyjnych. Na opisywanym terenie brak jest wi ększych zbiorników wodnych – jezior i sta- wów. Zwraca uwag ę post ępuj ące osuszanie tego regionu. Jeszcze w latach pi ęć dziesi ątych XX wieku notowano tu kilkaset drobnych oczek wodnych. Obecnie nawet sztucznie gł ębione stawy cz ęsto pozostaj ą suche. Tak Ŝe odci ęte w czasie regulacji koryt starorzecza w dolinie rzeki Białej maj ą tendencj ę do zanikania. Pod wzgl ędem jako ści wody Białej były monitorowane w latach 2004-2006 na dwóch posterunkach obserwacyjnych: powy Ŝej oraz poni Ŝej Bielska Podlaskiego. Wody Białej po- wy Ŝej Bielska Podlaskiego zaliczono do IV klasy jako ści (jako ść niezadowalaj ąca), a poni Ŝej Bielska Podlaskiego do V klasy jako ści (jako ść zła) (Raport ...., 2007). Badania przeprowa- dzone w tym samym okresie na rzece Nurzec wykazały, Ŝe wody tej rzeki poni Ŝej miejscowo- ści Bo ćki znajduj ącej si ę 2 km od południowej granicy obszaru opracowywanego arkusza miały III klas ę jako ści (jako ść zadowalaj ąca). Badanie stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (rzek) w 2008 roku wg Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z 2008 r. (DzU Nr 162 poz. 1008) dotyczyły Orlanki z punktem pomiarowo-kontrolnym w Chrabołach, około 5 km na północ od Proniewicz, ju Ŝ poza granicami obszaru arkusza Bielsk Podlaski, rzeki Białej z punktem pomiarowo- kontrolnym w Hryniewiczach Du Ŝych oddalonym niespełna 200 m od wschodniej granicy opracowywanego obszaru przy uj ściu do rzeki Orlanki oraz Nurca z punktem pomiarowym w Bo ćkach, oddalonych 2 km od południowej granicy obszaru omawianego arkusza. Stan ekologiczny wód Orlanki okre ślono jako umiarkowany (III klasa), a wód rzeki Białej – jako

24 słaby (IV klasa). Nie okre ślono stanu ekologicznego wód Nurca. W wymienionych punktach kontrolno-pomiarowych nie okre ślono stanu chemicznego wód rzek. Pod wzgl ędem podatno ści na eutrofizacj ę wody rzeki Orlanki nie s ą podatne, za ś podatne s ą wody rzek Białej i Nurca. Wody wymienionych rzek nie spełniają równie Ŝ kryteriów bytowania ryb w warunkach naturalnych (Raport...., 2010). W 2009 r. stan ekologiczny wód rzeki Orlanki w opisywanych punktach nie uległ zmianie, jak te Ŝ podatno ść na eutrofizacj ę i ocena przydatno ści do bytowania ryb (Informacja...., 2010).

2.Wody podziemne Szczegółow ą charakterystyk ę wód podziemnych na omawianym obszarze zawiera Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Bielsk Podlaski (Janica, Gleich- Bulaszewska, 2004). Obszar arkusza jest słabo rozpoznany pod wzgl ędem hydrogeologicznym, poza miastem Bielsk Podlaski znajduje si ę tylko 13 otworów hydrogeologicznych (Janica, Gleich- Bulaszewska, 2004). Najwa Ŝniejszym źródłem zaopatrzenia w wod ę jest czwartorz ędowy poziom wodono- śny. Trzeciorz ędowy poziom wodono śny ma znaczenie podrz ędne.

W obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego mo Ŝna wyró Ŝni ć trzy poziomy wo- dono śne: przypowierzchniowy i dwa poziomy mi ędzymorenowe. Poziom przypowierzchniowy jest zwi ązany z dolinami rzek, głównie rzeki Białej w re- jonie Bielska Podlaskiego. Jest on tylko lokalnie wykorzystywany przez studnie kopane lub abisynki i nie ma znaczenia u Ŝytkowego. Warstw ę wodono śną tworz ą piaski, głównie drobnoziarniste o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 10 m. Poziom wodono śny, praktycznie nieizolowany od powierzchni terenu jest zasilany wskutek infiltracji opadów atmosferycz- nych, a drenowany przez Biał ą i Nurzec oraz mniejsze cieki. Warto ść współczynnika filtra- cji warstwy wodonośnej wynosi kilkana ście m/d. Pierwszy mi ędzymorenowy poziom wodono śny wyst ępuje do ść blisko powierzchni te- renu. Charakteryzuje si ę nieci ągłym rozprzestrzenieniem, pełni rol ę poziomu u Ŝytkowego w rejonie Bielska Podlaskiego, Grabowca, Zawad, Pilik i Dobromila. Warstw ę wodono śną buduj ą piaski drobnoziarniste, miejscami mułkowe o mało korzystnych parametrach hydro- geologicznych. Poziom ten wyst ępuje na gł ęboko ści od kilkunastu do 30 m p.p.t., a jego mi ąŜ szo ść waha si ę od 15 do prawie 30 m. Warto ść współczynnika filtracji jest zró Ŝnico- wana i wynosi od 8 do 42 m/d.

25 Drugi mi ędzymorenowy poziom wodono śny ma ci ągłe rozprzestrzenienie, jest głów- nym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym na obszarze arkusza, poza jego północno– wschodni ą cz ęś ci ą i zwi ązany jest z piaskami i Ŝwirami zlodowace ń wilgi i odry oraz inter- glacjału mazowieckiego. Wyst ępuje na ró Ŝnej gł ęboko ści, najpłycej w rejonie Bielska Pod- laskiego (18 m p.p.t.), a najgł ębiej w Parcewie (31 m p.p.t.). Warstw ę wodono śną tworz ą piaski o ró Ŝnej granulacji, ich mi ąŜ szo ść wynosi około 20-40 m. Poziom ten jest izolowany od powierzchni terenu kompleksem glin zwałowych o mi ąŜ szo ści 30–40 m. Warto ść współczynnika filtracji wynosi około 8–28 m/d. Wody z tego poziomu wodono śnego cha-

rakteryzuj ą si ę na ogół dobr ą i średni ą jako ści ą. Woda jest typu CaCO 3-Ca lub CaCO 3-Ca- Mg, jej mineralizacja ogólna wynosi od 230 do 580 mg/dm 3. Woda najcz ęś ciej zawiera podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza i manganu, a w niektórych obszarach tak Ŝe amoniaku. Na obszarze arkusza, w obr ębie tego poziomu, wyst ępuj ą wody klasy IIa, IIb i III. Z uwagi na mi ąŜ szy pakiet osadów słabo przepuszczalnych le Ŝą cych w nadkładzie u Ŝytkowego pozio- mu wodono śnego na opisywanym obszarze, wody podziemne s ą zagro Ŝone zanieczyszcze- niem w niskim stopniu. Stopie ń ten jest podwy Ŝszony do średniego w rejonie potencjalnych obiektów mog ących negatywnie wpływa ć na środowisko wodne. W północnej cz ęś ci opi- sywanego obszaru stopie ń zagro Ŝenia jest bardzo niski ze wzgl ędu na wyst ępowanie zwar- tych kompleksów le śnych. Rozpoznanie trzeciorz ędowego poziomu wodono śnego opiera si ę na otworach zlokali- zowanych w zakładzie HOOP S.A. oraz na terenie szpitala w Bielsku Podlaskim. Strop po- ziomu oligoce ńskiego wyst ępuje na gł ęboko ści ponad 115 m. Warstw ę wodono śną budują: piaski drobno- i średnioziarniste z glaukonitem. Jej mi ąŜ szo ść wynosi ponad 25 m. Wody pi ętra trzeciorz ędowego charakteryzuj ą si ę średni ą jako ści ą (klasa IIb), wody zawieraj ą cz ęsto podwy Ŝszon ą zawarto ść Ŝelaza i manganu. Eksploatowanych jest 29 z 55 otworów istniej ących na opisywanym terenie, przy czym na map ę naniesiono tylko te, których wydajno ść przekracza 25 m 3/h. Wielko ść zatwierdzo- nych zasobów wynosi 1997 m 3/h. Najwi ększy pobór wody jest zarejestrowany w rejonie mia- sta Bielsk Podlaski, poza miastem stan zagospodarowania zasobów wód podziemnych jest niewielki. Najwi ększe zatwierdzone zasoby eksploatacyjne posiada jednootworowe uj ęcie miejskie w Bielsku Podlaskim przy ulicy Bra ńskiej. Pozostałe wi ększe uj ęcia o zasobach eks- ploatacyjnych powy Ŝej 25 m³/h wyst ępuj ą w Bielsku Podlaskim, są to dwa uj ęcia komunalne: przy ul. Jagielo ńskiej i nowe uj ęcie przy ul. Białowieskiej oraz dwa uj ęcia przemysłowe: dla Zakładu Produkcyjnego HOOP S.A. oraz Mlekovita – Bielmark Sp. z o.o. Ujęcie komunalne eksploatuj ące wody czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego znajduje si ę we wsi Bolesty.

