wank

':T> &

Alles over de Centronics-interface Microgolfoscillatoren

Energie uit bolbliksems

Morse leren met de computer

Bouwontwerp: toneburstgenerator

9/85 maandblad voor toegepasfe elektronica • losse numrrfrs ƒ 5,2&Bfr. 100 • 54e jaargang NIEUW!

SINCLAIR QL LEREN PROGRAMMEREN R. A. & J. W. Penfold

In dit boek wordt op deskundige wijze uitleg

gegeven over alle programma-instrukties en

hoe deze te combineren tot programma’s die

de computer precies dat laten doen wat de

gebruiker wenst.

ISBN 90 6082 258 7 ƒ 24,50/Bfr. 490 Bestelnummer 094517 porto ƒ 2,30

Uit dezelfde serie zijn verschenen:

ISBN 90 6082 252 8 Commodore 64 leren programmeren ƒ 19,70/Bfr. 394 ISBN 90 6082 256 0 Commodore 64 progr. in machinetaal ƒ 22,50/Bfr. 450 ISBN 90 6082 227 7 Vic 20 leren programmeren ƒ 19,95/Bfr. 399 ISBN 90 6082 245 5 ZX Spectrum leren programmeren ƒ 19,20/Bfr. 384 ISBN 90 6082 248 X ZX-81 16k leren programmeren ƒ 19,70/Bfr. 394 ISBN 90 6082 259 5 MSX Basic leren programmeren ƒ 24,50/Bfr. 490 ISBN 90 6082 257 9 Atari 600 & 800 XL leren programmeren ƒ 21,50/Bfr. 430 ISBN 90 6082 225 0 50 programma’s voor de Commodore 64 ƒ 19,95/Bfr. 399 ISBN 90 6082 228 5 50 programma's voor de Vic 20 ƒ 19,95/Bfr. 399 ISBN 90 6082 273 0 50 programma’s voor MSX Computers ƒ 21,50/Bfr. 430

Voor meer informatie kunt u bellen: voor België: verkrijgbaar bij: Uitgeverij De Muiderkring b.v. Uitgeverij Baart P.V.B.A. Radiozaken-Boekhandel Postbus 10 1400 AA Bussum Middelmolenlaan 100 en computershops tel. 02159-31851 2100 Deurne Tel. 03/325.85.00 Telex KAMU 15171 Telex PUBLIB 72882

uitgeverij de muiderkring bv postbus 10 — 1400 AA — bussum (hólland) tel. 02159-31851 gironr. 83214 nn ELEKTRONICA ri P COMPUTERS ) SEPTEMBER 1985

OMSLAGFOTO Oranjeachtig lichten de gloeidraden van de EL84’s op. Nostalgie in een modern jasje? Misschien, maar de geluids­ kwaliteit zal u verrassen en door de „elektrische robuustheid” is deze 40W-versterker een gitaarversterker bij uitnemendheid. ' (Foto: Studio Feenstra) i !

OPINIE Redactioneel ...... 323 Machine vision in opmars; beelden elektronisch herkennen en ONTWIKKELING EN interpreteren. RESEARCH Elektriciteit uit bolbliksems. Geniale truc of waanzin? 326 BOUWONTWERPEN Buizeneindversterker van 40 W ...... 329 Geschikt voor hifi-installaties of als gitaarversterker èn op een moderne manier samengesteld. Toneburstgenerator ...... 337 Voor stationaire metingen is een sinusgenerator toereikend, maar voor dynamische metingen is een toneburstgenerator onontbeerlijk. Satelliet-TV 348 Microgolfoscillatoren in de praktijk. Alles over de Centronics parallelle interface...... 334 Alle gegevens om deze parallelle interface probleemloos te kunnen TEST gebruiken. HISTORIE Morsecode leren met de computer...... 344 Kennis van de morsecode is zinvol, de computer kan u erbij helpen. THEORIE Offsetreductie met nieuw IC...... 347 IC’TJES Met de LMC669 kan de offsetspanning van een opamp tot nul worden gereduceerd. ELEKTRONICA ABC Specstic in beeld...... 343 VASTE RUBRIEKEN Audio-versterker voor zelfbouw...... 357 Door de universele en modulaire opzet kan deze versterker zo uitgebreid worden als u wilt. i Lezersforum...... 324 Flipflop als MMV, meter met onderdrukt nulpunt en een hulpmiddel voor dubbelzijdige printen. Electronicamarkt...... f 353 Electronicanieuws 354

Voor u gelezen...... 356 Elektronica Hobby van Weka.

Volgende maand in RBISSSSSf Populair wetenschappelijk maandblad onder meer - —; voor toegepaste elektronica en daarmee verband houdende 40 jaar VERON - Alles over EPROM's - Digitale pulsgenerator ontwikkelingen op technisch gebied. voor zelfbouw - Printplaatontwerp met de computer.

SEPTEMBER 1985 RflDIO~/ERVICE~,TUJEnTHEMBV Stille Veerkade 11-13- 2512 BE Den Haag — Telefoon 070-469200 — Giro 201309 Wij kunnen u al de aangeboden artikelen toe zenden onder rembours of vooruitbetaling TWENTHE MEER DAN 45 «JAAR KTRONICA. Piezo zoemers 12 volt (23 x 16 mm) SIEMENS KAMRELAIS ITT draaischakelaar 3 standen 3 moe­ AEG motor 110/220 volt 50 Hz links en 2.95 p/stuk lOstuks 25 Type V23154 ders - 3 deks - 6 mm as 2,95 rechts lopen 2800 toer met condensa­ CO 403-B 104 2x wissel tor 2 uf. as 6 mm

A2 RB september 1985 Weka & Computer KEUZE 1: Basic

Van basic tot machinetaal op Commodore 64 Ondanks de vele boeken die inmiddels over In ieder hoofdstuk zal tekst en uitleg deze populaire micro zijn verschenen is er nog aangevuld worden met listings van direkt nooit een boekwerk zo breed en diep ingegaan toepasbare subroutines, waardoor het geheel op alle facetten en mogelijkheden. logischer wordt door praktische voorbeelden. Stap voor stap leert u werken met Het enige dat u nodig heeft is een Commodore • Basic • Hulptalen (Logo, Pascal, Pilot) 64/128. Dit handboek is zowel geschikt voor • Geluid • Grafische mogelijkheden beginners als voor gevorderden. • Accessoires • Machinetaal Een naslagwerk dat nooit veroudert: D.m.v. duidelijke programmavoorbeelden wordt zie de informatie onderaan deze pagina u vertrouwd gemaakt met uw C.64. U blijft nu niet meer steken bij een eenvoudig Van basic tot machinetaal op C64 spelletje:doorlogischeopbouwen professionele Naslagwerk in luxe ringband, formaat A4, voorbeelden komt u tot een volledig gebruik basiswerk ca 300 pag. Bestelnr. 2200, van uw computer. Niet alleen de computer wordt prijs f 99,- excl. porto, prijs aanvulling uitgebreid belicht, ook de talrijke accessoires. f49,95

Wëira & Computer KEUZE 2: Microcomputertechniek Microcomputer techniek - uw hobby met toekomst Dit superaktuele naslagwerk stelt u alles ter Softwa re-pa kkette n beschikking wat u anders moeizaam uit Opdat u de gebruiksmogelijkheden van uw AKTUELE [ tijdschriften en vakliteratuur bij elkaar moet apparatuur volledig kunt benutten, ontvangt u zoeken. uitvoerige informatie omtrent de software­ pakketten CP/M, MS/DOS, UNIX en OASIS. MICRO- Software voor hobby en beroep | COMPUTER- 1 U ontvangt o.a. direkt toepasbare programma’s, tekstverwerking, adressen- en voorraadbeheer, Een naslagwerk dat nooit veroudert: TECHNIEK ■ maar ook voor schaken, grafieken, sturen en zie de informatie onderaan deze pagina. regelen, afstandsbediening enz. tl ■■■■ l Bouwschema's Aktueie microcomputertechniek. Bouwschema's gedrukt op plastic folies geven Naslagwerk in luxe ringband, formaat A4, | Baam | u de mogelijkheid computers met een vaste basiswerk ca. 300 pag. Bestelnr. 2300, schijf, verwerkingsuitbreidingen, interfaces, prijs f 99,- excl. porto, prijs aanvulling in- en output-apparatuur zelf te bouwen. f 49,95

Weka & Computer KEUZE 3: Spellen op de C64

Het zwaardere werk op C64 Dit naslagwerk is bedoeld om in duidelijk zullen we steeds de populairste spellen en Nederlands de moeilijkste spellen voor de simulaties opnemen. Commodore 64 uit te leggen. Iedere simulatie of P"S4k ZWAARDERE N Bestel nu reeds dit unieke naslagwerk, dan spel zal in detail worden besproken, met kleuren­ zenden wij het u direkt na verschijning toe. |$|m werk m afbeeldingen om zelf te controleren. IJ op COMMODORE 64 ■ Een naslagwerk dat nooit veroudert: In SUBLOGICS FLIGHT SIMULATOR zal bijvoor­ zie de informatie onderaan de pagina. beeld een volledig vlucht met start en landing stap voor stap worden besproken. Zo zullen ook onder andere NATO COMMANDER, JUMPMAN, MINER 2049ER uitgebreid aan bod komen. Het zwaardere werk op C64 Het basiswerk zal 75 topspellen beschrijven, dat Naslagwerk in luxe ringband, formaat A4, vervolgens iedere drie maanden met zo’n 25 basiswerk ca. 300 pag. Bestelnr. 3400, spellen wordt uitgebreid. Door middel van prijs f 99,- excl. porto, prijs aanvulling verlanglijstjes, die ingevuld kunnen worden, f 49,95, verschijning: begin 1986

STEEDS UP TO DATE BESTELCOUPON

Het is als bij de krant: vandaag nog aktueel, morgen Zend mij tot wederopzegging het aangekruiste "oud nieuws”. Op nauwelijks enig ander terrein gaat naslagwerk, waarbij ik mij tevens tot wederop- de ontwikkeling zo snel als in de computer­ i zegging abonneer op uw aktualiserings-service. technologie. Regelmatig worden nieuwe en betere Na ontvangst betaal ik f 99,- exkl. porto programma's ontwikkeld. Reden voor ons om deze boeken te voorzien van een aktualiseringsservice. Naam:______Tot wederopzegging ontvangt u circa 4 maal per jaar Adres:______een aanvulling van ca. 120 pagina's op uw naslagwerk, welke u eenvoudig kunt invoegen in het PC/Plaats:______basiswerk. U blijft dus beschikken over een boek dat Handtekening:____ NOOIT VEROUDERT. □ Keuze 1 □ Keuze 2 □ Keuze 3 Van Basic tot Aktueie Het zwaardere machinetaal op C64 microcomputertechniek werk op C64 Weka Uitgeverij B.V. \i Bon opzenden aan: Postbus 61196 -1005HDAMSTERDAM - 020-867131 c/b Weka Uitgeverij B.V., Antwoordnummer 15412,1000 PZ AMSTERDAM

RB september 1985 A3 KALZ ELEKTRO-PRINT 48 uur service voor gedrukte schakelingen óók voor en krasvaste frontplaten transformatoren EPOXY PRINTPLATEN 1 stuks ƒ 16,50/dm2 * Geboord en vertind enkelzijdig. 7 stuks ƒ11,—/dm2 24 stuks ƒ 8,—/dm2 '. V- Bel voor grotere aantallen en vraag naar de speciale prijs SPECIALE MUIDERKRING SERVICE Alle films van de Muiderkring ontwerpen zijn aanwezig BEL EVEN OP WAT JE WILT BESTELLEN OF STUUR EEN BRIEFJE NAAR: KALZ ELEKTROPRINT Postbus 29, 4050 EA OCHTEN 03444-2470 Alle prijzen excl. BTW en verzendkosten .. Ook in het brede assortiment transformatoren bewijst Amroh z’n klasse. Om er maar een paar te noemen: * ingegoten trafo’s voor print- en chassismon- : tage (van 1,5 VA tot 24 VA) NIEUW 'if MÜTER BMR 90 * voedingstrafo’s ‘.j'VV * ringkemtrafo’s BEELDBUISREGENERATOR: * regeltrafo’s o NIEUW: De BMR-90 die alle verbruikte beeldbuizen nog beter * aanpassingstrafo’s regenereert! « Uniek: anode-pompstroom voor C02-gas Alleen al voor dit programma zijn heel wat be­ « Repareert kortsluitingen F-K en G1-K * Kathode-roostervormcontrole drijven tot vaste Amroh-klanten getransfor­ o Hoofdschakelaar meerd. Vraag de dokumentatie. Verdien geld. verbruikte beeldbuizen werken weer stralend! Aanwezig op Funkausstellung '85 van 30 augustus : t/m 8 september standno. 1810 Hal 18 ••••> INLICHTINGEN: . Aktueel in industriële aktiviteiten HAGERHOFWEG 16 Postbus 4 • 1398 ZG Muiden HACAVE BV - VENL0 TELEFOON: 077-40641 Tel. 02942 - 1951* telex 15171

(HDhO () Klove electronics KRISTALLEN IMPORT - EXPORT - PRODUCTION OF voor professionele- en amateurtoepassingen Specificatie vlgs MIL-C-3098-E of eigen opgave.

verscheidene frekwenties op voorraad spoedopdrachten binnen 24 uur mogelijk bel/schrijf voor meer informatie QUARTZ RIJFF Appelstraat 76 KWARTS 2564 EH den haag CRYSTALS TECHNIEK TeiSfSlvx RKT @Ü) (EÜE) (EÜE) (HÖR) (HQg) (hok) STOCKVOORRAAD kristallen voor • Scanners • CB-apparatuur • Microprocessors ADVERTEERDERS LET OP! PRODUCTIE de sluitingsdatum voor uw BINNEN 5 DAGEN VAN KRISTALLEN VOOR advertenties in het • Mobilofoons • Portofoons • Amateur- apparatuur • Industrie OKTOBERNUMMER VAN RB elektronica-computers SPOEDOPDRACHTEN BINNEN 24 UUR IS AL INDUSTRIESTRAAT 3 30 AUGUSTUS A.S.! 1704 AA HEERHUGOWAARD TEL. 02207-42574 GRAAG UW ADVERTENTIE TELEX 57503 KLOVE NL SPOEDIG OPZENDEN!

A4 RB september 1985 )

TUUTo, BRUIN.» REINAERT ELECTRONICS )

HARRIS . • /

16 Bit CMOS Microprocessor Familie 80C86 — 16 Bit CPU 80C88 — 8/16 Bit CPU 82C52 — Full Duplex UART 82C54 — Programmable Interval Timer 82C55A — Programmable Peripheral Interface 82C59A — Priority Interrupt Controller 82C82 — Octal Latch 82C84 — Clock Generator/Driver 82C88 — Bus Controller Tevens wachtend op introduktie - 82C37A; 82C83; 82C84A; 82C86A; 82C87 en 82C89

^Mm Eindelijk een echte statische CMOS | -4E microprocessor i vü familie! C > r.

| ELECTRONICS B.V. Postbus 9, 4175 ZG Haatten Tel.: 04189-2222 ffiü J. RB september 1985 A5 ^^2. Z. ü, iü—üi -•ff f =*“ ï*r-rrr-~------Soldeer- ,_r; Technology 3 gereedschap and Service as v SI -sa en accessoires Flying high! - Wij leveren U een uitgebreid Z3 programma sol- deergereedschad »r baai­ en accessoires x van zeer goede llËÉÈiÉ kwaliteit tegen zeer lage prijzen. Zo is

het temperatuur ge-..'--''s regelde soldeer v" station kontinuy / MONOLITHIC POWER instelbaar van 100°C- SWITCH INC REGULATOR 500° met een op­ warmtijd van L296 slechts 45 sekon Met de L296 van SGS en een beperkt aantal externe komponenten bouwt u een uiterst den middels r Model 168-2C een vernuftig ontwor-Y: efficiënte en kompakte voeding met een maximaal vermogen tot 160 watt. pen triac regelcircuit.

Belangrijke eigenschappen:

Model • tot4Auitgangsstroom 2060 • 5,1 toMOVuitgangsspanning • instelbarestroombegrenzing

Een greep uit het programma: • schakelfrekwentietot200kHz • thermisch beveiligd Multiwatt® Model 168-2C • belasting tot max. 160 watt (15-lead) Soldeerstation met analoge • hoog rendement (tot 90%) uitlezing, 48 Watt. Hfl. 267,- • soft start • reset uitgang voorop Model 200GX20W 20 Watt soldeerbout Hfl. 29,50 \ Y-‘ Model 200GX30W \ 30 Watt soldeerbout Hfl. 31,-

Model 1002 \Model 200G Tlnzuiger Hfl. 23,- X20W 14 Model 2060 W' Tinzuigbout met pompje Hfl. 31,50 5 o ? i I Model 100-IS êi Solide soldeerboutsteun Hfl. 18,50 > «Hl •CM* —4

Leverbaar via de detailhandel. Microtronica is SGS distributor voor de BENELUX. Prijzen zijn inkl. BTW, prijswijzigingen voorbehouden Interessante kortingen voor industrie en overheid. Bel voor de dichtstbijzijnde dealer naar: 0 microtronica professionele elektronische komponenten.meetapparatuur en voedingen KLAASING ELECTRONICS benoluxweg 27. 4904 SJ ooslerhoul. tel.: 01620-81622/696. telex: 54598 Microtronica «aao de Goede Hoopiaan 11 3526 ar utrecht Tel 030 880084 Microtronica 2Ruedei Aeronef 1l40Bruxeiles,Tel.02-2167061

A6 RB september 1985 Mïï/ mmmmmw. m

'f («si a. m f*« OM «4 \

! «- jlsariBsr j CS2150 OSCILLOSKOOP '•rouiiat ------. .,n * 150 MHZ * onafhankelijke tijdbasis * 1 mV gevoeligheid * * inklusief 2 meetkoppen * delayedsweep • : « v *0 * 20 kV naversnelling T*..a vrua — ' -• —^ V- * uitgangskanaal 1 t.b.v. frekwentieteller * prijs ƒ 6.495,-*

trio is fOPfn/iounHr Trio oscilloskopen zijn oscilloskopen met een lage prijs en een hoge kwaliteit. Dat staat als een paal boven water. In het uitgebreide leveringsprogramma zit een oscilloskoop voor iedereen. Ook voor u! Kiest u maar:

&

CS1100 100 MHz ƒ 4.195.-* CS 1040/1060 40/60 MHz ƒ 2350,-// 2.995.-'

wr r • rk' i:

CS 1021 20 MHz/1.150.-* CS 1022 20 MHz ƒ 1395.-* CS2110 100 MHz ƒ 4.950.-* CS2075 70 MHz ƒ 3.795.-* * genoemde prijzen zijn exklusief B.T.W.

Stuurt u mij uitgebreide informatie over □ CS1021/1022 □ CS2110 □ CS1040/1060 □ CS2150 □ CS2075 □ Trio katalogus BON □ CS1100 meetinstrumenten Naam Bedrijf Afdeling Adres ?»se9 Postkode Plaats: i Telefoon

\ \ \ \ \V

\ \ / » \

Ik kan hetgeleerdedirektinde _ praktijk toepassen”

i L

' De elektronica-cursussen van opleidingsspecialist Dirksen zijn puur resultaat- en praktijkgericht. Dank zij de gedegen opzet van het cursusmateriaal en de intensieve begeleiding van de docenten, kunt u het geleerde direkt al in de praktijk toepassen. Mede daarom worden onze opleidingen hoog gewaardeerd door het bedrijfsleven en overheid. En mede daardoor is Dirksen uitgegroeid m// tot toonaangevend onderwijsinstituut op het gebied van de elektronica. De cursussen van Dirksen worden in principe schriftelijk gegeven. Op ieder gewenst moment kunt u starten en in eigen tempo thuis studeren. Thuis, maar met ’praktijkhulp’ van bijv. onderdelenpakketten of oefensets. Daarnaast kunt u aanvullende mondelinge lessen volgen. Al met al redenen genoeg om meer informatie over de cursus van uw ï keuze aan te vragen. Elektronica-opleidingen Informatica-opleidingen . Basis elektronicus . Microprocessors/Microcomputers . Basic Programming . Praktische halfgeleidertechniek . Assembly programming . Pascal . Televisietechnicus 8080/8085 en interfacing . Introductie computergebruik . Computertechnicus . Basiskennis processorbestuurde . Inleiding adm. automatisering . Meet- en regeltechnicus systemen . div. AMBI-modulen (11, I2, B1, . Middelbaar elektronicus . Videotechniek T2, T5, T6, S1). . Praktische digitale techniek . Zendamateur . Digitale audio . Speelautomatentechniek Iedereen heeft een reden om een cursus bij Dirksen te volgen

Zend mij vrijblijvend informatie en een proefles Elektronica van de cursus(sen): opleidingen Naam: Adres: Dirksen 2 Parkstraat 25. 6828 JC Arnhem Postcode/Plaats: Tel 085-451641 ol vanuit Beigie 3 00 31 85451641 Deze bon in een gesloten envelop, zonder postzegel, •'i Wat betreft het schriftelijk onderwijs zenden naar: Elektronica opleidingen Dirksen, erkend door de minister van onderwijs Antwoordnummer 677,6800 WC Arnhem. ^ en wetenschappen bij beschikking Of bel 085-451641 Ja d.d 18-12-1974. kenmerk BVO SFO 129 448 ook 's avonds en tijdens het weekend (antwoordapparaat).^^ f

A8 RB september 1985 Colofon Opinie

Elektronica-computers Een maandelijkse uitgave van uitgeverij De Muiderkring BV, Nijverheidswerf 21,1402 BV Bussum. Postadres: Postbus 10,1400 AA Bussum. Tel.: 02159-31851, Telex: 15171. Postgiro 83214. Bank: Amro-bank, Weesp, Machine Vision rek. nr. 48.49.54.563. Bovenstaande kop zal veel RB-lezers doen herinneren aan Postgiro België: 000-0600368-35. het artikel „Het oog", dat in het oktobernummer 1984 heeft Redactie gestaan. In de intro van dit artikel stond: „beelden herken­ Hoofd redacteur: H. B. Stuurman Eindredacteur: A.J. Vlaswinkel nen en interpreteren met de computer". In Detroit is on­ Redacteuren: C. J. Both, W. R. Goudschaal, langs de eerste grote industriële machine vision-conferen- L. Foreman (PA0VT), Drs. H. J. C. Otten, tie „Vision '85" gehouden. Daar bleek dat machine Vision Jhr. P. J. H. Röell.'J. Verstraten Vormgeving: J. Oosterdijk een volwassen techniek is die door veel bedrijven ook Medewerkers daadwerkelijk wordt toegepast. Vision systemen bestaan in J. H. Boschma, Ir. S. J. Hellings, W. Jak, essentie uit drie delen: R.J. Majoor, R. ter Mytclen, J. L. Molema - Een optisch deel dat het beeld binnenhaalt en omzet in (PE0VMT), J. W. Richter, Ir. D. W. Rollema (PA0SE), Drs. C. F. Ruyter, P. Stuivenberg, een elektrisch signaal. Meestal is dit nog een gewone vi- Chriet Titulaer, Ir. M. J. van der Veen. deo-camera, hoewel uitvoeringen met CCD-elementen in Telefonisch spreekuur, uitsluitend over in opmars zijn. Uiteraard hoort hier ook het lenzensysteem en Radio Bulletin gepubliceerde schema’s: de belichting bij. iedere maandag tussen 16.00 en 17.00 uur op telefoon 02159-31851. - Een beeldbewerker die de beeldgegevens bewerkt (redu­ Abonnementen ceert) tot de essentiële informatie die nodig is voor de beeldanalyse. Voorbeelden zijn: laagdoorlaatfiltering om Abonnementsprijs voor 12 nummers per jaar is ƒ 49,50. de ruis te verminderen, hoogdoorlaatfiltering voor contour­ Abonnementen worden automatisch extractie, grijsniveau-effening voor contrastverbetering of verlengd, tenzij uiterlijk drie maanden voor het einde van de abonnementsperiode twee-tintenbeeldomzetting om een zwart-witbeeld te krij­ bericht van opzegging is ontvangen. gen. Software voor beeldbewerking is in standaardpakket­ Betaling van abonnementsgeld uitsluitend d.m.v. de toegezonden acceptgirokaart. ten verkrijgbaar. Adreswijzigingen opgeven aan de - Intelligentie. Op grond van de, door de beeldbewerker abonnementenadministratie met aangeboden informatie, wordt de machine vison-functie vermelding van abonneenummer (zie wikkel), naam, nieuwe èn oude adres. uitgevoerd. De software hiervoor is vaak speciaal voor de Teneinde vertraging in de afwikkeling van klant ontwikkeld. Deze software kan zeer eenvoudig zijn. correspondentie over abonnementszaken te voorkomen, verzoeken wij u beleefd steeds Bijvoorbeeld het aantal pixels in een beeld wordt vergele­ uw abonneenummer (zie wikkel) te ken met een getal in het geheugen. Indien de getallen gelijk vermelden. zijn is het beeld „herkend". De software kan ook zeer com­ Advertenties plex zijn, waarbij uitgebreide zoekalgoritmen worden ge­ Tarieven worden op aanvraag verstrekt bruikt. In zijn algemeenheid kan worden gesteld, dat de door de advertentieafdcling: E. Lambert, M. Alandt intelligentie in casu de programmatuur, specifiek voor een applicatie wordt ontwikkeld. RB in België RB Elektronica Computers wordt in België De elektronische industrie is één van de grootste gebruikers vertegenwoordigd door: NV Internationale van machine vision-systemen. Toepassing vinden deze on­ Drukkerij en Uitgeverij Keesing, Keesinglaan 2-20, B-2100 Deume- der meer bij de controle van printplaten en de gedrukte Antwerpen. tekst op DIL-IC's. Analog Devices bijvoorbeeld heeft speci­ Tel.: 03-3243890, Telex: 32507 keesng b. Postrekening: 000-0012775-68. aal voor deze laatste toepassing een machine vision-sy- Abonnementsprijs: 1000 BFr. per jaar. steem ontwikkeld. Een bedrijf in Eindhoven dat machines Verschijnt maandelijks . voor de tabaksverwerkende industrie maakt, tracht door september 1985 toepassing van machine Vision systemen de - dure - ta­ 54e jaargang, nr. 9 baksbladeren optimaal te benutten. Andere toepassingen zijn gevonden in het controleren van de juiste kleur-van ISSN: 0165-6104 voorgebakken patates frites en een grote fabrikant van Het geheel of gedeeltelijk overnemen van diepvries pizza's, die er het aantal plakjes worst op de pizza de inhoud zonder toestemming is verboden. mee controleert. In Nederland is machine Vision bij veel Gepubliceerde schakelingen, e.d. kunnen door een Nederlands octrooi zijn beschermd, kleinere bedrijven nog weinig bekend. Voor een deel komt in welk geval de octrooiwet alleen toepas­ dit door de sterke applicatie-gerichtheid. Zeker is dat met de sing voor persoonlijk gebruik toestaat. Voor de gevolgen van onverhoopte fouten in teke­ komst van algemeen toepasbare programmatuur een ex­ ningen en bouwbeschrijvingen wordt geen plosieve groei mag worden verwacht. De apparatuur is er aansprakelijkheid aanvaard. al. Bron: Technieuws, Washington H. B. Stuurman

