Bielski Almanach Historyczny 2019 pod redakcją Zbigniewa Romaniuka ~ 1 ~ Wydawca: Fundacja Ochrony Dziedzictwa Ziemi Bielskiej Współpraca redakcyjna: Barbara Babulewicz, Janusz Porycki Korekta: Lucyna Sewastianowicz Projekt okładki: Agnieszka Babulewicz © Copyright by Fundacja Ochrony Dziedzictwa Ziemi Bielskiej, Bielsk Podlaski 2019 Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone Na okładce auto służbowe przed siedzibą Wydziału Powiatowego przy ul. Sportowej w Bielsku Podlaskim, lata 30. XX w. Obok kierowcy siedzi Maria Jaster, pracownica Wydziału. Zdjęcie ze zbioru rodziny Pokoniewskich W wersji elektronicznej uwzględniono erratę w artykułach Z. Romaniuka i Z. Rostkowskiego Burmistrz Miasta Bielsk Podlaski objął publikację BAH 2019 honorowym patronatem ISSN 2544-2090 ~ 2 ~ SPIS TREŚCI Studia, rozprawy, przyczynki Wojciech Konończuk Bohdan Wańkowicz (1892-1979) – wójt gmin Białowieża i Orla. Przyczynek do badań nad elitami lokalnymi Podlasia w okresie między- wojennym 5 Piotr Daniło Z nadzoru i kontroli Wydziału Powiatowego w Bielsku Podlaskim nad działalnością samorzą- du gminnego i miejskiego w latach 1930-1933 31 Jan Nikołajuk Działania wojenne 24 i 25 czerwca 1941 roku na północ od Bielska Podlaskiego w świetle dokumentów niemieckiej 268 Dywizji Piechoty 41 Zbigniew Rzepniewski Kułaka z torbą posłać i nawet na torbę nie zostawić mu… 61 Biografie Zbigniew Romaniuk O Józefie Tokarzewiczu „Hodim”. Zarys bio- grafii i bielskie resentymenty pisarza 83 Zbigniew Rostkowski, Jan Mackiewicz (1866-1920) – sołtys Masiewa Dariusz Łuczak Starego 111 Janusz Porycki Wincenty Jussis – nieznana historia pomocy Żydom 135 Varia Janusz Porycki Sprawozdanie z przebiegu prac renowacyjnych pomników nagrobnych na cmentarzu przy ul. Wojska Polskiego w Bielsku Podl. w 2018 roku 139 ~ 3 ~ Bielsk Podlaski z lotu ptaka, fot. z końca lat 60. XX w. (źródło: https://fotopolska.eu) ~ 4 ~ Wojciech Konończuk Warszawa Bohdan Wańkowicz (1892–1979) – wójt gmin Białowieża i Orla Przyczynek do badań nad elitami lokalnymi Podlasia w okresie międzywojennym Temat elit lokalnych na Podlasiu w okresie II RP pozostaje zbadany jedy- nie w niewielkim stopniu. Tymczasem pogłębione badania o osobach sprawują- cymi funkcje kierownicze w gminach wiejskich i miejskich1, nauczycielach, czy ziemianach zwykle wnoszą wiele ciekawego do poznania lokalnych historii danej miejscowości i tworzącej je społeczności. Nierzadko zdarzają się też odkrycia wyjątkowo ciekawych biografii, które dotychczas pozostawały całko- wicie lub niemal całkowicie nieznane. Jednym z takich „odkryć” może być postać Bohdana Wańkowicza (1892– 1979), której poświęcony jest ten tekst. Przez ponad dekadę związany był on z Białowieżą i Orlą, gdzie zajmował stanowisko wójta, zaś w okresie okupacji sowieckiej i niemieckiej pełnił inne funkcje w urzędzie gminy. Pochodził ze starej rodziny ziemiańskiej, od pokoleń zakorzenionej na Mińszczyźnie i Mohy- lewszczyźnie, był człowiekiem wykształconym na uniwersytetach w Kijowie i Warszawie. Jako ochotnik walczył w wojnie z bolszewikami, następnie pra- cował w Wilnie i Postawach, aby około 1933 roku trafić do Białowieży, a po roku do Orli, z którą związany był do końca 1944 