26 Uj ęcie wodoci ągowe przy ul. Bra ńskiej funkcjonuje od 1993 roku, a bazuje na jednej studni, wykonanej wraz z dwoma piezometrami w 1977 roku, ujmuj ącej u Ŝytkowy czwarto- rz ędowy poziom wodono śny. Uj ęcie wodoci ągowe przy ul. Jagiello ńskiej pracuje od 1951 roku, składa si ę z 4 czyn- nych studzien, które ujmuj ą u Ŝytkowy czwartorz ędowy poziom wodono śny, eksploatowany w ramach zasobów uj ęcia przy ul. Bra ńskiej, na podstawie pozwolenia wodnoprawnego. Nie przewiduje si ę rozbudowy uj ęcia i wzrostu poboru wody. Uj ęcie Zakładu Produkcyjnego HOOP S.A. składa si ę z 3 studzien, z których ka Ŝda uj- muje do eksploatacji inny poziom wodono śny: czwartorz ędowy, trzeciorz ędowy i ł ączony – czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy. Uj ęcie MLEKOVITA – BIELMLEK Sp. z o.o. składa si ę aktualnie z 3 studzien, które ujmuj ą u Ŝytkowy czwartorz ędowy poziom wodonośny. Eksploatacja uj ęcia jest prowadzona w ramach zasobów uj ęcia wodoci ągowego przy ul. Bra ńskiej, na podstawie pozwolenia wod- noprawnego. Arkusz Bielsk Podlaski oraz jego bezpo średnie s ąsiedztwo jest poło Ŝony poza głów- nymi zbiornikami wód podziemnych (Kleczkowski red., 1990).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 419 – Bielsk Pod- laski, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej

27 siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100.

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A i B zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej gru- pie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4).

28

Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 419 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Bielsk Podlaski bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 419 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Bielsk Podla- ski Metale N=11 N=11 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 – 5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 13 – 99 23 27 Cr Chrom 50 150 500 2 – 7 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 17 – 242 26 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 – 0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 – 3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2 – 22 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1 – 8 3 3 Pb Ołów 50 100 600 4 – 53 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 – 0,40 0,10 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 419 – Bielsk Pod- 1) grupa A laski w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 11 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 11 wy Prawo wodne, Cr Chrom 11 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 10 1 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 11 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 11 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 11 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 11 2) Pb Ołów 10 1 grupa B – grunty zal iczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 11 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 419 – Bielsk Podlaski do poszczególnych grup u Ŝyt- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, kowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- ny komunikacyjne, 10 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść me- diany wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci.

29 Pod wzgl ędem zawarto ści metali 10 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfi- kacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komuni- kacyjnych) zaklasyfikowano próbk ę gleby z punktu 7, ze wzgl ędu na zawarto ść cynku (242 ppm) i ołowiu (53 ppm). Koncentracja wskazanych pierwiastków le Ŝy na terenie zurbanizo- wanym miasta Bielsk Podlaski (próbka pobrana w okolicy ulicy Józefa Poniatowskiego) i prawdopodobnie ma charakter antropogeniczny. Dokładne okre ślenie źródła i zasi ęgu pod- wy Ŝszonej zawarto ści wymaga dokładniejszych bada ń. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 ( Strzelecki i in., 1993-1994 ). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno. Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (za- chodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe, gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzysta- no tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowa- nia pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez) (fig. 3).

30 419W PROFIL ZACHODNI 419E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5852676 5852031 5849731 5850340 5848819 5848170 m m 5845705 5846307 5841740 5844021 5840756 5842285

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 31 31

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5852676 5852031 5849731 5850340 5848819 5848170 m m 5845705 5846307 5841740 5844021 5840756 5842285

0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 3. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Bielsk Podlaski (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Warto ści promieniowania gamma na obu profilach s ą zbli Ŝone i wahaj ą si ę w granicach 26 – 43 nGy/h. Najwy Ŝsze warto ści odpowiadaj ą glinom zwałowym, pozostałe piaskom i Ŝwirom wodnolodowcowym oraz iłom, mułkom i piaskom zastoiskowym, przy czym naj- ni Ŝsze s ą zwi ązane z osadami rzecznymi. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie i wynosi od 1 do 5,4 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach (Ustawa..., 2001) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpo- wiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie..., 2003). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projekto- wania składowisk.

Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono:

1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako poten- cjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izola- cyjnej dla dna i skarp obiektu.

32 Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wy- kształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS:

− warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 5; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 5

Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik Rodzaj gruntów [m] filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Bielsk Podlaski Mapy hydroge- ologicznej Polski w skali 1:50 000 (Janica, Glejch-Bulaszewska, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów praw- nie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagroŜenia nie

33 nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpa- dów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagroŜeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Bielsk Podlaski około 40% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegaj ą: − tereny wyst ępowania osadów holoce ńskich, wykształconych w postaci: torfów, namułów zagł ębie ń bezodpływowych, piasków humusowych, piasków i namułów den dolinnych oraz zagł ębie ń okresowo przepływowych, mułków, piasków i Ŝwirów rzecznych tarasów zalewowych. Utwory te wyst ępuj ą przede wszystkim w dnach dolin: Białej, Nurca i Lub- ki, a tak Ŝe w obr ębie poło Ŝonych obszarów zaj ętych przez system drobnych cieków i rowów; − tereny wyst ępowania osadów deluwialnych i deluwialno-jeziornych (piasków, Ŝwirów, mułków i glin); − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, wyst ępuj ące wzdłu Ŝ doliny Nurca, Białej i Lubki, wzdłu Ŝ kanałów i rowów oraz w zagł ę- bieniach bezodpływowych, wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − otoczenie zbiornika wód stoj ących (staw), zlokalizowanego na zachód od miejscowości Knorydy; − obszary zwartej zabudowy i infrastruktury miasta Bielsk Podlaski (siedziba urz ędu gminy) oraz wi ększych wsi: Augustowa, Grabowca, Knoryd; − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, zajmuj ące około 15% po- wierzchni arkusza; − obszary predysponowane do powstawania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007), obejmuj ące tereny o spadkach terenu przekraczaj ących 10°, wyst ępuj ące na północ od miejscowo ści i Stryki oraz na południe od Dubia Ŝyna; − teren zakładu produkcyjnego mebli Swedspan Polska, zlokalizowanej na północ od Ko- szek; − obszary zagro Ŝone podtopieniami, wyst ępuj ące w dolinie Nurca, wskazane na „Mapie obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki (red.), 2007); − obszary obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: specjalny obszar ochrony siedlisk PLH 200015 „Murawy w Ha ćkach” (w północnej cz ęś ci obszaru arkusza);