RBSjgggjg? 323 SEPTEMBER 1985 i Rubriek Lezersforum

laadt. Het spanningsniveau op de re- set stijgt (de snelheid van deze stij­ LEZERS ging is afhankelijk van de waarden van C en R). Na een bepaalde tijd bereikt de spanning op de reset het actieve niveau. De schakeling wordt gereset, de Q-uitgang wordt „L”. Voor iedere positieve flank op de klok verschijnt er een smalle positie­ ve puls op de Q-uitgang, waarvan de breedte wordt bepaald door de tijds- constante van het RC-netwerk tus­ sen de Q en de reset. Het grote voordeel van deze schake­ Lezersforum is een maan­ ling (naast het feit dat men één spe­ delijkse rubriek, waarin ciaal MMV-IC kan uitsparen) is, dat de breedte van de uitgangspuls onaf­ vragen van lezers die door hankelijk is van de lengte van de de redactie van algemeen 0 Q klokpuls. De ingangspuls kan zowel belang worden geacht uit­ breder als smaller zijn dan de uit­ ■JI gangspuls, het maakt de schakeling voeriger aan de orde ko­ kl, arrr 1/2. niets uit! Wel moet men bedenken men dan mogelijk is in een C0A013 BE ______i_J dat de breedte van de uitgangspuls persoonlijk antwoord. mede wordt bepaald door de span­ ning op de reset bij het aan leggen Stuur vragen die u voor f van de volgende positieve sprong op deze rubriek in aanmer­ de klok. Is de condensator nog niet Afb. 1 Type D-flipflop als king vindt komen naar: helemaal ontladen, dan zal de twee­ monostabiele multivibrator. de puls duidelijk smaller zijn dan de Uitgeverij De Muiderkring eerste. Men kan dit verschijnsel BV, Afdeling Lezersforum, van de monostabiele multivibrator. enigszins compenseren door de weer­ Postbus 10,1400 AA De inverse uitgang is rechtstreeks stand met een diode te overbruggen verbonden met de D-ingang, de reset (gestippeld getekend). Deze diode Bussum. gaat via een vertragend RC-net- gaat onmiddellijk geleiden als de Q- werkje naar de Q-uitgang. uitgang „L” wordt en zal de conden­ Flipflop als MMV In rust, zie afb. 2, zal de Q-uitgang sator ontladen over de lage impedan­ „L” zijn met als rechtstreeks gevolg tie van de flipflop-uitgang. Wel moet De heer J. te Den Haag is een model- dat Q-niet en D „H” zijn. De reset is men er rekening mee houden dat de­ besturing aan het ontwerpen en moet natuurlijk ook „L”, want deze is via ze diode de valtijd van de uitgangs­ een monostabiele multivibrator ge­ de weerstand met de lage Q verbon­ puls nadelig beïnvloedt. bruiken. Nu heeft hij één helft van den en de condensator is volledig een CD4013BE dubbele flipflop over. ontladen. Stel nu dat er een positie­ Hij heeft ergens gelezen dat zo’n ve sprong op de klok wordt aangebo­ Meter met onderdrukt schakeling zowel als AMV en MMV den. De flipflop neemt het „H”-sig- nulpunt verklaard bruikbaar is, maar weet de bron van naal op de D-ingang over. Q wordt deze wijsheid niet meer terug te vin­ „H”, er vloeit een stroom door de Mijne heren (werken er dan geen den. Kan Lezersforum helpen, is zijn weerstand die de condensator op- vrouwen bij Radio Bulletin, dacht vraag. u?), ik heb de acculader uit Radio Bulletin van november 1984 nage­ Afb. 2 Pulsdiagram van afb. 1. Inderdaad is het mogelijk een type bouwd, maar de 15V-meter slaat D-flipflop, want dat is de CD4013BE, maar tot maximaal Vs uit. Of: ik wil zowel als astabiele en als monosta­ de acculader nabouwen, maar kan biele multivibrator toe te passen. nergens een voltmeter met een schaal Even in het kort de werking van een tussen 10 en 15 V vinden. Kunt u een type D-flipflop. Deze schakeling leverancier noemen die dit soort me­ heeft twee ingangen, een D en een ters in voorraad heeft? klok. De Q-uitgang zal bij de positie­ ve flank van de klokpuls de informa­ In de voorbije maanden bereikten tie op de D-ingang overnemen. Daar­ ons tal van brieven met soortgelijke naast zijn er twee hulpingangen strekking. Het is dus duidelijk dat aanwezig: de set en de reset. Deze dit deel van de schakeling van de ingangen sturen de toestand van de acculader niet goed uit de verf is ge­ schakeling naar een specifieke stand komen in het artikel. als er een hoog signaal wordt op aan­ Welnu, er bestaan inderdaad geen gelegd. meters met een schaal van 10 tot 15 Nu het schema, getekend in afb. 1, V! Het is nu net de taak van de scha- RBgssag* 324 SEPTEMBER 1985 Rubriek Lezersforum

versterker is nog eens getekend in in een schaal van 10 tot 15 V. Men afb. 4. De vier weerstanden moeten moet dan het frontplaatje van het in­ 1%-exemplaren zijn. De accuspan- strument voorzichtig verwijderen, ning wordt via een spanningsdeler het schaaltje losschroeven en met af- R18-R20 aangeboden aan de niet-in- strijkcijfertjes de schaal aanpassen. venterende ingang van de opamp. In de tweede plaats kan men de uit­ Omdat beide weerstanden even gang van de operationele versterker groot zijn, is het logisch dat op de afsluiten met een milliampèremeter, ingang van het IC de helft van de waarbij het dan wèl noodzakelijk is Afb. 3 Verschil tussen normale accuspanning staat, in dit voorbeeld een serieweerstand (R22) op te ne­ draaispoelmeter en meter met +6,5 V. De inverterende ingang van men. Gebruikt men bijvoorbeeld een onderdrukt nulpunt. de opamp gaat, alweer via een span­ meter met een gebied van 5 mA, dan ningsdeler, enerzijds naar de + 10V- kan men op dezelfde manier als eer­ referentie en anderzijds naar de uit­ der besproken de schaal aanpassen keling rond de operationele verster­ gang. Nu heeft een teruggekoppelde door eentjes voor de cijfertjes op de ker IC3 om een gewone milliampère­ versterker de onbedwingbare nei­ schaal te plakken. meter om te vormen tot een voltme- ging het spanningsverschil tussen Bij het proto-type heeft de ontwerper ter met onderdrukt nulpunt. zijn beide ingangen naar nul te rege­ voor de tweede oplossing gekozen Gewone analoge voltmeters zijn sa­ len. Op de negatieve ingang staat omdat hij toevallig een milliampère­ mengesteld uit een milliampèreme­ dus ook een spanning van +6,5 V. meter in voorraad had. ter en een in serie geschakelde weer­ Men kan berekenen dat er over stand. Als men aan zo’n meter (afb. weerstand R19 een spanning valt 3a) een spanning aanlegt zal er een van 3,5 V met de getekende polari­ Hulpmiddel voor stroom door het instrument vloeien teit. De stroom die als gevolg van dubbelzijdige printen waarvan de grootte afhankelijk is deze spanning door de weerstand van de spanning, de waarde van de vloeit (12) kan alleen via de weer­ Van een lezer die vergeten is zijn voorschakelweerstand en de grootte stand R21 afvloeien. De opamp zélf adres te vermelden kwam de volgen­ van de spoel weerstand van de meter heeft immers een oneindig hoge de vraag. Is het voor een doe-het-zel- zelf. Deze twee laatstgenoemde fac­ weerstand. Over R21 valt dus dezelf­ ver mogelijk zélf doorgemetaliseerde toren zijn constant, er bestaat dus de spanning als over R19 (alle weer­ printen te maken? een lineair verband tussen aange­ standen zijn even groot!), bovendien legde spanning, grootte van de met dezelfde polariteit. De linker Voor zover mij bekend bestaat er stroom en uitwijking van de wijzer. aansluiting van deze weerstand (nog) geen systeem waarmee het bij Het is bijgevolg logisch dat zo’n in­ staat op +6,5 V, over de weerstand wijze van spreken mogelijk is in de strument een lineaire schaal heeft valt 3,5 V, de rechter aansluiting keuken printen door te metaliseren. die gaat van 0 tot de maximale kan niet anders dan een spanning Wat wèl bestaat zijn de zogenoemde waarde. van +3 V voeren. En dat is het ver­ trackpins. Met zo’n pennetje (zie afb. Voor een aantal toepassingen heeft schil tussen de +13V-accuspanning 5) kan men een soldeereilandje op de men echter eerder nadeel dan voor­ en de + lOV-referentie. deel van dit lineaire verloop vanaf Kortom, een ingangsgebied van +10 Afb. 5 Trackpins als hulpmiddel nul volt. Een voorbeeld is bijvoor­ tot +15 V is omgezet in een uit- voor het „doormetaliseren” van een beeld een meter waarmee men de gangsgebied van 0 tot +5 V. Er be­ dubbelzijdige print. waarde van de netspanning nauw­ staan twee systemen om deze span­ keurig wil meten (een gebied van ning te meten. In de eerste plaats 200 tot 250 V zou veel beter zijn), een kan men een 5V-voltmeter op de uit­ tweede voorbeeld is een meter voor gang van de opamp aansluiten, de 9 het controleren van de accuspan­ schaal ongewijzigd laten en afspre­ breng pen in verbreek soldeer van strip beide zijden ning, die immers nooit onder de 10 of ken dat men bij de meterindicatie boven de 15 V zal liggen. +10 V moet bijtellen om de waarde Nu kan men echter met behulp van van de accuspanning te weten. Dat is ene zijde van de print verbinden met een vrij eenvoudige schakeling een natuurlijk niet ideaal en beter is het een eilandje op de andere zijde. De deel van het normale metergebied de schaal van 0 tot 5 V om te zetten pennetjes worden geleverd op strips „onderdrukken”, waardoor in het ge­ van 50 stuks en voor gatdiameters val van de acculader een meetinstru­ Afb. 4 Verschilversterker voor het van 0,8 en 1,0 mm. Men moet de ment ontstaat met een lineaire onderdrukken van het nulpunt. print zo ontwerpen dat alle noodza­ schaal tussen 10 en 15 V, zoals gete­ kelijke verbindingen tussen beide kend in afb. 3b. Die vrij eenvoudige printhelften of via aan weerszijden schakeling is niets meer dan een ver- te solderen componenten (weerstan­ schilversterkertje, dat het verschil den!) of via losstaande gaatjes tot berekent tussen de accuspanning en stand komen. Men duwt nadien een een constante spanning van precies trackpin in zo’n gaatje, soldeert de + 10 V. Is de accu geladen tot +13,4 onderzijde, breekt het pennetje los V, dan zal de schakeling de bereke­ van de strip en soldeert de bovenzij­ ning 13,4 - 10 = 3,4 V uitvoeren en de. De trackpins zijn oncfer andere op de uitgang van de verschilverster- leverbaar door Display Elektronika ker ontstaat een spanning van +3,4 te Utrecht en Elincom te Stadska­ V. De schakeling van deze verschil- naal. ELEKTBQMiCA BB COMPUTCftH) SEPTEMBER 1985 Rubriek Ontwikkeling en research

!

i

over Ontwikkeling

en Research

maire energiebron van de bolblik- sems moeten zijn. Elektriciteit uit bolbliksems De bol wordt beschouwd als een heet turbulent plasma met convectief Geniale truc of waanzin? warmtetransport „door roterende plasmawervels”. Het transport van de lading zou op eenzelfde wijze ge­ schieden als in supergeleidende Energie wil iedereen graag opwekken. Zo denken ook metalen. Kees Wevers (chemicus) en Geert Dijkhuis (fysicus) Overigens is fusie het proces in de zon waarbij energie vrijkomt door erover. samensmelting van lichte kernen. Zij hebben zich in een bolbliksemproject gestort. Gedre­ ven door een heilig geloof hebben zij op 4 maart 1983 Maken van vuurbollen Convectron NV opgericht. In een reeks kortsluitexperimenten En met behulp van een batterijblok van een ter sloop is vastgesteld dat magnetische ener­ gevoerde Nederlandse onderzeeër proberen zij nu een gie van een sterk inductieve stroomkring is om te zetten in een bolbliksem te creëren. Volgende stap is de energie die capacitieve energie van een boog- daarbij vrij moet komen gebruiken om stoom op te plasma van hoge dichtheid. wekken. Door onderbreking van de gelijkstro­ men zijn - nog steeds in theorie - Uiteraard met als doel geld te verdienen. gelijkstromen te creëren die groter zijn dan 150000 A. Een dergelijke zichzelf insluitende plasmabol is dan Convectron heeft over de gehele we­ Bolbliksemplasma het hart van de generator. reld octrooigemachtigden en in een Convectron haalt de energie uit een aantal landen lopen nog de patenten. De nieuwe energieleverancier heet onderzeeboot-batterij (Zwaardvis). Hoewel zij tot op heden nog niet één bolbliksemplasma. Wat is dit eigen­ Zo’n 400 cellen van ieder 500 kg bolbliksem het daglicht hebben kun­ lijk? staan in een kring opgesteld. De bat­ nen laten zien, is er hoop. Het Con- In de natuur is het verschijnsel bol­ terijen zijn zo aan elkaar gekoppeld vectron-concept voor een kleinscha­ bliksem bekend. Tijdens zware on­ dat er een drempelstroom kan wor­ lige, continu werkende fusiereactor weersbuien ontstaan plasmoïden den opgewekt die nodig is voor het wordt geschraagd door de volgende (bolbliksems) met een zeer hoge opwekken van een vuurbol. feiten: energie-inhoud en een ongewoon Met wat geleende apparatuur - Bolbliksems bestaan, er zijn zo’n lange levensduur. (meetshunt van de Kema en een di­ 1800 referenties. Ook zijn vuurbollen waargenomen gitale storage oscilloscoop van Nico- - Vuurbollen kunnen in een elek­ op onderzeeboten. Bij het afschake­ let Instruments) is geconstateerd trisch circuit kunstmatig worden len van zeer hoge kortsluitgelijkstro- dat: gegenereerd. men (i > 150 kA) komen van de scha­ - De krachtbron en het circuit vol­ - De juistheid van het voor de vor­ kelaar vuurbollen die qua geome­ doen aan de gestelde eisen ten ming van de vuurbol belangrijke trie, energie-inhoud en levensduur aanzien van inwendige weerstand effect van capacitieve energie-op- grote overeenkomst hebben met na­ en zelfinductie. slag in een dicht boogplasma is re­ tuurlijke vuurbollen. - De vaste elektroden van de proef­ produceerbaar vastgesteld. Het Convectron-model is gebaseerd opstelling moeten worden vervan­ - In de Verenigde Staten zijn in op het creëren van vuurbollen . in gen door een schakelaar met be­ kleine, niet bestendige plasma’s, schakelaars. Continue fusie van wegende elektroden (zoals deze op fusiereacties van een bepaald type deuteriumkernen uit de in de lucht onderzeeboten worden gebruikt). vastgesteld. aanwezige waterdamp zou de pri-

326 SEPTEMBER 1985 Rubriek Ontwikkeling en research

Fusiereactor om de vuurbol deuterium aanvoert en het gevormde helium afvoert, Iedere cel kan een kortsluitstroom blijft het fusieproces deeltjes en stra­ leveren van 38 kA. Zware koperen ling uitzenden. De energie hiervan verbindingsstukken koppelen de cel­ wordt in de watermantel rondom de len aan elkaar zonder dat een noe­ reactiekamer omgezet in warmte. De menswaardige toename van de ohm- gevormde stoom kan op conventione­ se weerstand is te constateren. Door le wijze tenslotte in elektriciteit wor­ een gecombineerde serie- en paral­ den omgezet. lelschakeling van alle cellen wordt Behalve door deuteriumfusie zou de een inductief elektrisch circuit ge­ vuurbol ook in stand kunnen worden vormd, dat bij een kortsluitstroom gehouden door reacties tussen ele­ van 170 kA ongeveer 0,5 MJ (mega­ menten die niet in de atmosfeer joule) magnetische energie bevat. voorkomen. Door met wat koper de inductie van Om een voorbeeld te noemen: pro- het circuit op te voeren kan de mag­ ton-lithium- en proton-borium-fusie. netische energie een waarde van 1 Beide processen hebben aantrekke­ MJ en meer bereiken. lijke eigenschappen om geen vrije Bij het onderbreken van de kort­ neutronen te produceren. sluitstroom (met behulp van een Convectron denkt dat bij een derge­ schakelaar) ontstaat er tussen de lijk fusieproces geen kostbare voor­ elektroden een capacitief boogplas- zieningen nodig zijn om het plasma ma. Dit plasma zet magnetische op te sluiten. Ook is er geen kostbare energie uit de stroomkring om in hoog-vacuüm apparatuur nodig, om­ elektrische energie van microscopi­ dat in het reactorvat atmosferische Afb. 1 Proefopstelling van professor sche plasmawervels. De capacitieve omstandigheden heersen. James Tuck in Los Alamos. tegenspanning van het boogplasma forceert een nuldoorgang van de ont- Kritiek ladingsstroom op het moment dat al­ niet onmogelijk wil noemen, is deze le energie van de stroomkring is Nu is het niet allemaal rozegeur en man duidelijk sceptisch ten opzichte overgedragen aan plasmawervels in maneschijn rond het bolbliksem-pro- van de huidige onderneming. de ontlading. ject. Iets gunstiger laten twee overheids- Bij de eerste nuldoorgang moet de Op de eerste plaats is er nog geen laboratoria in de USA zich uit. Prof. ontlading worden verwijderd uit het bolbliksem geproduceerd. De theorie James L. Tuck, voormalig directeur gebied tussen de elektroden. Dan moet nog worden bewezen. van het Amerikaanse fusieprogram- ontstaat er een hoog-energetische Prof. dr. C. M. Braams, directeur van ma, heeft zélf in de jaren 1970-71 vuurbol. De schatting is dat bij een het FOM-instituut voor plasmafysi­ fusie-experimenten in Los Alamos energie-inhoud van 1 MJ de capaci­ ca te Jutphaas, kwalificeert het Con­ uitgevoerd (zie afb. 1 en 2). Ook met tieve vuurbol een lading van 1 C be­ vectron als kwakzalverij. Hoewel behulp van onderzeeboot-accu’s en vat (een lading die gelijkmatig is prof. Braams de fusie in de vuurbol een zelfgemaakte schakelaar. Hier- verdeeld over de microscopische wer- veldraden, die een totale lengte heb­ ben van ongeveer 700 m). De volgen­ Afb. 2 De door professor Tuck toegepaste schakelaar. de fase is het plaatsen van de vuur­ bol in een reactiekamer. Dit gebeurt met behulp van een stromingsveld bestaande uit een niet reactief draaggas met kleine concentraties deuterium. Het deuterium zal in de bol diffunderen. Binnen de plasma­ wervels worden de deuteriumkernen versneld tot energieën, die fusiereac- ties onvermijdelijk maken. Het vrijkomende vermogen kan wor­ den geregeld door de concentratie van deuteriumkernen te variëren. Een lage concentratie deuterium­ kernen geeft aan een vuurbol van 1 MJ een fusievermogen van tussen de 10 en 100 W. Met 100-maal zo veel deuteriumkernen stijgt het fusiever- mogen tot 105...106W. De energie die wordt verbruikt door het ontste­ kingsmechanisme wordt op deze ma­ nier in enkele seconden weer terug­ gewonnen. En... zolang het stromingsveld rond- Rubriek Ontwikkeling en research

bij heeft hij eenmaal de vorming van Afbakening van het een zelfstandige vuurbol op film bolbliksemplasma vastgelegd. Er ontstond echter zo veel materiële schade dat de proef Het bolbliksemplasma onderscheidt niet nog een keer kon worden her­ zich van andere astrofysische en la­ haald. boratorium plasma’s doordat de Hier tegenover staat weer dat het de kwantummechanische „exchange”- Raytheon Company (USA) in het be­ wisselwerking de spins van gelei- gin van de jaren zestig niet gelukte dingselektronen ferromagnetisch een vuurbol op te wekken. ordent. Verder is er kritiek van de zijde van Dan gedraagt het ontladingsplasma prof. H. Ogren van de Indiana Uni- van een bolbliksem of een schake- versity op enkele wetenschappelijke laarvuurbol zich als hydromagneti- publikaties van Dijkhuis. De Ameri­ sche capaciteit. Deze capaciteit kaanse professor beweert dat zich­ wordt zeer sterk gepolariseerd door zelf insluitende plasma’s (zoals bij het elektrische veld van het bliksem- Afb. 4 Geert Dijkhuis, „het het vuurbolplasma-model van Dijk­ kanaal of de schakelaar-elektroden. opwekken van een bolbliksemplasma huis c.s.) niet kunnen bestaan. Coulomb wisselwerking tussen io­ moet lukken”, en de accu’s uit de Verder meent hij dat supergeleiding nen en plasmagolven concentreert gesloopte onderzeeboot Zwaardvis. alleen optreedt in metalen bij zeer de elektrische energie van het gepo­ lage temperatuur. De daarbij optre­ lariseerde plasma bij lange golfleng­ dende potentiële energie is hierbij ten (weinig of geen demping). veel te laag om het vuurbolplasma Wanneer de ontladingsstroom een bij elkaar te houden. Het moet wor­ waarde overschrijdt vormt zich vol­ den gezegd dat bij al deze kritieken gens het Convectron-model een net­ de (vakkundige) antwoorden van werk van werveldraden bestaande Dijkhuis c.s. niet uitblijven. uit supergeleidende elektronen Voorlopig is het misschien wenselijk waaromheen ionen circuleren met om Convectron „het voordeel van de snelheden die fusiereacties mogelijk twijfel” te geven. Eens, en dat moet maken. binnen afzienbare tijd zijn, wordt be­ Uit de fusiereacties ontstaan gela­ kend of enkele wetenschappers zich den deeltjes die een deel van hun bezig hielden met „wishful thin­ bewegingsenergie omzetten in ther­ king” of dat werkelijk een geniaal mische energie van het bolbliksem­ idee de basis vormt voor een geheel plasma en een ander deel in plasma­ nieuwe wijze van energie-opwek- golven die het plasmacondensaat in king. de werveldraden in stand houden. Afb. 5 De accu-opstelling is voorzien van veiligheidsschakelaars voor het geval dat een opgewekte bolbliksem niet „dooft”. ,£)oor de vele Afb. 3 veiligheidsmaatregelen”, aldus Dijkhuis, „duurt het nogal lang voordat de eerste bolbliksemplasma- proefkan starten.

Fusiereacties van deuterium in vochtige lucht verklaren volgens het Convectron-model de lange levens­ duur en de hoge energie-inhoud van sommige bolbliksems (zie afb. 3). Bij de op handen zijnde proefnemingen (zie afb. 4 en 5) wordt het Convec- tronmodel getoetst aan: - Capacitief gedrag van het ontla­ dingsplasma. - Een drempelstroom voor het op­ wekken van een zelfstandige vuurbol. - Chemische omzettingen binnen het vuurbolplasma. - Emissie van ioniserende stralen door de vuurbol. - Effect van verhoogde deuterium- concentratie op de levensduur van de vuurbol.