roku. Wówczas stał się jedną z ofiar niemal kompletnie dzisiaj zapomnianej deportacji kilku tysięcy miesz- kańców Podlasia do łagrów w Związku Sowieckim. Z pewnością była to jedna z najciekawszych postaci związanych z XX-wieczną historią Orli. Biografia Wańkowicza może też być elementem szerszej syntezy na temat elit urzędni- czych regionu w okresie międzywojennym, ich pochodzenia, postaw oraz losów. Ród Wańkowiczów Wańkowicze są rodem tak starożytnym, że sięgają korzeniami jeśli nie okna samego Pana Boga, to z całą pewnością okienka Matki Boskiej – stwierdził żartobliwie Melchior Wańkowicz, daleki kuzyn i dobry znajomy Bohdana Wańkowicza2. Inny pisarz i prywatnie jego długoletni przyjaciel, Michał K. Pawlikowski, dodawał: Zdarzali się Rurykowicze autentyczni. Do nich właśnie zaliczano Wańkowiczów. Nie znaczy to, rzecz prosta, by się wywodzili od jakie- 1 Zob. np. artykuł Z. Romaniuka na temat przedwojennych burmistrzów Bielska Podlaskiego: Wojtkowski, Żarniewicz, Erdman – burmistrzowie Bielska Podlaskiego w latach 1922–1939, „Bielski Almanach Historyczny” 2017. 2 Cyt. za: J. Wachowicz-Makowska, Świat zapamiętany, Warszawa 2002, s. 73. ~ 5 ~ goś prawdziwego, czy legendarnego Ruryka. Znaczy to tyle tylko, że przodkowie ich nie napłynęli z zachodu (jak sporo pozostałej szlachty litewskiej), lecz że byli od czasów niepamiętnych osiedleni jako kniażkowie ruscy, na rubieżach dawnej Rzeczypospolitej. I oznacza to, że w „w papierach”, zatwierdzonych przez nader wybredny i skrupulatny departament heroldii w Petersburgu, figu- rowali jako pochodzący „iz kniaziej” i byli wpisani do sławetnej „szóstej” księ- gi szlachectwa3. Ród, pieczętujący się herbem Lis, był bardzo rozrośnięty. Po- nownie oddajmy głos Melchiorowi Wańkowiczowi: Trzeba wiedzieć, że Wań- kowiczów było jak rojstu w Mińszczyźnie i wygodniej było przezywać ich od majątku albo, jeżeli imię ojca było rzadkie, z ojca4. Michał K. Pawlikowski zaś precyzował: Nieraz trudno było doszukać się pokrewieństwa między poszcze- gólnymi liniami. Ponadto – jedna linia bywała bogata i jej członkowie należeli do magnatów finansowych wśród obywatelstwa litewskiego, inna – zubożała lub wręcz biedna. Łącznikiem między liniami był wspólny klejnot (Lis) oraz poczu- cie wspólnoty rodowej5. Ród Wańkowiczów dzielił się na cztery linie: oligniańską, zabaszewicką (od majątku Zabaszewicze), birczańska (od majątku Bircza) i puchowicką6. Bohdan Wańkowicz pochodził z linii zabaszewickiej, która miała opinię naj- starszej, ale nie należała do najbogatszej. Jego dziadek Józef (1819–?) poślubił Wandę ze Świdów, co znacznie podniosło znaczenie tej linii rodu. Jego wybranka pochodziła bowiem z jednej z najzamożniejszych rodzin na Mińsz- czyźnie z ośrodkiem w Hlewinie, liczącym ok. 4,7 tys. ha ziemi7. Józef Wań- kowicz odziedziczył też Zabaszewicze (powiat borysowski), które od pokoleń znajdowały się w posiadaniu jego rodziny. W kaplicy znajdującej się w ogro- dzie pochowani byli jego rodzince Joachim i Małgorzata z Jeśmanów. Tak o Józefie Wańkowiczu pisała jego wnuczka: Umarł młodo z suchot garlanych. Zawzięty myśliwy przeziębił się na polowaniu (…) Do jego śmierci było 12 000 ha ziemi. Ale to jakoś nie utrzymało się długo, bo