Tomczonek, Zofia Izba Pamięci Narodowej w Rajsku, pow. Bielsk Podlaski = Дом национальной памяти в Райске, повят Бельск Подляский = The National Memorial Chamber at Rajsk, Bielsk Podlaski District "Rocznik Białostocki", 11, 1972, s. 404-407 Zdigitalizowano w ramach projektu pt. Digitalizacja i udostępnianie online czasopisma „Rocznik Białostocki”, dofinansowanego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na działalność upowszechniającą naukę (nr umowy 834/P-DUN/2019). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. 404 KRONIKA Kongres Zjednoczeniowy", "Zmienimy żeglarskiej, jak pieszej. Występuje tu zrujnowanJ>: powiat ełcki w ośrodek tę­ najpiękniejsza w całym północno­ tntą·cy życiem gospodarczym", "Konfe­ wschodnim pojezierzu kolorowa uroda rencja rejonowa PPS w Ełku w prze­ ziemi Mazur Gerbatych. Fotosy ekspo­ dedniu Kongresu Zjednoczenia", "Wre nują również malowniczość ziemi goł­ praca w fabryce sklejek w Ełku" i wie­ dapskiej, będącej prawdziwym rajem dla le, wiele innych. · turystów, sportowców i wodniaków, o­ Kosztem olbrzymiego wysiłku robotni­ raz walory turystyczno-krajo~nawcze ków, całego społeczeństwa, nakładów Olecka. inwe·stycyjnych państwa ludowego nie Słowem, wystawa obrazowała prze­ tylko dźwignięto z ruin przemysłowe za­ miany społeczno-gospodarcze, jakie do­ kłady pracy, miasta, ale zbudowano na konały się na tych terenach w o:~resie ziemiach mazurskich zupełnie nowy Folski Ludowej. Poprzez wyeksponowa;:- -­ przemysł. Wieś także zmieniła oblicze. nie najważniejszych problemów z okresu Obecnie wiodącą rolę w rolnictwie po­ 1945-1949, takich jak powstanie władz wiatów mazurskich odgrywają Państwo­ administracyjnych i stronnictw politycz­ we Gospodarstwa Rolne. Są one głów­ nych, ukazanie ogromu zniszczeń wojen­ nym producentem nasion kwalifikowa­ nych, osadnictwa i stopniowego zagos­ nych oraz sadzeniaków dla Białostoc­ podarowania trzech powiatów mazur­ czyzny. Częściowo też pokrywają zapo­ skich, pragnęliśmy pokazać ogromny trzebowania innych regionów kraju. Po­ wysiłek społeczeństwa i imponujący nadto w zakresie hodowli przyczyniają współczesny dorobek we wszystkich się do podnoszenia jakości i produkcyj.;. dziedzinach życia. ności zwierząt gospodarskich. Borys Nikitiuk Użytki rolne na ziemi mazurskiej r Udział Powlat W tym PGR l wOgół•m tys. ha l w tys. ha l PGRW% IZBA PAMIĘCI NARODOWEJ W RAJSKU, POW. BIELSK PODLASKI Ełk 61,7 20,5 33,2 Gołdap 47,8 27,5 57,5 8 maja 1971 r. w Rajsku, pow. Bielsk Olecko 54,5 22,5 41,4 Podlaski, została otwarta Izba Pamięci Razem 164 - 43,0 l Narodowel zorganizowana z iJnicjatywy Muzeum Ruchu Rewolucyjnego w Bia­ Wystawa sze·roko eksponowała rów• łymstoku, Komitetu ·Powiatowego PZPR · nież zagadnienia warunków mie·szka­ .i Prezydium Powiatowej Rady Narodo­ niowy<lh, wzrostu i struktury obrotów wej w Bielsku Podla.skim. Autorka ni­ uspołecznionego handlu detalicznego, niejszej in~ormacji przygotowała scena­ przemiany społeczne i dynamiczny riusz stałej ekspozycji, zaś Borys N i - wzrost oświaty oraz urządzeń socjalno­ k i t i u k opracował przewodnik po Izbie bytowych, ochrony zdrowia i opieki Pamięci Narodowej w Rajsku. społecznej. Białostockie muzeum zg.romadziło Pokazano