34 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 60% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) przedstawionymi w tabe- li 5. W obr ębie omawianego obszaru rol ę słabo przepuszczalnej warstwy izolacyjnej spełnia- ją ró Ŝnowiekowe plejstoce ńskie gliny zwałowe. Zasi ęg ich wyst ępowania oraz zró Ŝnicowanie stratygraficzne okre ślono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski – arkusz Bielsk Podlaski (Brud, Kmieciak, 2000, 2006). W północnej i wschodniej cz ęś ci arkusza na powierzchni wysoczyzny odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe stadiału środkowego zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie). S ą to gliny ciemnobrunatne, o wyra źnej poziomej łupliwo ści. Osi ągaj ą one mi ąŜ szo ść od około 3–6 m na południowy wschód od Bielska Podlaskiego, 4 m w okolicy Orzechowicz, do 14 m na północ od Bielska Podlaskiego. Na południe od linii ł ącz ącej miejscowo ści: Stryki–Augustowo–Bielsk Podlaski– Parcewo na powierzchni odsłaniaj ą si ę starsze gliny zwałowe stadiału dolnego zlodowacenia warty. W śród nich mo Ŝna wyró Ŝni ć gliny brunatne, bardziej ilaste oraz szare, bardziej piasz- czyste, pyłowate, z wi ększ ą ilo ści ą głazików. Ich mi ąŜszo ść jest znaczna i z reguły przekracza 10 m ( – 20 m, Zawady – 16–22 m, Augustowo – 14 m, Kozły – 13 m, Lewki – 12–17 m). Jedynie w rejonie miejscowo ści Piliki gliny te osi ągaj ą mniejsz ą mi ąŜszo ść (około 4 m). Zarówno pod glinami stadiału środkowego, jak i dolnego, lokalnie le Ŝą starsze, mocniej skonsolidowane gliny zwałowe zlodowacenia odry (zlodowacenia środkowopolskie). Powsta- ły w ten sposób pakiet gruntów słabo przepuszczalnych osi ąga znaczne mi ąŜ szo ści: 14–18 m w okolicach miejscowo ści Piliki, 20 m na północ od Bielska Podlaskiego, 37 m w rejonie Lewek, do ponad 40 m na południe i południowy wschód od Bielska Podlaskiego. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono przede wszystkim w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej glin zwałowych, stanowi ących natu- raln ą barier ę geologiczn ą, wyst ępuj ą osady przepuszczalne o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2,5 m. Tworz ą je powszechnie wyst ępuj ące piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia warty. Jest to równie Ŝ kompleks zło Ŝony z cienkiej warstwy (<2,5 m) mułków, iłów i piasków wytopiskowych i zastoiskowych pod ścielonych mi ąŜ szymi glinami zwałowymi stadiału środ-

35 kowego zlodowacenia warty (okolice miejscowo ści Stryki i Augustowo). W tym przypadku główn ą warstw ę izolacyjn ą stanowi ą gliny zwałowe. Jako osady słabo przepuszczalne mog ące stanowi ć barier ę izolacyjn ą o zmiennym wy- kształceniu, wskazano tak Ŝe utwory zastoiskowe stadiału środkowego zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie). Obszary ich wyst ępowania wyznaczono na wschód od Bielska Podlaskiego. Są to szare iły, mułki ilaste przewarstwione piaskami pyłowatymi i drobnoziarnistymi. Ze wzgl ędu na niejednolit ą struktur ę tych osadów, wyznaczono tu zmienne warunki izolacyjności dla składowisk odpadów typu „O”. Analiza przekroju geolo- gicznego do mapy geologicznej (Brud, Kmieciak, 2000) wykazała, Ŝe ich mi ąŜ szo ść wynosi od 12 do 16 m. Istotnym wzmocnieniem naturalnej bariery geologicznej w tym rejonie s ą gli- ny zwałowe zlodowacenia odry, le Ŝą ce w sp ągu osadów zastoiskowych. Ł ączna mi ąŜ szo ść całego kompleksu osadów słabo przepuszczalnych osi ąga tu miejscami 30 metrów. Lokalizacja składowisk odpadów w miejscach zmiennego wykształcenia bariery izola- cyjnej będzie wymagała usuni ęcia warstwy przepuszczalnej oraz wykonania bada ń geolo- gicznych na etapie prac przygotowawczych w celu potwierdzenia wyst ępowania osadów sła- bo przepuszczalnych oraz okre ślenia ich wła ściwo ści jako naturalnej bariery geologicznej. Obszary pozbawione naturalnej bariery geologicznej wyznaczono głównie w rejonach wyst ępowania utworów piaszczysto-Ŝwirowych o genezie wodnolodowcowej i lodowcowej oraz piasków i Ŝwirów kemów i moren czołowych zlodowacenia warty, a tak Ŝe powstałych w okresie peryglacjalnym piasków eolicznych oraz piasków i Ŝwirów rzecznych o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 2,5 m. Do osadów przepuszczalnych zaliczono takŜe kompleks utworów za- stoiskowo-wytopiskowych odsłaniaj ących si ę na rozległych obszarach w północnej cz ęś ci arkusza. S ą to osady wykształcone jako mułki i piaski pyłowate, przewarstwione iłami war- wowymi i obecnymi niekiedy warstewkami Ŝwirów i pojedynczych głazów (Brud, Kmieciak, 2006), lokalnie charakteryzuj ące si ę zwi ększonym udziałem frakcji piaszczystej. Nie wskazu- je to na wła ściwo ści izolacyjne, w odró Ŝnieniu od starszych osadów tego typu, wyst ępuj ących na wschód od Bielska Podlaskiego. Lokalizacja składowisk odpadów w miejscach pozbawionych naturalnej bariery geolo- gicznej będzie mo Ŝliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. Wydzielone na podstawie mapy i przekroju geologicznego (Brud, Kmieciak, 2000) oraz przekrojów hydrogeologicznych (Janica, Glejch-Bulaszewska, 2004) i zgodnie z przedsta- wionymi w tabeli 5 kryteriami, przypowierzchniowe wyst ąpienia glin zwałowych wyznaczaj ą rejony preferowane dla bezpo średniego lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ęt- nych.

36 Według mapy hydrogeologicznej ( ibidem ) na obszarach preferowanych do składowania odpadów oboj ętnych główne znaczenie u Ŝytkowe posiada przede wszystkim czwartorz ędowe pi ętro wodono śne, w obr ębie którego wyznaczono trzy poziomy. Poziom przypowierzchnio- wy na obszarze arkusza, poza dolin ą Białej w rejonie Bielska Podlaskiego, ma znaczenie pod- rz ędne. W rejonie Bielska Podlaskiego oraz miejscowo ści Grabowiec, Zawady, Piliki i Dobromil rol ę głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego (GPU) pełni mi ędzymorenowy poziom wodono śny wyst ępuj ący na gł ęboko ści od kilkunastu do ponad 30 metrów. Na wi ęk- szo ści obszaru arkusza znaczenie u Ŝytkowe ma poło Ŝony gł ębiej (w osadach zlodowacenia wilgi i odry oraz interglacjału mazowieckiego) poziom wodono śny mi ędzymorenowy. Wy- st ępuje on na gł ęboko ściach od 18 m p.p.t. (w rejonie miejscowo ści Kozły) do 30–60 m p.p.t. (w rejonie Bielska Podlaskiego oraz w północnej i środkowej cz ęś ci arkusza). Na omawianym terenie dominuje niski stopie ń zagroŜenia GPU (południowa cz ęść obszaru arkusza oraz rejon miejscowo ści Tworki, Kolonia Brze ścianka, Grabowiec, Augustowo, Nałogi, , Kolo- nia Rajsk, , Lewki). W obr ębie obszarów POLS w północnej cz ęś ci arkusza, wyzna- czono bardzo niski stopie ń zagroŜenia GPU (, Orzechowicze, Kotły), w zwi ązku z wyst ępowaniem warstwy izolacyjnej o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 50 metrów. Sto- pie ń średni wyznaczono na obszarach, gdzie wyst ępuje poziom mi ędzymorenowy, charakte- ryzuj ący si ę nieco mniejsz ą odporno ści ą na zanieczyszczenia (okolice Skrzypek Du Ŝych i Małych, Zawad, Pietrzykowa-Goł ąbków i Pilików), a takŜe na obszarze poło Ŝonym wokół Bielska Podlaskiego, ze wzgl ędu na wyst ępowanie w otoczeniu obszaru zurbanizowanego licznych ognisk zanieczyszcze ń. Poniewa Ŝ istniej ąca na obszarze arkusza bariera izolacyjna nie wsz ędzie jest dobrze wykształcona, wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mog ą nast ąpi ć dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych mających na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie prze- strzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU). Na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z blisko ści zwar- tej zabudowy wyró Ŝniono je w promieniu 1 km od zurbanizowanej strefy miasta Bielsk Pod- laski. Powy Ŝsze ograniczenie nie ma charakteru bezwzgl ędnego zakazu. Powinno by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowi- ska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego,

37 gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geolo- gicznej.

