Tomczonek, Zofia Izba Pamięci Narodowej w Rajsku, pow. Bielsk Podlaski = Дом национальной памяти в Райске, повят Бельск Подляский = The National Memorial Chamber at Rajsk, Bielsk Podlaski District
"Rocznik Białostocki", 11, 1972, s. 404-407
Zdigitalizowano w ramach projektu pt. Digitalizacja i udostępnianie online czasopisma
„Rocznik Białostocki”, dofinansowanego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego na działalność upowszechniającą naukę (nr umowy 834/P-DUN/2019).
Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.
teren teren dla dla turystyki turystyki zarówno zarówno kajakowej, kajakowej, okupant • a, a, zbrodnią zbrodnią na na lud- dokonaną dokonaną
lasów. lasów. Stanowi Stanowi ona ona wprost wprost wymarzony wymarzony w w r., r., cją cją 1934 1934 eksterminacyjną eksterminacyjną polityką polityką
- jezior, jezior, ełcką ełcką wzgórz wzgórz i i krainę krainę piękno piękno okolicznych okolicznych wsi, wsi, wa1k1} wa1k1} z z poli: chłopów chłopów
fotogramy fotogramy mowały mowały obrazujące obrazujące ziemię ziemię z z rewolucyjnymi rewolucyjnymi tradycjami tradycjami Rajska Rajska i i
tury. tury. Istotne Istotne miejsce miejsce na na ' wystawie wystawie zaj czeństwa, czeństwa, zwłaszcza zwłaszcza pokolenia, pokolenia, młodego młodego
mieszkaniowego, mieszkaniowego, handlu, handlu, i i kul oświaty oświaty Naro.dowej Naro.dowej jest jest mięci mięci zapoznanie zapoznanie społe
twa, twa, PGR-ów, PGR-ów, budownictwa budownictwa zwłaszcza zwłaszcza ponaty. ponaty. zadaniem zadaniem Głównym Głównym Izby Izby Pa
Pokazano Pokazano
rozwój rozwój rolnic ' przemysłu, przemysłu, kompletny kompletny ilustracyjny ilustracyjny i i materiał materiał eks
społecznej. społecznej. muzeum muzeum Białostockie Białostockie zg . romadziło romadziło
bytowych, bytowych, ochrony ochrony zdrowia zdrowia i i opieki opieki Narodowej Narodowej w w Rajsku. Rajsku. Pamięci Pamięci
wzrost wzrost oraz oraz oświaty oświaty socjalno urządzeń urządzeń k i t i u k k u i t i k opracował opracował przewodnik przewodnik po po Izbie Izbie
przemiany przemiany
i i dynamiczny dynamiczny społeczne społeczne riusz riusz ekspozycji, ekspozycji, Borys Borys stałej stałej N i - i N zaś zaś
handlu handlu uspołecznionego uspołecznionego detalicznego, detalicznego, niejszej niejszej in~ormacji in~ormacji scena przygotowała przygotowała
niowy zagadnienia zagadnienia warunków warunków · nież nież mie · szka . i i Prezydium Prezydium Powiatowej Powiatowej Rady Rady Narodo Wystawa Wystawa sze · roko roko rów• eksponowała eksponowała Komitetu Komitetu · Powiatowego Powiatowego łymstoku, łymstoku, PZPR PZPR Muzeum Muzeum Ruchu Ruchu Rewolucyjnego Rewolucyjnego w w Bia Narodowel Narodowel zorganizowana zorganizowana z z iJnicjatywy iJnicjatywy l l - Razem Razem 164 164 43,0 43,0 Podlaski, Podlaski, otwarta otwarta Izba Izba została została Pamięci Pamięci Olecko Olecko 22,5 22,5 54,5 54,5 41,4 41,4 8 8 maja maja r. r. w w 1971 1971 Rajsku, Rajsku, pow. pow. Bielsk Bielsk Gołdap Gołdap 47,8 47,8 27,5 27,5 57,5 57,5 Ełk Ełk 61,7 61,7 33,2 33,2 20,5 20,5 W W RAJSKU, RAJSKU, POW. POW. BIELSK BIELSK PODLASKI PODLASKI w w w w tys. tys. tys. tys. ha ha PGRW% PGRW% ha ha IZBA IZBA NARODOWEJ NARODOWEJ PAMIĘCI PAMIĘCI l l l l Ogół•m Ogół•m l l Powlat Powlat W W tym tym PGR PGR Udział Udział r r rolne rolne na na Użytki Użytki ziemi ziemi mazurskiej mazurskiej Borys Borys Nikitiuk Nikitiuk gospodarskich. gospodarskich. ności