Tomczonek, Zofia Izba Pamięci Narodowej w Rajsku, pow. = Дом национальной памяти в Райске, повят Бельск Подляский = The National Memorial Chamber at , Bielsk Podlaski District

"Rocznik Białostocki", 11, 1972, s. 404-407

Zdigitalizowano w ramach projektu pt. Digitalizacja i udostępnianie online czasopisma

„Rocznik Białostocki”, dofinansowanego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa

Wyższego na działalność upowszechniającą naukę (nr umowy 834/P-DUN/2019).

Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.

teren teren dla dla turystyki turystyki zarówno zarówno kajakowej, kajakowej, okupant • a, a, zbrodnią zbrodnią na na lud- dokonaną dokonaną

lasów. lasów. Stanowi Stanowi ona ona wprost wprost wymarzony wymarzony w w r., r., cją cją 1934 1934 eksterminacyjną eksterminacyjną polityką polityką

- jezior, jezior, ełcką ełcką wzgórz wzgórz i i krainę krainę piękno piękno okolicznych okolicznych wsi, wsi, wa1k1} wa1k1} z z poli:­ chłopów chłopów

fotogramy fotogramy mowały mowały obrazujące obrazujące ziemię ziemię z z rewolucyjnymi rewolucyjnymi tradycjami tradycjami Rajska Rajska i i

tury. tury. Istotne Istotne miejsce miejsce na na ' wystawie wystawie zaj­ czeństwa, czeństwa, zwłaszcza zwłaszcza pokolenia, pokolenia, młodego młodego

mieszkaniowego, mieszkaniowego, handlu, handlu, i i kul­ oświaty oświaty Naro.dowej Naro.dowej jest jest mięci mięci zapoznanie zapoznanie społe­

twa, twa, PGR-ów, PGR-ów, budownictwa budownictwa zwłaszcza zwłaszcza ponaty. ponaty. zadaniem zadaniem Głównym Głównym Izby Izby Pa­

Pokazano Pokazano

rozwój rozwój rolnic­ ' przemysłu, przemysłu, kompletny kompletny ilustracyjny ilustracyjny i i materiał materiał eks­

społecznej. społecznej. muzeum muzeum Białostockie Białostockie zg . romadziło romadziło

bytowych, bytowych, ochrony ochrony zdrowia zdrowia i i opieki opieki Narodowej Narodowej w w Rajsku. Rajsku. Pamięci Pamięci

wzrost wzrost oraz oraz oświaty oświaty socjalno­ urządzeń urządzeń k i t i u k k u i t i k opracował opracował przewodnik przewodnik po po Izbie Izbie

przemiany przemiany

i i dynamiczny dynamiczny społeczne społeczne riusz riusz ekspozycji, ekspozycji, Borys Borys stałej stałej N i - i N zaś zaś

handlu handlu uspołecznionego uspołecznionego detalicznego, detalicznego, niejszej niejszej in~ormacji in~ormacji scena­ przygotowała przygotowała

niowy

zagadnienia zagadnienia warunków warunków · nież nież mie · szka­ . i i Prezydium Prezydium Powiatowej Powiatowej Rady Rady Narodo­

Wystawa Wystawa sze · roko roko rów• eksponowała eksponowała Komitetu Komitetu · Powiatowego Powiatowego łymstoku, łymstoku, PZPR PZPR

Muzeum Muzeum Ruchu Ruchu Rewolucyjnego Rewolucyjnego w w Bia­

Narodowel Narodowel zorganizowana zorganizowana z z iJnicjatywy iJnicjatywy

l l

- Razem Razem

164 164

43,0 43,0

Podlaski, Podlaski,

otwarta otwarta

Izba Izba została została Pamięci Pamięci

Olecko Olecko

22,5 22,5 54,5 54,5 41,4 41,4

8 8 maja maja r. r. w w 1971 1971 Rajsku, Rajsku, pow. pow.

Bielsk Bielsk

Gołdap Gołdap 47,8 47,8 27,5 27,5 57,5 57,5

Ełk Ełk 61,7 61,7 33,2 33,2 20,5 20,5

W W RAJSKU, RAJSKU, POW. POW.