Problem składowania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepusz- czalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. Charakterystyka litologiczna osadów zastoiskowych odsłaniaj ących si ę na wschód od Bielska Podlaskiego (iły, mułki ilaste przewarstwione piaskami) nie wskazuje na ich dobre wła ściwo ści izolacyjne, umo Ŝliwiaj ące składowanie odpadów komunalnych. Przeprowadze- nie dokładniejszych bada ń geologicznych na tym obszarze umo Ŝliwi rozpoznanie istniej ącej bariery geologicznej pod k ątem jej wykształcenia i wła ściwo ści izolacyjnych wymaganych dla składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych). Na północ od Bielska Podlaskiego odwiercony został otwór hydrogeologiczny doku- mentuj ący płytkie (na gł ęboko ści 4,0 m) wyst ępowanie plejstoce ńskich osadów ilastych o mi ąŜ szo ści 12,2 m. Co prawda nie s ą znane ich wła ściwo ści izolacyjne, lecz wskazuje to, Ŝe w tym rejonie mo Ŝna równie Ŝ poszukiwa ć terenów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk typu „K”. W rejonie Bielska Podlaskiego (poza obszarami POLS) znajduje si ę nieeksploatowane zło Ŝe surowca ilastego ceramiki budowlanej (do produkcji kafli) „Bielsk Podlaski”. Seria zło- Ŝowa charakteryzuje si ę mi ąŜ szo ści ą od 9,5 do19,7 m i nie jest zawodniona (Staniszewski, 1964). Kopalina mo Ŝe zosta ć wykorzystana jako materiał do produkcji sztucznych przesłon izolacyjnych, wykorzystywanych podczas budowy składowisk odpadów. Realizacj ę inwestycji w postaci składowiska odpadów komunalnych na omawianym te- renie powinny poprzedzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych, mi ąŜ szo ści i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. Bę- dzie si ę to równie Ŝ wi ąza ć z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izo- lacyjnych. Szczegółowa lokalizacja składowiska powinna znajdowa ć si ę w bezpiecznej odle- gło ści od stref obni Ŝeń tworz ących system odwodnienia powierzchniowego. Na obszarze arkusza, na północ od Augustowa, zlokalizowane s ą dwa składowiska od- padów komunalnych: czynne, którego zamkni ęcie planuje si ę po 2012 r., oraz zamkni ęte w 2009 r, obecnie zrekultywowane.

38 Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokali- zowania składowisk odpadów Wskazanie rejonów najkorzystniejszych dla lokalizowania składowisk odpadów po- przedziła analiza litologiczna słabo przepuszczalnych utworów przypowierzchniowych (osa- dów ilastych i glin zwałowych zlodowacenia warty), a tak Ŝe ich zasi ęg powierzchniowy i mi ąŜ szo ść . S ą to elementy wpływaj ące na wielko ść stopnia zagro Ŝenia wyst ępuj ącego w ich sp ągu głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Najlepsze warunki naturalne dla bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych wskaza ć nale Ŝy w miejscach, gdzie skonsolidowany pakiet utworów słabo przepuszczalnych tworz ą gliny zwałowe stadiału środkowego i dolnego zlodowacenia warty oraz le Ŝą ce w ich sp ągu gliny zlodowacenia odry. Warunki takie wyst ępuj ą w rejonie Lewek, gdzie mi ąŜ szo ść całego kompleksu osi ąga około 37 m. Korzystne warunki wyst ępuj ą tak Ŝe na północ od Biel- ska Podlaskiego (na zewn ątrz obszaru obj ętego ograniczeniem warunkowym) a Ŝ do okolic Baniek, gdzie wspomniany pakiet osi ąga mi ąŜ szo ść 20 −40 m. Na tych obszarach stopie ń za- gro Ŝenia GPU okre ślono jako niski i bardzo niski. Korzystne warunki dla lokalizowania skła- dowisk odpadów oboj ętnych wskaza ć mo Ŝna równie Ŝ w południowo-zachodniej (rejon Tru- sek i Hawryłków) i cz ęś ci omawianego obszaru. MiąŜ szo ść pakietu glin zwałowych nie zosta- ła na tych obszarach okre ślona (brak otworów wiertniczych), jednak stopie ń zagro Ŝenia GPU określono tam jako niski (dobra izolacja). Odsłaniaj ące si ę w tych miejscach gliny zwałowe tworz ą du Ŝe powierzchnie, umo Ŝliwiaj ąc optymalny wybór miejsca pod składowisko odpa- dów.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk znajduj ą si ę trzy wyrobiska poło Ŝone w granicach udokumentowanych złó Ŝ kruszywa naturalnego (pia- sków): „Augustowo”, „Dubia Ŝyn II” i „Dubia Ŝyn III”. Z uwagi na istnienie niezagospodaro- wanych nisz w morfologii terenu, mog ą by ć one rozpatrywane jako potencjalne miejsca skła- dowania odpadów, pod warunkiem stworzenia pełnej sztucznej bariery izolacyjnej. Wskazane odpowiednim symbolem wyrobiska posiadaj ą punktowe ograniczenia ze wzgl ędu na koniecz- no ść ochrony zasobów złó Ŝ kopalin. Ponadto dwa z nich (zło Ŝa „Dubia Ŝyn II” i „DubiaŜyn III”) posiadaj ą ograniczenia ze wzgl ędu na blisko ść zabudowy wiejskiej. Na map ę naniesiono równie Ŝ dziesi ęć wyrobisk po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego (rejon Proniewicz, Kolonii Orzechowicze, Bielska Podlaskiego, Kno-

39 rydów oraz Dubia Ŝyna). Wi ększo ść z nich posiada punktowe ograniczenie warunkowe, z uwagi na blisko ść zabudowy wiejskiej.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego Na obszarze arkusza Bielsk Podlaski przeprowadzono zgeneralizowan ą ocen ę warun- ków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego. Wyró Ŝniono obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Oceny warunków budowlanych obszaru obj ętego arkuszem dokonano na podstawie map to- pograficznych i Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000. Warunków geologiczno-in Ŝynierskich nie analizowano dla terenów: lasów, ł ąk na gle- bach pochodzenia organicznego, gruntów rolnych zaliczanych do klas bonitacyjnych od I do IVa oraz zwartej zabudowy miejskiej. Do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych zalicza si ę tereny wyst ępowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów niespoistych, najcz ęś ciej średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geo- dynamiczne, a gł ęboko ść wyst ępowania wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. Takie kryteria w obr ębie arkusza spełniaj ą tereny wyst ępowania gruntów niespoistych – piasków wodnolo- dowcowych zlodowace ń środkowopolskich, w których zwierciadło wód gruntowych wyst ę- puje gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Korzystne warunki budowlane zajmuj ą prawie 24% powierzchni arkusza i w miar ę rów- nomiernie go pokrywaj ą. Najcz ęś ciej s ą zwi ązane z rozległ ą wysoczyzn ą falist ą zajmującą południow ą i centraln ą cz ęść arkusza. W północno-zachodniej cz ęś ci opisywanego terenu korzystne warunki dla budownictwa s ą zwi ązane z równin ą zastoiskow ą oraz równinami san- drowymi, a w północno-wschodniej jego cz ęś ci, głównie z równinami zastoiskowymi (mo Ŝ- liwe lokalne pogorszenie parametrów geotechnicznych osadów zastoiskowych). Na wi ększo ści powierzchni arkusza wyst ępuj ą grunty spełniaj ące wymagania przyj ęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla lokalizowania składowisk odpadów obo- jętnych. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą rejony wyst ępowania grun- tów słabono śnych (głównie namułów organicznych i piasków aluwialnych) oraz miejsca podmokłe i zabagnione, gdzie zwierciadło wody podziemnej stabilizuje si ę płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. Warunki takie wyst ępuj ą w dolinach rzek Białej, Wał ęgi i Nurca oraz na obszarach podmokłych w rejonie miejscowo ści Knorydy, Niewino Borowe, Nałogi oraz Hryniewicze Du Ŝe. Nale Ŝy zwróci ć uwag ę, Ŝe przy urozmaiconej rze źbie w zagł ębieniach terenu w osa-

