P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz PLUTYCZE (379) Warszawa 2011 Autorzy: Aleksander Frankiewicz*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik * , Małgorzata Marczak**, Jerzy Król** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska* *Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu „Proxima” SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2011 r. Spis tre ści I. Wst ęp (A. Frankiewicz) ...................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Frankiewicz) ........................................ 4 III. Budowa geologiczna (A. Frankiewicz) ............................................................................ 7 IV. Zło Ŝa kopalin (A. Frankiewicz) ....................................................................................... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Frankiewicz) ........................................................ 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (A. Frankiewicz) .................................. 14 VII. Warunki wodne (A. Frankiewicz) ................................................................................... 18 1. Wody powierzchniowe................................................................................................ 18 2. Wody podziemne....................................................................................................... 19 VIII. Geochemia środowiska……………………………………………………………… 20 1. Gleby (P. Kwecko)………………………………………………………………………… 20 2. Pierwiastki promieniotwórcze (J. Miecznik)…………………………………………… 23 IX. Składowanie odpadów (M. Marczak, J. Król)………….……………………………... 25 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Frankiewicz) ........................................................... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Frankiewicz) ............................................................ 33 XII. Zabytki kultury (A. Frankiewicz) ................................................................................... 37 XIII. Podsumowanie (A. Frankiewicz, M. Marczak, J. Król)............................................. 38 XIV. Literatura (A. Frankiewicz) ........................................................................................... 40 I. Wst ęp Arkusz Plutycze Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Pa ń- stwowym Instytucie Geologicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „PROXIMA” SA we Wrocławiu (plansza B) w latach 2010–2011 zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). W celu opracowania mapy wykorzystano wykonany w 2007 roku arkusz Plutycze Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Krogulec, Wierchowiec, 2007). Celem mapy jest przedstawienie: stanu zagospodarowania i klasyfikacji złó Ŝ kopalin, perspektyw i prognoz wyst ępowania kopalin, zagro Ŝeń środowiska przyrodniczego zwi ąza- nych z wyst ępowaniem złó Ŝ oraz ich eksploatacj ą, wybranych elementów hydrogeologicz- nych dla ochrony wód powierzchniowych i podziemnych, obszarów i obiektów chronionych stanowi ących ograniczenia w gospodarce zło Ŝami kopalin, warunków podło Ŝa budowlanego, stanu chemicznego gleb i ich klasyfikacji, geochemii osadów wodnych i ich klasyfikacji, obszarów spełniaj ących kryteria lokalizacji składowisk odpadów, lokalizacji czynnych i za- mkni ętych składowisk odpadów oraz uwarunkowa ń przyrodniczych dla planowania prze- strzennego na szczeblu regionalnym i lokalnym. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego i surowcami mineralnymi. Analiza jej tre ści powinna stanowi ć nieodzowny etap realizacji postanowie ń ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa o ochronie środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodaro- wania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. 3 W celu opracowania mapy przeanalizowano materiały archiwalne i publikowane, oraz przeprowadzono konsultacje i uzgodnienia w: Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Pod- laskiego, Podlaskim Urz ędzie Wojewódzkim, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Białymstoku; starostwach powiatowych w Białymstoku i Bielsku Podlaskim; urz ędzie mia- sta i gminy Zabłudów oraz urz ędach gmin: Juchnowiec Ko ścielny, Sura Ŝ, Turo śń Ko ścielna, Bielsk Podlaski i Wyszki. W czasie zwiadu terenowego (wrzesie ń 2010 roku) zaktualizowano i zweryfikowano zebrane informacje. MG śP jest map ą seryjn ą sporz ądzon ą w ci ęciu arkuszowym na podkła- dzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych „1942”. Przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) wykorzystuj ą- cej i uzupełniaj ącej inne bazy danych Pa ństwowego Instytutu Geologicznego. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputero- wej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Plutycze poło Ŝony jest mi ędzy 52 °50’ a 53 °00’ szeroko ści geograficz- nej północnej i mi ędzy 23 °00’ a 23 °15’ długo ści geograficznej wschodniej. Administracyjnie arkusz Plutycze le Ŝy w województwie podlaskim, w powiatach: biało- stockim (gminy: Sura Ŝ, Turo śń Ko ścielna, Juchnowiec Ko ścielny i Zabłudów) i bielskim (gminy: Wyszki i Bielsk Podlaski). Obszar arkusza, zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2000) wchodzi w skład trzech mezoregionów: Wysoczyzny Białostockiej (północna część arkusza), Doliny Górnej Narwi (centralna cz ęść ) i Równiny Bielskiej (południowa cz ęść ), nale Ŝą cych do makroregionu Nizi- na Północnopodlaska w podprowincji Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich (fig. 1). Powierzchnia terenu jest na ogół słabo urozmaicona. Wysoczyzn ę Białostock ą cechuje krajobraz z falistymi wzniesieniami terenu o rz ędnych od 130 do 160 m n.p.m. Rz ędne terenu w Dolinie Górnej Narwi wynosz ą 100–110 m n.p.m. Równina Bielska to obszar, gdzie rz ędne terenu oscyluj ą w granicach 150–160 m n.p.m. Północn ą cz ęść omawianego obszaru stanowi fragment wysoczyzny morenowej (Wysoczyzna Białostocka), na której wyst ępuj ą stosunkowo dobrze zachowane formy rze źby, zbudowane z osadów lodowcowych i wodnolodowcowych: moreny czołowe, kemy, formy akumulacji szczelinowej oraz zagł ębienia wytopiskowe. Wi ększo ść wyst ępuj ących tu kemów jest skupiona na kilkunastu kilometrach kwadratowych w rejonie miejscowo ści: Klewinowo, 4 Rzepniki i Krynickie. W wi ększo ści s ą to pagórki o kształtach owalnych lub nieznacznie wy- dłu Ŝonych, osi ągaj ące wysoko ść wzgl ędn ą do 15 m. Formy akumulacji szczelinowej wyst ępuj ą głównie we wschodniej cz ęś ci opisywanego obszaru. Maj ą one kształt w ąskich wałów o rozci ągło ści południowy zachód – północny wschód. Ich wysoko ść wzgl ędna do- chodzi do 10 m. Wzdłu Ŝ północnej kraw ędzi doliny Narwi przebiega pas moren czołowych, zwi ązanych z recesj ą l ądolodu zlodowacenia warty. S ą to wały i pagórki o kształtach nieregu- larnych, osi ągaj ące wysoko ść do 168,7 m n.p.m., przy deniwelacjach wynosz ących do 15 m. Powierzchni ę wysoczyzny rozcinaj ą doliny rzek Mie ńki i Turo śnianki, których gł ęboko ść dochodzi do 10 m. Dolina Narwi ma przebieg równole Ŝnikowy. Jej szeroko ść waha si ę od kilkuset metrów do ponad 2 km. Dno doliny jest płaskie, a krajobraz doliny Narwi urozmaicaj ą du Ŝe wydmy o kształtach parabolicznych lub wałów, których względna wysoko ść dochodzi do 3 m. Na Równinie Bielskiej dominuj ą formy wodnolodowcowe - równiny zastoiskowe i sandrowe z fragmentami wysoczyzny morenowej płaskiej falistej. Równiny wodnolodow- cowe zajmuj ą znaczn ą cz ęść obszaru poło Ŝonego na południe od doliny Narwi. Powierzchnia ich jest prawie płaska lub nieznacznie falista. Dna wyst ępuj ących tu obni Ŝeń s ą płaskie i za- zwyczaj zaj ęte przez równiny torfowe. Rze źbę terenu urozmaicaj ą liczne pagórki i stoliwa kemowe o wysoko ściach wzgl ędnych do 15 m. Według podziału klimatycznego północno-wschodniej Polski obszar arkusza Plutycze zalicza si ę do regionu Białostocko-Białowieskiego. Region ten charakteryzuje si ę nast ępuj ą- cymi parametrami meteorologicznymi w ci ągu roku: średnia dobowa temperatura od -4,6 do około 18 °C, roczna ampliuda temperatury od 22,5 do 23,2 °C, długo ść zimy od 107 do 115 dni, długo ść lata od 79 do 90 dni, liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną od 82 do 100 dni, suma opa- dów od 490 do 610 mm. Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec, najzimniejszym luty (Stopa- Boryczka, 1986). Arkusz Plutycze obejmuje teren rolniczy; udział u Ŝytków rolnych w całkowitej powierzchni arkusza wynosi około 70%. Dominuj ą tu gospodarstwa indywidualne i agrotury- styczne. Obszarów le śnych jest niewiele, najwi ększy kompleks poło Ŝony w centralnej