BIELSK BIELSK PODLASKI PODLASKI

w w w w

tys. tys. tys. tys. ha ha

PGRW% PGRW% ha ha

IZBA IZBA NARODOWEJ NARODOWEJ PAMIĘCI PAMIĘCI

l l

l l Ogół•m Ogół•m l l

Powlat Powlat W W tym tym PGR PGR

Udział Udział

r r

rolne rolne na na Użytki Użytki ziemi ziemi mazurskiej mazurskiej

Borys Borys Nikitiuk Nikitiuk

gospodarskich. gospodarskich. ności ności zwierząt zwierząt

do do podnoszenia podnoszenia się się i i produkcyj.;. produkcyj.;. dziedzinach dziedzinach jakości jakości życia. życia.

nadto nadto w w zakresie zakresie hodowli hodowli przyczyniają przyczyniają dorobek dorobek we we współczesny współczesny wszystkich wszystkich

trzebowania trzebowania innych innych regionów regionów kraju. kraju. Po­ wysiłek wysiłek i i społeczeństwa społeczeństwa imponujący imponujący

czyzny. czyzny. Częściowo Częściowo zapo­ też też skich, skich, pokrywają pokrywają pragnęliśmy pragnęliśmy ogromny ogromny pokazać pokazać

nych nych oraz oraz sadzeniaków sadzeniaków dla dla podarowania podarowania Białostoc­ trzech trzech powiatów powiatów mazur­

nym nym producentem producentem nasion nasion kwalifikowa­ nych, nych, osadnictwa osadnictwa i i stopniowego stopniowego zagos­

we we Gospodarstwa Gospodarstwa Rolne. Rolne. one one nych, nych, Są Są ukazanie ukazanie głów­ ogromu ogromu wojen­ zniszczeń zniszczeń

wiatów wiatów mazurskich mazurskich odgrywają odgrywają Państwo­ administracyjnych administracyjnych i i stronnictw stronnictw politycz­

Obecnie Obecnie w w rolnictwie rolnictwie wiodącą wiodącą po­ rolę rolę 1945-1949, 1945-1949, takich takich jak jak powstanie powstanie władz władz

przemysł. przemysł. Wieś Wieś oblicze. oblicze. także także nie nie zmieniła zmieniła problemów problemów najważniejszych najważniejszych z z okresu okresu

ziemiach ziemiach mazurskich mazurskich nowy nowy Folski Folski zupełnie zupełnie Ludowej. Ludowej. Poprzez Poprzez wyeksponowa ;:- -­

pracy, pracy, miasta, miasta, ale ale kłady kłady zbudowano zbudowano na na na na tych tych konały konały terenach terenach się się w w o:~resie o:~resie

tylko tylko z z ruin ruin dźwignięto dźwignięto za­ miany miany przemysłowe przemysłowe jakie jakie społeczno-gospodarcze, społeczno-gospodarcze, do­

inwe · stycyjnych stycyjnych ludowego ludowego nie nie państwa państwa wystawa wystawa Słowem, Słowem, prze­ obrazowała obrazowała

ków, ków, całego całego Olecka. Olecka. społeczeństwa, społeczeństwa, nakładów nakładów

Kosztem Kosztem olbrzymiego olbrzymiego robotni­ raz raz wysiłku wysiłku walory walory turystyczno-krajo~nawcze turystyczno-krajo~nawcze

le, le, wiele wiele innych. innych. · · turystów, turystów, sportowców sportowców i i wodniaków, wodniaków, o­

w w praca praca w w fabryce fabryce sklejek sklejek i i wie­ dapskiej, dapskiej, Ełku" Ełku" prawdziwym prawdziwym rajem rajem będącej będącej dla dla

dedniu dedniu Kongresu Kongresu Zjednoczenia", Zjednoczenia", "Wre "Wre nują nują również również ziemi ziemi malowniczość malowniczość goł­

rencja rencja rejonowa rejonowa PPS PPS w w w w prze­ ziemi ziemi Mazur Mazur Ełku Ełku Gerbatych. Gerbatych. Fotosy Fotosy ekspo­

gospodarczym", gospodarczym", tntą·cy tntą·cy życiem życiem "Konfe­ wschodnim wschodnim pojezierzu pojezierzu kolorowa kolorowa uroda uroda

zrujnowanJ>: zrujnowanJ>: powiat powiat w w ełcki ełcki ośrodek ośrodek tę­ w w najpiękniejsza najpiękniejsza całym całym północno­

Kongres Kongres Zjednoczeniowy", Zjednoczeniowy", "Zmienimy "Zmienimy jak jak pieszej. pieszej. żeglarskiej, żeglarskiej, tu tu Występuje Występuje