328 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Buizeneindversterker

Buizenemd versterker

van 40 W

De allerlaatste der Mohikanen? '

nen”. De Mohikanen schijnen Uitsterven zullen ze niet, een taai volk geweest te zijn dat de Mohikanen, IR. M. J.VAN DER VEEN met kracht voor zijn voortbe­ èn de buizenversterker ook niet! staan heeft gevochten. Hoe vreemd ook, maar de buizen wer­ Wie gebruikt er tegen­ den met dit volk vergeleken. Het zenversterkers, alhoewel... genoemde artikel was het laatste Toch spreekt uit buizenverster­ woordig nog buizenver­ in een serie over buizenverster- kers een stuk historie en herken­ sterkers? Dat is wel erg kers. Door het vraagteken in de ning van een rijk verleden. Bij ouderwets. Toch is er een titel duidde de schrijver aan dat het rommelen in voorraden oude groot aantal hifi-enthou- het wel eens afgelopen kon zijn onderdelen kwam de auteur een siastelingen die buizenver­ met de buizenversterker. Im­ stel onderdelen tegen die, sa­ mers, de transistor drong met mengesteld, een buizenverster­ sterkers prefereert boven kracht voorwaarts. ker zouden kunnen vormen. Bla­ transistorversterkers. Ook Maar het bleek niet afgelopen te derend in oude technische litera­ onder gitaristen bestaat er zijn met de buizen. Er kwamen, tuur kwam vervolgens een schat een grote voorkeur voor en komen nog steeds, regelmatig aan informatie naar boven en de weg werd zo vrij om weer eens de buis vanwege het spe­ nieuwe gitaarversterkers in de handel, die als hoogwaardige en ouderwets een buizenversterker cifieke geluidskarakter. In vaak dure kwaliteitsprodukten te gaan bouwen. Is zoiets nostal­ dit transistortijdperk blijft worden aangeprezen. Te denken gie? Zeer zeker, maar gezien de de buizenversterker inte­ valt aan namen als „Mesa Boo­ genoemde versterkernamen ressant! gie” en „Fender Twin Reverb”. blijkt de buis nog „modern” te zijn. Misschien beschrijft dit arti­ Dit artikel geeft de be­ Voor de hifï-installaties klinken dan namen als Quad, Radford en kel niet de „aller-allerlaatste der schrijving van een op een de direct drive buizenversterkers Mohikanen”! moderne manier gebouw­ volgens het OTL-principe van de eindversterker, die niet Julius Futterman. Versterker van 40 W zal misstaan in een hifi-ïn- Uitgebreide discussies zijn er stallatie en tevens ook door de techneuten in het verle­ Als men een eindversterker den gevoerd over het hoe en bouwt met onderdelen uit de ou­ voor gitaarversterker ge­ waarom van de transistorver- de doos, moet men tevreden zijn schikt is. sterker ten opzichte van de bui­ met trafo’s en buizen die daar in zenversterker. En nog steeds liggen. Bij het publiceren van In Radio Bulletin van januari wordt hierover nagedacht. Het is een artikel over een buizeneind­ 1967 staat een artikel over een niet de bedoeling van de auteur versterker moet echter anders te buizenversterker met de titel: om zich in de strijd te werpen werk worden gegaan. Alle te ge­ „De allerlaatste der Mohika- over de voors en tegens van bui- bruiken onderdelen moeten goed

329 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Buizeneindversterker

verkrijgbaar zijn in de normale elektronicahandel of ze moeten minstens te bestellen zijn. Pas dan kunnen de lezers de verster­ ker nabouwen! Ten behoeve van dit artikel is daarom de eindver- sterker nog eens opnieuw ge­ bouwd met verkrijgbare onder­ delen. Er is een print ontwikkeld en gebruik gemaakt van moder­ ne ringkerntrafo’s met zeer goe­ de eigenschappen. Afb. 1 geeft een foto van de eindversterker. Bij de keuze van de eindverster- kerbuizen waren meerdere mo­ gelijkheden: 2x EL34, 2x 6L6GC of 4x EL84. Er is geko­ zen voor een eindbuizenbezet- ting van 4x EL84 omdat deze buizen nog best verkrijgbaar en goedkoop zijn en omdat ze een mooi geluidsbeeld bij overstu- Afb. 1 Print met de buizenuersterker. ring geven. Het geluid doet sterk denken aan dat van de ouderwet­ se VOX-versterkers, namelijk artikel, dat de ruststroom per piekvormige signalen duurt het heel helder, maar toch niet EL84 20 mA bedraagt. Over de enige tijd voordat een klasse AB- schril. En dat is precies dat ge­ kathodeweerstanden R13...R16 versterker zich goed heeft inge­ luid waarbij naar dit ontwerp ge­ staat dan een spanning van steld. Dit resulteert dan in een zocht is. 22.20.10"3 = 0,44 V. De klasse slechter spronggedrag van de Het schema (zie afb. 2) is recht B-instelling verdient de voor­ eindversterker. Bij klasse B-in- toe, recht aan. De verschillende keur boven een klasse AB-instel- stelling worden sprongvormige functies zijn duidelijk te herken­ ling, waarbij de ruststroom per signalen zonder instellingsver- nen. Aan de ingang treft men de EL84 40 mA bedraagt. In dat ge­ traging doorgegeven hetgeen buis ECC81 aan als voorverster- val wordt meestal aan de katho­ een helder en transparant ge­ ker en fasedraaier. Vooral de deweerstanden parallel een con­ luidsbeeld oplevert. twee weerstanden R5 en R6, met densator aangesloten en worden Men kan eventueel met behulp de lage waarden van 15 kQ, zor­ de kathodeweerstanden vergroot van de negatieve spanning -UI gen er voor dat de fasedraaier tot ongeveer 200 Q. Maar bij de rustroom verlagen tot 7 mA, ook bij frequenties buiten het ge- hoorgebied nog goed werkt. Het Afb. 2 Eindversterker met ECC81 en4x EL84. uitgangssignaal van deze scha­ keling is ruim voldoende om de eindbuizen aan te sturen. Om het benodigde uitgangsver- mogen van 40 W te verkrijgen, worden vier eindbuizen gebruikt

die twee aan twee parallel staan. ZWQfl De kathode van elke eindbuis is via een weerstand van 22 Q met aarde verbonden. Door deze weerstanden (R13, R14, R15 en ingang R16) worden eventuele verschil­ 1000V len in ruststroom door de eind­ buizen voor 20 % gecompenseerd en wordt oscilleren voorkomen. De eindbuizen staan nagenoeg in klasse B ingesteld met behulp van de negatieve roosterspan- m ning -UI. Deze spanning wordt 1W zo ingesteld, zie verderop in dit RBSÏÏSSïr 330 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Buizeneindversterker

maar dan wordt crossoververvor- tor Tr2 worden omgewisseld. 20V-winding. De spanning —UI ming hoorbaar. wordt met een zenerdiode gesta­ De schermroosters zijn via de Voeding biliseerd en met R29 ingesteld. weerstanden R17, R18, R19 en Tevens heeft de transformator R20 met de hoogspanning ver­ De voeding van de buizenver- nog een wikkeling van 10 V. De­ bonden. sterker wordt verzorgd door ring­ ze spanning kan worden ge­ Uitgangstransformator Tr2, een kerntrafo Tri. Het schema van bruikt voor voeding van transis- ringkerntrafo (verkrijgbaar bij de voeding staat in afb. 3. Aan de torvoorversterkers of bijvoor­ ILP), heeft een primaire impe­ primaire zijde van Tri treffen we beeld gitaareffectapparaten. dantie Ra = 4 kQ en een secun­ de 220V-winding aan met aan- Voor gitaar is een geschikte daire impedantie van 4 en 8 Q. en uitschakelaar SI. Aan de se­ voorversterker de H Y 83 van ILP. De trafo heeft een 80W-kern en cundaire kant zijn vier windin­ is dus ruim bemeten, hetgeen gen aangebracht. De hoogspan­ Eindversterkerprint ook in het ruime frequentiege- ning van 300 V en 310 mA met bied in het laag van de eindver- bijbehorende dioden en afvlak- De gehele eindversterker en het sterker te merken is. Bij meting condensatoren C5 en C6. Schake­ voedingsgedeelte van de eind­ van de blokgolfweergave door laar S2 levert de mogelijkheid versterker is op één print gemon- deze eindversterker bleek er sprake te zijn van uitslingering. Condensator C4 en weerstand s? R21 compenseren dit verschijn­ paraat >*U1 rood/ sel. Neem voor C4 wel een exem­ ♦U2 plaar dat 1000 V kan verwerken, ^4/ R23 R2T omdat anders de piekspanningen is* $50pF over de primaire wikkeling van geel É^OpF “50pF 1------^ | 450V |450V 350 V Tr2 condensator C4 kunnen doen sneuvelen. C4 en R21 zijn niet beslist nood­ blauw ^6.3V gloei - zakelijk en hangen enigszins af S1 aan-uit *0£ spanning roze TA van de impedantie van de luid­ „V I gfjc sprekers als functie van de fre­ quentie. Het effect van C4 en ?20V 220V zwart R21 is niet te horen, het is alleen zichtbaar op de oscilloscoop. roze fj?0°0VmA R30 CIO Weerstand R22 verzorgt de te- lOOk cL,0P I wit I C9 1/4 Wy _

RBHSSIË 331 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Buizeneindversterker

ningsval over deze printbanen ontstaat. Om deze spanningsval te minimaliseren moet men deze printbanen goed vertinnen, van­ af het aanvoerpunt van de trafo tot aan de laatste EL84. Door het vertinnen neemt de weerstand van de printbanen af en is de ge­ noemde spanningsval niet meer storend. Voor de buisvoeten zijn exempla­ ren gebruikt die rechtstreeks met printpennen op de print kunnen worden gesoldeerd. Con­ densator C5 is een dubbel exem­ plaar in één huls, waardoor de ruimte voor de afvlakking voor de hoogspanning op deze print niet zo groot is. De print kan met behulp van vijf schroeven met af- standbusjes in een kast worden gemonteerd. Afb. 6 geeft een foto van de verticaal staande print, in verband met goede warmteaf­ voer en ventilatie, in een kast van 19 inch van twee hoogte- eenheden. De hoogte van de print is daar precies op bemeten. In de bodem en deksel van de kast moet dan een ruim aantal ventilatiegaten worden geboord. Afregelen In tabel 1 staan de maatgege- vens van deze versterker opgeno­ men. Continu levert de verster­ ker een vermogen van 30 W, maar pieken tot 40 W kunnen gemakkelijk worden verwerkt. De bandbreedte van de verster­ ker is ruim voldoende voor hifi- toepassingen en voor gitaarver- sterkergebruik. Bij de uitgangstrafo is rekening gehouden met twee luidspreker-

Tabell Meetgegevens. Continu vermogen met d < 1 %: 30 W Piekvermogen gedurende 30 ms: 40 W Frequentiegebied (-3 dB): 15...33000 Hz Uitgangsimpedantie: 4 en 8 Q Ingangsimpedantie: 1 MQ Ingangsgevoeligheid voor 30 W in 8 Q: 300 mVe(r Afb. 4 Print, schaal 1:1. Ruis aan uitgang ten opzichte van 30 W in 8 Q: -93 dB

332 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Buizeneindversterker

in, dat indien men de ruststroom De eindversterker wordt in met behulp van R29 te hoog in­ bouwdoosvorm in de handel ge­ stelt, de eindbuizen teveel aan bracht door DIL in Rotterdam, warmte moeten afgeven en zie ook de advertentie van dit be­ enigszins rood worden. Een een­ drijf elders in deze uitgave van voudige manier om de juiste in­ Radio Bulletin. stelling van —UI te controleren is door een mA-meter tussen Literatuur +U1 en punt P aan te sluiten en met R29 de ruststroom op 40 mA 1. Radio Bulletin, mei 1966: „De totaal af te stellen. Sluit men laatste der Mohikanen”. daarna de mA-meter aan tussen 2. Radio Bulletin, april 1966: +U1 en punt Q van de uitgangs- „Elektrische gitaren”. trafo, dan moet de ruststroom 3. Radio Bulletin, januari 1967: ook 40 mA bedragen. Het kan „De allerlaatste der Mohika­ dan blijken dat er enige afwij­ nen?”^. Jak. king van deze 40 mA optreedt, 4. „Het ontwerpen van verster­ maar zolang de afwijking zich ker” van ir. S. J. Hellings, uit­ bevindt tussen 35 en 40 mA, be­ gegeven door De Muiderkring hoeft men zich daar geen zorgen BV, Bussum. over te maken.

Afb. 5 Componentenopstelling. impedanties die het meest voor­ komen. De ingangsgevoeligheid Afb. 6 Voorbeeld van de montage. en de ingangsimpedantie zijn van die orde van grootte dat de meeste voorversterkers zonder Montage en problemen op deze eindverster­ verkrijgbaarheid van ker kunnen worden aangesloten. de onderdelen Door de zorgvuldige plaatsing van onderdelen op de print is het Op de foto’s is te zien dat het ruis- en bromniveau van deze prototype van deze buizeneind­ Ingezonden artikelen versterker zeer laag en vermoe­ versterker geplaatst is in een Iedere RB-Iezer kan artikelen delijk nergens storend. 19"-kast van twee hoogte eenhe­ voor publicatie inzenden. Een De juiste instelling van de nega­ den. Men is natuurlijk geheel ingezonden artikel moet vol­ tieve roosterspanning van de vrij in de keuze van de kast, doen aan de voorwaarden, die eindbuizen is van het grootste maar de getoonde montage is wel op aanvraag door de redactie belang. Wat is namelijk het ge­ erg prettig omdat er nog vol­ worden verschaft. Plaatsing is val: bij het ontwerp is er naar doende ruimte aanwezig is om ter beoordeling van de redac­ gestreefd om zoveel mogelijk voorversterkers te plaatsen of tie. Bij publicatie ontvangt de vermogen uit de vier EL84 eind­ zelfs om een galmveer in de kast schrijver de daarvoor gelden­ buizen te halen. Deze staan dan op te nemen. de vergoeding. ook op de rand van hun maxima­ Een en ander wordt aan de fan­ le dissipatie ingesteld. Dit houdt tasie van de lezer overgelaten.

RBH« 333 SEPTEMBER 1985 Theorie Centronics-interface

de aanduiding parallel. Met deze parallelle dataverbin- dingen zijn we er nog niet. De Centronics computer zet de code van het af te drukken karakter op de data­ lijnen, maar de printer moet nog ontdekken dat er iets af te druk­ Parallelle ken is. Daartoe zijn er nog een aantal extra verbindingen nodig. Deze controle lijnen implemente­ ren een zogenoemd handshake- proces tussen computer en interface printer. Er zijn twee lijnen voor deze handshake nodig: DATA STRO- H. J. C. OTTEN BE van de computer en AC- KNOWLEDGE van de printer. Het merendeel van de kleine computers beschikt over Dit proces wordt hierna nader een aansluiting voor een printer. Daarbij zijn er twee besproken. Verder kan de prin­ mogelijkheden: de seriële en de parallelle interface. De ter aan de computer melden dat op het moment geen karakters seriële interface is volgens een officiële standaard geïm­ kunnen worden afgedrukt, om­ plementeerd, bij de parallelle printerinterface schermt dat de printer ergens anders mee men vaak met de kreet: Centronics-compatibel. bezig is: de BUSY-lijn. De BU- Het gaat hierbij niet om een echte standaard, maar om SY-lijn wordt soms ook in het een historisch gegroeide en wijd verbreide wijze van handshake-proces opgenomen. Ook zijn er lijnen van de printer aansluiten. In dit artikel worden alle zinvolle gegevens naar de computer om aan te ge­ verzameld om de parallelle interface probleemloos te ven dat het papier in de printer kunnen gebruiken.

toe te voegen en zo 128 nieuwe Doel van de data 0 printerinterface karaktercodes te creëren. Ook wijken fabrikanten af van de Het doel van de interface voor de standaard ASCII-karakterset. printer is natuurlijk om vanuit De besturingskarakters zijn nog data 7 de computer tekst op papier af te minder gestandaardiseerd. Voor­ dato strobe drukken. al als het gaat om bijzondere toe­ computer. acknowledge .printer Daartoe verzendt de computer de voegingen aan de tekst - zoals busy paper out tekst karakter voor karakter vet drukken, onderstrepen enzo­ select naar de printer, inclusief bestu- voort - worden grote verschillen signaal aarde ringstekens zoals Carriage-re- gevonden. Gelukkig zijn deze af­ chassis aarde tum en Linefeed om op een nieu­ wijkingen en toevoegingen met we regel te beginnen en Form- behulp van geschikte program­ feed om een nieuwe bladzijde matuur te ondervangen. Afb. 1 Verbindingen die parallel voor te schuiven. In dit artikel gaan we op deze tussen printer en computer aanwezig Tussen computer en printer moe­ aspecten verder niet in, we con­ zijn bij de Centronics-compatibele interface met alle faciliteiten. ten duidelijke afspraken bestaan centreren ons op de elektrische over de codes, die voor de ver­ aansluiting. schillende karakters worden ge­ op is: PAPER OUT of dat de prin­ bruikt. Bijna alle fabrikanten Parallelle interface ter op handbediening staat: SE­ gebruiken de ASCII-karakterset, LECT. PAPER OUT wordt ook een code die met zeven bits Het voornaamste doel van de wel ERROR genoemd. Inclusief werkt. Vanzelfsprekend zijn er printerinterface is het overbren­ de massaverbinding kan een pa­ afwijkingen en uitbreidingen. gen, liefst tegelijkertijd, van mi­ rallelle interface dus bestaan uit Met name zijn er vele uitbreidin­ nimaal zeven bits. Bij de Cen- ongeveer 14 draden. In afb. 1 zijn gen om grafische tekens door een tronics-compatibele interface alle lijnen, inclusief de signaal- printer te laten afdrukken. De worden daartoe zeven of acht aarde en chassis-aarde schema­ standaard ASCII-set wordt dan draden tussen printer en compu­ tisch getekend. In de praktijk uitgebreid door een achtste bit ter naast elkaar gelegd, vandaar worden niet alle lijnen benut en 334 SEPTEMBER 1985 Theorie Centronics-interface

data 0...7 Xgëidigë \ vao en naar C karaktercode > printer / geldige \ data’ 0 7 < karakter- > naar printer \ code / data strobe >1ps naar. printer

data strobe Ips 1.500ps»1pfe naar printer 0 20ps 1 10ps busy van >1ps r 500ps ; printer acknowledge van printer J 0...5S ’OÖ MS acknowledge van printer

Afb. 2 Handshake-proces tussen computer en printer Afb. 3 Handshake-proces tussen computer en printer met zonder BUSY-signaal. BUSY-signaal. is men iets ruimer met het aan­ door een handshake-proces. We Handshake met BUSY tal massaverbindingen. De Cen­ vinden in de praktijk twee vor­ tronics-interface is daarom vrij­ men van handshake bij een Cen- Bij een handshake met gebruik wel altijd uitgevoerd met een 36- tronics-compatibele printerinter- van de BUSY-lijn worden de vol­ polige connector. face. Het onderscheid zit in het gende stappen doorlopen, zoals wel of niet gebruiken van de BU- in afb. 3 is aangegeven: SY-lijn. Het wel gebruiken van 1. De karaktercode wordt op de Elektrische de BUSY-lijn komt in de praktijk datalijnen geplaatst. eigenschappen overigens veel meer voor dan 2. Na minimaal 1 ps wordt de niet. DATA STROBE-lijn laag ge­ Er worden voor de parallelle in­ maakt voor minimaal 1 ps en terface, in tegenstelling tot de maximaal 500 ps. seriële interface, geen exotische Handshake zonder 3. Tijdens of onmiddellijk na het spanningen gebruikt. De norma­ laag zijn van de DATA STRO- le voedingsspanning van +5 V is BUSY BE-puls kan, als de printer voldoende. Om bij wat langere bijvoorbeeld druk bezig is met verbindingsdraden toch een on­ De volgende stappen worden het afdrukken, de BUSY-lijn gestoorde overdracht te garande­ doorlopen bij een handshake zon­ hoog worden gemaakt voor ren is het aan te bevelen ge­ der de BUSY-lijn (zie ook afb. 3): maximaal 5 s. schikte IC’s voor de aansturing 1. De karaktercode wordt op de 4. Pas als de BUSY-lijn weer te gebruiken. datalijnen geplaatst. laag is, zal de ACKNOWLED- Er zijn diverse geschikte IC’s, 2. Na minimaal 1 ps wordt de GE-lijn minimaal 1 ps en waaronder de IC’s uit de TTL- DATA STROBE-lijn laag ge­ maximaal 10 ps laag worden serie. Bijvoorbeeld het type 7404 maakt voor minimaal 1 ps en als handshake voor het DATA is uitstekend geschikt. maximaal 500 ps. STROBE-signaal. Aan de ontvangende zijde is het 3. Na 0 tot 20 ps bevestigt de In feite is het gehele handshake- aan te bevelen de verbinding af printer de ontvangst van het proces identiek met of zonder te sluiten met een trekweerstand karakter door de ACKNOW- BUSY. Vrijwel alle computers van bijvoorbeeld 470 Q naar de LEDGE-lijn minimaal 1 ps en testen daarom de BUSY-lijn, ook positieve voedingsspanning. In maximaal 10 ps laag te ma­ als de printer er niets mee doet. afb. 2 is een en ander in beeld ken. Dit is de handshake tus- Het is daarom belangrijk de BU­ gebracht. sen DATA STROBE en AC­ SY-lijn aan aarde te leggen als Het is af te raden rechtstreeks de KNOWLEDGE. de printer dat al niet doet. uitgangen van IC’s zoals PIO’s, PIA’s, VIA’s en LS-types te ge­ De karaktercode moet geldig bruiken. blijven tot minimaal 1 ps na het PAPER OUT en weer hoog worden van de DATA SELECT Handshake-proces STROBE-lijn. Pas na de handshake, het weer Deze twee lijnen geven informa­ Zoals reeds is gemeld wordt het hoog worden van ACKNOW­ tie over de toestand van de prin­ oversturen van een karakter van LEDGE, mag een nieuw karak­ ter door aan de computer. PA­ computer naar printer geregeld ter worden doorgegeven. PER OUT is normaal hoog en nngi pKTpQMtCA 335 HP COMPUTERS); SEPTEMBER 1985 Theorie Centronics-interface

SELECT is normaal laag. Het komt wel voor dat computers soms deze lijnen bemonsteren en een melding aan de gebruiker geven, maar vaak worden ze niet benut. Centronics-connector Voor de aansluiting van een printer aan een Centronics-com- patibele interface wordt meestal een 36-polige Amphenol-connec- tor (zie afb. 4) toegepast. In afb. 5 is hier een tekening van te zien.

( 18 V 16 15 «13 1Z 11 10 9 B 7 6 5 4 3 2 1 W------1/ Afb. 4 36-polige Amphenol-connector. V 36 3 5 34 33 32 3) 30 Z9 28 21 26 25 24 23 22 21 20 19 J

Afb. 5 Connector op de computer paar in elkaar zijn gedraaid, if (PAPER OUT = 0) or (SE­ voor een Centronics-compatibele wordt toegepast kan tot vijf me­ LECT = 1)then parallelle interface. ter zonder problemen worden warn user overbrugd. Een minder goede, exit with error In tabel 1 is opgenomen welke maar meestal wel afdoende op­ pennen worden gebruikt. Daar­ lossing, is bandkabel te gebrui­ datalines := character-code bij valt op dat er bij iedere sig­ ken waarbij signaal- en aardlij- naallijn een massalijn is opgeno­ nen worden afgewisseld. delay (1 \xs) men. Dat is met opzet zo gedaan om een beïnvloeding van de sig­ DATA STROBE := low naallijnen onderling en door sto­ Algoritme voor een ring van buiten te voorkomen. parallelle interface delay (10 ^s) Als zogenoemd „twisted cable” waarbij signaal- en aardlijn per Het is vrij eenvoudig een paral­ DATA STROBE := high lelle interface toe te voegen aan een computer. De minimale eis delay (20 ps) Tabel 1 Betekenis van de pennen bij daarbij is dat acht digitale uit­ een Centronics-compatibele interface gangen beschikbaar zijn voor de EndProcedure met een A mphenol 36-polise datalijnen, een digitale uitgang connector. voor het DATA STROBE-signaal De volgende opmerkingen kun­ Pen Signaal Bijbehoren- en een digitale ingang voor het nen bij dit algoritme worden ge­ de massapen ACKNOWLEDGE-signaal. maakt. Ten eerste wordt het 1 DATA STROBE 19 Het kan zelfs met nog minder ACKNOWLEDGE-signaal niet 2 DATA LUN 0 20 uitgangslijnen als de printer bemonsterd. Vaak is het te kort 3 DATA LUN 1 21 toch het achtste bits negeert. om via een programma te testen. 4 DATA LUN 2 22 Dan kan de achtste datalijn wor­ Met een kleine hardware toevoe­ 5 DATA LUN 3 23 den gebruikt voor het DATA ging zoals een flipflop of het ge­ 6 DATA LUN 4 24 STROBE-signaal. Het algoritme bruikmaken van de speciale ei­ 7 DATA LUN 5 25 in pseudocode is, voor een volle­ genschappen van een PIA of VIA 8 DATA LUN 6 26 9 DATA LUN 7 27 dige implementatie van de pa­ is dit best te realiseren. 10 ACKNOWLEDGE 28 rallelle interface: Ten tweede wordt het BUSY-sig- 11 BUSY 29 naal als eerste getest. Dat BU- 12 PAPER OUT 30 Procedure Uitvoer-Karakter- SY-signaal kan nog het gevolg 13 SELECT 31 Printer zijn van een daarvoor verstuurd 16 Signaal-aarde karakter. De computer behoeft 17 Chassis while BUSY low do daar niet op te wachten bij dit Niet genoemde pennen zijn niet test BUSY algoritme. aangesloten of met massa verbonden. delay (30 (as)

336 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Toneburstgenerator

Toneburstgen

H.J. HECKERT,

Voor uitgebreide dyna- Dynamieksprongen anders dan een dynamieksprong, miekmetingen bij audio- waarbij de burst de piek en de In tegenstelling tot normale pauze het grondniveau voorstel­ componenten is de norma­ toongeneratoren wordt bij de len. Met de stapregelaar (P4) le sinusgenerator ontoe­ toneburstgenerator het volume kunnen dynamieksprongen tus­ reikend. Met zijn constan­ van de sinusgolf periodiek tus­ sen 0 dB (constante sinus) en 60 te uitgangssignaal kunnen sen een vastgesteld maximale dB (maximaal geschakelde si­ uitsluitend stationaire me­ waarde (burst) en een variable nus) worden gerealiseerd. Oor­ minimale waarde (pauze) voort­ spronkelijk was de toneburstge­ tingen worden verricht. durend heen en weer geschakeld nerator uitsluitend bedoeld voor Dat zijn metingen, die ge­ (zie afb. 1). Het volume van de het testen van de compander daan worden in voortdu­ pauze is doorlopend regelbaar NE570. Intussen hebben zich tal­ rend uitgestuurde toe­ van 0 tot 100 % van het volume loze, niet meteen voor de hand stand. Om bijvoorbeeld van de burst, zodat alle waarden liggende, toepassingsmogelijk­ tussen een extreem geschakelde heden opgedrongen. De volgende het piekgedrag van een sinus en een constante sinus be­ lijst van mogelijkheden kan geen luidspreker bij plotselinge reikbaar zijn. Dat is ook precies aanspraak maken op volledig­ luide passages (dynamiek- wat we nodig hebben: de sprong heid; ze moet meer worden ge­ pieken) proefondervinde­ in het volume simuleert niets zien als een uitdaging. We doen lijk te kunnen vaststellen, heeft men een dynamisch Afb. 1 Tonebursts afgewisseld met pauzes, in welke de sinus een in te stellen testsignaal nodig. Zeer ge­ volume kan krijgen. schikt hiervoor zijn zoge­ heten tonebursts.

In deze bijdrage houden we ons bezig met deze meetmethode en zullen we een concept bespreken van een hiervoor geschikte sig- naalgenerator, die in een jaren­ lange praktijk zijn nut heeft be­ wezen. Hoewel het aantal beno­ digde onderdelen verbazingwek­ kend klein is, blijkt het apparaat vrij van compromissen ten aan­ zien van de bediening. Alle be­ langrijke parameters kunnen trappeloos en onafhankelijk van elkaar worden ingesteld. Als „bijprodukt” onstond een sinus­ generator, die met één enkele potentiometer over het gehele audiogebied kan worden inge­ steld.