ciągle sprzedawał ziemię. Babka moja Wanda została wdową z ośmiorgiem małych dzieci8. Szczególnie trójka z nich zapisała się w historii dzięki Melchiorowi Wańkowiczowi, który opisał ich w „Szczenięcych latach”: Byłyż bo, Boże odpuść, figurki na tej Biało- rusi, nie szukając daleko, stryjowie Bohdan, Joachim i Florian, trzej bracia równej statury9. Ten ostatni miał opinię największego facecjonisty litewskiego. Czwartym synem Józefa i Wandy Wańkowiczów był Józef Marian (1860– ?), który ożenił się z Ludwiką Zuzanną Majewską z domu Jeśman, wdową z pięciorgiem dzieci, pochodzącą z okolicznej szlachty (do Jeśmanów należały 3 M. K. Pawlikowski, Wielki facecjonista, „Wiadomości”, nr 45 (240), 1950. 4 M. Wańkowicz, Szczenięce lata, Warszawa 2009, s. 11. 5 M. K. Pawlikowski, Dzieciństwo i młodość Tadeusza Irteńskiego, Łomianki 2010, s. 418. 6 J. Wachowicz-Makowska, Świat…, s. 72. 7 R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, t. I, Wrocław 1991, s. 67. 8 Wspomnienia Józefy z Wańkowiczów Plejewskiej, rękopis w posiadaniu Andrzeja Holdenmay- era, wnuka Bohdana Wańkowicza. 9 M. Wańkowicz, Szczenięce…, s. 43. ~ 6 ~ majątki Kobylanka, Wiązowiec i Zaprudzie). W życiu był do niczego, ale żonę dostał dobrą i mieszkał w jej majątku w Siderniczach. Miał kilkoro dzieci, ale jeden tylko wyhodował się – Bohdan. Zupełnie normalny, dobry człowiek10. Sidernicze (obecnie nieistniejące, znajdowały się po sąsiedzku z wsią Janowa) położone były o ok. 10 km od Judzienicz (obecnie wieś Sowieckaja). Majątek Zabaszewicze odziedziczył najstarszy potomek Józefa – Joachim, zaś pozostali synowie otrzymali folwarki wniesione w posagu przez ich matkę, w tym Florian – Judzienicze, zaś Józef Marian położony 4 km dalej folwark Zajezierze. Aleja w majątku Sidernicze (gubernia mohylewska), 1899 r. 7-letni Bohdan Wańkowicz stoi po lewej stronie fot. ze zbiorów Tytusa Wojnowicza Wańkowicze znani byli z utrzymywania mocnych więzów rodzinnych, co sprawiało, że nawet odległe od siebie gałęzie miały ze sobą aktywne relacje. Zostały one sformalizowane na przełomie 1903/1904 roku, gdy zarejestrowano Związek Wańkowiczów. Pawlikowski tak o nim pisał: Poczucie wspólnoty było przyczyną, że założyli oni potężny związek rodzinny, jeden z nielicznych w Pol- sce, mający na celu zarówno samopomoc ekonomiczną, jak i czuwanie nad czy- stością obyczajów i tradycji rodzinnych. Związek ten potrafił niejednego ze swych uboższych członków uchronić przed deklasacją, łożąc hojnie na stypendia i inną pomoc finansową11. Co dwa lata w dworach Wańkowiczów w Mińsku 10 Wspomnienia Józefy z Wańkowiczów... 11 M. K. Pawlikowski, Dzieciństwo…, s. 419 ~ 7 ~ i w podmińskiej Ślepiance (oba zachowały się do dzisiaj) odbywały się zjazdy Związku, które były okazją do spotkań. Na bliskość rodową wskazywać może również fakt, że równolatkowie Melchior i Bohdan Wańkowicze, którzy mieli wspólnego prapradziadka, dobrze się znali i utrzymywali ze sobą kontakty do końca życia. Z Sidernicz na Podlasie Bohdan Wańkowicz urodził się 24 marca 1892 roku w drewnianym dworze w Siderniczach, nieopodal powiatowego miasteczka Sienno w guberni mohy- lewskiej. Ochrzczony został 26 czerwca 1892 roku w kościele w miasteczku Obolcach,