ności zwierząt zwierząt do do podnoszenia podnoszenia się się i i produkcyj.;. produkcyj.;. dziedzinach dziedzinach jakości jakości życia. życia. nadto nadto w w zakresie zakresie hodowli hodowli przyczyniają przyczyniają dorobek dorobek we we współczesny współczesny wszystkich wszystkich trzebowania trzebowania innych innych regionów regionów kraju. kraju. Po wysiłek wysiłek i i społeczeństwa społeczeństwa imponujący imponujący czyzny. czyzny. Częściowo Częściowo zapo też też skich, skich, pokrywają pokrywają pragnęliśmy pragnęliśmy ogromny ogromny pokazać pokazać nych nych oraz oraz sadzeniaków sadzeniaków dla dla podarowania podarowania Białostoc trzech trzech powiatów powiatów mazur nym nym producentem producentem nasion nasion kwalifikowa nych, nych, osadnictwa osadnictwa i i stopniowego stopniowego zagos we we Gospodarstwa Gospodarstwa Rolne. Rolne. one one nych, nych, Są Są ukazanie ukazanie głów ogromu ogromu wojen zniszczeń zniszczeń wiatów wiatów mazurskich mazurskich odgrywają odgrywają Państwo administracyjnych administracyjnych i i stronnictw stronnictw politycz Obecnie Obecnie w w rolnictwie rolnictwie wiodącą wiodącą po rolę rolę 1945-1949, 1945-1949, takich takich jak jak powstanie powstanie władz władz przemysł. przemysł. Wieś Wieś oblicze. oblicze. także także nie nie zmieniła zmieniła problemów problemów najważniejszych najważniejszych z z okresu okresu ziemiach ziemiach mazurskich mazurskich nowy nowy Folski Folski zupełnie zupełnie Ludowej. Ludowej. Poprzez Poprzez wyeksponowa ;:- - pracy, pracy, miasta, miasta, ale ale kłady kłady zbudowano zbudowano na na na na tych tych konały konały terenach terenach się się w w o:~resie o:~resie tylko tylko z z ruin ruin dźwignięto dźwignięto za miany miany przemysłowe przemysłowe jakie jakie społeczno-gospodarcze, społeczno-gospodarcze, do inwe · stycyjnych stycyjnych ludowego ludowego nie nie państwa państwa wystawa wystawa Słowem, Słowem, prze obrazowała obrazowała ków, ków, całego całego Olecka. Olecka. społeczeństwa, społeczeństwa, nakładów nakładów Kosztem Kosztem olbrzymiego olbrzymiego robotni raz raz wysiłku wysiłku walory walory turystyczno-krajo~nawcze turystyczno-krajo~nawcze le, le, wiele wiele innych. innych. · · turystów, turystów, sportowców sportowców i i wodniaków, wodniaków, o w w praca praca w w fabryce fabryce sklejek sklejek i i wie dapskiej, dapskiej, Ełku" Ełku" prawdziwym prawdziwym rajem rajem będącej będącej dla dla dedniu dedniu Kongresu Kongresu Zjednoczenia", Zjednoczenia", "Wre "Wre nują nują również również ziemi ziemi malowniczość malowniczość goł rencja rencja rejonowa rejonowa PPS PPS w w w w prze ziemi ziemi Mazur Mazur Ełku Ełku Gerbatych. Gerbatych. Fotosy Fotosy ekspo gospodarczym", gospodarczym", tntą·cy tntą·cy życiem życiem "Konfe wschodnim wschodnim pojezierzu pojezierzu kolorowa kolorowa uroda uroda zrujnowanJ>: zrujnowanJ>: powiat powiat w w ełcki ełcki ośrodek ośrodek tę w w najpiękniejsza najpiękniejsza całym całym północno Kongres Kongres Zjednoczeniowy", Zjednoczeniowy", "Zmienimy "Zmienimy jak jak pieszej. pieszej. żeglarskiej, żeglarskiej, tu tu Występuje Występuje 404 404 KRONIKA KRONIKA KRONIKA 405 Ryc. 1. Delegacje :ż pocztami sztandarowymi hufców ZHP Białostocczyzny, przybyłe na woje wódzką uroczystość zakończenia VII Alertu harcerskiego i otwarcia Izby Pamięci Narodowej, zgromadzone przed Szkołą Podstawową w Rajsku ności tej wsi przez hitlerow~kich ludo