RBBSSS5K 337 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Toneburstgenerator

een beroep op de vindingrijkheid van de lezer, om nog andere toe­ »5V

passingsmogelijkheden te be­ R4 Ik denken. C3 R13 Hh 47nF 220 R5 Toepassingen Ik Rn i-OH-czz lOk IC 2 XR 2206 10k JJ|, ♦5V Inschakelgedrag van luid­ ’^lC3a sprekers R1Q step IP5 10k «. % P4 lOk 10 Ï2|3 lC3b 220 Het piekgedrag van luidsprekers ■vol. 4 komt naar voren als men bursts 10k

van een lengte van enkele milli- D» ns J-C6 Tl secondes bij een minimaal volu- -rinF meniveau tijdens de pauze aan de luidspreker toevoert. In het -sv Ani ♦5V bijzonder komt de invloed van de demping van de luidsprekerkast R9fl f^iUZe |R14 ’OkM N>7 Ik en ook van de reflexopening op burst 1M het trillingsgedrag duidelijk tot R2 uiting. lOkQ C2 K)k U 150nF

Inschakelgedrag van onder 14~, h 15 R1 sync meer filters en equalizers J2 a!2j Vooral filters voor een smalle IC 1t> lk ui* _Q ^ band (tertsequalizers en parame­ trische filters met een hoge Ge­ waarde) tonen stijg- en daaltijd- -5V effecten in het gebied van hun IC 1= CO 4528 IC la resonantiefrequentie. Q

Dynamisch gedrag van volu- meregelsystemen Afb. 2 Schakelschema van de toneburstgenerator. Opvallend is de

Het zwakke punt van deze syste­ eenvoudige samenstelling van hetgeheel. men (compressors, expanders, li- miters en automatische volume- de pauzes nauwelijks belast zijn, dubbelstraals, via externe trig­ regelingen) blijkt duidelijk te bijna de volledige open lus-voe- gering worden doorgemeten. zitten in de korte vervormingen dingsspanning en het daarmee onmiddellijk na het begin van overeenstemmende piekvermo- Looptijdmetingen van ruimten een signaal. gen. Volumemeting moet ge­ Vooral metingen van de looptijd schieden met een oscilloscoop van de eerste reflexie en de Aanspreekgedrag van piek- met nominale afsluiting. galmtijden zijn in samenhang spanningsmeters met een meetmicrofoon moge­ Uitgaande van een OdB-instel- Vermogensmetingen bij ver­ lijk. ling met tonebursts van 100 ms, sterkers zonder koeling verkleint men de lengte van de Van versterkers met één print en Fasedraaiing in transmissie- bursts zover tot een teruggang in een warmtekoppeling kan vóór apparatuur het aangegeven niveau van bij­ het inbouwen volgens dezelfde Omdat de toneburstgenerator voorbeeld 3 dB blijkt. De inge­ methode het uitgangsvermogen steeds met het positieve maxi­ stelde burstlengte is een recht­ worden gemeten. De gemiddelde mum begint, kan met een oscillo- streekse maat voor de aan- thermische belasting, ontstaan scoop de fase van het uitgangs­ spreektijd (attack time) van de bij meting met een constante si­ signaal ondubbelzinnig worden meter. nus, bedraagt bij bursts van 10 vastgesteld. ms en pauzes van 1 s nog slechts Prestaties van versterkers bij 1 % van de dissipatie. Werking muziekpieken Men behoeft anderen niet meer Looptijdmetingen bij elektro­ De schakeling van afb. 2 bestaat te geloven; die prestaties kan nische vertragingssystemen uit drie functiedelen: sinusgene­ men nu zelf meten. Bij korte Echo- en galmapparaten, flan- rator, analoge schakelaar met tonebursts gevolgd door lange gers en harmonizers kunnen met uitgangsversterker en tijdbasis. pauzes levert de voeding, die in een oscilloscoop, desgewenst Eerst bespreken we de sinusge- RB\MBm 338 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Toneburstgenerator

nerator. Om de kosten zo laag eerste gezicht vrij normaal aan­ ICla voor de pauzes en IClb voor mogelijk te houden werd gebruik doende schakeling met Tl blijkt de bursts. Om op de scoop stil­ gemaakt van de functiegenera- bij nadere beschouwing toch een staande beelden te krijgen moet tor XR2206, die nog steeds goed verrassend element te herber­ de burst met het sinussignaal voldoet. Dit IC neemt genoegen gen. De collector en de emitter worden gesynchroniseerd. In dit met slechts enkele externe com­ van Tl zijn omgewisseld! Tl geval begint de burst steeds bij ponenten en is door zijn constan­ wordt inderdaad geïnverteerd +90°, dat wil zeggen met het po­ te amplitude over het gehele fre- gebruikt. De positieve basis- sitieve maximum van de sinus- quentiegebied uitermate ge­ stroom loopt via de collector weg, golf, onafhankelijk van de inge­ schikt. Met potentiometer P3 de stroomversterking is kleiner stelde frequentie. Een nieuwe wordt, zonder om te schakelen, dan 1. De transistor in doorlaat- burst begint pas nadat de pauze het gehele audiofrequentiege- toestand is vergelijkbaar met is afgelopen (wanneer de reset in bied bestreken. In tegenstelling een weerstand van slechts enke­ IClb wordt opgeheven) en de vol­ tot normale schakelingapplica- le ohms, die aldus een factor gende negatieve flank uit de ties wordt de XR2206 hier met twee lager ligt dan vergelijkbare sync-uitgang van de functiege- een symmetrische voedingsspan­ FET- of MOS-schakelaars. In te­ nerator (pen 11) de mono-flop ning gevoed (±5 V). Op de uit­ genstelling tot gewone voor- kan triggeren. De verbinding gang staat dan de sinusgolf met waartsschakeling kunnen bij van Q (pen 10 van IClb) met de een amplitude van ±3 V. geïnverteerd gebruik echte wis­ A-ingang (pen 12) heeft de nood­ De analoge schakelaar bestaat selstromen worden verwerkt. zakelijke natriggervergrende- uit Tl in samenhang met P4 en Ondanks deze overduidelijke ling van IClb tot gevolg: nadat IC3a. In de burstfase spert Tl en voordelen is deze schakelingva- de mono-flop éénmaal is gestart IC3a versterkt met een verster­ riant heden ten dage bijna in de worden de volgende synchronisa- king die is uit te rekenen met: vergetelheid geraakt. Historisch tiepulsen genegeerd. Op het eind gezien dateert de schakeling uit van de burstfase klapt IClb te­ V-ö= 1 het pre-IC-tijdperk (rond 1960), rug in de ruststand en start ICla P8 toen geïnverteerd geschakelde via ingang A (pen 4). Dan begint transistoren dienst deden als de pauze, Q-niet (pen 7) wordt Tijdens de pauze functioneert Tl choppers in zeer gevoelige gelijk- actief laag en houdt via R-niet als kortsluiter en overbrugt dan spanningsversterkers. De vol­ (pen 13) de bursttimer vast in de min of meer de potentiometer, gende versterker IC3b draait het ruststand. Na afloop van de pau­ afhankelijk van de stand van de signaal in fase èn dient als ver- ze begint de beschreven procedu­ loper. Dit heeft natuurlijk tot ge­ mogensstuurtrap. re opnieuw. volg dat IC3a verhoudingsgewijs De timer bestaat uit de beide De indicator-LED dient als opti­ minder versterkt. Deze op het monostabiele multivibrators sche controle. Deze wordt door

Afb. 3 Print voor de generator, deze dient gelijktijdig als frontplaat. De componenten worden op de printzijde gemonteerd. Deze ongewoonlijke bouw heeft een bijzonder compact geheel tot resultaat.

100385 MK 2

bbhhbb 339 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Toneburstgenerator

IClb aangestuurd en geeft tel­ kens de tijdsduur van de bursts aan. Bovendien kan de tone­ burstgenerator zonder meer als normale sinusgenerator functio­ neren (step = 100 %), waarbij met één enkele potentiometer het gehele frequentiegebied kan worden bestreken. Bouw Alle onderdelen worden recht­ streeks met korte aansluitdra- den op de printbanen gesoldeerd (zie afb. 3 en 4); de onderdelen­ kant wordt de frontplaat. Op de­ ze wijze kan de bedrading naar Afb. 4 Componentenopstelling. Opvallend is dat de tekening van de de bedieningselementen verval­ printbanen, die normaal gesproken gespiegeld onder de opstelling wordt len. Alleen de uitgangsbussen gedrukt, hier niet gespiegeld is. Dat heeft te maken met de vreemde manier van worden door middel van korte bestukken. draadverbindingen met de des­ betreffende printbanen verbon­

zi den. Een voordeel van deze ma­ 50mA nier van monteren is wel dat er 6V geen gaatjes behoeven te worden 81 IC 4 geboord. Deze methode doet den­ 220V B40C800 ♦ 5V 1 7805 ken aan oppervlaktemontage. !6V I C9 E“lOOOpF “lOpF Voor de bouw van een voedinkje 16V 16V is in afb. 5 het principeschema gegeven en in afb. 6 en 7 de __ ce r±_, CIO print. SlOOOpF SlOpF Enkt _5V 7905

Afb. 5 Voeding voor de toneburstgenerator, die een symmetrische spanning levert van ±5 V. Afb. 6 Print voor de voeding, schaal 1:1. r i ll L _i

340 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Toneburstgenerator

versterker scoop toneburst generator in uit '® sync X

Afb. 8 Meetopstelling voor het vaststellen van hetpiekvermogen van ■ een versterker. Basisinstelling: hurstlOO ms (max.), 1 pauze 1 s( max.), frequentie 1 kHz, step 0%en volume zie tekst; van de 1 - kanaals oscilloscoop trigger extern en positief, Y-as 20 V/cm en X-as 10 ms/cm. Afb. 7 Componentenopstelling van de voedingsprint. Afb. 9 Oscillogram, ontstaan bij meting van muziekpiekvermogens.

Onderdelenlij st Weerstanden Rl, R4, R5, R6, R14 lkQ R2, R4, R8, R9, R10, Ril 10 kQ R7 22 kQ R12, R13 220 kQ PI, P2 1 MQ, lin. P3 1 MQ, log. P4,P5 10 Q, lin. Alle VfeWen 5% weerstanden Condensatoren Cl 1,5 pF, 25 V, tan. ofMKM, 63 V C2 150 nF C3 47 nF.MKM C4,C5 10 pF, 63 V, elco C6 1 nF, MKM C7,C8 1000 |xF, 16 V, elco C9, CIO 10 |aF, 16 V, tan. toneburst - galmsturing galmveer galmversterker scoop Halfgeleiders generator O oooo t> kaa2 © Tl BC547 sync kaal Dl LED, 3 mm e*t. trig. BI B40C800 IC1 4528 IC2 XR2206 IC3 4558 Afb. 10 Meetopstelling voor het meten van galmveren. IC4 7805 Basisinstelling: burst20 ms, pauze 1 s, frequentie 1 kHz, en step 0 %; van de 2- IC5 7905 kanaals oscilloscoop trigger extern en positief en X-as 20 ms/cm. Diversen 2 BNC-bussen Praktijkmetingen laar wordt de versterker zo ver 1 Cinch-bus uitgestuurd dat de eerste sinus- 5 draaiknoppen Bepaling van het muziekpiek- golf nog niet clipt. Bij een pauze- Vero-kastje 075-01239K vermogen van een versterker lengte van 1 s hebben de voe- Nettrafo 2x 6 V, 3 VA (zie afb. 8) dingselco’s genoeg tijd om zich 2 koelplaatjes Het triggerniveau wordt zo inge­ na de burst bij volledige belas­ 1 zekeringhouder met zekering steld dat de burst links op het ting weer op te laden. Op deze van 50 mA scherm begint. Met de Vol.-rege- manier ontstaat op het moment

341 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Toneburstgeneretor

dat de toonburst inzet een maxi­ male uitstuurbaarheid, die ver­ gelijkbaar is met het werkelijk bereikbare muziekpiekvermo- gen (dynamiekpiek). Bovendien toont het oscillogram in afb. 9 de omhullende van de dynamische uitsturingsgrens: links in het beeld het muziekpiekniveau, vervolgens een niveau dat steeds minder wordt, ten gevolge van het leeglopen van de elco’s, en tenslotte een lange eindwaarde ter grootte van het sinusvermo­ gen aan het eind van de burst. Het muziekpiekvermogen kan worden berekend uit de totale gemeten hoogte van de spanning U.OnUJ: Ua2 Ap muz (Rl in Q) 8 x Rl Afb. 11 Boven: ingangssignaal met een grond frequentie van 1 kHz. Onder: uitgangssignaal van degalmveer. Gemeten werd een transistor-gi- taarversterker; het muziekpiek­ nog veelvuldig toegepast. Wie al sprongen kunnen gemakkelijk vermogen was 100 W en het si­ eens heeft geprobeerd een galm- ongeveer 20 dB bedragen. Deze nusvermogen 76 W. veer door te meten is beslist met kamfiltercurve vindt zijn oor­ een bittere teleurstelling gecon­ zaak in de staande golven, die bij Metingen van galmveren (zie fronteerd: het frequentieverloop meting met een constant sinus­ afb. 10) vertoont een ongelofelijke hoe­ signaal in de veer, afhankelijk Galmveren zijn elektromechani- veelheid pieken en dalen, nabij­ van de constructie, ontstaan. sche vertragingssystemen en gelegen maxima liggen slechts Hierbij gaat het om de uitges­ worden heden ten dage op het ge­ enkele herzen van elkaar verwij­ tuurde (stationaire) toestand. bied van de muziekelektronica derd. De tussenliggende volume- Omdat audiosignalen totaal iets anders zijn dan constante sinus- golven, ligt het voor de hand dat Afb. 12 Bij 9,5 kHz is het galm-aandeet in het uitgangssignaal bijna geheel verdwenen. het stationaire frequentiever­ loop geen beoordeling van het geluid toelaat. Beduidend meer informatie kunnen we putten uit het dynamische verloop, geme­ ten met tonebursts. Hierbij kun­ nen bovendien de doorloopver- tragingstijden en het signaalver- loop worden vastgesteld. Bij een tijdbasis van 20 ms/cm kunnen het dynamische frequentiever­ loop en de vertragingstijd wor­ den gemeten. Het oscillogram in afb. 11 werd opgenomen met een grondfrequentie van 1 kHz, ka­ naal 1 toont het ingangs- en ka­ naal 2 het uitgangssignaal. Dui­ delijk is het tijdsverloop van ka­ naal 2 te zien, de toonaanzet is ongeveer 30 milliseconden ver­ schoven. Indien men twee van de drie veren met de hand dempt, kan men elke veer apart meten. Hierbij zullen verschillende

342 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Toneburstgenerator :i

L i naar de grondfrequentie van 1 kHz en stellen de tijdbasis in op 100 ms/cm. Het oscillogram van *• afb. 13 toont het volledig uitgal­ men van een puls. Men ziet dat in het begin nog . enkelvoudige echo’s optreden (zogeheten shutters), die dan \ steeds verder versmelten. Uit de galmcurve kunnen we de galm- tijd vaststellen. Deze wordt gede­ finieerd als de tijd, die verstrijkt tussen de burst en het moment waarop het signaal nog slechts !l 60 dB bedraagt van het oorspron­ kelijke signaal. Om dit te bena­ 1 deren kan men de signaalval van 30 dB vaststellen en de tijd met twee vermenigvuldigen. In het * geval dat bij grotere galmtijden de pauzelengte van 1 s niet ge­ Afb. 13 Dit oscillogram toont het verloop van de burst via eengalmveer noeg mocht blijken, kan door gedurende bijna één seconde. vergroting van Cl een overeen­ komstige verlenging worden doorlooptijden aan het licht ko­ zelfde moment als de bursts zelf bereikt. men, hetgeen de diffusiteit ten terecht in het uitgangssignaal goede komt. (zie afb. 12). Technische gegevens * De genoemde kamfiltereffecten Uit het feit dat het signaal on­ treden nu niet meer op, het fre- vertraagd aan de uitgang ver­ Frequentiegebied: 30 Hz tot 20 : quentieverloop is tamelijk line­ schijnt, kunnen we overduidelijk kHz. air tot 5 kHz. Bij 9,5 kHz komt afleiden dat het hier gaat om Burstlengte: 1 ms tot 100 ms. een interessant effect aan het overspreking. Op deze manier Pauzelengte: 10 ms tot 1 s. licht: enerzijds is het galmeffect heeft men de mogelijkheid het Maximaal uitgangsvolume: 6 V bijna geheel verdwenen, ander­ ongewenste signaal te scheiden T SS' zijds komen de bursts, met een van het gewenste galmsignaal. Maximale dynamieksprong: ca. iets hogere frequentie, op het- Nu schakelen we weer terug 60 dB.

I

Specstick in beeld

In het vorige nummer van RB stond een artikel over een zelfbouw joystick voor de ; ! Spectrum-computer. Dit blijkt een schot in de roos te zijn, gezien het aantal reacties. 1 Enkele lezers vroegen om meer details. Welnu hier zijn ze. %ymm

■ *

Afb. 1 De RB -specstic met Afb. 2 Vier drukknoppen voor de Afb. 3 De bedieningsschijf raakt de interface-kaart. richting en twee doelknoppen, veel drukknoppen net niet. eenvoudiger kan het niet.

RBjüüü 343 SEPTEMBER 1985 Theorie Morsecode

Morsecode leren

met de computer R. X. VAN TILT In deze tijd waarin alles om de informatica lijkt te draaien is het morse-alfa- bet wat op de achtergrond geraakt. Nog steeds echter vormt het een belangrijke schakel in bijvoorbeeld het zeevaartverkeer. Ook de serieuze adspirant zend­ amateur zal er kennis van moeten nemen. In dit arti­ kel gaan oud en nieuw wonderwel samen: mor­ secode leren met de com­ puter. Maar eerst, wie was Morse eigenlijk?

De persoon Morse Morse Samuel Finley Breese werd geboren in Charlestown (Massachu- setts) in de Verenigde Staten op 27 april 1791 en overleed in New York City op 2 april 1872. Morse studeerde rechten aan de Ya- le-universiteit, maar voelde zich meer tot de kunst aangetrokken. Hij studeerde van 1811 tot 1815 schil­ Afb. 1 Morse Samuel Finley Breese op latere leeftijd. derkunst te Londen waardoor hij een meer literaire en artistieke dan een technische opleiding verwierf. en beeldhouwkunst aan de universi- met behulp van een seinsleutel sig­ Na zijn terugkeer in Amerika voor­ teit van New York. nalen opgewekt. zag hij in zijn levensonderhoud als Van 1832 tot 1836 was Morse ook Deze signalen werden in de ontvan­ portretschilder in en rond Boston en actief in de politiek, maar verdween ger omgezet in een codesysteem van vanaf 1823 in New York en Wash­ uit dit terrein. letters en cijfers. Morse was hiermee ington. Hij was in 1826 oprichter en Het in 1832 op de terugreis van niet de eerste die een telegraaf eerste voorzitter van de National Frankrijk naar Amerika door Jack- bouwde want reeds omstreeks 1750 Academy of Design. son (1805 tot 1880) getoonde appa­ was hieraan gedacht en gewerkt, In 1829 vertrok Morse weer naar Eu­ raat voor het overbrengen van elek­ maar Morse was wel de eerste die ropa waar hij drie jaar werkte, stu­ trische pulsen over lange afstand een bruikbare telegraaf bouwde. deerde en reisde. Op de terugweg bleef bij Morse in de belangstelling. Het in 1837 aan de universiteit. van nam hij deel aan elektromagnetische In de hierop volgende jaren begon New York gedemonstreerde model experimenten aan boord van de Morse met experimenten en voltooi­ van zijn apparaat kende voor- en te­ stoomboot, die hem terug naar Ame­ de in 1835 zijn eerste model van genstanders en ook een poging om in rika bracht. Deze proeven voerden elektromagnetische telegraaf. Deze Europa voet aan de grond te krijgen hem tot het denkbeeld van de tele­ bestond uit een zender en een ont­ mislukte. Uiteindelijk pas in 1840 graaf. vanger. gelukte het hem octrooi te krijgen. Teruggekeerd in 1832 werd hij be­ In de zender werden, door het openen In 1843 kreeg Morse van het Con- noemd tot hoogleraar in de schilder- en sluiten van een elektrische keten gres financiële hulp voor de aanleg BBS8BB8 344 SEPTEMBER 1985 Theorie Morsecode

Lijst 1

2090 IF CY*OK*(C ) THEN PRINT"VER KEERD. HET UASi*«K*(C>«GOTO 2030 r>: MORSE 2999 'ELEMENTAIRE OEFENINGEN VAN LETTERl NAAR CODE » '• R. VAN TILT CLS 3 '• 1 9 8 * 3010 PRINT’ELEMENTAI RE OEFENINGEN* 6 TRS 80 MODEL I III 3020 PRINTSTRING»(22 .*•*> 7 '• LEVEL II 3030 PRI NT*GEEF DE CODE VAN DE DOOR DE COMPUTER GEKOZEN LETTER* e 30*0 PRINTST 10 CLS 3030 C"RN0(2« )♦!! 20 aEAR20O 3060 PRINT*WELK IS DE CODE VAN *«K*(C> 30 PRINT*MORSECODE* 3069 'L* IS DE ALS ANTWOORD GEVONDEN CO DE VAN DE DOOR DE COMPUTER GEKOZEN LETTER *0 PRINTSTRING*(63»*-*) 3070 INPUTL* 30 DIMK* (36) 3080 IF L»-C*(C) THEN PRINT*JUIST*iGOTO 3030 60 DIMC* <36> 3090 IF L*OCt(C) THEN PRINT*VERKEERD» HET WAS«*»C* (C)(GOTO 3030 67 'INLEZEN VAN DE 36 TEKENS EN HUN CODE 3999 'ELEMENTAIRE OEFENINGEN VAN CODE NAAR LETTER 68 'Kt(X) IS EEN SYMBOOL 69 ’C*(X> IS DE OVERE ENKOMSTIGE MORSECODE *0?8 £k?NT*ELEMENTAIRE OEFENINGEN* ! 70 FOR X»0 TO 33 *020 PRINTSTRINGt(22» *•*) 80 READ K*(X),C*(X) *030 PRINT’GEEF DE LETTER VAN DE DOOR DE COMPUTER GEKOZEN COOE* 90 NEXT *0*0 PRINTSTRING*(31«"-*) 99 'PRINTEN VAN DE 1 STE KOLOM SYMBOLEN (CIJFERS) EN HUN CODE *030 C*RND(26)+l1 100 FOR X- 0 TO 9 *060 PRINT'WELKE LETTER KOMT OVEREEN MET *IC*(C) 110 PRINTS 197*6««X.K*(X)I’ *IC*(X) *069 ’L» IS DE ALS ANTWOORD GEVONDEN LETTER VAN D E DOOR DE COMPUTER GEGEVEN CODE 120 NEXT *070 INPUTL* 129 'PRINTEN VAN DE 2 DE KOLOM SYMBOLEN (LETTERS) EN HUN CODE *080 IF L*aK*(C) THEN PRINT'JUIST*(GOTO «030 I 130 FOR X«10 TO 22 *090 IF LtOK*(C! THEN PRINT*VERKEERD» HET WAS»*K*(C>(GOTO *030 1*0 Y-X-10 *999 'GEVORDERDE OEFENINGEN l CODE 8EPALEN 130 PRI NTS136*6*«Y,K*(X) I* •C»(XM 3000 as f 160 NE» 3010 PRINT*GEVORDERDE OEFENINGEN* 169 'PRINTEN VAN^DE 3 DE KOLOM SYMBOLEN (LETTERS) EN HUN CODE 3020 PRINTSTRING*<21 .*«*) 170 FOR X-23 TO 3030 PRINT-GEEF DE C ODE VAN DE DOOR DE COMPUTER GEKOZEN SYMBOLEN* 180 Y-X-23 30*0 PRINTSTRING*(33»*-*1 190 PRINTS 179»6*«Y.K*(X)1* *IC*(X)I 3030 C-RND(3*)*l 200 NEXT 3060 PRINT "GEEF DE CODE VAN l *IKt(C) 210 DATAO» --.2 3 3 6 7 3069 'S* IS OE ALS ANTWOORD GEVONDEN CODE VAN HET DOOR DE COMPUTER GEGEVEN 213 DAT A8»----..»9>■Ai.-«B»-..•«C»-.-.»D»-..«E».*F»•»G»--.»H«....»I».. SYMBOOL (LETTE R OF CIJFER) t 220 DATAJ» • —— »K» -.-»L» .. »Mi — »N» —.»O» » Pi »O» 3070 INPUT S» 223 DATASi.•.1T1-1U1..-iVii...-»Wi.—»X»-.Y«-.--» Z»—.. 3080 IF S*-C*( C> THEN PRINT'JUIST*«GOTO 3030 230 PRI NT 3090 IF S*OC*(C> THEN PRINT*VERKEERDi HET WAS *C*(C)IGOTO 3030 2*0 PRI NT'BEDIEN DE SPA TE GAAN*1 3999 'GEVORDERDE OEFENINGEN i SYMBOOL BEPALEN 230 IF PEEK(1**00)»128 ^60°^r1I3 6000 as 260 CLS 6010 PRINT"GEVORDERDE OEFENINGEN* 270 PRI;NT’WELK NIVEAU KIESI JE?* 6020 PRINTSTRING» (21» *•*) 280 PRINT,* i ELEMEN TAIR* 6030 PRINT'GEEF HET SYMBOOL VAN OE DOOR DE COMPUTER GEKOZEN CODE* 290 PRI i GEVORDIEROEN* 60*0 PRINTSTRING*<30.*-*) 300 PRIS:’. § i SPECIAi LISATIE* 6030 C-RND(3*)*1 310 PRINT’UW KEUZE 1/2/3' 6060 PRINT*6EEF HET SYMBOOL OVEREENKOMSTIG MET *1C* 320 IF PEEK(1*3321=2 THEN *eO 6069 'S* IS HET ALS ANTWOORD GEVONDEN SYMBOOL «LETTER OF CIJFER) VAN DE DOOR 330 IF PEEK(1*3321-* THEN 600 DE COMPUTER GEGEVEN CODE 3*0 IF PEEK(l«332)-8 THEN 800 6070 INPUT S* 330 GOTO 320 6080 IF S*-K*(C) THEN PRINT'JUIST*IGOTO 6030 399 'BEGIN PROGRAMMADEEL ELEMENTAIRE OEFENINGEN 6090 IF S*OK*(C> THEN PRINT’VERKEERD»HET WAS *IKt(C)«GOTO 6030 *00 as 6999 ’SPECIALIST-NIVEAU > CODE BEPALEN *10 PRINT. *EiLEMENTAI RE OEFENINGEN­ 7000 as *20 PRI NT’WAT KIES JE?* 7010 PRINT* SPECIALIST - NIVEAU* *30 PRI NT*1 I VAN CIJFER NAAR CODE* 7020 PRINTSTRING*(19» *•*) **0 PRINT*2 S VAN CODE NAAR CIJFER' 7030 PRINT’GEEF EEN WOORD OF GETAL* *30 PRINT-3 i VAN LETTER NAA R CODE* 70*0 M*-** *60 PRINT** 1 VAN CODE NAAR LETTER* 70*9 'A* IS HET IN TE VOEREN EN TE CODEREN WOORD OF GETAL *70 PRINT*i/u KEUZE 1/2/3 / ** 7030 INPUTA* «80 IF PEEK(1*3521=2 THEN 1000 7039 'BEPALI NG VAN OE CODE *90 IF PEEKI1*332)** THEN 2000 7060 L»LEN(A») 300 IF PEEK(1*3321*8 THEN 3000 7070 FOR X-l TO L 310 IF PEEK(1 *3321*16 THEN «000 7080 FOR Y*0 TO 33 320 GOTO *80 7090 B*“MID*(A»iX»1) 399 'BEGIN PROGRAMMADEEL GEVORDERDE OEFENINGEN 7100 IF B**K*(Y) THEN Dt*C«(Y> ELSE 71*0 600 as 7110 M**M**D« 610 PRINT,‘GEVORDERDE OEFENINGEN* 7120 MHMH*/* 620 PRINT'WAT KIES JE?* 7130 GOTO 7130 630 PRINT*1 1 CODE BEPALEN* 71*0 NEXT 6*0 PRINT*2 i CODE OMZETTEN* 7130 NEXT 630 PRINT’UW KEU ZE 1 OF 2* 7160 PRINT’GEEF OE CODE* 660 IF PEEK<1*33 2) *2 THEN 3003 7169 'N* IS DE ALS ANTWOORD GEVONDEN EN IN TE VOEREN COOE 670 IF PEEK(1*332)-* THEN 6000 7170 IN PUT N* 680 GOTO 660 7100 IF N*»*/* - M* THEN PRINT’JUIST* IGOTO 7030 799 'BEGIN PROGRAMMAOEEL SPECIALISATIE 7190 IF N»**/*OM» THEN PRINT*VERKEERD.HET WAS * 1LEFT«(M«,LEN(M*)-1) 800 as 7208 GO TO 7030 810 PRINT,-SPECIAL! ST - NIVEAU* Boos as 820 PRINT'WAT KIES JE?* 8010 PRINT*SPECIALIST - NIVEAU* 830 PRINT*1 1 CODE BEPALEN* 8020 PRINTSTRIN6M19, *•*) 8*0 PRINT*2 1 CODE OMZETTEN* 8030 PRINT'GEEF DE CODE VAN EEN WOORD OF GETAL' 030 PRINT*UW KEUZE 1 / 2* 80*0 FOR X-l TO N«D*(X)***INEXT 860 IF PEEK(1*3521*2 THEN 7000 8030 W*-** 870 IF PEEKI1*332)»* THEN 8000 8039 ’A* IS DE IN TE VOEREN EN TE DECODEREN CODE VAN EEN WOORD OF GETAL 880 GOTO 860 8860 INPUT A* MENTAIRE OEFENINGEN VAN CIJFER NAAR CODE 6069 'ON TCIJFERING VAN DE CODE 999 'ELE 8070 L-LEN(A*> 1000 CLS ENINGEN' 8080 N*1 1010 PRINT’EL EMENTAIRE OEF 090 FOR X-l TO L 1020 PRINTSTR!INGt(22< *•* 1 8100 B*-HID*(A*,X»1> 1030 PRINT’GEEF DE CODE VAN DE OOOR DE COMPUTER GEKOZEN CIJFERS* 8110 IF B*-*/* THEN B*-**IN-N*1IGOTO 8130 10*0 PRINTSTRINGK32» *-* ) 8120 D*(N) - D*(N) *B* t 1030 C*RND((10>-1 8130 NEXT 1060 PRINT* WELK IS DE COOE VANI*IK*(C) „____ 8140 FOR X-l TO N*1 1069 'G* IS DE ALS ANTWOORD GEVONOEN CODE VAN HET DOOR DE COMPUTER GEKOZEN CIJFER 8130 FOR Y*0 TO 33 1070 INPUTG* 8160 IF D*(X)-C«(Y) THEN D«*K*(Y) ELSE 8190 1080 IF G*-C*(C) THEN PRINT* JUIST*«GOTO 1030 ■VERKEERD.HET WAS»*IC*(C)«GOTO 1030 8170 W**W*»D* 1090 IF GIOCHC) THEN PRINT 8180 GOTO 8200 1999 'ELEMENTAIRE OEFENINGEN VAN CODE NAAR CIJFER 8190 NEXT 2000 CLS 8200 NEXT 2010 PRINT'ELEMENTAIRE OEFENINGEN* 0210 PRINT’GEEF HET WOORD OF GETAL* ! 2030 Pr{nT^6eÉf5hÊt~CIJfÈr OVEREENKOMSTIG MET DE DOOR DE COMPUTER GEKOZEN CODE* 8219 'Pt IS HET ALS ANTWOORD GEVONDEN EN IN TE VOEREN WOORD OF GETAL 6220 INPUT P 20*0 PRINTSTRING*(62.*-*) 8230 IF P*-W* THEN P RINT*JUIST*«GOTO 8030 2030 C-RNDI101-1 PRINT*VERKEERD.HET WAS ’IW* ! 2060 PRINT"WELK IS HET CIJFER OVEREENKOMSTIG IMETlMC* (O 82*0 IF PtOW* THEN VAN DE DOOR DE COMPUTER GEGEVEN CODE 0230 GOTO 8030 2069 'CV* IS HET ALS ANTWOORD GEVONDEN CIJFER 8239 'EINDE PROGRAMMA MORSE 2080 IFPCY*-K*(C) THEN PRINT'JUIST*IGOTO 2030