404 404 KRONIKA KRONIKA KRONIKA 405

Ryc. 1. Delegacje :ż pocztami sztandarowymi hufców ZHP Białostocczyzny, przybyłe na woje­ wódzką uroczystość zakończenia VII Alertu harcerskiego i otwarcia Izby Pamięci Narodowej, zgromadzone przed Szkołą Podstawową w Rajsku ności tej wsi przez hitlerow~kich ludo­ w okolicach Rajska powstały w 1924 r. bójców. Na początku 1929 r. we wsi Rajsk po­ Rajsk ma bogate tradycje rewolucyj­ wstała pierwsza "jaczejka", komórka ne. W czasie I wojny światowej władze komunistyczna. Władze sanacyjne śle­ carskie przymusowo ewakuowały wielu dziły z niepokojem wzrost radykalnych mieszkańców w głąb Rosji. Sytuacja nastrojów wśród chłopów pow. bielskie­ materialna uchodźców była bardzo cięż­ go. ka. Wielu mężczyzn powołano do wojska W 1934 r. w Rajsku doszło do wystą­ ca,rskiego. W okresie Rewolucji Lutowej, pień. Na skutek zadłużeń podatkowych potem Rewolucji Październikowej część przybyli do wsi w asyście policji sekwe­ z nich stanęła po stronie bolszewików. stratorzy. Wobec zdecydowanej postawy Udało się ustalić tylko niektóre nazwis­ i oporu chłopów zmuszeni byli jednak ka. Wśród nich: Nikifor F e d o r u k, wieś opuścić. Wówczas policja zgroma­ Jan O t r so w ski, Władysław Czar­ dziła większe siły i przeprowadziła akcję n e c ki, Br01nisław G r z e s i u k. pacyfikacyjną. Z pomocą chłopom Raj­ Niektórzy z nich po 1918 r. powrócili ska pośpieszyły okoliczne wsie: Haćki, do ojczyzny, propagując w swoich śro­ , , Chraboły, dowiskach idee Października. W latach i . W październiku 1934 r. na­ późniejszych sltali się organizatorami stąpiły masowe aresztowania komuni-' KPZB i rewolucyjnej organizacji chłop­ stów. Uwięziono około 500 osób. Epilog skiej, Białoruskiej Włościańsko-Robotni­ buntu rajskiego rozegrał się na sześciu czej Hromady. Pierwsze ogniwa KPZB procesach sądowych . no· największych 406 K;RONrKA ------

Ryc. 2. Uroczyste składanie wieńców przed · pomnikiem, gdzie spoczy:wają· prochy pomordo­ wanej ludn .ości Rajska przez oprawcóW hitlerowskich (16 czerwca 1.942 r.) z nich należał "proces 39", który odbył dwie kobiety pochodzenia niemieckiego. się w Białostockim Sądzie Okręgowym Stałó się to bezpośrednim pretekstem 24_.:._28 maja 1936 r. do krwawego rozprawienia się z lud­ Represje i terror nie zdołały doprowa­ nością Rajska. 16 czerwc~ 1942 r. otoczo­ dzić do zlikwidowania organizacji ko­ no wieś oddziałami SS, tajrrej policji munistycznej. Wkrótce odbudowano bezpieczeństwa (gestapo) i żandarmerii. znowu Komitet Rejonowy Polskiej Partii Ludność spędzono pod cerkiew. Zatrzy­ Komunistycznej w Bielsku Podlaskim. mano 149 · osób. Bezbronną ludność pro­ Wszelką jednak działalność polityczną wadzili hitlerowcy partiami po 20 osób komunistów przerwała agresja Niemiec do jam służących dotąd chłopom do hitlerowskich na Polskę w 1939 r. przechowywania ziemniaków. Tam ich Okupacja hitlerowska stała się okre­ rozstrzelano i zakopano. sem ludobójczego terroru faszystów wo­ Egzekucją pacyfikacyjną w Rajsku bec rewolucyjnych i postępowych dzia­ kierował osobiście Werner F r b m m, łaczy lat międzywojennych. Jednym ze Standartenfi.ihrer SS, dowódca SS i po­ sposobów wyniszczenia materialnego i licji na Okręg Białostocki. W pacyfi­ fizycznego ludności polskiej były akcje kacji Rajska brali też udział: SS Ober­ nacyfikacyjne, które Niemcy przeprawa-. sturmfi.ihrer Waldemar M a c h o 11, SS dzali systE7matycznie. Polegały one na Untersturmftihrer Paul S c h w e d e, stosowaniu zbiorowej odpowiedzialności szef gestapo w Bielsku Podlaskim oraz ludności wsi i miast. gestapowcy K re b s, Z d s c h a n k e, 14 czerwca 1942 r. w okolicach Rajska Pla urn a n n. partyzanci zastrzelili dwóch Niemców i Dorastająca młodzież Rajska została KRONIKA 407