rozwój ' przemysłu, rolnic­ kompletny materiał ilustracyjny i eks­ twa, zwłaszcza PGR-ów, budownictwa ponaty. Głównym zadaniem Izby Pa­ mieszkaniowego, handlu, oświaty i kul­ mięci Naro.dowej jest zapoznanie społe­ tury. Istotne miejsce na 'wystawie zaj­ czeństwa, zwłaszcza młodego pokolenia, mowały fotogramy obrazujące ziemię z rewolucyjnymi tradycjami Rajska i ełcką - krainę jezior, wzgórz i piękno okolicznych wsi, wa1k1} chłopów z poli:­ lasów. Stanowi ona wprost wymarzony cją w 1934 r., eksterminacyjną polityką teren dla turystyki zarówno kajakowej, okupant•a, zbrodnią dokonaną na lud- KRONIKA 405 Ryc. 1. Delegacje :ż pocztami sztandarowymi hufców ZHP Białostocczyzny, przybyłe na woje­ wódzką uroczystość zakończenia VII Alertu harcerskiego i otwarcia Izby Pamięci Narodowej, zgromadzone przed Szkołą Podstawową w Rajsku ności tej wsi przez hitlerow~kich ludo­ w okolicach Rajska powstały w 1924 r. bójców. Na początku 1929 r. we wsi Rajsk po­ Rajsk ma bogate tradycje rewolucyj­ wstała pierwsza "jaczejka", komórka ne. W czasie I wojny światowej władze komunistyczna. Władze sanacyjne śle­ carskie przymusowo ewakuowały wielu dziły z niepokojem wzrost radykalnych mieszkańców w głąb Rosji. Sytuacja nastrojów wśród chłopów pow. bielskie­ materialna uchodźców była bardzo cięż­ go. ka. Wielu mężczyzn powołano do wojska W 1934 r. w Rajsku doszło do wystą­ ca,rskiego. W okresie Rewolucji Lutowej, pień. Na skutek zadłużeń podatkowych potem Rewolucji Październikowej część przybyli do wsi w asyście policji sekwe­ z nich stanęła po stronie bolszewików. stratorzy. Wobec zdecydowanej postawy Udało się ustalić tylko niektóre nazwis­ i oporu chłopów zmuszeni byli jednak ka. Wśród nich: Nikifor F e d o r u k, wieś opuścić. Wówczas policja zgroma­ Jan O t r so w ski, Władysław Czar­ dziła większe siły i przeprowadziła akcję n e c ki, Br01nisław G r z e s i u k. pacyfikacyjną. Z pomocą chłopom Raj­ Niektórzy z nich po 1918 r. powrócili ska pośpieszyły okoliczne wsie: Haćki, do ojczyzny, propagując w swoich śro­ Deniski, Ploski, Chraboły, Proniewicze dowiskach idee Października. W latach i Zubowo. W październiku 1934 r. na­ późniejszych sltali się organizatorami stąpiły masowe aresztowania komuni-' KPZB i rewolucyjnej organizacji chłop­ stów. Uwięziono około 500 osób. Epilog skiej, Białoruskiej Włościańsko-Robotni­ buntu rajskiego rozegrał się na sześciu czej Hromady. Pierwsze ogniwa KPZB procesach sądowych . no· największych 406 K;RONrKA -------------------------------------------------------------------------------------- Ryc. 2. Uroczyste składanie wieńców przed · pomnikiem, gdzie spoczy:wają· prochy pomordo­ wanej ludn .ości Rajska przez oprawcóW hitlerowskich (16 czerwca 1.942 r.) z nich należał "proces 39", który odbył dwie kobiety pochodzenia niemieckiego. się w Białostockim Sądzie Okręgowym Stałó się to bezpośrednim pretekstem 24_.:._28 maja 1936 r. do krwawego rozprawienia się z lud­ Represje i terror nie zdołały doprowa­ nością Rajska. 