40 dach zastoiskowych mog ą wyst ępowa ć utwory słabono śne i towarzysz ące im podmokło ści oraz grunty organiczne. Wody wyst ępuj ące w osadach organicznych mog ą by ć agresywne w stosunku do betonu i stali. Warunki utrudniaj ące budownictwo wymagaj ą specjalnych zabie- gów przy prowadzeniu robót budowlanych (np. wymiany gruntu, odwodnienia). Na obszarze opracowywanego arkusza wyst ępuj ą 3 obszary predysponowane do wyst ąpienia ruchów ma- sowych (Grabowski red., 2007). Jeden z nich wyst ępuje przy północnej granicy opisywanego obszaru na zboczach dolinki denudacyjnej w pobli Ŝu Haciek, drugi zlokalizowany jest na po- łudniowych stokach akumulacyjnej moreny czołowej w okolicy Stryk, a trzeci obszar wyzna- czony został na północno-wschodnich zboczach wzgórza kemowego znajduj ącego si ę na po- łudnie od Dubia Ŝyna. Ze wzgl ędu na ryzyko powstania szczelin i osuni ęcia si ę wierzchnich warstw gruntu wymienione rejony przedstawiaj ą niekorzystne warunki do zabudowy.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Kompleksy le śne zajmuj ą około 15% powierzchni obszaru arkusza Bielsk Podlaski. S ą to przede wszystkim lasy sosnowe w przedziale wieku od 45 do 65 lat z du Ŝym udziałem brzozy. Zajmuj ą one zazwyczaj niewielkie powierzchnie. Większy kompleks le śny wyst ępuje w okolicach wsi Stryki, mniejsze powierzchnie le śne znajduj ą si ę w okolicach wsi: Orzecho- wicze, Piliki, Skrzypki Małe, Dobromil, Olszewo i Knorydy. Lasy na omawianym obszarze poza istotnymi funkcjami gospodarczymi, spełniaj ą równie Ŝ bardzo wa Ŝne funkcje glebo- ochronne, wodoochronne, retencyjne, klimatyczne i rekreacyjne. Lasy w okolicach wsi: Piliki uznano za obszar masowego wypoczynku mieszka ńców miasta i gminy Bielsk Podlaski. Gleby chronione, zaliczane do klas bonitacyjnych od I do IVa, wyst ępuj ą w postaci niewielkich kompleksów, zajmuj ąc około 40% powierzchni. S ą to gleby ró Ŝnych typów. Na północny zachód od Bielska Podlaskiego a Ŝ do miejscowo ści Orzechowicze wyst ępuj ą pyły stanowi ące gleby typu pseudobielic. Przy południowej granicy opisywanego obszaru wyst ę- puj ą gleby wykształcone z piasków gliniastych, nale Ŝą ce do pseudobielic, a w niewielkim stopniu brunatnych wyługowanych. W rejonie miejscowo ści Niewino niewielkie powierzch- nie zajmuj ą czarne ziemie. Na północny wschód od Bielska Podlaskiego wyst ępuj ą gleby chronione organiczne b ędące głównie torfami niskimi, a na południowy zachód od Augusto- wa – mursze. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą niewielkie obszary poło Ŝone w dnach dolin rzek. Na opisywanym terenie ochron ą prawn ą obj ęto 47 pomników przyrody Ŝywej, w tym dwie aleje we wsi Dobromil, 4 grupy drzew oraz 40 drzew pojedynczych. Najcz ęściej s ą to:

41 wi ązy i d ęby szypułkowe oraz lipy drobnolistne i jesiony wyniosłe (tabela 6). Wi ększo ść po- mników przyrody znajduje si ę na terenie miasta Bielsk Podlaski. W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ępuj ą do ść licznie głazy narzu- towe najcz ęś ciej zgrupowane w antropogeniczne skupienia o średnicy nie przekraczaj ącej 1,5 m. W trakcie zwiadu terenowego zaobserwowano tylko jeden głaz narzutowy, którego średni- ca przekraczała nieco 1,5 m. Znajduje si ę on w okolicy wsi Bodaki i pod wzgl ędem petrogra- ficznym jest to ró Ŝowy granit.

Tabela 6 Wykaz pomników przyrody

Lp. Forma Miejscowo ść / Rok Rodzaj obiektu ochrony zatwier- dzenia 1 2 3 4 5 6 Bielsk Podlaski/ 1 P Hryniewicze Du Ŝe 1990 PŜ, wi ąz szypułkowy bielski Bielsk Podlaski/ 2 P Bielsk Podlaski, ul. Szkolna 10 1983 PŜ, d ąb szypułkowy bielski Bielsk Podlaski/ 3 P Łubin-Ko ścielny 1979 PŜ, 2 jesiony wyniosłe bielski Bielsk Podlaski/ 4 P Łubin-Rudołty 1979 PŜ, 2 lipy drobnolistne bielski Bielsk Podlaski, ul. Wojska Polskiego, na Bielsk Podlaski/ PŜ, wi ąz szypułkowy 5 P 1994 terenie cmentarza bielski Bielsk Podlaski, ul. Wojska Polskie- Bielsk Podlaski/ 6 P 1994 PŜ, wi ąz szypułkowy go, na terenie cmentarza bielski Bielsk Podlaski, ul. Wojska Polskie- Bielsk Podlaski/ 7 P 1994 PŜ, wi ąz szypułkowy go, na terenie cmentarza bielski Bielsk Podlaski, ul. Wojska Polskie- Bielsk Podlaski/ 8 P 1994 PŜ, klon zwyczajny go, na terenie cmentarza bielski Bielsk Podlaski, ul. Wojska Polskie- Bielsk Podlaski/ 9 P 1994 PŜ, klon zwyczajny go, na terenie cmentarza bielski Bielsk Podlaski, ul. Wojska Polskie- Bielsk Podlaski/ 10 P 1994 PŜ, klon zwyczajny go, na terenie cmentarza bielski Bielsk Podlaski, ul. Wojska Polskie- Bielsk Podlaski/ 11 P 1994 PŜ, d ąb szypułkowy go, na terenie cmentarza bielski Bielsk Podlaski, Bielsk Podlaski/ 12 P 1994 PŜ, jesion wyniosły ul. J. Słowackiego 34a bielski Bielsk Podlaski, ul. E. Orzeszkowej Bielsk Podlaski/ 13 P 1994 PŜ, topola czarna 1, na terenie MOSIR-u bielski Bielsk Podlaski, Bielsk Podlaski/ 14 P 1990 PŜ, jesion wyniosły ul. G. Narutowicza 28 bielski Bielsk Podlaski, ul. A. Mickiewicza, Bielsk Podlaski/ 15 P 1994 PŜ, wi ąz szypułkowy przy cerkwi prawosławnej bielski Bielsk Podlaski, ul. A. Mickiewicza, Bielsk Podlaski/ 16 P 1994 PŜ, wi ąz szypułkowy przy cerkwi prawosławnej bielski

42 1 2 3 4 5 6

Bielsk Podlaski, ul. A. Mickiewicza, Bielsk Podlaski/ 17 P 1994 PŜ, wi ąz szypułkowy przy cerkwi prawosławnej bielski Bielsk Podlaski, ul. A. Mickiewicza, Bielsk Podlaski/ 18 P 1994 PŜ, wi ąz szypułkowy przy cerkwi prawosławnej bielski Bielsk Podlaski, ul. A. Mickiewicza, Bielsk Podlaski/ 19 P 1994 PŜ, wi ąz szypułkowy przy cerkwi prawosławnej bielski Bielsk Podlaski, ul. A. Mickiewicza, Bielsk Podlaski/ 20 P 1994 PŜ, wi ąz szypułkowy przy cerkwi prawosławnej bielski Bielsk Podlaski, ul. Szkolna, na prze- Bielsk Podlaski/ 21 P 1983 PŜ, d ąb szypułkowy ciwko domu towarowego bielski Bielsk Podlaski, park A. Jagiello ń- Bielsk Podlaski/ 22 P 1994 PŜ, topola czarna czyka, przy G.Zamkowej bielski Bielsk Podlaski, Bielsk Podlaski/ 23 P róg ul. A. Mickiewicza i ul. Biało- 1994 PŜ, d ąb szypułkowy bielski stockiej ( przy ko ściele katolickim) Bielsk Podlaski, Bielsk Podlaski/ 23 P róg ul. A. Mickiewicza i ul. Biało- 1994 PŜ, d ąb szypułkowy bielski stockiej ( przy ko ściele katolickim) Bielsk Podlaski, róg ul. A. Mickiewi- Bielsk Podlaski/ 24 P 1994 PŜ, lipa drobnolistna cza i ul. Białostockiej bielski Bielsk Podlaski, Bielsk Podlaski/ 25 P 1990 PŜ, 3 lipy drobnolistne ul. A. Kazonowskiego 16-22 bielski Bielsk Podlaski, ul. Jagielo ńska (przy Bielsk Podlaski/ 26 P 1994 PŜ, jesion wyniosły cerkwi Prawosławnej) bielski Bielsk Podlaski/ 27 P Bielsk Podlaski, ul. R. Traugutta 17 1984 PŜ, wi ąz pospolity bielski Bielsk Podlaski/ 28 P Bielsk Podlaski, ul. Lipowa 1994 PŜ, d ąb szypułkowy bielski Bielsk Podlaski/ 29 P Bielsk Podlaski, ul. Dubicze 20/1 1990 PŜ, brzoza brodawkowata bielski Bielsk Podlaski/ PŜ, 8 lip drobnolistnych 30 P Bielsk Podlaski, ul. Dubicze 20/1 1984 bielski i 1 kasztanowiec Bielsk Podlaski/ 31 P Bielsk Podlaski, ul. Dubicze 22 1990 PŜ, wi ąz szypułkowy bielski Bielsk Podlaski/ 32 P Bielsk Podlaski, ul. Dubicze 40 1990 PŜ, brzoza brodawkowata bielski Bielsk Podlaski/ 33 P Bielsk Podlaski, ul. śytnia 4 1990 PŜ, d ąb szypułkowy bielski Bielsk Podlaski/ 34 P Bielsk Podlaski, ul. śytnia 4 1990 PŜ, lipa drobnolistna bielski Bielsk Podlaski/ 35 P Widowo 1996 PŜ, d ąb szypułkowy bielski Bielsk Podlaski/ 36 P Widowo 1981 PŜ, d ąb szypułkowy bielski Bielsk Podlaski/ 37 P Piliki 1979 PŜ, wi ąz bielski Bielsk Podlaski/ 38 P Bielsk Podlaski/le śnictwo Piliki/ 1994 PŜ, sosna pospolita bielski