Tabel 1 Morsecode. Cijfers uitroepteken Letters 1 5 8 koppelteken a j t 2 6 9 apostrof b k u 3 7 O haakjes c 1 V 4 aanhalingstekens . - ch — m w d n x Leestekens Diensttekens e o y punt vergissing f p z kommapunt beginteken g q a komma eindteken h r ö dubbele punt begrepen i s ü vraagteken wachten

345 SEPTEMBER 1985 : f Theorie Morsecode

code op het scherm getoond. We be­ perken ons hierbij tot de 10 cijfers en de 26 lettertekens. Slechts na het bedienen van dé spa­ • ♦*’ W' IS tiebalk begint de oefening, men krijgt namelijk de keuze uit drie niveaus: 1. Elementair. 2. Gevorderden. 3. Specialisatie.

Kiest men „elementair” door het aanslaan van de 1 dan krijgt men een nieuwe keuze: a. Van cijfer naar code (oefenen van 10 tekens). b. Van code naar cijfer (oefenen van 10 tekens). c. Van letter naar code (oefenen van 26 tekens). d. Van code naar letter (oefenen van Afb. 2 Tekening uit een patentaanvraag van Morse, leder station heeft een 26 tekens). batterij, seinsleutel en elektromagneet, die de morsecode weergeeft. Kiest men „gevorderden” door het van een ca. 70 km overbruggende te­ De letters (zie tabel 1) worden sa­ aanslaan van de 2 dan krijgt men, legraafverbinding tussen Washing­ mengesteld uit één, twee, drie of vier voor het oefenen van 36 tekens (zo­ ton en Baltimore. Toen het jaar elementen waardoor 21 + 22 + 23 + wel cijfers als letters), als nieuwe daarop de verbinding gereed kwam 24 = 30 tekens beschikbaar zijn. keuze: en de eerste boodschap werd overge­ De meest voorkomende letters wor­ a. Code bepalen. seind nam het gebruik van de tele­ den door het kleinst aantal tekens b. Code omzetten. graaf snel toe en werd in vele landen voorgesteld (e door t door a door geïntroduceerd. In 1851 werden En­ ; n door i door .. en m door Kiest men „specialisatie” door het geland en Frankrijk door een onder­ - -). aanslaan van de 3 dan krijgt men zeese kabel verbonden. In 1858 werd De cijfers worden samengesteld uit voor in te voeren woorden of getallen Amerika via een transatlantische vijf elementen en van deze 25 = 32 de keuze: zeekabel met het Europese vaste­ variaties worden er slechts tien ge­ a. Code bepalen. land verbonden. bruikt. b. Code omzetten. Ondertussen werd de patentaan­ De lees- en diensttekens worden sa­ vraag van Morse langs vele zijden mengesteld uit zes elementen. Van De verschillende morsetekens die aangevochten waardoor hij verwik­ deze 26= 64 variaties worden slechts een symbool bepalen worden hierbij keld raakte in talloze juridische za­ een klein aantal gebruikt. van elkaar gescheiden door een /. ken. In 1854 bevestigde het Hoogge­ Wil men van keuze veranderen dan rechtshof zijn rechten op de telegraaf Betekenis moet men de BREAK-toets bedienen onvervreemdbaar. en hernemen. Na iedere foutieve Door de uit zijn rechten voortvloei­ Zelfs al tijdens het leven van Morse beurt geeft de computer de verbete­ ende inkomsten werd Morse een wel­ liet de telegraaf zijn grote invloed ring. gesteld man, die veel geld weg­ blijken. Nu nog vormt hij een be­ schonk aan instituten en artiesten. langrijke schakel in bijvoorbeeld het zeevaartverkeer. De betekenis van de telegraaf nam Morsecode af door de komst van de telefoon en In 1836 werd door Morse een sy­ later door de radioverbindingen. steem opgesteld van telegraaftekens De grote storingsongevoeligheid en waarbij elk letter-, cijfer-, lees- en het kleine zendvermogen maken dat schrijfteken wordt vertegenwoordigd een morsezender nu nog een waarde- door een bepaalde vastgestelde com­ vol en onmisbaar verbindingsmiddel binatie van korte en lange strepen blijft. (punten en strepen), waardoor het mogelijk werd berichten telegrafisch Morse leren met de over te brengen. Deze code laat toe computer berichten telegrafisch over te bren­ gen onder vorm van geluidssignalen. Het hiernavolgend programma laat Dit systeem, in 1847 door Du Gerke toe de morsecode te oefenen of te on­ vereenvoudigd en vervolmaakt, is derhouden. Het programma (zie lijst internationaal aanvaard als morse­ 1) is geschreven voor een TRS80 le- code. vel II. Na een RUN wordt de morse- BBMSWB 346 SEPTEMBER 1985 Theorie Offsetreductie

N

draaide spanningsstapjes door­ geeft aan de niet-inverterende Offsetreductie ingang. De comperator wordt N voorafgegaan door een ingangs- omschakelmatrix en gevolgd door onder meer een D-flipflop met nieuw IC en een integrator. Naast deze elementen bevat het IC een klok waarmee de bemonsteringsfre- Het is een bekend gegeven signaal. Bovendien beperkt de quentie op 100 kHz wordt ge- dat opamps - hetzij in offset de totale gelijkspannings- bracht. Een sequencer zorgt er- versterking. Offset ontstaat door voor dat alle functies van het IC chipvorm, hetzij samenge­ misaanpassingen in emitterge- op tijd plaatsvinden. Het IC is steld uit afzonderlijke on­ koppelde transistorparen. ook geschikt voor de begeleiding derdelen - meestal een na­ van lage ruis opamps. In afb. 1 delige offsetspanning heb­ Hoe kunnen we offset wordt de offset geregeld van een ben, dikwijls ongeveer tegengaan? voorversterker met laag ruisni- veau. 50 mV. Vooral zeer snelle Om offset tegen te gaan worden opamps zijn daarmee be­ verschillende methoden ge- Overige toepassingen hept, alsook schakelingen brui kt: dataconvertoren, potenti- waarin opamps zitten, zo­ ometers, geïntegreerde stuurlus- Niet alleen de eigenschappen als sample- en hold-ver- sen, choppers en met laserstra­ van opamps, maar ook die van digitaal-naar-analoog-omzetters sterkers, digitaal-naar- len afgestelde weerstanden. Al deze methoden hebben verschil­ worden verbeterd. Dat laatste is analoog-omzetters en fil­ lende nadelen, ze zijn of te duur wel de meest interessante toe- ters. Die laatste groep of moeten regelmatig worden af- passing. Met behulp van een kampt bovendien met geregeld. breedband opamp, bijvoorbeeld tijds-, temperatuurs- en De LMC669 zit in een 16-pens de LF357, kan de lage uitgangs- spanningsperikelen. behuizing, wordt gevoed met ±8 stroom van D-A-omzetters wor- tot ±20 V en trekt 3 mA. Met be- den veranderd in een spannings- hulp van slechts enkele externe uitgang met lage impedantie. De componenten is het IC in staat temperatuurdrift en de afwijkin- De genoemde offset kan echter de offset van een opamp tot „nul” gen in de spanning in dit IC, ont- met het nieuwe IC LMC669, bij te reduceren, vandaar de naam staan door offset, beïnvloeden de bijna alle opamps, behoorlijk autozero-chip. Belangrijkste on- lineariteit van deze chip uiter- worden onderdrukt. De offset derdeel is een viervoudige com- mate negatief. Met de LMC669 wordt teruggebracht tot onge­ perator die monsters neemt van kan die offset weer tot nul wor­ veer 5 fxV, waarmee bovenge­ de inverterende ingang van de den gereduceerd, waarmee de li- noemde problemen tot het verle­ opamp en die kleine in fase ge- neariteit is gered. den behoren. De LMC669, ook wel autozero-chip genoemd, kan deze taak volbrengen door voort­ Afb. 1 Als de chip wordt gebruikt met een voorversterker met lage ruis, wordt durend monsters te nemen van de ruisbijdrage minimaal gehouden door de bemonsteringsfrequentie laag te houden, ongeveer 100 Hz, en door filters toe te passen (R1 -Cl en R2-C2) tussen de foutieve spanning die op de de chip en de versterker. inverterende ingang van de opamp komt. Deze monsters wor­ ♦15 V» den vergeleken met een referen- tiespanning, hieruit trekt het IC Uin—T^°> de conclusie of er op de positieve 0.02pF Ril ingang van de opamp een correc- 10k filter n tiespanning moet worden gezet. ♦ V rë3ët Cap. Uuit in 1 LMC669 R2 5,1 k Offsetspanning is het verschil uitgang !^LM833 in 2 rel uitgangs- 5,1 k filter -V Tl T2 in *-GND-> referentie voorversterker tussen de verwachte uitgangs- met lage ruis C2 -L 10 spanning en het werkelijke pro- .Lei IpF J dukt aan de uitgang. Deze span­ ningen werken nadelig op de schakeling omdat ze gemakke­ lijk door de opamp kunnen wor­ -15V®- den gezien als een toegestaan nn ELEKTRONICA 347 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Satelliet-TV Satelliet-TV

L. FOREMAN, PA0VT Microgolfoscillatoren

Het systeem „frequentie- schotel­ transformatie", in 1918 be­ antenne beeld dacht door de Amerikaan PLL her- FM-detec- video modu------►TV Edwin H. Armstrong, die LN* - W - m' - tor tator (AM) ook als eerste (in 1920) de T geluid grote voordelen van FM in­ oudio osc demodu­ zag en onder andere de su- lator sorïïs .-- o -en^ perregeneratieve detector heeft uitgevonden (1923) Afb. 1 Blokschema van een STV met éénmalige frequentietransformatie. is al vele tientallen jaren in gebruik. Om een signaal- ling kan geschikt zijn voor een (bijvoorbeeld tot 5 a 10 meter) frequentie naar een andere centrale frequentie van 40 tot 80 uitvoerbaar. Toe te passen coax- band (vaak middelfre- MHz. Een éénmalige omzetting kabel type H100, demping bij 4 quent genoemd) om te is in Amerika zeer populair. GHz is 0,35 dB/m en bij 10 GHz Voor de mf wordt daar algemeen 0,5 dB/m, of RG213 of Suhner zetten is ten behoeve van 70 MHz toegepast. Dat maakt SA07272 of SA09272 (Simac, het mengproces een hulp- het mogelijk om gewone coaxka- Veldhoven). oscillator vereist. Ook bij bel RG58 (50 Q) te gebruiken Een andere mogelijkheid is het STV is dat dus het geval. voor de verbinding tussen de ex­ toepassen van twee frequentie- terne eenheid (outdoor unit) en transformaties (vergelijk dub- de interne eenheid (indoor unit). belsuper voor kortegolf ont­ Als middelfrequent is, bij de hui­ Deze methode heeft als nadeel vangst). Eerst naar het gebied dige stand van de techniek, een een geringe afstand voor spiegel- rond 1 GHz en dan nogmaals naar verhouding zeer lage fre­ frequenties (2x mf, hier dus op naar de lage mf voor de FM-de- quentie noodzakelijk om het FM- 140 MHz). Ook al zijn daar geen tectieschakeling. Professionele televisiesignaal met behulp van storende signalen aanwezig dan apparatuur in Europa is meestal bijvoorbeeld een PLL-schakeling ontstaat toch een onnodige ruis­ zo uitgevoerd. „Downconverters” in een normaal videosignaal om bijdrage. Toepassen van een fil­ voor 12 GHz bezitten dan een os- te zetten, zie paragraaf Slotop­ ter geeft daarvoor dan verbete­ cillator op 10,75 GHz, zodat de merking aan het einde van dit ring (3 dB). STV-band van 11,7 tot 12,5 GHz artikel. Dat videosignaal moet Nóg een nadeel is dat de afstem- omgezet wordt in een eerste mf dan echter via een volgende en/of correctiespanningen voor van 950 tot 1750 MHz. Deze 0,9 hulposcillator weer in AM wor­ de oscillator (anti-dispersiescha- ... 1,75 GHz is echter niet impe­ i den omgezet om ontvangst met keling, waarover later meer) óók ratief! Voor een niet-professione- een normaal TV-toestel - bij­ via de kabel naar de in de scho­ le toepassing ligt een wat lagere voorbeeld op kanaal 3 (VHF) of telantenne gemonteerde buiten­ frequentie méér voor de hand. ergens in het UHF-gedeelte op eenheid moet(en) worden gezon­ Wordt een frequentie in het kanaal 36 (591,25 MHz) - moge­ den. Tenminste, wanneer ook de UHF-TV-gebied gekozen dan is lijk te maken. Gebruikelijk is om mengtrap in de externe eenheid voor de eerste kennismaking deze laatste oscillator een (TV-) is aangebracht. Deze eenheid zelfs een normaal TV-toestel al modulator te noemen. Wèl ver­ wordt dan gewoonlijk „downeon- bruikbaar. Met een mf van 400 a warrend dus. Amerikanen noe­ verter”, namelijk „naar een la­ 600 MHz, bijvoorbeeld kanaal 21 men dit een remodulator (hermo- gere frequentie omzetter” ge­ of 22 (475 MHz) en voor ont­ : dulator). noemd. Alleen de LNA bij de an­ vangst van de Russische zender Het blokschema van een comple­ tenne en het versterkte 4GHz- Horizont op 3675 MHz is dan een te STV-installatie kan er derhal­ signaal via een kabel transporte- oscillatorfrequentie van 3200 ve in principe uit zien als in afb. ren is slechts voor zeer speciale MHz, dus 3,2 GHz nodig. 1 is geschetst. De PLL-schake- en dan nog korte kabellengte i 348 SEPTEMBER 1985 Satelliet-TVBouwontwerp

Tabel 1 Avantek DSO-serie. Tabel 2 Afstembarc oscillator in TO-8-behuuing. Model Frequentie Uitgangs- Voeding Stroom Model Frequentie Afstemspanning vermogen in GHz Lage freq.______Hoge freq. DSO-4000 4 tot 8 GHz 10 mW + 15 V 100 mA VTO-8030 0,3. . 0,45 5 ± 4 V 50 ± 10 V DSO-8000 8 tot 12 GHz 10 mW + 15 V 100 mA VTO-8040 0,4. . 0.6 3± 1 V 40 ±8 V DSO-12000 12 tot 18 GHz 10 mW + 15 V 100 mA VTO-8060 0.6. . 1.0 3 ± 1 V 40 ± 8 V VTO-8080 0,8... 1.4 2 ± 1,5 V 35 ± 10 V VTO-8090 0.9... 1,6 2± 1 V 48 ± 8 - 10 V VTO-8100 1.0. .. 1,4 2± 1 V 48 ± 8 V VTO-8150 1.5.. . 2,5 2.5 ± 1 V 47 ± 8 V VTO-8200 2.0. . 3,0 2+2-IV 30 ± 8 V 1 Tabel 3 Technische gegevens van coaxkabel. VTO-8240 2.4.. 3,7 2+2-IV 30 ± 8 V VTO-8300 3.0. .. 3,5 3.5 V 11 V H100 RG213 RG58 VTO-8350 3.5.. 4,5 8 ± 2 V 24 ±4V I Buitendiameter' 9,8 mm 10,3 mm 5 mm VTO-8360 3,6. 4,3 8 + 2 V 24 ±4 V Diameter bmnenader: 2,5 mm 7 x 0,75 mm 19 x 0,18 mm VTO-8400 4.0. .. 4,5 2 V 14 V Gewicht: 112 g/m 152 g/m 33 g/m VTO-8420 4.2.. 5,0 7.5 ± 2,5 V 25 + 2.5 - 4 V Minimale buiging (straal): 150 mm 100 mm 50 mm VTO-8430 4.3.. . 5,8 5.5 ± 2 V 24 + 3 V Verkortingsfactor: 0,84 0,66 0,66 VTO-8490 4,9. . 5,9 5,5 ± 2 V 24 + 3 - 4 V Capaciteit. 80 pF/m 101 pF/m 100 pF/m VTO-8520 5.2.. . 6.1 5,5 ± 2 V 24 ± 3 V Demping per 100 m bij VTO-8540 5.4.. 5.9 8 V 28 V frequentie: 28 MHz 2,2 dB 3,6 dB 8,0 dB VTO-8580 5.8.. . 6,6 5 ± 2.5 V 24 + 3 - 5 V 144 MHz 5,5 dB 8.2 dB 18.0 dB VTO-8650 6.5.. . 8,6 2± IV 20+ 5 V 432 MHz 9,1 dB 15.0 dB 35.0 dB VTO-8790 7.9.. . 10,1 3 ± 2 V 26 ± 4 V 1296 MHz 14,6 dB 26.0 dB 80.0 dB VTO-8810 8,1. .. 9.1 2 V 16 V 2300 MHz 22.4 dB VTO-8850 8.5. . 9,6 5 ± 2 V 13 ± 5 V 3500 MHz 32,0 dB VTO-8950 9.5 . 11,0 3± 1 V 11V 10 GHz 49.5 dB VTO-81000 10,0 . 10,25 0V 15 V

Moderne GHz- van de relatie tussen afstem- deze gestippeld aangegeven. oscillatoren spanning en de frequentie voor In Amerikaanse „do it yourself’- het type VTO-8850, nominaal 8,5 ontwerpen worden twee van deze Voor deze frequenties in het tot 9,6 GHz. Dit type heeft een Avantek microgolfoscillatoren GHz-gebied zijn ongelooflijk stroomverbruik van 100 mA. toegepast. De tweede is dan be­ handige microgolfoscillatoren Twee ontkoppelcondensatoren stemd om de eerste mf in de lage­ verkrijgbaar, bijvoorbeeld van en een „afstempotentiometer” re tweede mf om te zetten. Dat is het fabrikaat Avantek (Ned. voltooien de schakeling, zie afb. een gemakkelijke en vooral tref­ vert. Simac Electronics, Veldho­ 3, waarop ook een maatschets zekere weg! Maar de Ameri­ ven), zie tabel 1. In een huisje voor het bevestigingsplaatje. kaanse prijs ligt in de buurt van met een diameter van 12 mm en Aanbevolen wordt, ter beveili­ $ 125,00 hetgeen neerkomt op dik 5 mm bevindt zich een door ging tegen een negatieve regel- een prijs in Nederland boven een capaciteitsdiode afstembare spanning een diode 1N4005 en ƒ800,00 per stuk. Voor iemand oscillatorschakeling die, gemon­ tegen te hoge voedingsspanning die zich een aantal constructieve teerd op een stukje dubbelzijdig nog een zenerdiode Z15 toe te problemen wil besparen toch nog printplaat, feilloos het gewenste passen. In het schema afb. 3 zijn waard om te overwegen, al is die signaal levert. Voor de voeding prijs zeker niet te verwaarlozen. is een spanning van 15 V bij 50 Afb. 3 Een microgolfoscillator met mA nodig. De afstemspanning een microstripresonator in een bedraagt, afhankelijk van het ty­ hermetisch gesloten TO-8-huisje is Hf-transistoren gewillig pe, meestal 24 tot 30 V (zie de simpel. tabel 2). Afb. 2 is een voorbeeld Een andere methode om een zeer + 15 Ö + 24V hoge frequentie te produceren onderaanzicht 10W staat bekend onder de benaming Afb. 2 Relatie tussen de geleverde tienslagen hf-uit „oscillatortrein”. Uitgaande van frequentie en de afstemspanning voor 7500) een kristaloscillator op een veel de A vantek VTO -8850. i '1N4005 lagere frequentie - bijvoorbeeld T ♦ 15V z Q01 50 tot 100 MHz - kan via her­ 4.7kj >,F J215; haalde frequentieverdubbeling, verdrievoudiging of andere wil­ lekeurige frequentievermenig- massa/aarde vuldiging de uiteindelijk gewen­ ste oscillatorfrequentie worden s bereikt. Een voorbeeld van zo’n oscillatortrein is getekend in afb. 4. Deze methode wordt bijvoor­ maten in mm beeld gebruikt door de heer Krijgsman, PE1CHY, zie RB ja-

349 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Satelliet-TV

Afb. 4 Voorbeeld van een „oscillatortrein" voor hoge frequenties, uitgaande van een kristal of een VFO. Voor STV- doeleinden dient de kristaloscillator - bij éénmalige frequentietransformatie - te worden vervangen door een VFO en capaciteitsdiode voor de anti-dispersiecorrectie. Bij tweemaal mengen gebeurt dat bij de tweede oscillator. Print en onderdelenpakket is te bestellen bij Mecom te Bedum, met vermelding van type DF8QK 002 art. no 6126 (printplaat) en art. 6128 (onderdelenpakket).

nuari 1985, en de heer R. Holt- vroeger zeer bekende en frequen- die voor ontkoppeling zorgt, zo­ stiege (DC8QQ). Vergeleken met tiestabiele Colpitts-oscillator. als dat met een smoorspoel of de Avantek-oscillator in een TO- De capaciteiten, die bepalend weerstand voor lagere frequen­ 8V-huisje toch wel een enorme zijn voor de opgewekte frequen­ ties gebruikelijk is. Het voe- soesah! tie, zijn groot ten opzichte van de dingspunt van de ViX-lijn is voor Gelukkig blijken er ook nog an­ eigencapaciteiten tussen basis hoogfrequentspanningen geaard dere oplossingen bruikbaar. Uit en emitter en tussen basis en col­ met behulp van twee chipcon- Amerikaanse literatuur is bij­ lector van de transistor. Op de densa toren parallel, namelijk voorbeeld een sub-harmonische oscillatorfrequentie hebben die een van 10 pF en een van 1000 mengtrap bekend met vier stuks dus slechts geringe invloed, het­ pF. De V^X-lijn zelf is gemaakt anti-parallel geschakelde „ordi­ geen bijdraagt tot de stabiliteit. van een 0,2mm-draadje, afkom­ naire” dioden (Motorola De oscillatorfrequentie wordt af­ stig van een coax-afschermman- MBD101) en een oscillator op de genomen van de emitter en de tel of iets dergelijks. Een stabiele halve frequentie. Oscillatortran- gunstigste aanpassing aan de basisstroom wordt gehandhaafd sistor is een MRF901 of een BFR- mengtrap kan worden ingesteld met een hulpschakelingetje, afb. 96. Voor dit soort oscillatoren ge­ met behulp van een correctie- 9, 10 en 11, namelijk een BC161 ven wij twee voorbeelden in afb. stub, die langer of korter kan (PNP!) met enkele weerstanden. 5 en 6. Attentie: Teflon-print- worden gemaakt door middel De oscillatorfrequentie kan iets plaatje gebruiken! van een verplaatsbaar messing worden gewijzigd door de basis­ Een microgolfoscillator op nor­ kortsluitstripje, zie afb. 8. capaciteit met één of meer „ei­ maal epoxy-printplaat, ontwor­ Voeding naar collector en basis landjes” uit te breiden: meer of pen door de STV-pionier en vroe­ wordt toegevoerd via een ViX-lijn groter eilandje betekent een la­ gere BBC-ingenieur Steve Bir- gere oscillatorfrequentie. Een kill is getekend in afb. 7. De geringe beïnvloeding van die fre­ schakeling komt overeen met de Afb. 6 Microgolfoscillator vanRCA quentie met behulp van een ca­ op teflon-printplaat. Ook een paciteitsdiode is denkbaar. Als „normale” diode als de HP2800 is als transistor komt in aanmerking Afb. 5 Microgolfoscillator van capaciteitsdiode te gebruiken indien H. Venhaus,DC6MR. kleine capaciteitsvariaties voldoende zijn. Afb. 7 Print van de microgolfoscillator van Steve Birkill, 21.6* 22.9* 10.2 mm dubbelzijdig epoxy, schaal 1:1. Dit is uitgespaard koperdeel op dubbelzijdigtellon de bovenkant, de onderkant is egaal BFR90; BFR95;Oid L dikte 0.79mm koper. •ZOf—II— uit L 1 L-bond Q3Ó3.5P 090 1550MHz) 0,12p frgeisponning i ï“ »0.12>iH - lot OV___7 " *cT~w?" ft J- W 10 o? 500 2ik I

c"-a C » 3 * lOOOpF doorvoer 4mm (.«aonsluitdrood van'20V transistor Jnn- j-3- 4 mm