wywieziona na przymusm~·e roboty do Referat pierwszy pt. "Z dziejów Dow · Rzeszy, pozostałe przy życiu kobiety i spudy" przygotował i wygłosił · doc. dr dzieci wysiedlono, całą wieś spalono. Jerzy W lśni e w ski. W wyczerpują­ We wsi hitlerowcy kazali rozebrać płoty cym opracowaniu autor przedstawił za­ i fundamenty zabudowań, wyciąć wszyst­ rys historii Dov;spudy, sięgając d"o wy­ kie drzewa i zaorać ulicę. Rajsk został ników badań archeologicznych, poprzeż wykreślony z mapy. procesy osadnicze tych ziem. Najobszer­ W pierwszych latach władzy ludowej niej potraktował nadania na rzecz pa­ wieś odrodziła się znowu. Zbudowano nów litewsko-ruskich, które rozpoczyna nowe domy, przeprowadzono sieć energii Zygmunt Kiejstutowicz w pierVv szej po­ elektrycznej, zbt' .'::>wano murowaną łowie XV w. 9 lipca 1513 r. król Zyg­ szkołę, wyrosły nowe sady. munt I na mocy przywileju mielnic­ Urodzone i wychowane w Polsce Lu· kiego nadaje dobra nad Dowspudą dowej młode pol{ ole:nie Rajska dowia­ Bohdanowi Hrynkowiczowi W o ł łowi­ duje się o historii swej miejscowości z oc zw i, koniuszemu grodzieńskiemu. opowiadań nielicznych naocznych świad · Wzniesiony dwór otrzymuje nazwę od ków tych wydarzeń. rzeki Dowspudy. Kolejne nadania kró• W trosce o odtworzenie historii tej lewskie rozszerzają stan posiadanych niezwykłej miejscowości Muzeum .Hu­ dóbr, które zasiedlają osadnicy z Ma­ chu Rewolucyjnego w Białymstoku zor­ zowsza . i . okolic Grodna. Powstają dwo­ ganizowało Izbę Pamięd Na rodowej. ry w dzisiejszych Raczkach, Bakałarze­ Zlokalizowana ona została w jednej z wie i Filipowie, które przechodzą do Pa­ sal nowej szkoły podstawowej. Opiekę ców po 1639 r., . po bezpotomnej· śmierci nad Izbą · sprawuje grono nauczyciel­ potomka rodu Wołłowiczów, Stanisława skie Szkoły Podstawowej w Rajsku. Kazimierza Rudomina D u s i a t s k i e g o. W dniu otwarcia Izby Pamięci Naro­ Drogą kolejnych z.apisów w rodzie Pa­ dowej w Rajsku odbyły się uroczystości ców - po 1787 r. dziedziczy je gene .rał zakończenia VII Alertu ZHP na Biało­ Ludwik P a c, starościc kowieński, który stocczyźnie. uroczystości W wzięli udział czyni z Dowspudy rezydencję. W zakoń­ przedstawiciele wojewódzkich władz par­ czeniu autor podkreślił wagę badań resz­ tyjnych i państwowych oraz Natalia tek pałacu, które mogą ujawnić pozosta­ eS di o w a ---: obywatelka ZSRR - któ• łości XVI-wiecznego dworu W- ołłowiczów, rej brat zginął w walce o wyzwolenie jak też wcześniejsze ślady grodziska jać­ naszej ziemi. wieskiego. Rajsk otrzymał również w tym roku W drugim referacie sesji dr Jerzy nową ulicę i drogę. W dni u otwarcia B ar a n o w ski . zajął się architekturą Izby Pamięci Narodowej oddano ją do pałacu w Dowspudzie. W opracowaniu użytku. uwzględnił historię budowy pałacu oraz. Zofia Tomczonek rekonstrukcję jego architektury wraz z otaczającym ogrodem. Pałac został SESJA NA TEMAT PAŁACU wzniesiony z inicjatywy generała Lud­ LUDWIKA PACA W DOWSPUDZIE wika Paca według projektu i pod kie­ POW. SUWAŁKI rownictwem Henryka M a r c o n i e g o. Otaczający pałac ogród był dziełem an­ 25 maja 1971 r. Komisja Historii Sztu­ gielskiego ogrodnika ki BTN pod przewodnictwem doc. dra Johna H e i t o n a. Andrzeja Rys z ki e w i c z a zorganizo­ Dewastacja i rozbiórka pałacu nastąpiła wała w Białymstoku sesję na temat po skonfiskowaniu gen. L. Pacowi dóbr historii, architektury i odbudowy pałacu dowspudzkich za udział w powstaniu Ludwika Paca w Dowspu.dzie. styćzniowym. Autor polemizuje z klasy-