43 1 2 3 4 5 6 PŜ, aleja drzew pomniko- wych: 66 lip, 25 kasztanow- Bielsk Podlaski/ 39 P Dobromil 1998 ców, 17 jesionów, 10 d ębów, bielski 2 wi ązy, 10 świerków, 1 jarz ąb PŜ, aleja drzew pomniko- Bielsk Podlaski/ wych: 9 lip, 20 jesionów, 18 40 P Dobromil 1998 bielski dębów, 3 kasztanowce, 1 grab Bielsk Podlaski/ 41 P Dobromil 1998 PŜ, 5 d ębów szypułkowych bielski Knorydy Podle śne /le śnictwo Piliki Bielsk Podlaski/ 42 P 1984 PŜ, d ąb szypułkowy (oddz. 327g) bielski Knorydy Podle śne /le śnictwo Piliki Bielsk Podlaski/ 1984 PŜ, d ąb szypułkowy 43 P (oddz. 327l) bielski Knorydy Podle śne /le śnictwo Piliki Bielsk Podlaski/ 1984 PŜ, d ąb szypułkowy 44 P (oddz. 327l) bielski Knorydy Podle śne /le śnictwo Piliki Bielsk Podlaski/ 45 P 1984 PŜ, d ąb szypułkowy (oddz. 327c) bielski Bielsk Podlaski/ 46 P Podbiele 1981 PŜ, klon zwyczajny bielski Bielsk Podlaski/ 47 P Podbiele 1981 PŜ, jesion wyniosły bielski

Rubryka 2: P – pomnik przyrody, Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej;

W Polsce, w ramach tworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej, jest realizowany pro- gram krajowej sieci ekologicznej – ECONET-Polska (PL), którego celem jest opracowanie spójnego systemu obszarów o walorach przyrodniczych, posiadaj ących najwy Ŝsz ą rang ę kra- jow ą i mi ędzynarodow ą. Sie ć ECONET składa si ę z obszarów w ęzłowych oraz korytarzy ekologicznych (Liro, 1998). Południowo-zachodnia cz ęść opisywanego arkusza nale Ŝy do krajowego korytarza ekologicznego 48k – Dolina Nurca (fig. 4). Na obszarze omawianego arkusza do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 nale- Ŝy fragment specjalnego obszaru ochrony siedlisk „Murawy w Ha ćkach” (tabela 7). Obszar ten poza urozmaiconym charakterem rze źby terenu stanowi cenny zasób zró Ŝnicowanych siedlisk (5 rodzajów), z których najcenniejsze s ą murawy kserotermiczne wyst ępuj ące na wy- pukłych formach terenu. „Murawy w Ha ćkach” składaj ą si ę z trzech enklaw, z których jedna, poło Ŝona mi ędzy wsiami Proniewicze i Hryniewicze Du Ŝe, znajduje si ę w cało ści na obszarze opracowywanego arkusza, druga przylegaj ąca do zabudowa ń wsi Ha ćki od strony południo- wo-zachodniej, w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci usytuowana jest na obszarze arkusza Bielsk Podlaski,

44 mniejsza jej cz ęść na obszarze arkusza Plutycze, za ś trzecia z nich znajduje si ę wyłącznie na obszarze arkusza Plutycze.

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza Bielsk Podlaski na tle mapy systemu ECONET (Liro red., 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 25M – Dolina Górnej Narwi, 29M – Puszczy Białowieskiej; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 48k – Dolina Nurca, 3 – granica pa ństwa

45

Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego Powierz- Typ Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Kod obszaru i symbol Punktu obszaru chnia Lp ob- oznaczenia Długo ść Szeroko ść obszaru Kod szaru Województwo Powiat Gmina na mapie geogr. geogr. (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 Bielsk Podla- B PLH200015 Murawy w Ha ćkach (S) 20 o04’37 53 o39’42” 157,3 PL344 Podlaskie Bielsk Podlaski ski Obja śnienia: Rubryka 2: B – Wydzielone SOO (Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk; 46 46 Rubryka 8: nazwa regionu NUTS: PL344 – Rejon Łom Ŝyński;

X. Zabytki kultury Obszar arkusza Bielsk Podlaski w około 70% został obj ęty Archeologicznym Zdj ęciem Polski. Pod wzgl ędem archeologicznym nie została opracowana środkowa cz ęść obszaru ar- kusza mi ędzy Grabowcem, Augustowem, Pilikami a Knorydami. Najstarsz ą sekwencj ę osad- nicz ą stanowi ą znaleziska z epoki kamienia i wczesnej epoki br ązu, ale s ą one sporadyczne i udokumentowane pojedynczymi znaleziskami. Nieliczną grup ę stanowi ą równie Ŝ stanowiska z epoki br ązu i wczesnej epoki Ŝelaza oraz okresu wpływów rzymskich. Najwi ększa ilo ść stanowisk archeologicznych reprezentuje pozostało ści osadnictwa z okresu wczesnego śre- dniowiecza i średniowiecza. Na mapie zaznaczono 12 stanowisk archeologicznych o du Ŝej warto ści poznawczej. Najwa Ŝniejsze z nich to Ha ćki i Bielsk Podlaski. Na obszarze opisywa- nego arkusza zespół stanowisk archeologicznych w Haćkach znajduje si ę na północ od Pro- niewicz przy północnej granicy arkusza Bielsk Podlaski. Stanowiska te obejmuj ą obszar o powierzchni ponad 40 ha, przy czym cz ęść z nich znajduje si ę na terenie arkusza Plutycze. Najwa Ŝniejszym obiektem w okolicach wsi Ha ćki jest grodzisko zwane „Gór ą Zamkową” lub „Zamkiem”, które niemal w cało ści znajduje si ę na obszarze opisywanego arkusza. Jest to naturalny wzgórek kemowy, na terenie którego stwierdzono liczne ślady ludzkiej ingerencji od wczesnej epoki Ŝelaza poprzez okres wpływów rzymskich, wczesne średniowiecze do pó źnego średniowiecza (V w p.n.e.-XIV w n.e.). Pod wzgórzem odkryto równie Ŝ cmentarzy- sko kurhanowe z przełomu epoki Ŝelaza i okresu wpływów rzymskich. W Bielsku Podlaskim na uwag ę zasługuje nizinne grodzisko o owalnym kształcie w południowo-wschodniej cz ęś ci miasta, obecnie znajduj ącego si ę na terenie parku miejskiego. Powstanie i rozwój grodziska przypada na XII i XIII w., a odkrytej pod grodziskiem osady podgrodowej na wczesne śre- dniowiecze. Na terenie wsi Biała na uwag ę zasługuje cmentarzysko średniowieczne z groba- mi oznaczonymi na powierzchni kamiennymi stellami, na których wyryte s ą krzy Ŝe. Pozosta- łe wa Ŝne stanowiska archeologiczne, w których stwierdzono znaleziska z ró Ŝnych okresów pocz ąwszy od neolitu, a ko ńcz ąc na czasach nowo Ŝytnych wyst ępuj ą w: Ba ńkach, Koloni Rajsk, Koloni Orzechowicze, Łubinie-Rudołty, Łubinie Ko ścielnym i Sierakowi źnie. Na obszarze arkusza Bielsk Podlaski przewa Ŝaj ąca cz ęść obiektów wpisanych do woje- wódzkiego rejestru zabytków znajduje si ę w Bielsku Podlaskim. Centrum miasta, obj ęto za- bytkowym zespołem architektonicznym, w obr ębie którego znajduj ą si ę 4 zabytki sakralne i 4 architektoniczne. W śród zabytków o charakterze sakralnym wyst ępuj ą tu: zespół ko ścioła parafialnego p.w. Narodzenia NMP i św. Mikołaja z drugiej połowy XVIII w. (ko ściół, cmen- tarz ko ścielny, dzwonnica i drewniana plebania), zespół klasztorny karmelitów (XVII-XIX w.) (ko ściół, klasztor, oficyna, ogrodzenie z basztami i bram ą oraz kapliczka) oraz 2 drewnia-