350 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Satelliet-TV

twflon-ofstfmschrowf M5 WG16-fl*ns JO

gwsaiöwd gunn.dioö» W016 4J= isolali* mwlaUfoplaotjp/ M4——Q | boring won gal 4.5 mm I *0Ij (schroef mag geen r o t8mm contact met «o*«P>lP maken!')

meloienpfcot als afvlakconoensaior (23«10«2 mm)

2 « Mj-teflonschroef M4-schroei; • TJ7mm ingeboord 2mm diep

Afb.8 Componentenopstelling voor de print van afb. 7. Transistor BFR90 (of -91) is ondersteboven gemonteerd. De twee gaten zijn 3 mm groot en staan 25 mm hart op hart van elkaar af.

het type BFR90 of -91 of een stripje voor verbinding van de soortgelijke. In het proefmodel oscillatoruitgang volgt pas het («non-afs(«

ven” worden gemonteerd. metalen steunplaat zijn vastge­ 5 In plaats van het „omranden” schroefd. O met dun messingplaat is de vóór- en achterzijde van het dubbelzij­ '.6 malen in mm dige printje van afb. 7 op een Gunn-dioden uit de gunn-dioo* (nwcrowQve.mullara «njJ aantal plaatsen met een draad gunst doorverbonden. Afb. 12 Voorbeeld van een gunn- De aardstrip (latoenkoper, 0,1 of De klassieke microgolfoscillator diode als oscillator voor 10 GHz. 0,2 mm dik) moet liefst het eerst is de gunn-diode in een trilholte (vóór de montage van de onder­ van passende afmetingen. De delen) aan de achterkant van de „low-power”-types hebben een mengtrap mogelijk is. Gunn-dio- mengtrap (zie het volgende arti­ uitgangsvermogen van 5 tot den zijn bovendien goedkoop (Py- kel) en de achterkant van de os- 15 mW, zodat in een ontvanger ros’ Antennetechniek, Arnhem; cillator worden gesoldeerd. Het een losse koppeling met de Reinaert Electronics, Amster-

Afb. 9 Schakeling voor de stroomstabilisatie voor afb. 7. Afb. 10 Printje voor de Afb. 11 Componentenopstelling stroomstabilisatie, enkelzijdig epoxy, voor het printje van afb. 10. schaal 1:1. ♦ 12V 270 _colleclor 18mA k7k ♦6V BC 161 PNP/ QlpF D" T basis

Qijjf r — •- T e.mitt*f

RBcomputerCA 351 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Satelliet-TV

dam e.a.). De behuizing van een gunn-diode is getekend in afb. mf-uit 12. Frequentieregeling binnen een beperkt gebied is mogelijk 'hL met behulp van een schroef, die de elektrische lengte (en dus de ■ I frequentie) van de trilholte (golf­ diode 1 pijp, zie RB augustus 1985) ver­ ,FET

kleint. -^hf-in Voor een goede werking dient de trilholte aan bepaalde kwali­ teitseisen te voldoen. Complete hf-smoorspoelen oscillatoren zijn onder de naam 02 / Gunnplexer in de handel te koop, bijvoorbeeld bij de Elektronika- winkel of Reinaert Electronics beide te Amsterdam of bij Me- source com te Bedum. "T. I Een dergelijke oscillator heeft drain geen uitwendig veld. De verbin­ Afb. 14 Het moduul FO-UP-11K van Mitsubishi is verkrijgbaar bij Aspen ding met de buitenwereld dient Electronics Ltd., 2 Kildace Close, Eastcote Ruislip, HA4 9UR Middlesex, via een koppellusje of een „pro- Engeland en bij Municom GmbH, Schlotthauer Strasze 4,8000 München 90, be” (staafantennetje) in het in­ West-Duitsland. De prijs bedraagt ongeveer ƒ 120,00 tot ƒ 140,00 per stuk. De wendige veld te geschieden. praktische toepassing wordt in een volgend nummer beschreven. Deze tekening (niet op schaal!) van het moduul type FO-DP-12KF (voor ruimtebeveiliging) verschaft een indruk van de simpele constructie van een DSO.

Diëlektrisch riërend van 5 tot 150 te fabrice­ schroef en het plaatje hebben wel Gestabiliseerde ren - kan een oscillatorschake- invloed op de kwaliteit en tempe- Oscillatoren (DSO) voor ling worden verwezenlijkt, om­ ratuurcoëfficiënt van het oscilla- het 12GHz-gebied dat daarbij magnetische en elek­ torsignaal. Op de juiste dikte af­ trische veldlijnen ook buiten het slijpen van het materiaal voor de Geheel anders functioneert een materiaal werkzaam zijn, zie gewenste oscillatorfrequentie is diëlektrische oscillator. Met be­ afb. 13. Zo’n „resonator” voor 10 beter. Een indruk van de uitvoe­ hulp van dat materiaal - met GHz kan bestaan uit een schijfje ring geeft afb. 14 (niet op een diëlektriciteitsconstante va- met een diameter van 5 tot 10 schaal!). mm en een dikte van ca. 2 mm. Het uitwendige veld maakt kop­ Montagetips Afb. 13 Het uitwendige veld van een peling met striplijnen mogelijk, keramische diëlektrische resonator zodat een klassieke terugkoppe­ De afmetingen van de lOpF-chip- maakt een (terug)koppeling via ling voor het zelfstandig opwek­ condensatoren zijn 0,7 x 1,3 x 2 striplijnen mogelijk (zieA). In ken van hoogfrequenttrillingen mm. Sommige 1000 pF trouwens combinatie met een FET ontstaat een tot de mogelijkheden behoort. niet veel groter: 1 x 1,3 x 2 mm DSO, zie het symbool als bij B. Dergelijke oscillatorschakelin- (Doeven, Hoogeveen). Dat gen blijken voor beveiligings- vraagt al enige zorg om ze niet doeleinden van banken, kanto­ uit het oog te verliezen. Solderen ren en dergelijke te worden gele­ van deze „speldeknopjes” is een verd door Mitsubishi. tweede opgave. Het beste beviel Een ingebouwde GaAs-FET doet ons het C’tje met een puntig toe­ dienst als oscillator. De gehele lopend voorwerp, bijvoorbeeld schakeling is op een keramisch een instrumentmakers ratte- substraat met striplijnen uitge­ 5 staartje, op zijn plaats te houden voerd en in een stukje golfpijp en daarbij dit voorwerp (ratte- gemonteerd. staartje) met iets anders te ver­ Met behulp van een plaatje, zwaren. Zodra een kant van de waarvan de afstand ten opzichte chipcondensator met een vleugje van het diëlektrische schijfje kan tin vastzit, de andere zijde cor­ worden gewijzigd, is de frequen­ rect maar met weinig tin (!) vast­ tie instelbaar tussen ongeveer solderen en daarna de eerste sol­ 10,2 en 11,4 GHz. Deze instel - dering „afronden”. Het solderen

352 SEPTEMBER 1985 Bouwontwerp Satelliet-TV

van de 0,2mm-draadjes geschiedt pe (zeer populair ook in de en bij Doeven Elektronika te hierna en het gemakkelijkste scheepvaart!) worden de connec- Hoogeveen. door een langere draad over het toren waterdicht afgesloten. Het printplaatje te spannen. is géén kleefband! Na verwijde- Slotopmerking Na het vastsolderen op de ge­ ren van de „drager” tot driemaal wenste plaatsen kunnen de over­ de lengte uitrekken en dan strak Onlangs werd bekend dat door tollige eindjes met behulp van omwikkelen. Na tien minuten a Plessey een speciaal IC (type een scheermesje worden verwij­ een half uur is een en ander één SL1452EXP) als „wideband li- derd. geheel gesloten massa, die al- near FM-detector” voor satelliet- Kabel H100 (Pope), zie tabel 3, leen nog met behulp van een TV is uitgebracht dat, voor fre- kan op lengte en voorzien van N- Stanleymes te demonteren is. quenties tot 1 GHz(!) via quadra- connectoren worden geleverd Dit Telco-tape is op rollen ver­ tuurdetectie, van een frequentie- door Doeven te Hoogeveen. Met krijgbaar bijvoorbeeld bij ASA gemoduleerd TV-signaal een vi- behulp van zelfvulcaniserend ta- Boot Electro BV te Amsterdam deosignaal maakt.

Gratis advertentierubriek voor particulieren, niet voor handels­ doeleinden. Voorwaarden: • Uitsluitend bestemd voor vraag en aanbod op het gebied van de elektronica. • In de tekst moeten privé- adres en/of telefoonnummer worden opgenomen; geen post­ bus of antwoordnummer. • De gratis plaatsing betreft maximaal vier regels è ca. 32 te­ kens. • Iedere volgende regel ƒ 3,50; betaling door bijsluiting van postzegels (è 70 ct). • Advertentietekst op te geven in blok- of machineschrift. • Opgaven inzenden aan: Redactie Radio Bulletin, Elek- Te koop: Scharz. CV-pomp au- Te koop: 2x Magnavox tape­ GEVRAAGD tronicamarkt, Postbus 10, tom nieuw / 35.-. Diverse ver­ deck ..363". compleet met Bo­ 1400 AA Bussum. sterkers vanaf ƒ 25.-. Diverse gen koppen (ca. 20 mH). Samen • Plaatsing geschiedt zo moge­ voedingen met regelbare span­ /150.- lijk in het eerstkomende num­ ning en stroom vanaf ƒ 30.- Tel. 02233-1834 (na 19.00 uur). Gevr. goedkope ZX81 behoeft mer (sluiting ongeveer een Tel. 05910-40202. Joost Bosman. niets bij te zitten (voeding. 16 K. maand voor verschijning). T.k. Exidy-computer. 48K CP/M. boeken enz.). • De redactie is niet verant­ Aang. elektr. orgel Parie en Soli- S100-bus, 2x 290K disk. groene Tel. 01717-3549. tussen 18.00 en woordelijk voor de inhoud van de na Beide in perfecte staat, kas­ monitor en veel software, 21.00 uur. Vraag naar Berend. advertenties en kan opgegeven ten als nieuw. ƒ 375.- p/st. z.g.a.n., ƒ 2500.00. advertenties zonder opgave van Tel. 02242-1544. Tel. 04920-37271. Schema of doe. van HF-zender redenen weigeren. type THC-483 fabr. Thompson. Radio Bulletin: jaarg. 1965 t.e.m. Te koop: R. Elektronica jaarg. Van Ree BC-348-Q: Mounting '80 en Electronica ABC t.e.m. '81. 1980 t.e.m. '84 te zamen FT-154, voedingsplug PL-103. AANGEBODEN Tevens Unitran versterker. Philips /100.00 Event. incl. lopende W.J. Schrama, Goudenregen- buizentuner en oude Grundig jaarg. 1985 (compleet) /120,00. plantsoen 18.3911 ZT Rhenen. Ocean Boy. T.e.a.b. Tel. 02940-12048 Radio- of televisie-schema en/of Brieven naar Pauwenlaan 46. Gevr. Eurocom-1 oefenset en onderdelen nodig? Ook Spec- 2566 TK Den Haag Te koop: Radio Bulletin en Elek- doe. ter ondersteuning van stud. trum-software ruilen. tuur jrg. 1980 t.em. '83 en Elek­ HEO. Bel 05230-14066. Aangeb. Sommerkamp commu- tronica jrg. 1980 t.e.m. *82; Tel. 01878-2945. na 19.00 uur. nicatieontvanger FRG-7 0.5-30 t.e.a.b. Sinclair Spectrum Kraakinterface MHz. z.g.a.n.. ƒ 500.-. Tel. 020-931412 Help. help! Wie kan en wil mij zet alle programma's op tape. mi- Tel. 04950-31348. na 18.00 uur helpen om mijn telexmachine (ty­ crodrive of disk. software in Smolenaers, Lavendelstr. 2A. Te koop: Grundig Satellit 2400- pe 100TB) weer in werking te ROM. Weert (L). kortegolfontvanger ƒ 550.00. Mo­ stellen. Evt. teg. fin. verg. Tel. 045-461766. derne SSB/AM-scheepsontvan- Reacties aan Edgar Burger. Sta­ T.k. 16 K RAM Aquarius module. ger, merk Skanti ƒ 400.00. tensingel 19B, Rotterdam. Te koop: Office Computer Phi­ Prijs n.o.t.k. Tel. 078-153286. lips. P354. boeken en uitgebreide Tel. 02550-13824. Joost Zuurbier. Gevr. een AKG X-7-E-gram. ele­ software voor bedrijf. T.k. infraroodkijker. als nieuw, ac­ ment. in goede staat. Tel 04183-2366, na 18 uur. Scooper scanner 2 bnd., 20 kan. cu moet worden gerp. Compl. Tel. 075-312204. met scramble-decoder. 12V-net- met lamp en oplader. Nieuw Spectrum 80K, LOI-curus. 150 adapter. ont. m. 2 x 8 armen, / 3500.00, nu ƒ 2500.00. Ziekenomroep in Amsterdam programma's, joystick en joy- kabel, codeboek, freq. lijst. Vr. pr. D. Hettema. Kuyperstr. 25. zoekt medewerkers voor bedie­ stick-interface ƒ475.-. Spectrum ƒ 500.-. 8072 BE Nunspeet. ning en onderhoud van geluidsap­ kraakinterface voor tape-micro- Tel. 02940-12048. paratuur. Geïnteresseerden, die wave of diskdrive back-up Aangeb. Tl-printer PC100A of -C. . over technische kennis en vrije ƒ150.-. Te k. 2 mtr. transc. all mode vraagpr. ƒ 325.00. tijd beschikken, worden verzocht E. van der Knaap. Vuurse Dreef FT221R met Mutec front-end. Tel. 079-415338. D. Steenmeijer. te schrijven naar Postbus 5394. 75. 3739 KS Hollandsche Rading, ƒ1250.-. Vijverdreef 330. 2724 GR Zoeter- 1007AJ Amsterdam voor inlich­ tel. 02157-1429. Tel. 03443-1878. PE1JSM. meer. tingen.

RRÉ^S 353 SEPTEMBER 1985 Rubriek Elektronicanieuws

H ■■ m Q storende invloeden van bui- I Ygj I meer u vlvAllUAIlvd” éjk p5i

Zelfinstellende oscilloscoop maar ook in de hobbysfeer kan zoek een component ontwik­ Oscilloscopen worden meer en de A010 van AEG-Telefunken keld dat in staat is meer dan 85 Beveiliging autoradio's meer uitgerust met snufjes die zijn diensten bewijzen. Het gaat A te schakelen met daarbij een Om te voorkomen dat autora­ het de gebruiker gemakkelijk hier om een betrekkelijk klein RDS(on) van 0,012 Q. Schakel- dio's worden gestolen bestaat maken. De nieuwe Panasonic apparaat dat programmeerbare tijden van 25 è 50 nanosecon­ er sinds geruime tijd de effec­ VP5610A heeft als aardigheid schakelfuncties verricht. Het den zijn daarbij haalbaar. Door tieve, maar lastige slede. Phi­ dat deze draagbare meter zich­ programma kan via een perso- deze verbeteringen is de Hex- lips heeft nu een systeem be­ zelf instelt op een gepaste in- nal computer worden ingele­ FET bij uitstek geschikt voor ge­ dacht waarbij de autobezitter gangsverzwakking en tijdba- zen, waarna de tien in- en zes bruik in onder meer schakelen­ een code in de radio moet in­ sissnelheid. De keuze daarvan uitgangen van de 220V-uitvoe- de voedingen, audio amplifiers, brengen teneinde deze aan het wordt op het scherm weerge­ ring volgens een bepaald pa­ motorregelingen, telecommu- werken te krijgen. Blijft het ge­ geven. Andere kenmerken van troon met elkaar worden ver­ nicatieschakelingen en inver- heel op de accu aangesloten, de VP5610A zijn: driekanaals, bonden. De 24V-uitvoering ters. Overal waar schakeltijden dan behoeft de code niet tel­ 100 MHz, gevoeligheid van heeft twaalf in- en acht uitgan­ belangrijk zijn, een groot ver­ kens te worden verfrist. Bij los­ 5mV tot 10 V, compact, delay- gen. AEG biedt ook program- mogen moet worden gescha­ schakelen gaat de code verlo­ tijd van 1 ps tot 5 s, ingangsim- meerapparatuur. De A010 kan keld en waar de verliezen klein ren en moet de onbevoegde et­ pendantie van 1 MQ (25 pF), 576 instructies in zijn EEPROM- moeten blijven, kan de HexFET telijke uren besteden aan het zes verschillende modes en een geheugen opnemen. worden toegepast. uitvinden van de code. Dit zoe­ normale en autofix triggering. Voor meer informatie staat Informatie over dit en andere ken wordt nog bemoeilijkt Meer inlichtingen zijn verkrijg­ AEG-Telefunken klaar, 020- componenten bij Diode, 030- doordat tussen elke foute in­ baar bij Klaasing Electronics. 5105315. 884214. voer vijftien minuten wachttijd 01620-81696. is ingebouwd. De radio, DC775, gaat ongeveer 900 gulden kos­ ten en komt deze maand op de markt. Stickers op de auto moe­ ten derden waarschuwen voor deze beveiliging. PHIUPS AUTORj $J C UM

\ ÜH. SE r WË Viermaal parallel naar serie Het nieuwe interface board van Eurolog EML/SIC4-V kan de sig­ Zuurstofmonitor nalen van een ECB-bus omzet­ In de serie gasdetectoren van ten in vier seriële V24-RS232- Riken, die de firma Hitma le­ kanalen. Voor elk kanaal kan vert, past ook de 0X82, een een andere baud-rate worden Data-acquisitie zuurstofdetector die aangeeft ingesteld door middel van een De SI8601 van Siliconix is een of er teveel of juist te weinig viervoudige DIL-schakelaar, bo­ nieuw goedkoop data-acquisitie Optie op optiek zuurstof in een bepaalde ruimte vendien beschikt elk kanaal subsysteem dat pen voor pen Hirschmann werpt zich op de aanwezig is. De 0X82 weegt over ingangs- en uitgangsbe- compatibel is met de bekende optische transmissie van signa­ slechts 300 g en geeft zowel sturingssignalen. Doordat het 520-convertor, echter met bete­ len. Voor datatransmissie is het een visueel als auditief alarm board is uitgerust met twee re specificaties. Met name de zogeheten systeem OXD102 en doet het honderd uur lang Z80-processoren kunnen de in- conversiesnelheid is verhoogd beschikbaar, dat opvalt door op twee penlite-batterijen. De terrupt-mogelijkheden van met van 70 ps tot 25 ps, dit onder zijn compactheid. Voor lokale sensor kan men los aan een ka­ deze chip uitgeruste hardware meer door de methode van netwerken heeft Hirschmann bel in bijvoorbeeld een mangat volledig worden benut. successieve approximation. De een glasvezelsysteem ontwik­ laten zakken. Voor meer informatie kan men chip bevat een acht-kanaals keld dat volledig voldoet aan Hitma zit in Uithoorn, 02975- zich wenden tot Techmation multiplexer, een sample en IEEE802.3 en over maximaal 68011. Electronics BV, 04189-2222. hold-functie en een acht bits D- vier kilometer effectief is (nor­ A-omzetter en komt in een DIL- male kabels 2,5 km). Het sy­ behuizing met 28 pennen. Door steem werkt volgens het ster- de gebufferde tri-state-uitgang principe met maximaal twintig is de aansluiting op uw micro­ sterpunten met ieder negentien processor kinderwerk. Enkele aftakkingen (zie foto). Voor de­ kenmerken: 8 bits resolutie, ze glasvezelnetwerken biedt verbruikt 2,5 mW bij 5 V en Hirschmann ook breedband- klokfrequentie 100 tot 104 MHz. ontvangers, bijvoorbeeld de Bij Koning en Hartman kan men OPAH301, die ook voor analoge meer inlichtingen krijgen, 015- signalen is geschikt. Voor dat 609906. laatste is het audiotransmissie- Frequentiesynthesizer systeem OXAH201 en -202 zeer Als bij draadloze telefoons of Groot vermogen HexFET geschikt. De voordelen zijn be­ Compacte besturing MARC-zenders tussen frequen- Voor kleine automatiserings­ De firma International Rectifier kend: geen strooiing en onge­ tiebanden moet worden ge­ heeft na voortdurend onder- problemen in de industrie. voelig voor elektromagnetische schakeld maakt men gebruik

BBÜÜÜ 354 SEPTEMBER 1985 Rubriek Elektronicanieuws

van frequentiesynthesizers. De dat de spreker zonder knoppen we vertegenwoordiging. Deze tijd heeft de band dankzij BASF TBB146 van Siemens, een te hoeven indrukken kan wor­ maand gaat het om General een stormachtige ontwikkeling CMOS-chip, heeft een frequen- den verstaan in een aangeslo­ Electric, die halfgeleiders leve­ doorgemaakt en is hij niet meer tiedeler die met zeven bits van­ ten ruimte, zonder zelfs maar ren: varistors, optische koppe­ weg te denken uit de huidige uit een microprocessor kan rechtstreeks in een microfoon lingen, krachttransistoren. data-maatschappij. worden gestuurd. De chip trekt te praten. Vooral bij horecabe­ MOSFET's, dioden en triacs. * Steeds groter worden de mo­ 3,2 mA in rusttoestand en gaat drijven een uitkomst. In- en uit­ Tel. 040-816565. gelijkheden van glasvezelkabel. tot 15 MHz. De TBB146 is pro­ gaand signaal worden ten op­ * Op het onderzoek in het ka­ Siemens is erin geslaagd, over grammeerbaar en zijn referen- zichte van elkaar 40 dB geschei­ der der aardwetenschappen een afstand van 36 km zonder tiefrequentie kan worden ge­ den zodat rondzingen onmoge­ heeft een nieuw bedrijf in Gro­ tussenversterking. via een en­ deeld door elke waarde tussen lijk is en een goede verstaan­ ningen zich geworpen: Geo De- kele kabel één signaal van 565 1 en 127. Bij draadloze tele­ baarheid wordt gewaarborgd. velopments. Het levert appara­ Megabits en twee signalen van foons moeten twee TBB146 De schakeling heeft zelfs een ten voor de gebieden meteoro­ 140 Megabits te verzenden. worden gebruikt. De bidirectio- volumeregeling en een rege­ logie en milieuverontreiniging. Siemens krijgt opdrachten van nele draaggolf ligt in de ling die achtergrondgeluid ne­ Beschikbaar zijn reeds een PTT's uit verschillende landen 900MHz-band. De chip is ideaal geert. De voedingsspanning veldmultimeter en apparatuur om glasvezelkabelnetten te voor AM/FM-ontvangst, meer- bedraagt 20 V en de chip wordt voor elektrochemische metin­ ontwerpen. kanaalsapparatuur en naviga- geleverd voor oppervlaktemon- gen, waaronder een pH-meter. * Naar analogie van Silicon tiedoeleinden. De TBB146 kan tage of in een DIL-behuizing Tel. 050-126459. Valley is er in Schotland ook de MC145146 vervangen. met 28 pennen. * De driejaarlijkse prijs die een gebied waar veel fabrieken Voor meer informatie Siemens. Ericsson toekent aan weten­ van chips bijeen staan: Silicon Postbus 16068, Den Haag. schapsmensen is dit jaar ge­ Glen (dal of vallei). Dit gebied gaan naar twee geleerden, die wordt beschouwd als het cen­ hun sporen hebben verdiend trum van hoogstaande elektro­ op het gebied van de spraak­ nische technologie. herkenning en die met hun * Tektronix Holland NV, leve­ werk de weg hebben geëffend rancier van onder meer meet- voor digitalisering van spraak. en regelapparatuur, zit nu in Aanalyse van spraak kan onder Hoofddorp. Postbus 226, meer ten goed komen aan dove 02503-13300. kinderen en blinden. Meer in­ formatie bij Ericsson, 03480- 70911. PROGRAMMATUUR * Sinds kort kan Nijkerk Elek­ tronica BV te Amsterdam pro- * Fluke maakt het foutzoeken Stevige meters dukten leveren van Crossmos. bij IBM PC's gemakkelijker door Fluke heeft in de 20-serie twee Dit Zwitserse bedrijf maakt speciale software die een test- nieuwe multimeters, die goed CMOS-componenten op bestel­ module ondersteunt. Monteurs beveiligd zijn tegen hoge ver­ ling. Nadere inlichtingen op kunnen via het scherm worden mogens. De 21 en de 23 zijn 020-462221. geholpen bij het foutzoeken en speciaal geschikt voor produk- * Rodel te Delden verkoopt al de programmatuur opdracht tiebedrijven, hoogspannings­ jaren ILP-modules en ringkern- geven rechtstreeks bij het ver­ techniek mijnbouw en petro­ KORTE NIEUWTJES transformatoren. Het succes is dachte element te beginnen chemische industrie. De gele zo groot dat Rodel nu ILP-Ne- met de metingen. Inlichtingen behuizing is geheel metaalvrij * Allereerst een aankondiging, derland heet. Het adres en tele­ bij Fluke, 013-352455. en de meters worden geleverd die ons ruim op tijd bereikte: foonnummer blijven gelijk: • Ormas komt nu met een door met geïsoleerde krokodilklem- De Hobby Computer Club 05407-2024. haar ontwikkelde tekstverwer­ men. De kenmerken zijn LCD- (HCC) houdt op 22 en 23 no­ * De examencommissie voor ker: Ortext. Het programma, display, snelle automatische vember voor de negende keer radiozendamateurs maakt be­ oorspronkelijk bedoeld voor bereikkeuze, stroomluspieper haar bekende HCC Microcom- kend dat de examens dit jaar op UNIX, is geschreven in „C" en en grote functiekeuzeknop. Het puterdagen. Men verwacht 200 6 november worden afgeno­ aldus geschikt voor machines display geeft het meetgebied exposanten, ruim 100 compu- men te Utrecht. De proeven van onder MSDOS. Ortext is een weer, wordt twee en een half ter-amateurgroepen en meer bekwaamheid vallen in de peri­ vereenvoudigde aanpassing maal per seconde verfrist en dan 35000 bezoekers. Op de da­ ode van 10 tot 19 december. van de bestaande Wordplex- heeft een zeer hoge resolutie. gen worden noviteiten uit bin­ Aanmelden op 050-608029. systemen. De bestanden van Meer informatie geeft Fluke op nen- en buitenland getoond. * Vekano zal worden overge­ beide systemen zijn volledig 013-352455. Plaats Jaarbeurshallen te nomen door Otra en Nolte Be­ uitwisselbaar. Inlichtingen op Utrecht, tijden 10.00 tot 17.00 heer. Het bedrijf blijft wel onder 03403-90911. uur. eigen naam voortbestaan. Het * Een serie nieuwe software * Monsanto Europe, gevestigd komt nu in het rijtje voor van van Phoenix wordt door Stebis in Brussel, gaat een fabriek Technische Unie, Rodelco en in Heeswijk-Dinter op de markt voor silicium schijven voor de Van Reijssen, alle financieel on­ gebracht: Pmate is een tekst­ halfgeleiderindustrie in Japan dergebracht bij eerder ge­ verwerker, Pfix86 is een DDT, openen. Het concern maakt al noemde combinatie. Plink is een linkage editor die silicium schijven sinds 1959 en * Het nieuwe adres van D&R samenwerkt met Pfinish, dat bezit twee fabrieken in Amerika Elektronica is Rijnkade 15b, programma's op goede samen­ en één in Maleisië. Weesp, 02940-18014. De on­ stelling controleert. Voorts is er * Voor het snel en doelmatig stuimige groei die dit nodig Pmake en Pre-C, programma's verwerken van gegevens van maakte is voornamelijk te dan­ voor de programmeur. De serie enquêtes heeft de firma Datel- ken aan de grote export van werkt onder MSDOS of PCDOS. care in samenwerking met de goederen. Meer inlichtingen bij Stebis, Kath. Hogesschool Tilburg een * Voor de professionele elek­ 04130-42744. zogeheten enquêtebord ont­ tronische systemen van Koning • Allinco, leverancier van soft­ wikkeld. De vragen worden ge­ en Hartman moet u voortaan in ware, heeft haar pakket Neder­ woon op papier ingevuld, maar Delft zijn. Het bedrijf zit daar nu landse administratieprogram- tegelijkertijd omgezet in digita­ in een pand aan de Energieweg matuur uitgebreid met een ver- le gegevens die later door een waar alle afdelingen weer een kooporderadministratie. Het computer kunnen worden ver­ ruim plaatsje vinden. Tel. 015- programma is verbonden met Spreken met losse handen werkt. Datelcare, 03404-27211. 609906. eerdere delen uit de reeks fi­ Het door Motorola ontwikkelde * MCA-Tronix te Rijswijk gaat * De magneetband bestaat nancieel, voorraad en statistiek. IC MC34018 bevat de verster­ een nieuw pand bouwen ter uit­ vijftig jaar. De eerste 50000 me­ Het dient om verkooporders in kers, verzwakkers en bestu­ breiding van de produktie. Het ter band die het bedrijf BASF te voeren, te wijzigen en even­ ringsfuncties die nodig zijn bedrijf vierde onlangs zijn tien­ maakte werd in 1934 geleverd tueel te verwijderen. Meer in­ voor een zichzelf regelend tele­ jarig bestaan. aan AEG, die de band gebruikte lichtingen bij Allinco, 076- foonsysteem. De bedoeling is * Auriema heeft nog een nieu- op de magnetophon. Sinds die 226080.