16 czerwc~ 1942 r. otoczo­ dzić do zlikwidowania organizacji ko­ no wieś oddziałami SS, tajrrej policji munistycznej. Wkrótce odbudowano bezpieczeństwa (gestapo) i żandarmerii. znowu Komitet Rejonowy Polskiej Partii Ludność spędzono pod cerkiew. Zatrzy­ Komunistycznej w Bielsku Podlaskim. mano 149 · osób. Bezbronną ludność pro­ Wszelką jednak działalność polityczną wadzili hitlerowcy partiami po 20 osób komunistów przerwała agresja Niemiec do jam służących dotąd chłopom do hitlerowskich na Polskę w 1939 r. przechowywania ziemniaków. Tam ich Okupacja hitlerowska stała się okre­ rozstrzelano i zakopano. sem ludobójczego terroru faszystów wo­ Egzekucją pacyfikacyjną w Rajsku bec rewolucyjnych i postępowych dzia­ kierował osobiście Werner F r b m m, łaczy lat międzywojennych. Jednym ze Standartenfi.ihrer SS, dowódca SS i po­ sposobów wyniszczenia materialnego i licji na Okręg Białostocki. W pacyfi­ fizycznego ludności polskiej były akcje kacji Rajska brali też udział: SS Ober­ nacyfikacyjne, które Niemcy przeprawa-. sturmfi.ihrer Waldemar M a c h o 11, SS dzali systE7matycznie. Polegały one na Untersturmftihrer Paul S c h w e d e, stosowaniu zbiorowej odpowiedzialności szef gestapo w Bielsku Podlaskim oraz ludności wsi i miast. gestapowcy K re b s, Z d s c h a n k e, 14 czerwca 1942 r. w okolicach Rajska Pla urn a n n. partyzanci zastrzelili dwóch Niemców i Dorastająca młodzież Rajska została KRONIKA 407 wywieziona na przymusm~·e roboty do Referat pierwszy pt. "Z dziejów Dow · Rzeszy, pozostałe przy życiu kobiety i spudy" przygotował i wygłosił · doc. dr dzieci wysiedlono, całą wieś spalono. Jerzy W lśni e w ski. W wyczerpują­ We wsi hitlerowcy kazali rozebrać płoty cym opracowaniu autor przedstawił za­ i fundamenty zabudowań, wyciąć wszyst­ rys historii Dov;spudy, sięgając d"o wy­ kie drzewa i zaorać ulicę. Rajsk został ników badań archeologicznych, poprzeż wykreślony z mapy. procesy osadnicze tych ziem. Najobszer­ W pierwszych latach władzy ludowej niej potraktował nadania na rzecz pa­ wieś odrodziła się znowu. Zbudowano nów litewsko-ruskich, które rozpoczyna nowe domy, przeprowadzono sieć energii Zygmunt Kiejstutowicz w pierVv szej po­ elektrycznej, zbt' .'::>wano murowaną łowie XV w. 9 lipca 1513 r. król Zyg­ szkołę, wyrosły nowe sady. munt I na mocy przywileju mielnic­ Urodzone i wychowane w Polsce Lu· kiego nadaje dobra nad Dowspudą dowej młode pol{ ole:nie Rajska dowia­ Bohdanowi Hrynkowiczowi W o ł łowi­ duje się o historii swej miejscowości z c o zw i, koniuszemu grodzieńskiemu. opowiadań nielicznych naocznych świad · Wzniesiony dwór otrzymuje nazwę od ków tych wydarzeń. rzeki Dowspudy. Kolejne nadania kró• W trosce o odtworzenie historii tej lewskie rozszerzają stan posiadanych niezwykłej miejscowości Muzeum .Hu­ dóbr, które zasiedlają osadnicy z Ma­ chu Rewolucyjnego w Białymstoku zor­ zowsza . i . okolic Grodna. Powstają dwo­ ganizowało Izbę Pamięd Na rodowej. ry w dzisiejszych Raczkach, Bakałarze­ Zlokalizowana ona została w jednej z wie i Filipowie, które przechodzą do Pa­ sal nowej szkoły podstawowej. Opiekę ców po 1639 r., . po bezpotomnej· śmierci nad Izbą · sprawuje grono nauczyciel­ potomka rodu Wołłowiczów, Stanisława skie Szkoły Podstawowej w Rajsku. Kazimierza Rudomina D u s i a t s k i e g o. W dniu otwarcia Izby Pamięci Naro­ Drogą kolejnych z.apisów w rodzie Pa­ dowej w Rajsku odbyły się uroczystości ców - po 1787 r. dziedziczy je gene