47 ne cerkwie prawosławne p.w.: św. Michała (z 1789 r.) i Narodzenia NMP (z przełomu XVII- XVIII w.). Pozostałe obiekty obj ęte ochron ą konserwatorsk ą to zabytki architektoniczne do których nale Ŝą : barokowy ratusz z 1776 r., zajazd z poł. XIX w. przy ul. Sienkiewicza oraz dwa domy drewniane (z 1909 r. i 2 poł. XIX w.) przy ul. Ko ścielnej i 3 Maja. Poza stref ą ochrony konserwatorskiej znajduje si ę cerkiew p.w. św. Jerzego (drewniano-murowana z przełomu XVIII-XIX w.), zespół cmentarny (XVIII-XIX w.) (cmentarz rzymsko-katolicki i prawosławny z kaplicami cmentarnymi) oraz cmentarz wojenny z I wojny światowej, a tak Ŝe dwa domy drewniane (z 1928 r. i z ko ńca XVIII w. ) i zespół dworski z XIX w. tzw. dwór Smulskich. Na pozostałej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ępuj ą cztery obiekty sakralne wpisane do re- jestru zabytków. S ą to: ko ściół parafialny w Łubinie Ko ścielnym p.w. Wniebowzi ęcia NMP (1905-1909 r.), dwie cerkwie drewniane: w Augustowie p.w. św. Jana Teologa (XIX w.) i we wsi Podbiele p.w. św. Eliasza Proroka (1876-1912 r.) oraz jeden cmentarz wojenny z I wojny światowej w Olszewie. W Proniewiczach znajduje si ę jedyny obiekt architektoniczny obj ęty ochron ą konserwatorsk ą wyst ępuj ący po za miastem Bielsk Podlaski. Jest to drewniana cha- łupa z drugiej połowy XIX w. Do rejestru zabytków wpisany jest równie Ŝ wiatrak holenderski z około 1900 roku w Strykach, ale od paru lat nie istnieje. Mi ędzy Bielskiem Podlaskim a wsi ą Piliki w pobli Ŝu drogi krajowej nr 19 znajduje si ę historyczne miejsce pami ęci (cmentarz) składaj ące si ę z pomnika i 5 zbiorowych mogił, w których pochowani s ą pomordowani w latach 1942-1944 przez hitlerowców mieszka ńcy Biel- ska Podlaskiego i okolic.

XI. Podsumowanie Obszar obj ęty arkuszem Bielsk Podlaski charakteryzuje si ę nieznacznym zró Ŝnicowa- niem pod wzgl ędem zagospodarowania przestrzennego. Jest to teren rolniczy, predysponowa- ny do rozwoju turystyki i rekreacji ze wzgl ędu na kompleksy le śne i liczne obszary w nie- wielkim stopniu zmienione antropogenicznie. Miasto Bielsk Podlaski stanowi wa Ŝny o środek administracyjny, przemysłowy i usługowy. Baza surowcowa opisywanego obszaru nie jest zbyt duŜa. Istnieje tu pi ęć złó Ŝ kopalin okruchowych, w śród których wyst ępuj ą 4 zło Ŝa piasków: „Dubia Ŝyn II”, „Dubia Ŝyn III”, „Augustowo” i „Augustowo II” oraz jedno zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Dubia Ŝyn”. Na obszarze pierwszych trzech wymienionych złó Ŝ ma obecnie miejsce koncesjonowana eksploatacja. Są to zło Ŝa niewielkie, nie przekraczaj ące 2 ha powierzchni. Udokumentowano tak Ŝe jedno zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej „Bielsk Podlaski” do chwili obecnej nie eksploatowane i ze wzgl ę-

48 du na przeznaczenie tego terenu pod zabudow ę mieszkaln ą i przemysłow ą nie przewiduje si ę podj ęcia eksploatacji na tym zło Ŝu. Zasoby kopalin okruchowych na stan 31.12.2009 r. wynosiły 1 219 tys. t, ale nie obej- mowały one zasobów dwóch złó Ŝ: „Augustowo II” i „Dubia Ŝyn III”, które zostały udokumen- towane w 2010 roku (ich wspólne zasoby wynosz ą 489 tys. t), za ś zasoby iłów ceramiki bu- dowlanej wynosz ą 536 tys. m 3. Na szczególn ą uwag ę zasługuj ą udokumentowane w kategorii

C2, ale nie uj ęte w Bilansie zasobów zło Ŝe uranu „Rajsk” o zasobach pozabilansowych, za- znaczone tu jako obszar prognostyczny. Przewa Ŝaj ąca cz ęść tego obszaru znajduje si ę ju Ŝ na terenie arkusza Plutycze. Obszar prognostyczny dla udokumentowania złoŜa torfu wyznaczo- no w rejonie mi ędzy miejscowo ściami Bodaki i Kolonia Jakubowskie w dolinie rzeki Nurzec. Istniej ą równie Ŝ niewielkie perspektywy zło Ŝowe dla piasków w okolicy na północ od Augu- stowa oraz na południe od Dubia Ŝyna. W rejonie Dubia Ŝyna istnieje równie Ŝ mo Ŝliwo ść udokumentowania zło Ŝa piasków i Ŝwirów. Wa Ŝnym zagadnieniem w gospodarce gmin jest ochrona i wła ściwe wykorzystanie wód podziemnych. Najwa Ŝniejszym źródłem zaopatrzenia w wod ę jest czwartorz ędowy poziom wodono śny. W zdecydowanej wi ększo ści wody z tego poziomu zawieraj ą podwy Ŝszone za- warto ści Ŝelaza i manganu w stosunku do przepisów sanitarnych dla wód pitnych. Na opisy- wanym obszarze znajduje si ę kilka uj ęć , których wydajno ść eksploatacyjna jest wy Ŝsza ni Ŝ 25 m3/h, najwi ększe s ą zlokalizowane w Bielsku Podlaskim (3 uj ęcia komunalne oraz 2 uj ęcia przemysłowe). Tereny w granicach arkusza le Ŝą poza obszarami głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP). Na wi ększo ści powierzchni arkusza wyst ępuj ą grunty spełniaj ące wymagania przyj ęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla lokalizowania składowisk odpadów obo- jętnych. Kryteria przewidziane dla posadawiania składowisk odpadów oboj ętnych spełniają głównie gliny zwałowe zlodowacenia warty. Wyst ępuj ą one bezpo średnio na powierzchni obszarów wysoczyznowych, wzgl ędnie pod cienk ą (<2,5 m) pokryw ą piaszczysto-Ŝwirowych utworów przepuszczalnych. W rejonie Lewek oraz na północ od Bielska Podlaskiego dwu- dzielny kompleks osadów słabo przepuszczalnych osi ąga mi ąŜ szo ść od 20 do 37 m. Jedynie na wschód od Bielska Podlaskiego wskazano rejon przypowierzchniowego wyst ępowania osadów ilasto-piaszczystych, których mi ąŜ szo ść przekracza 12 metrów. Korzystne wykształ- cenie bariery izolacyjnej na obszarach poło Ŝonych w południowo-zachodniej i wschodniej cz ęś ci arkusza umo Ŝliwia optymalny wybór miejsca pod składowisko odpadów oboj ętnych.