RBMÜH! 355 SEPTEMBER 1985 Rubriek Elektronicanieuws

ONTVANGEN * Van Ulrich Müter ontvingen Sky-channel. Citycom, 010- Snel bestellen bij Conrad, Post- wij een aantal handzame boek­ 620533. fach 1180, 8452 Hirschau, CATALOGUSSEN, jes over bij hem te bestellen ap­ * Bij Nijkerk Elektronica is ver­ Duitsland. PROSPECTUSSEN paraten. De boekjes zijn ge­ krijgbaar het boekje over con- * In Elektronica Impulsen num­ schreven in drie talen en bevat­ nectoren van Wells. Bestellen mer zeven van Rodelco onder EN VLUGSCHRIFTEN ten informatie over twee appa­ via 020-462221. meer schakelende voedingen, raten voor metingen aan beeld­ * Van Vekano ontvingen we IBM PC boards, bandkabelsy- * Van de firma Detmar ontvin­ buizen. Voorts geeft Müter in een set documentatiebladen stemen, printrelais en span- gen we uitgebreide informatie een ander boekje een overzicht over de door hen te leveren ningsregulatoren. Rodelco, over luidsprekers van het merk van door deze firma te leveren Siemens-produkten. Het pro­ 076-784911. Eton. De serie reikt van lage to­ meters en metertoebehoren. gramma bestaat uit LED's, LED- * Diode BV kan componenten nen luidsprekers van 150 W tot Inlichtingen in Duitsland op beeldschermen en optische leveren van Texas Instruments tweeters van 120 W. Belang­ 02368-2053. koppelingen. Het optopakket is en Motorola. Daartoe kunt u stellenden kunnen het voorlich­ * In een 86 bladzijden tellend te bestellen via 040-829899. uitgebreide informatiecatalo- tingsmateriaal aanvragen bij boekwerk geeft Rohde en * Over het gehele leverings­ gussen aanvragen op 030- Detmar, 045-215197. Schwarz een overzicht van pakket van IBM is een indruk­ 884214. * In juni stond hij bij ons op de door deze firma te leveren ap­ wekkende folder beschikbaar, * Newport Electronics heeft voorplaat, nu op de catalogus paratuur voor de meting van die ook een blik werpt op de een nieuwe catalogus uitgege­ van Koning en Hartman. De ul­ goede en storende signalen. historie van de computer- en ven, met hierin een breed scala tra platte scoop van Soar. Ver­ Wie geïnteresseerd is in of veel informatietechnologie in het al­ aan digitale paneelapparatuur. der in dit boekwerk Analoge en werkt mèt zenders en hun stra- gemeen en van dit bedrijf in het Nieuw hierin is de Quanta Digitale Analysers, Meet- en lingsgedrag kan proberen deze bijzonder. In de catalogus is 2000-serie paneelmeters. De Regeltoestellen, Drukopne- catalogus te bemachtigen. R & ook aandacht voor de toe­ catalogus is op aanvraag gratis mers. Chips en Computer- en S zit in München, 089-41290. komst. beschikbaar bij Newport Elec­ Lasersystemen. * De geheel aangepaste en * Analog Devices in Ooster- tronics, Nieuw Vennep, 02526- Ook van K & H is de catalogus aangevulde uitgave van het Au- hout bezorgde ons de uitge­ 87383. van produkten van Kenwood. tomatiseringsjaarboekje van breide CMOS DAC Application * Ook orgelfanaten kunnen bij Bekend van professionele meet­ Kluwer is uit. In dit boekje infor­ Guide. Het boek bevat alle in­ ons terecht of liever gezegd bij apparatuur en audioapparaten. matie over opleidingen, com­ formatie over CMOS DAC-chips Wersi in Hoevelaken. Wersi Het Technisch Bulletin en de puterwinkels, leveranciers, ad­ en interessante, doch zeer sum­ heeft de zomereditie van de ca­ Kenwood-catalogus zijn te be­ viesbureaus en computersyste­ mier toegelichte, toepassingen. talogus het zonlicht doen zien. stellen via 015-609906. men. Informatie over bestelwij­ Analog Devices heeft telefoon Aanvragen kan via 03495- * Interessant is ook de catalo­ ze van dit boekje verkrijgt men 01620-81500. 37111. gus van Figroen BV over bedra- via 05700-20577. * Een greep uit de catalogus * Betrouwbare, waterdichte en dingssystemen. Vele soorten * Belangstellenden voor kabel- van Conrad Electronic uit Duits­ robuuste schakelaars in kleine (plint)kabelgoten, met diverse tekst kunnen de folder van In- land: CB-apparatuur, walky-tal- kastjes levert Asea Control. Wij aftakkingsonderdelen, bevesti­ strutec opvragen. De firma Ci­ kies. antennes, ontvangers, ontvingen een kleine catalogus gingsmaterialen, lijmpistolen tycom in Schiedam kan u infor­ zenders, literatuur, computers, en wie geïnteresseerd is kan en kabelgeleiders. Aanvragen meren over de mogelijkheden Europese zendbakens, zend- deze ook aanvragen bij Asea, bij Figroen BV. 078-177511. van kabeltekst, bijvoorbeeld via ontvangers en toebehoren. 055-775321.

de basistechnieken van en rond pen en audio in het bijzonder, de microprocessor worden uit­ worden slechts vluchtig aange­ gelegd. De afmetingen zijn 10 roerd. Daarna volgen nog enke­ x 16 cm (turo-formaat). le hoofdstukken met algemene voor u Het volgende onderdeel be­ informatie, data van halfgelei­ staat uit een ontwerp van een ders, hoe maak je zelf een print- VHF UHF-hoogfrequentgenera- plaat, adressen en enkele kant tor met AM- en FM-modulatie. en klaar te verkrijgen elektro- Alhoewel alle ontwerpen in dit nica-ontwerpen. boek uitvoerig worden bespro­ Voor wie kan dit (losbladige) ken lijkt het maken van een boekwerk, dat door middel van „echt" meetinstrument nu niet aanvullingen steeds „bij blijft", een van de eerste dingen waar interessant zijn? Voor de door­ een hobbyist mee zal kunnen gewinterde hobbyist, die een aanvangen. De wat ingewikkel­ opleiding in elektronica volgt der ontwerpen dienen dan ook zal het gebodene niet of nau­ gezien te worden als uitleg hoe welijks aantrekkelijk zijn. De zo'n instrument wordt ontwor­ „diepgang" is gering en de on­ pen en gebouwd. Een duidelijk derwerpen zijn voornamelijk schema met op doorzichtige fo­ gericht op het hobby-aspect. Hobby Elektronica werk iets eenvoudiger. Deel 4 is lie afgedrukt printplaatontwerp Maar juist daarin schuilt de Van de uitgeverij Weka ontvin­ het grootste hoofdstuk met als completeert elk ontwerp. De af­ kracht van dit werk. Er zijn nu gen wij een ringband met infor­ onderwerpen: microcomputer- druk is voldoende zwart om als eenmaal niet veel uitgaven om matie op het gebied van Hobby techniek, meetapparatuur, au- origineel te gebruiken voor het de basisprincipes van de elek­ Elektronica. Dit door J. V. Du- to-elektronica, modelbouw en belichten van fotogevoelige tronica te doorgronden en als pain en J. Verstraten samenge­ radiografische besturing en printplaat. Voor e.v.t. aanvullin­ dat op een aantrekkelijke ma­ stelde lijvige werk is als basis­ voedingsapparatuur. gen is het verstandig indien de nier, aan de hand van vele ont­ uitgave te beschouwen. Aan­ Aan het fenomeen computers uitgever de screenlaag aan de werpen, wordt gedaan dan is vullingen op dit basiswerk kun­ wordt ook aandacht besteed. andere kant (onleesbaar) laat dat meegenomen. Daarnaast nen in de vorm van een abon­ Dit gebeurt aan de hand van afdrukken, de afdruk is dan nog poogt het boekwerk een zo vol­ nement worden besteld. Zo een eenvoudig ontwerp met gaver. ledig mogelijk overzicht te ge­ blijft dit werk steeds bij de tijd. een microprocessor, een in- en In hoofdstuk vier komen nog ven - binnen de hobbygrenzen Na enkele inleidende hoofd­ uitvoer en een LED-display. De meer ontwerpen aan bod: dBm- - van gegevens die voor de stukken volgt deel drie met uit­ besproken microcomputer meter, intervalschakelaar, test- hobbyist interessant kunnen leg over passieve en actieve MPS65 (met de 6502-micropro- apparaat voor 4-, 5- en 6-cylin- zijn. Dit boekwerk kan een dermotoren, auto-alarminstal- componenten: weerstanden. cessor, een VIA 6522, zes ze- waardevolle eerste stap zijn booster-eindversterker condensatoren, spoelen, dio­ ven-segmentdisplays, een latie, voor degene die zich op het ge­ voor auto-radio's en een elek­ den, transistoren, LED's etc. werkgeheugen van 2 KByte en bied van de elektronica weg­ tronische besturing van elek- Voor degenen onder u die Elek­ een monitorgeheugen (in wijs wil maken. tro-motorisch aangedreven tronica voor Iedereen en Leer­ ROM) kan zich niet meten met Inlichtingen bij de uitgever We- modellen. boek Elektronica deel I van de eerste de beste hobbycom- ka BV te Amsterdam, tel. 020- Hoofdstuk vijf gaat over televi­ Dirksen (uitg. De Muiderkring) puter, maar dat is ook niet de 867131. sie en audio. Deze onderwer- kennen is het niveau van dit opzet. Het is de bedoeling dat R.G.

356 SEPTEMBER 1985 ELEKTROanC Audioversterker Audioversterker

Versterkers zijn een steeds terugkerend onderwerp van keuzeschakelaar zien we de vo- gesprek. De één heeft het over een versterker van 2x 50 lumeregeling aangesloten op de W, terwijl de ander het over een uitgebreide mengver- toonregeleenheid. Tot slot de eindversterker, die het signaal sterker heeft met zes ingangen, twee recorderuitgan- geschikt moet maken voor onze gen, monitoruitgang en noem maar op. Bij het maken luidsprekers. van een goed ontwerp voor een versterker, is het nodig om aan zoveel mogelïjk eisen te voldoen. Hetgeen een V oor versterker ontwerp zowel eenvoudig als ingewikkeld kan maken. Wij hebben bewust gekozen voor Toch geloven wij dat we met dit ontwerp een dusdani­ een bouw met modulen, daar dit ge universele aanpak hebben weten te creëren dat nu een groot aantal voordelen heeft. iedereen uit de door ons aangedragen basisopzet zijn Ten eerste zijn de onderlinge ei­ eigen versterker kan maken. U kunt uw eigen wensen genschappen van de modulen na­ invullen en de versterker zo eenvoudig en zo uitgebreid genoeg gelijk en vertonen ze minder verschillen dan verster­ maken als u wilt. kers, die zijn samengesteld met discrete componenten. Het En­ gelse merk ILP heeft een groot Eisen correctie ook toe te passen bij het aantal van dit soort versterker- versterken. Hier vangen we dus modulen, die ideaal zijn voor het De minimum eisen waar een ver­ twee vliegen in een klap: een cor- zelf ontwerpen van versterkers. sterker aan moet voldoen, zijn de rectieversterker, die het signaal Ook de documentatie die dat volgende: corrigeert en tevens op het juiste merk heeft, is van dusdanige 1. Ingangen: platenspeler, tuner spanningsniveau brengt. Na de­ kwaliteit dat de zelfbouwer vol­ en cassettedeck (opnemen en ze correctie (RIAA) zijn alle sig­ doende informatie krijgt om een weergeven). nalen gelijk en kunnen we ze op goede versterker samen te stel­ 2. Systeem: tweekanaals stereo. dezelfde manier behandelen. len. Daarnaast krijgt men ook 3. Standaard: volumeregeling, Voor we het signaal verder gaan nog twee jaar garantie op de mo­ toonregeling (hoog en laag) behandelen, dienen we een keu­ dulen, zodat de keus eigenlijk en ingangskeuze. ze te maken uit de verschillende zeer eenvoudig is geworden. Er 4. Vermogen: minimaal 30 W. aangeboden signalen. Zo komen zijn twee types voorversterkers, we tot de basisschakeling van een mono-uitvoering (HY6) en Nu we deze eisen kennen kun­ afb. 1. Bij de voorversterker zijn een stereo-uitvoering (HY66), nen we ook een globale opzet van zowel de RIAA-correctie als de beide geschikt voor MD-elemen- de versterker maken. De ingan­ mogelijkheden voor een micro­ ten. De gevoeligste ingang is ge­ gen voor de tuner en het casset­ foon of gitaar gegeven. Achter de schikt voor MD-elementen waar- tedeck geven de minste proble­ men, daar die werken met een signaalafgifte van ca. 150 mV. Afb. 1 Schematische opzet van de versterker met modulen. Er is voorzien in De platenspeler is vandaag de verschillende ingangen. dag voorzien van een MD-ele- ment met een spanningsafgifte cassetterecorder van ca. 5 mV. tuner 150mV Dit soort kleine signalen vraagt . voor- om speciale aandacht wat betreft ingang r^s^versterker monitor 1 afscherming. Het is makkelijk 3. ,150mV 750mV volume als dit kleine signaal wordt ver­ corr eindversterker sterkt tot het niveau van de an­ 27U dere signalen. Daar een gram­ microfoon mofoonplaat tijdens het snijden 15 k een bepaalde correctie onder­ gitaar gaat, is het noodzakelijk deze

Fmmm 357 SEPTEMBER 1985 ELEKTR01VICI1 Audioversterker

Afb. 2 Koperzijde van de ingangsprint, schaal 1:1.

bij men dan wel de reeds inge­ rechtstreeks op de ingangsprint impedantie en het spanningsni- bouwde RIAA-correctie dient in gemonteerd. Tevens is deze print veau aan te passen, te schakelen (zie afb. 1). voorzien van de keuzeschakelaar Afb. 2 laat het printontwerp Een tweede correctie-ingang vin­ waardoor er geen extra bedra- zien, terwijl afb. 3 de componen- den op pen 3, die dient voor het ding nodig is. Een ander voor- tenopstelling toont. Als we afb. 3 instellen van de versterkingsfac- deel van een dergelijke oplossing bekijken, zien we links onderin tor. Met een weerstand van 27 is het makkelijk bereikbaar zijn II en 12, dit is de MD-ingang die kQ heeft men een versterking van de ingangen om de ingangs- rechtstreeks aan de MD-voorver- van 50, hetgeen voldoende is voor kleine microfoonsignalen. Indien men een gitaar aansluit Afb. 3 Componentenopstelling van de ingangsprint. De cinch-chassisdelen op de ingang dient de verster­ komen met de opening aan de koperzijde. De ingangsweerstanden komen king meestal kleiner te zijn, een rechtstreeks aan de chassisdelen. weerstand van ca. 15 tot 18 kQ voldoet op deze plaats goed, doch een instelpotentiometer van 22 tot 27 kQ maakt het mogelijk uw eigen gitaar goed in te stellen. De ingangsimpedantie van de gevoeligste ingang is 47 kQ dus geschikt voor elementen van zo­ wel platenspeler als gitaar. Ingang Tegenwoordig is het gebruikelijk om de ingangen van audiover- sterkers uit te voeren met cinch- chassisdelen en -stekers. Om alle bedrading zo kort mogelijk te houden zijn de chassisdelen

358 SEPTEMBER 1985 ELEKTROHIC Audioversterker

IV.

ingangen die we voor diverse doeleinden kunnen gebruiken, zoals tuner, mengpaneel, video­ recorder e.d. Tot slot vinden we geheel rechts de monitor aan­ sluiting, die geschikt is voor het aansluiten van extra audio-ap- paratuur zoals een grafische equalizer, sound processor of een tapedeck met nabandcontrole. De monitor in- en uitgang kun­ nen we op twee manieren scha­ kelen, met een relais op de in- gangsprint (voordeel korte be­ drading) of met een monitorscha- kelaar op de versterkerprint. Wij hebben in beide mogelijkheden voorzien en aan u de keuze gelaten. Bij gebruik van een relais wor­ den de aansluitingen Al en A2 aan weerszijde van het relais verbonden met de puten Al en A2 op de versterkerprint. De moedercontacten van de keuze- schakelaar zijn door middel van printbanen al met de relaiscon- tacten verbonden. Wel dient men het relais te voorzien van een voedingsspanning, hetgeen aan­ gegeven is in afb. 4 (y-z). Maakt men geen gebruik van de luxe mogelijkheid een relais toe te passen, dan dient men de mo- nitoringang via de weerstanden R19 en R20 (afb. 3) rechtstreeks te verbinden met de monitor- schakelaar punten Dl en D2 (afb. 4). Op de versterkerprint komen dan de draadbruggen BI en B2 onder de versterkermo- duul. De aansluitingen Cl en C2 op de versterkerprint gaan dan naar de aansluitingen Cl en C2 op de ingangsprint en de monitorscha- kelaar is compleet. Versterker Afd. 4 Koperzijde van de versterkerprint, schaal 1:1. Afb. 4 toont de versterkerprint terwijl afb. 5 de componentenop­ f sterker komt. Vanuit de MD- Ril (R12), beide een ingang, in stelling laat zien. De versterker­ voorversterker komt het signaal ons prototype voor TAPE 1 print is voorzien van een moni- terug naar de ingangsprint op PLAY en TAPE 2 PLAY. R13 torschakelaar, hoge- en lageto- Hl en H2. R1 en R2 zijn opgeno- (R14) en R9 (R10) zorgen voor de nenregeling, balansregelaar en men om het signaal aan te pas- aanpassing van het uitgaande een netschakelaar. Als verster­ sen op de andere ingangssig- signaal ten behoeve van de band- ker hebben we de HY66 ge­ nalen. recorder TAPE 1 REC en TAPE 2 bruikt, die volledig stereo is en Daarna krijgen we R15 (R16) en REC. Daarnaast vinden we drie al voorzien is van een toonrege- PD ELEKTRONICA IIP COMPUTERS)) 359 SEPTEMBER 1985 I ELEKTRONICA Audioversterker

ling. Het versterkermoduul is naar rclQis via een connector met de print v Z verbonden. Links van de moduul & e ziet u de MD-aansluitingen voor zowel in- als uitgang. Tussen de balans- en lagetonenregeling ziet u de aansluiting van de vo­ lumeregelaar. De versterker- IIn i print wordt door middel van de 0tl HV65 potentiometers en de schake­ ; laars tegen het frontpaneel ge­ m schroefd. In afb. 6 kunt u dat dui­ delijk zien, linksboven ziet u de volumeregelaar. Naast de volu­ meregelaar ziet u nog twee ga­ ten, die dienen voor het dreun­ en ruisfilter. Afb. 7 laat de moni- torschakeling zien, die achter de ingangsschakeling komt van afb. 1, op de plaats van de volumere­ Afb. 5 Componentenopstelling van de versterkerprint, de gelaar, die in ons definitieve ont­ volumepotentiometer (R4) komt rechtstreeks in het frontpaneel. werp achter de toonregeling komt.

Ruis- en dreunfilter Bij de tegenwoordige platenspe­ lers is er veel aandacht besteed aan het rumble-effect en ook zijn de elementen van een dusdanige kwaliteit dat een ruis- en dreun­ filter eigenlijk overbodig is. Daar toch regelmatig de vraag van diverse lezers werd gesteld om eens een dreun- of een ruisfil­ ter te ontwerpen, nemen we deze 'V ■ .aar direct mee. Normaal ge­ -N sproken worden dergelijke filters alleen toegepast in combinatie met een platenspeler, zo ook in ons geval. Door de universele op­ zet van het filter kan men deze ook op andere plaatsen toepas­ sen, bijvoorbeeld achter de keu- zeschakelaar en zelfs achter de Afb. 6 De eenvoud zelf, drie potentiometers, twee schakelaars en één moduul. toonregeling. Ook kunt u dit fil-

Afb. 7 Aansluiten van de Afb. 8 Schema van het ruis- en dreunfilter. monitorschakelaar.