w okolicach Rajska powstały w 1924 r. bójców. Na początku 1929 r. we wsi Rajsk po Rajsk ma bogate tradycje rewolucyj wstała pierwsza "jaczejka", komórka ne. W czasie I wojny światowej władze komunistyczna. Władze sanacyjne śle carskie przymusowo ewakuowały wielu dziły z niepokojem wzrost radykalnych mieszkańców w głąb Rosji. Sytuacja nastrojów wśród chłopów pow. bielskie materialna uchodźców była bardzo cięż go. ka. Wielu mężczyzn powołano do wojska W 1934 r. w Rajsku doszło do wystą ca,rskiego. W okresie Rewolucji Lutowej, pień. Na skutek zadłużeń podatkowych potem Rewolucji Październikowej część przybyli do wsi w asyście policji sekwe z nich stanęła po stronie bolszewików. stratorzy. Wobec zdecydowanej postawy Udało się ustalić tylko niektóre nazwis i oporu chłopów zmuszeni byli jednak ka. Wśród nich: Nikifor F e d o r u k, wieś opuścić. Wówczas policja zgroma Jan O t r so w ski, Władysław Czar dziła większe siły i przeprowadziła akcję n e c ki, Br01nisław G r z e s i u k. pacyfikacyjną. Z pomocą chłopom Raj Niektórzy z nich po 1918 r. powrócili ska pośpieszyły okoliczne wsie: Haćki, do ojczyzny, propagując w swoich śro Deniski, Ploski, Chraboły, Proniewicze dowiskach idee Października. W latach i Zubowo. W październiku 1934 r. na późniejszych sltali się organizatorami stąpiły masowe aresztowania komuni-' KPZB i rewolucyjnej organizacji chłop stów. Uwięziono około 500 osób. Epilog skiej, Białoruskiej Włościańsko-Robotni buntu rajskiego rozegrał się na sześciu czej Hromady. Pierwsze ogniwa KPZB procesach sądowych . no· największych 406 K;RONrKA ------ Ryc. 2. Uroczyste składanie wieńców przed · pomnikiem, gdzie spoczy:wają· prochy pomordo wanej ludn .ości Rajska przez oprawcóW hitlerowskich (16 czerwca 1.942 r.) z nich należał "proces 39", który odbył dwie kobiety pochodzenia niemieckiego. się w Białostockim Sądzie Okręgowym Stałó się to bezpośrednim pretekstem 24_.:._28 maja 1936 r. do krwawego rozprawienia się z lud Represje i terror nie zdołały doprowa nością Rajska. 16 czerwc~ 1942 r. otoczo dzić do zlikwidowania organizacji ko no wieś oddziałami SS, tajrrej policji munistycznej. Wkrótce odbudowano bezpieczeństwa (gestapo) i żandarmerii. znowu Komitet Rejonowy Polskiej Partii Ludność spędzono pod cerkiew. Zatrzy Komunistycznej w Bielsku Podlaskim. mano 149 · osób. Bezbronną ludność pro Wszelką jednak działalność polityczną wadzili hitlerowcy partiami po 20 osób komunistów przerwała agresja Niemiec do jam służących dotąd chłopom do hitlerowskich na Polskę w 1939 r. przechowywania ziemniaków. Tam ich Okupacja hitlerowska stała się okre rozstrzelano i zakopano. sem ludobójczego terroru faszystów wo Egzekucją pacyfikacyjną w Rajsku bec rewolucyjnych i postępowych dzia kierował osobiście Werner F r b m m, łaczy lat międzywojennych. Jednym ze Standartenfi.ihrer SS, dowódca SS i po sposobów wyniszczenia materialnego i licji na Okręg Białostocki. W pacyfi fizycznego ludności polskiej były akcje kacji Rajska brali też udział: SS Ober nacyfikacyjne, które Niemcy przeprawa-. sturmfi.ihrer Waldemar M a c h o 11, SS dzali systE7matycznie. Polegały one na Untersturmftihrer Paul S c h w e d e, stosowaniu zbiorowej odpowiedzialności szef gestapo w Bielsku Podlaskim oraz ludności wsi i miast. gestapowcy K re b s, Z d s c h a n k e, 14 czerwca 1942 r. w okolicach Rajska Pla urn a n n. partyzanci zastrzelili dwóch Niemców i Dorastająca młodzież Rajska została KRONIKA 407 wywieziona na