49 Stopie ń zagro Ŝenia uŜytkowej warstwy wodono śnej na wi ększo ści analizowanych obszarów okre ślono jako niski. W rejonie Bielska Podlaskiego wyznaczono ograniczenie warunkowe składowania od- padów ze wzgl ędu na blisko ść strefy zurbanizowanej. Na mapie zlokalizowano trzyna ście wyrobisk poeksploatacyjnych (w tym trzy na obsza- rze udokumentowanych złó Ŝ kruszywa naturalnego), które mogłyby by ć w przyszło ści rozpa- trywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów. Wskazane wyrobiska w wi ększości posiadaj ą punktowe ograniczenia warunkowe – ze wzgl ędu na s ąsiedztwo zabudowy, ponadto trzy z nich podlegaj ą wymaganiom ochrony zasobów złó Ŝ kopalin. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna by ć poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne glin zwało- wych i osadów ilasto-mułkowych oraz ich mi ąŜ szo ść i rozprzestrzenienie. Ocena warunków budowlanych wykazała, Ŝe panuj ą tu na ogół korzystne warunki zwi ązane z wyst ępowaniem gruntów spoistych i niespoistych, w których zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. zwi ązane z rozległ ą wysoczyzn ą falist ą zajmu- jącą południow ą i centraln ą cz ęść obszaru arkusza oraz z równin ą sandrow ą zajmuj ącą środ- kow ą i północno-zachodni ą cz ęść opisywanego obszaru. Rejonami o warunkach niekorzyst- nych dla budownictwa s ą obszary wyst ępowania gruntów słabono śnych w dolinach rzek: Bia- łej, Wałęgi i Nurca oraz na terenach podmokłych w rejonie miejscowo ści Knorydy, Niewino Borowe, Nałogi oraz Hryniewicze DuŜe, a tak Ŝe tereny zagro Ŝone ruchami osuwiskowymi w pobli Ŝu: Haciek, Stryk i Dubia Ŝyna. W obr ębie opisywanego obszaru nie wyst ępuj ą Ŝadne formy chronionego krajobrazu. Najwarto ściowsze obiekty przyrody Ŝywej obj ęto ochron ą w formie 46 pomników przyrody. W programie ECONET południowo-zachodnia cz ęść opisywanego obszaru nale Ŝy do krajo- wego korytarza ekologicznego 48k – Dolina Nurca. Okolice wsi Ha ćki na granicy obszarów arkusza Bielsk Podlaski i Plutycze oraz niewielki rejon na południowy-wschód od wsi Hry- niewicze Du Ŝe zostały włączone do Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 jako specjalny obszar ochrony siedlisk o nazwie: „Murawy w Ha ćkach”. Turystów mog ą tu przyci ągn ąć głównie zabytki Bielska Podlaskiego: urokliwe drewnia- ne cerkwie, du Ŝy park z charakterystycznym grodziskiem w formie spłaszczonego pagórka, za ś po za miastem tak Ŝe drewniane cerkwie w Augustowie i Podbiele. Podstawowym zaleceniem dla planowania przestrzennego gmin jest zrównowa Ŝony rozwój gospodarczy oparty na ekologicznym rolnictwie i wykorzystaniu wysokich walorów

50 przyrodniczo-krajobrazowo-kulturowych i turystyczno-wypoczynkowych obszaru. S ą to przede wszystkim działania w zakresie: budowy wodoci ągów, kanalizacji, oczyszczalni ście- ków, uporz ądkowania gospodarki odpadami i wła ściwego stosowania nawo Ŝenia i ochrony ro ślin w rolnictwie. Rozwój funkcji turystyczno-rekreacyjnych mo Ŝe nast ąpi ć poprzez: roz- budow ę wła ściwej bazy specjalistycznej, szeroki rozwój agroturystyki nie wymagaj ącej du- Ŝych inwestycji oraz dzi ęki odpowiedniej promocji regionu w kraju i zagranicą. Ze wzgl ędu na wyst ępowanie gleb wykorzystywanych rolniczo oraz poło Ŝenie geogra- ficzne podstawowymi kierunkami rozwoju i inwestycji dla omawianego obszaru s ą rolnictwo oraz przetwórstwo rolno-spo Ŝywcze, głównie o charakterze ekologicznym. Tereny leśne oraz ł ąki doliny rzeki Białej i Nurca sprzyjaj ą rozwojowi turystyki.

XII. Literatura ANDRZEJAK Z. 1972 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego przeprowadzonych w rejonach: Plutycze, Niewino Stare, Koszki, pow. Bielsk Podlaski, woj. białostockie. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BRUD S., KMIECIAK M.., 2000 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Bielsk Podlaski. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa, 2009. BRUD S., KMIECIAK M. 2006 – Obja śnienia do Szczegółowa mapa geologiczna Polski, skala 1:50 000, arkusz Bielsk Podlaski (419). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D (red.), KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2007 – System osłony przeciwosuwiskowej, etap I. Mapa osuwisk i obszarów pre- dysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woj. podlaskim. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., 1972 – Projekt bada ń geologicznych dla poszukiwa ń złó Ŝ surowca ilastego do produkcji kruszyw lekkich na terenie powiatu Bielsk Podlaski [w:] Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych stałych na terenie województwa białostockiego gmina: Bielsk Podlaski, miasto: Bielsk Podlaski. Marek Lichwa, 1992 r.; Arch. Geologiczne Podlaskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok.

GRADYS A., 1973 – Projekt bada ń geologicznych dla udokumentowania w kategorii C 2 zło Ŝa surowca ilastego do produkcji kruszywa lekkiego glinoporytu w rejonie Dubno wraz ze sprawozdaniem z prac poszukiwawczych w rejonie Stryki. [w:] Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych stałych na terenie województwa

51 białostockiego gmina: Bielsk Podlaski, miasto: Bielsk Podlaski. Marek Lichwa, 1992 r.; Arch. Geologiczne Podlaskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok. INFORMACJA Podlaskiego Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska o stanie środowiska na terenie powiatu bielskiego, 2010- Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Białystok (www.wios.białystok.pl). INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JANICA R., GLEICH-BULASZEWSKA M., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski, skala 1:50 000, arkusz Bielsk Podlaski (0419), z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. JÓRCZAK W., BANACH W., 1971 – Orzeczenie o mo Ŝliwo ści wyst ępowania zło Ŝa kruszy- wa naturalnego na terenie powiatu Bielsk Podlaski, woj. białostockie. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1:500 000. Insty- tut Hydrogeologii i Geologii In Ŝynierskiej AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski., PWN, Warszawa. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 2007 – Obja śnienia do Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000, arkusz Bielsk Podlaski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIPI ŃSKI L., 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Augustowo II”

w kat. C 1. Arch. Starostwa Powiatowego w Bielsku Podlaskim. LIRO A. (red), 1998 – ECONET – Polska – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej, Wyd. Fundacja ICUN , Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACHELSKI A., 1971 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za piaskami do produkcji cegły wapienno-piaskowej w powiecie Bielsk Podlaski, woj. białostoc- kie. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa Geologiczna Polski, skala 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MUSZY ŃSKA E., STRZELCZYK G., 1981 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dubia Ŝyn”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

52 NOWICKI A.J. 1971 – Mapa geologiczna Polski 1 : 200 000. Arkusz Białystok. IG Warsza- wa.

OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. RAPORT o stanie środowiska województwa podlaskiego w latach 2004 – 2006 , 2007 – Bi- blioteka Monitoringu Środowiska., Białystok. RAPORT o stanie środowiska województwa podlaskiegow latach 2007 – 2008, 2010 – Bi- blioteka Monitoringu Środowiska., Białystok. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r. , poz. 1359 ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powin- ny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. DzU z 2003 r nr 61, poz. 549. SADOWSKI W., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dubia Ŝyn

II” w kat.C 1. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W. 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego

„Augustowo” w kat. C 1. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W. 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dubia Ŝyn

III” w kat. C 1. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SALACHNA P., 1969 – Orzeczenie z prac geologiczno-poszukiwawczych za surowcem ceramicznym ilastym w Bielsku Podlaskim, woj. Białystok. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SAŁDAN M., BAREJA E., STRZELECKI R., 1976 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa rud uranu „Rajsk” woj. białostockie. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SKWARCZY ŃSKA Z., 1967 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego przeprowadzonych na obszarze powiatu Bielsk Podlaski. Arch. Geologiczne Podlaskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok.

STANISZEWSKA Z. 1964 – Dokumentacja geologiczna w kat.C 1 zło Ŝa surowców kaflarskich „Bielsk Podlaski”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

53 STA ŚKIEWICZ E., 1979 – Orzeczenie wraz ze sprawozdaniem z prac geologiczno- zwiadowczych do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej w południowej cz ęś ci województwa białostockiego. Arch. Geologiczne Podlaskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993-1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz. I – II. PIG Warszawa. USTAWA o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r (tekst jednolity, z pó źniejszymi zmianami). DzU z 2007 r nr 39, poz. 251. WOŁKOWICZ T., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2009 r. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Pa ństwowy Instytut Badawczy, Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo PWN, Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych , 2002 – Komisja Zasobów Kopalin, Ministerstwo Środowiska, Warszawa.

54