przymusm~·e roboty do Referat pierwszy pt. "Z dziejów Dow · Rzeszy, pozostałe przy życiu kobiety i spudy" przygotował i wygłosił · doc. dr dzieci wysiedlono, całą wieś spalono. Jerzy W lśni e w ski. W wyczerpują We wsi hitlerowcy kazali rozebrać płoty cym opracowaniu autor przedstawił za i fundamenty zabudowań, wyciąć wszyst rys historii Dov;spudy, sięgając d"o wy kie drzewa i zaorać ulicę. Rajsk został ników badań archeologicznych, poprzeż wykreślony z mapy. procesy osadnicze tych ziem. Najobszer W pierwszych latach władzy ludowej niej potraktował nadania na rzecz pa wieś odrodziła się znowu. Zbudowano nów litewsko-ruskich, które rozpoczyna nowe domy, przeprowadzono sieć energii Zygmunt Kiejstutowicz w pierVv szej po elektrycznej, zbt' .'::>wano murowaną łowie XV w. 9 lipca 1513 r. król Zyg szkołę, wyrosły nowe sady. munt I na mocy przywileju mielnic Urodzone i wychowane w Polsce Lu· kiego nadaje dobra nad Dowspudą dowej młode pol{ ole:nie Rajska dowia Bohdanowi Hrynkowiczowi W o ł łowi duje się o historii swej miejscowości z oc zw i, koniuszemu grodzieńskiemu. opowiadań nielicznych naocznych świad · Wzniesiony dwór otrzymuje nazwę od ków tych wydarzeń. rzeki Dowspudy. Kolejne nadania kró• W trosce o odtworzenie historii tej lewskie rozszerzają stan posiadanych niezwykłej miejscowości Muzeum .Hu dóbr, które zasiedlają osadnicy z Ma chu Rewolucyjnego w Białymstoku zor zowsza . i . okolic Grodna. Powstają dwo ganizowało Izbę Pamięd Na rodowej. ry w dzisiejszych Raczkach, Bakałarze Zlokalizowana ona została w jednej z wie i Filipowie, które przechodzą do Pa sal nowej szkoły podstawowej. Opiekę ców po 1639 r., . po bezpotomnej· śmierci nad Izbą · sprawuje grono nauczyciel potomka rodu Wołłowiczów, Stanisława skie Szkoły Podstawowej w Rajsku. Kazimierza Rudomina D u s i a t s k i e g o. W dniu otwarcia Izby Pamięci Naro Drogą kolejnych z.apisów w rodzie Pa dowej w Rajsku odbyły się uroczystości ców - po 1787 r. dziedziczy je gene .rał zakończenia VII Alertu ZHP na Biało Ludwik P a c, starościc kowieński, który stocczyźnie. uroczystości W wzięli udział czyni z Dowspudy rezydencję. W zakoń przedstawiciele wojewódzkich władz par czeniu autor podkreślił wagę badań resz tyjnych i państwowych oraz Natalia tek pałacu, które mogą ujawnić pozosta eS di o w a ---: obywatelka ZSRR - któ• łości XVI-wiecznego dworu W- ołłowiczów, rej brat zginął w walce o wyzwolenie jak też wcześniejsze ślady grodziska jać naszej ziemi. wieskiego. Rajsk otrzymał również w tym roku W drugim referacie sesji dr Jerzy nową ulicę i drogę. W dni u otwarcia B ar a n o w ski . zajął się architekturą Izby Pamięci Narodowej oddano ją do pałacu w Dowspudzie. W opracowaniu użytku. uwzględnił historię budowy pałacu oraz. Zofia Tomczonek rekonstrukcję jego architektury wraz z otaczającym ogrodem. Pałac został SESJA NA TEMAT PAŁACU wzniesiony z inicjatywy generała Lud LUDWIKA PACA W DOWSPUDZIE wika Paca według projektu i pod kie POW. SUWAŁKI rownictwem Henryka M a r c o n i e g o. Otaczający pałac ogród był dziełem an 25 maja 1971 r. Komisja Historii Sztu gielskiego ogrodnika ki BTN pod przewodnictwem doc. dra Johna H e i t o n a. Andrzeja Rys z ki e w i c z a zorganizo Dewastacja i rozbiórka pałacu nastąpiła wała w Białymstoku sesję na temat po skonfiskowaniu gen. L. Pacowi dóbr historii, architektury i odbudowy pałacu dowspudzkich za udział w powstaniu Ludwika Paca w Dowspu.dzie. styćzniowym. Autor polemizuje z klasy-