C7(18) Jcil(22) mon jR5(1Z) uit m C5(16) C1CK21) CKC2) b • filter __ .T— “ L, Dl "•uit C9(20) A1CA2) 0,(021 !i ft. ^3(10) j~|R401) ||| R603) volume mon!! V "j" *^20^304^405) schakelaar lr \L

360 SEPTEMBER 1985 ELEKTRONICl Audioversterker

V

\

Afb. 9 Koperzijde van de filterprint, schaal 1:1. ter bij andere schakelingen toe­ 15 kHz, terwijl de tweede stand filter direct achter de MD-ver- passen. Afb. 8 toont het schema voor een kantelfrequentie van sterker te plaatsen. Ook voor het van beide filters. SI geeft de keu­ ca. 13 kHz zorgt (beide bij -3 filter is er een print ontworpen, ze uit twee kantelfrequenties om dB). die afgebeeld is in afb. 9 terwijl de dreun tegen te gaan, namelijk Tot slot vinden we een emitter- afb. 10 de componentenopstel­ bij 50 en 100 Hz. In de eerste volger die de hoge filterimpedan- ling laat zien. De printpennen stand zal het signaal van 50 Hz tie omzet naar een lage impe­ voor de voedingsspanning, in- en ca. 1,41 x zwakker zijn (-3 dB) dantie die geschikt is voor de uitgang worden aan de koperzij­ en in de tweede stand ligt het -3 versterkermoduul. In principe de geplaatst daar de print met de dB punt bij 100 Hz. kan het filter op iedere plaats in onderdelenzijde naar het front- S2 zorgt voor het afsnijden van de versterker worden opgeno­ paneel wordt gemonteerd aan de de hoge frequenties, in de eerste men, zowel qua signaal als impe­ schakelaars. stand ligt de kantelfrequentie bij dantie, doch het beste is om het Voeding Afb. 10 Componentenopstelling van het filter. De printpennen worden vanaf De voeding bestaat uit een ring- de koperzijde aangebracht. kerntransformator, die de net­ spanning verlaagt tot tweemaal 20 V. Na gelijkrichting komen we uit op zo’n 29 V. Deze voeding wordt compleet geleverd onder typenummer PSU52. Nu hebben we alle belangrijke basisprinten voor de versterker besproken en dienen we een kast uit te kiezen die geschikt is voor het herbergen van de verschil­ lende componenten. Aan de hand van een ruwe schets komen we tot de opstelling vol­ gens afb. 11. Daar we de in- en uitgang van de MD-versterker aan de voorzijde van de verster- kerprint hebben, kan de voe- dingsprint zonder bezwaar aan de achterzijde van de versterker- DD ELEKTRONICA ■ 1P computers!) 361 SEPTEMBER 1985 ELEKTBOmC : Audioversterker

ste punt van de kast geaard (bij net ingang Aardlussen ingangsprinl eindversterkers de MD-ingang). l Het is zeer belangrijk om aard­ lussen te voorkomen. De printen £ zijn dan ook zo ontworpen dat Extra voorzieningen 2 voeding het maken van aardlussen nage­ ë' noeg uitgesloten is. Alle signaal- Dit ontwerp is nog niet compleet, versterker mengprinten leidingen mogen slechts aan één doch om een lang verhaal kort te kant met massa worden verbon­ houden, stoppen we. Volgende ev fitterprint den, normaal gesproken aan de keer bespreken we een meng- gevoeligste kant. Alleen de mo- print, die het mogelijk maakt om Afb. 11 Een mogelijke opstelling nitorleiding vanaf relais naar een gitaar, microfoon e.d. aan te van de verschillende printen, trafo en toonregeling wordt aan beide zij­ sluiten. Ook een hoofdtelefoon­ eindversterkers. den met de massa van de print versterker en een actieve loud- verbonden. ness-schakeling. Doch het ont­ De voedingsdraden worden werp is zo uitgekiend dat u met print worden gemonteerd. De in- steeds in elkaar gedraaid (plus, de gegeven informatie toch al gangsprint komt met isolatierin- min en nul) en vanaf de voe- aan de slag kunt en een goed gen tegen de achterwand en kan, dingsprint naar de diverse prin­ werkende versterker kunt ma­ indien gewenst, worden voorzien ten gevoerd. Via de nulleidingen ken, zodat u volgende maand de van een afschermplaat. zijn alle printen op het gevoelig- luxe snufjes kunt samenstellen. De ringkerntrafo wordt door middel van één centrale bout aan de zijkant van de kast ge­ monteerd. Aan de andere zijde van de kast komen de eindver­ sterkers, opgehangen met twee Onderdelenlij s t tapeinden van 6 mm. De hier ge­ Ingangsprint geven opstelling is maar een R1,R2 10 kQ (MD) HY66 versterker- suggestie en geheel afhankelijk R3,R4 22 kQ (tuner) moduul met con- van het type kast. R5 t.e.m. R8 15 tot 22 kQ nector K66 Men kan de eindversterkers ook (aux, afhankelijk door de achterwand van de kast van de aangeslo­ Filterprint monteren. Alle printen zijn zelf­ ten apparatuur) R1,R8 4,7 kQ R9, R10 6,8 kQ (tape uit) R2,R9 47 kQ dragend en worden door middel Ril, R12 47 kQ (tape in) R3, R5, R10, van potentiometers en schake­ R13, R14 6,8 kQ (tape uit) R12 120 kQ laars aan het frontpaneel beves­ R15, R16 47 kQ (tape in) R4, R6, Ril, tigd. De versterkerprint zit dus R17 t.e.m. R20 6,8 kQ (monitor R13 220 kQ vast via de drie potentiometers in en uit) R7, R14 1 kQ en de twee schakelaars. Dit geeft Rs 390 Q (afhanke­ Rs 1.2 kQ een stevige verbinding, waarbij lijk van relais) Cl, C12 1,8 nF de bevestigingsschroeven voor SI 6 standen, 2 moe- C2, C13 2.2 nF dercontacten C3, C14 180 pF het voedingsprintje zo lang zijn (MEC) C4, C15 220 pF dat ze op de bodem van de kast RY relais RKT, 24 V C5, C7, C16, rusten, dit in verband met door­ (Smitt) C18 330 nF zakken. De filterprint zit alleen Cinch-chassis- ca. 20 (wit en C6, C17 100 nF via de twee draaischakelaars in delen rood) C8, C19 18 nF het frontpaneel bevestigd. Vanaf C9, C20 10 nF deze print wordt er een LED ge­ Versterkerprint CIO, C21 2,2 pF, 35 V (tan- voed via een weerstand om een R1,R2 2x 10 kQ, lin. taal) indicatie te geven of de verster­ R3 2x 22 kQ, lin. Cll, C22 100 pF, 35 V (tan- ker aan of uit staat. Naast de K 2x 10kQ,log. taal) SI netschakelaar SI, S2 3 standen, 4 moe- filterprint komt de volumepoten- (Prominent) dercontacten tiometer, die wij hebben aange­ S2 monitorschake- (MEC) sloten achter de toonregeling op laar (Prominent) T1,T2 BC547B de punten KI en K2 (afb. 4). De lopers van de volumepotentio- meters worden rechtstreeks ver­ bonden met de ingang van de eindversterkers.

362 SEPTEMBER 1985 YPMA’s RADIO ONDERDELEN EE,Ei

Verder zijn wij ruim gesorteerd in onderdelen en apparatuur. Een bezoekje aan onze iilillillli::::::::::: zaak loont zeker de moeite. Verzending onder rembours of bij vooruitbetaling op liiiiiiiiii gironr. 4150578. Geen folders en prijslijsten. B.E.M. Hl Iilillillli SYSTEEMKAARTEN I II \\ Boven Oosterdiep 61. 9641 JN Veendam, telefoon 05987-17458. Waverbancken 12, 3645 VS Vinkeveen Openingstijden: maandag t/m zaterdag, dinsdags gesloten. Telefoon 02972-3965 Telex 18576 |

RB september 1985 A9 ; Elektronikatechnicus

audio- en video-apparatuur Omdat de audiovisuele techniek in steeds meer • samenstellen, aansluiten, in bedrijf stellen, gebieden wordt toegepast, neemt de belangstel­ afregelen en zonodig installeren van nieuwe ling voor onze hoogwaardige apparatuur in snel apparatuur, tempo toe. • wijzigen van apparatuur om aan speciale Wij zoeken een technicus die de groei van dit wensen van klanten tegemoet te komen. vakgebied niet alleen wil meemaken, maar die ook daadwerkelijk bij de ontwikkeling ervan be­ Enige jaren ervaring op beide terreinen, kennis trokken wil worden. van de Duitse taal en het bezit van rijbewijs B-E zijn vereist.

Hebt u belangstelling en voldoet u aan onze Hebt u MTS-E ? voorwaarden? Dan willen wij graag met u praten over de vol­ Richt dan uw sollicitatie onder vermelding van gende werkzaamheden: vakaturenummer 876-02 aan AEG Nederland N.V., • service en onderhoud aan industriële video­ t.a.v. de heer S. van Vuure, Aletta Jacobslaan 7, apparatuur en professionele audio-apparatuur, 1066 BP Amsterdam. Telefoon (020) 510 53 23. zowel digitaal als analoog,

AEG Nederland N.V., onderdeel van het gelijknamige concern, is een zelfstandige Nederlandse handelsonderneming, die zich bezig houdt met de verkoop en serviceverlening van elektrotechnische produkten voor industrie, overheid en consumenten. AEG Nederland is in Amsterdam gevestigd en telt ca. 400 medewerkers.

7AEG Nederland

/URKTHE PIED PIPER luidsprekers - superklasse voor zelfbouw - The Pied Piper - Passive The Pied Piper - Active * Open-pijpsysteem voor weergave zonder ver­ * De AURA "The Pied Piper - Active" is identiek traagde resonanties. aan do "Passive". maar nu uitgevoerd als * Speciaal geselecteerde, revolutionaire luid- volledig actief driewegsysteem. sprekerunits. * Zeer goede impulsweergave door directe kop­ * Voorgemonteerd en getest cross-overfilter. peling van eindversterkers aan luidsprekerunits. met louter eersteklas componenten. * Transiènts in één van de frequentiebanden (b.v. in het laag) hebben geen nadelige Invloed meer op de weergavekwaliteit in overige * Enkele gegevens: frequentiegebieden. belastbaarheid 120 W RMS * Geen ringing als gevolg van inducties en capa­ 250 W'Peak citeiten tussen versterkers en units. frequentiebereik 28 Hz-50 kHz (± 3 dB) * Geen vermogensverlies door kabelweerstand. * Grote vermogensreserve. rendement 92 dB/1W/1m (± 2 dB) * Gelijkstroomkoppeling zonder elco. max. geluidsdruk 120 dB SPL (pink noise) * Zeer ruim gedimensioneerde versterkervoeding. * Specifiek ontworpen tweede orde filter met units Multicel ultra low-mass optimaal gedefiniöerde kantelpunten bij 500 Hz ribbontweeter (hoog) en 5 kHz. Philips AD 02160 Sq8 soft * Elektronisch wisselfilter, versterkers en voeding fabric domesquaker zijn voorgemonteerd op één koelblok. en Sonics SLE 60/120 woofers worden binnen nauwe toleranties getest. (2) met polystyreendomes * Gemakkelijk en veilig te bouwen. C/o filter 2e orde. met kantelpunten * Direct aan te sturen door voorversterker op 500 Hz en 5 kHz (c.q. mengpaneel), of door CD-speler (600 mV nom.) vla Aura Interface Unit. afmetingen 22 x 30 x 120 cm. * Bij grootschalige toepassingen (studio's, con­ certzalen. tentoonstellingsruimten) geen ver­ Prijs f. 891,- voor twee luid­ mogens- of Impedantieproblemen In multi- sprekers (excl. hout). system configuraties. -P- 3K The Pied Piper: puur professionele perfectie

TSN Bosweg 16 7214 ET Epse Inlichtingen en demonstraties: prijs: f. 2641,- voor twee luidsprekers (excl. hout). Tel. 05759 - 3321

A10 RB september 1985 MINI-VENTILATOREN Brandsteder Electronics BV is de importeur van Sony beeld- en geluidsapparatuur, tapes X en home computers in Nederland. microncl l'lTl • Een zeer dunne ventilator met Sony zoekt een inbouwdiepte van slechts 14 mm. elektronica • Leverbaar in 5, 12 en 24 Vdc. • Borstelloze dc-motor. technici (m/v) • Metfaston aansluiting. (/. HTS-niveau «5 voor het verlenen van Service aan Sony audio- en videoprodukten in onze Service Centra, standplaatsen Badhoevedorp, Delft en Son en Breugel. VOOR RAAD (type met bestelnr.)

Omdat onze service-verlening een uitgebreid type bestelnr. prijsomschrijving pakket produkten betreft, stellen wij hoge eisen aan de technische vaardigheden van de F57AB- 5 Vdc ventilator 5 Vdc 204500 f. 43,50 kandidaten, zowel in kwalitatief als F 57 AB - 12 Vdc ventilator 12 Vdc 204501 f.43,50 kwantitatief opzicht. F 57 AB - 24 Vdc ventilator 24 Vdc 204502 f.4350 Prijzen 1-4 stuks excl.BT.W. Zijn/haar taak bestaat uit het op klant­ VAM Schicwcg 73 vriendelijke wijze verlenen van service en is ftisibus 5005 dan ook gericht op klacht- en produktgericht REIJSEN 2G00GA DELFT Telefoon 015 569216 repareren. ELEKTROMIKA BV. Telex 38126 Daar de technici in eenheden van maximaal 8 personen functioneren is een goede team­ geest van belang. óók voor Een afwisselende baan, waarvoor HTS- behuizingen Elektronica (of gelijkwaardig) alsmede enige ervaring gewenst zijn. Leeftijd ± 30 jaar. Een psychologisch onderzoek kan deel uitmaken Z. van de selectieprocedure. % Wilt u meer informatie omtrent functie en i taakinhoud, dan kunt u bellen met de heer P. Groenveld, tel: 02968-81259, of de heerR. Appelboom, tel: 02968-81379- Handgeschreven sollicitaties kunt u richten ISjSf©®* aan: Brandsteder Electronics BV, t.a.v. de heer W. K. Koopman, Jan van Gentstraat 119, 1171GK Badhoevedorp. hl&i 6 Ook voor behuizingen bewijst Amroh z’n klasse. Kijk maar naar ons Flexibox en Teko assortiment. * blanke of zwart geanodiseerde profielen * o.a. modellen met 19” paneelbreedte * toepasbaar voor Euro-printkaarten * talloze inbouwmogelijkheden en accessoires Vast en zeker dat u zich thuis voelt in het brede assortiment van Amroh. Vraag dokumentatie. /4MK§)H Aktueel in industriële aktiviteiten Postbus 4 • 1398 ZG Muiden Tel. 02942 -1951* telex 15171

RB september 1985 A11 VOOR MUZIEKLIEFHEBBERS DIE VAN EEN WARM GELUID HOUDEN EEN BETAALBARE, PTT-GOEDGEKEURDE (Hierbij inbegrepen ook de aan- sluitmateriaten: zware neon-net- Teletron GEAVANCEERDE MODEM VOOR UWC-64 schakelaar, nelsnoer en chassis- De in het septembernummer van in de uiterst positieve test Radio Bulletin beschreven 40 W. deel. ingangs- en LS-chassisdeel 1200 buizenversterker kunnen wij u en zekeringhouder). van de CHIP/ MICROMIX leveren als BOUWPAKKET: Bijpassende kast. zwart staalplaat leest uo.a.: in één koop alle elektronische 44 x 25 x 9 cm, plus bijpassende onderdelen, inkl. print, buizen en zwart gespoten 4 mm. alu-front- beide transformatoren: plaat (19" model). 325.- 85.- 9«bR/&!enSijlrofess,0neef en f vrijwel onafeien5a,„r?°^fm' met % V/elleman interface SffggSffs "" I PROFESSIONEEL MODEM voor een C8M64 Van / 595 - bouwpakketten 300/600/1200/75 BAUD Voor COMPUTERAARS die niet FACE BOUWPAKKETTEN op de f bang zijn om zelfgebouwde prints plank beschikbaar! Wordt geleverd inkl software aan te sluiten op hun ZX81. Voor wie niet wil bouwen zijn op voor een prijs van 595.- SPECTRUM of C-64 hebben wij de bestelling ook GEASSEMBLEERDE •0 gehele reeks VELLEMAN-INTER- PRINTEN leverbaar K2615 Spectrum Interface Molherboard (bouwkit) 91.- GRATIS LIDMAATSCHAP VAN DATABANK SPECIFICATIES TELETRON 1200 PTT-gocdgeKeurd nr 643174 M2615 Idem. geassembleerd en getest 168.- K2616 ZX81 Interface Motherboard (bouwkit). 94.- 2ENDER: •Direkt aansluitbaar op CBM-64/128/VIC-20 zendnivo -10 dBm +-/-1dB M2616 Idem. geassembleerd en getest. 170.- •Optie RS232-kaar1 voor alle standaard RS232- (600 Ohm) K2628 C-64 Interface Motherboard 136,- • Funktie-presets komputers frekwentie nauwkeurigheid: 4-/-0.4 Hz. M2628 Idem. geassembleerd en getest 211.- •Auto-answer ONTVANGER: K2609 Output-kaart (acht kanaals) 67.- •Auto-dial ontvangstgevoeligheid 0 tot -44 dBm. •Auto-spraak/data schakeling frekwentie tolerantie, 4-/-16 Hz M2609 Idem. geassembleerd en getest 81.- •Auto-baudrate selekt draaggolf detektie gevoeligheid: K2610 Analoog/digitaal omzetter 97.- • Volledig vanuit komputer te bedienen aan >-44 dBm +/-1dB M2610 Idem. geassembleerd en getest 110.- •Geen overhalen van schakelaars nodig uit <-46 dBm 4-A- IdB. K2611 Optocoupler input print 72.- • Inklusief software (CBM-64) reaktietijd draaggolf detektie aan 20 ms met File handling (op afstand uit 50 ms M2611 Idem. geassembleerd en getest 106.- komputer en drive bedienen) AUTO SPRAAK-DATA SCHAKELING K2613 Breadboard interface (eksperimenteerprint) 85.- Auto-dial/Auto-answer gevoeliglheid: > -30 dBm K2614 ZX81/SPECTRUM Centronics printerinterface 106.- Split screen (instelbaar) reaktietijd: 1 sek M2614 Idem. geassembleerd en getest 120.- Baudrate-selekt BELDETEKTIECIRCUIT Haal/zend remote files frekwentie: 15 tot 30 Hz K2618 Digitaal/analoog omzetter 89,- Screen select gevoeligheid: > 35 V. M2618 Idem. geassembleerd en getest 97.- Help-funktie reaktietijd 0,5 sek. Etc. etc. etc zie beschrijving in Radio Bulletin juni en juli j.l. max. vertraging voor • Audio in-/output (dinplug) detekteren draaggolf 15 sek. of vraag PER BRIEFKAART de gratis Velleman • 10 Leds voor aan te geven funktie tijdsduur antwoordtoon: 3.0 sek. Interface Gids aan! • Carrier/Transmit/Receive/300/1200/ stilte voor zenden: 1.9 sek. Originate/Answer/Ring/On line/Power. • Fraaie vormgeving AUDIO: 2 mV/KOhm • 6 Maanden garantie uitgangsnivo: 15 mV tot 2 V • Gratis software-upgrades elk weekend ingangsgevoeligheid binnen te laden via de eigen Teletron 1200 ISOLATIESPANNING: > 3750 V.

>• »* STEREO VOORVER5TERKER DIL elektronika MET TOONREGELING, kan met elke willekeurige eindversterker worden gebruikt. Met dubbele toonregeling, volumeregelaar en balansregeling, (schuifpotmeters in mini-formaat, ekskl. knoppen). IS DIL ZIJN Janligthartstraat 59-61.3085AL Rotterdam Tel.010-854213 Telex: 62486(DILRO) 14.95 GEHEUGEN POSTORDERS / BESTELINFO: (5V./ ATARIVOEDIMG 1I.8A.) KWIJT...? • partikulieren: • kortingsregeling: ideaal als TTL-experimenteervoeding. opgebouwd ■ Per brief mei ingesloten EUROCHEQUE. Zowel voor partikulieren als bedrijven en met o.a. LM723. dus rotsvaste stabilisatie en kort- Nee hoor, GROENE BANKBETAALKAART of een instellingen geldt een interessante KORTING sluitvasL kompleet in kunststof kast met eurosnoer. we willen juist wat meer GIROBETAALKAART (ondertekenen en voor per keer afgenomtn komponenten: (hier legt meneer Atari geld op toe!) pasnummer invullen!) Verzendkosten f 6,- 10% vanaf f 200.- - 15% vanaf f 400.- ervan verkopen G.EEN minimum orderbedrag. en 20% vanaf f 800,- (korting'8 8geldt NIET 29.95 voor aanbiedingen, meetappar ar utur en voor 2716-450 17.95 ■ Door VOORUITBETALING op onze post­ bouwpakketten). 2732-450 21.95 girorekening 649943 of onze bankrekening e leveringsvoorwaarden: 2764-250 22.50 rek. nr. 69.45.65.644. Verzendkosten f 6,- 28.30 GEEN minimum orderbedrag. • Levering volgens de voorwaarden gedepo­ TfceaLiP»1 27128-250 neerd btj de Arrondissementsrechtbank te 27256-250 59.00 ■ Per telefoon - levering onder REMBOURS 's-Gravenhage d.d. 30-10-1969. onder nr. 2532-300 29.00 Orders boven f 100,- Verzendkosten f 10,- 59-1969. Voor kleinere orders: Verzendkosten ƒ 12,50 Een kopie hiervan zenden wij u op aanvraag. 2114-450 10,15 2114-450/p.8 72.50 • bedrijven/instellingen: Al onze gepubliceerde prijzen zijn inkl. BTW. 4116-150 7.60 Betalingstermijn fakturen: 30 dagen netto, GEEN GELD...? 4116-J50/p.8 55.00 ■ Toezending per PTT of NPD na ontvangst of 60 dagen met 3% KB. 4164-150 9,60 van uw bestelbon of uw opgave per telex. 4164-150/p.8 69.00 Orders boven f 100,-: Verzendkosten f 7,50 e openingstijden: LED VU METER Voor kleinere orders: Verzendkosten j 12,50 41256-150 35.00 DINSDAG t/m VRIJDAG: 9.00 - 18.00 u. 41256-150/p.8 249.00 ■ Balieverkoop (voor levering 'op rekening', ZATERDAG: 9.00 - 16.00 u. 6116-LP3 16.50 altijd een bestelbon of zakelijke legitimatie GESLOTEN op maandag en vrijdagavond. pasbaar. Wij noemdenssrsaaaaat'ssshet VU-meter maar het is a. meebrengen) 6116-LP3/p.8 119.00 ook toepasbaar als spanningsmonitor. S-meter enz 23.00 • Na voorafgaande afspraak is evt. maand- • voor België: elektrosooo pvba. 6264-150 fakturering mogelijk voor diegenen die ge­ 6264-150/p. 8 165.00 regeld kleine aantallen komponenten nodig 19.95 Ungnuui*) M00 BRUGGE T.' OM-34IOO?

A12 RB september 1985 nn ELEKTRONICA *s Word abonnee op ri D computers) U ontwMft dan GRATIS naar keuze 1 van ®üd@f§faande boeken of bouwpakketten.*

A) INLEIDING TOT DE COMPUTERTECHNIEK E) APPELRADIO R. Martens Deze kleine middengolf-radio werkt op milieuvriendelij­ Dit standaardwerk op het gebied van de digitale ke biologische energie: Hij haalt de benodigde spanning schakel- en rekentechniek is in deze nieuwe editie aan- uit een appel! Daardoor zijn geen batterijen nodig! 2 gevuld met de laatste ontwikkeling: de microprocessor. speciale elektroden (bijgeleverd) worden in de appel ge­ De 304 pagina's zijn verdeeld in 15 hoofdstukken, die stoken en betrekken zo de noodzakelijke spanning uit ieder door een aantal gerichte vragen worden afgeslo­ het sap, dat in de appel aanwezig is. Dit bouwpakket is ten. De antwoorden zijn achterin het boek opgenomen. een goed voorbeeld voor praktische biochemie en biolo­ ISBN 90 6082 188 2 prijs ƒ 49,45-Bfr. 989 gische, natuurlijke elektriciteit in de natuur. Een oortele- bestelnummer 094 502 aantal blz: 325 foon wordt bijgeleverd. Natuurlijk kan deze radio ook met een 1.5 V batterij gevoed worden, wanneer een keer geen appel aanwezig is! B) IC EQUIVALENTS LINEAIR A.M. Hoebeek F) ANTENNEVERSTERKER Vervangtypen en aansluitgegevens van lineaire IC’s Breedband antenneversterker van ca. 0.15-150 MHz. zijn in dit handboek opgenomen van Europese en Voeding: 9-18 V. Versterking: ca. 5-20 dB (bij FM 10 Amerikaanse fabrikanten. dB). Deze antenneversterker hoeft niet afgeregeld te ISBN 90 6082 238 2 prijs ƒ 32,80-Bfr. 656 worden. Wegens zijn grote bandbreedte kan hij voor bestelnummer 068 809 aantal blz: 247 ontvangst verbetering in radio's, 27 Mc-ontvangers en televisie-apparaten gebruikt worden (bij TV-apparaten C) TTL INTEGRATED CIRCUITS PART 1 slechts tot VHF (max. 150 MHz)). A.M. Hoebeek Dit handboek bevat vervangtypen, principe- en G) 2 WATT-FM-MEETZENDER aansluitschema’s en technische gegevens van digitale Testzender voor de FM-band van 88-108 Mhz. De fre­ geïntegreerde schakelingen type 7400 t/m 74139. quentie is instelbaar. Vermogen afhankelijk van de voe­ ISBN 90 6082 177 7 prijs ƒ 39,10-Bfr. 782 dingsspanning: max. 2 watt. Voedingsspanning: 6-24 bestelnummer 068 807 aantal blz: 179 volt. Op de ingang van de zender kan een mikrofoon, bandrecorder enz. aangesloten worden. Let op! Dit ap­ paraat mag niet misbruikt worden!!! (bijv. als afluister- D) ZENDERS 1 zender, FM-piratenzender enz.). De PTT-voorschriften J. Bron dienen nageleefd te worden!!! Misbruik is strafbaar!!! Zenders 1 bevat uitgebreide en op de praktijk gerichte theoretische elektronica, een leergang morse en wet­ H) ONTSTOORFILTER telijke voorschriften voor de zendmachtigingen A, C, D Module voor het ontstoren van lichtorgels, motoren enz. en MARC. Uiteraard is tevens aandacht besteed aan De module wordt eenvoudig in de netleiding van het codes, QSL-bureaus en frequentie-indelingen. storende apparaat geschakeld. Max. belastbaarheid: ISBN 90 6082 080 0 prijs ƒ 32,80-Bfr. 656 1000 watt, 220 volt. bestelnummer 056 607 aantal blz: 204

elektronica Noteer mij ingaande okt. 1985 als nieuwe abonnee op het tijdschrift RB computers De abonnementsprijs is ingaande okt. 1985 ƒ 49,50 t/m sept. 1986. Graag ontvang ik boek no: of bouwpakket no:...... * Deze aanbieding geldt zolang de voorraad strekt.

Naam: Adres: Postcode: Woonplaats: ...... Voor de betaling ontvang ik een acceptgirokaart. In open envelop zonder postzegel sturen aan: DE MUIDERKRING BV Antwoordnummer 224 1400 VB BUSSUM Voor België: Drukkerij en Uitgeverij Keesing - Keesinglaan 2-20 2100 Deurne-Antwerpen

RB september 1985 A13 modules!

KANT-EN-KLAAR+GARANTIE 1 JAAR Met deze enorm populaire modules bouwt u snel versterkers voor hifi-installaties, discotheken, gitaarversterkers, enz. Niet te vergeten de pluspunten van deze I.L.P.-modules: snel aan te sluiten want er zijn maar 5 pennen, geen afregelpunten, uitste­ kende geluidskwaliteit, vervorming ca. 0,01% en... de grandioze garantie. De ingebouwde beveiligingsschakeling is nu optimaal aangepast aan de luidsprekerimpedantie. Bovendien zijn deze nieuwe modules beveiligd tegen het kortsluiten van de uitgang gedurende 30 sec. Het onderbreken van de uitgangsleiding vormt geen enkel probleem. Het matzwarte aluminium koellichaam is aangebouwd, dus geen gesmeer met siliconenpasta meer. Geen zelfbouwproblemen want al deze modules zijn gebouwd en getest. Frekwentiebereik 15-50.000 Hz, ingang 500 mV, de schakeling is volledig beschermd tegen stof, vocht en trillingen door prof. epoxy kunststof, en toch: lage prijzen bij zóveel pluspunten. EINDVER- SINUSVERMOGEN PRIJS VOEDING incl. ringkerntrafo De beroemde I.L.P.-modulekonstruk- STERKERS in 4 Q in 8 Q incl. BTW voor 1 versterker voor 2 versterkers tie. De schakeling en het koellichaam vormen één sterk en fraai geheel. HY30 20 W 15 W ƒ 59,- PSU 21 / 89.- PSU 21 ƒ 89,- RODEL b.v. geeft maar liefst 1 jaar ga­ HY60 40 W 30 W ƒ 69,- PSU 41 ƒ 98.- PSU 41 ƒ 98.- rantie r-°p al deze veel gevraagde modules! HY6060 2x40 W 2x30 W ƒ 129.- PSU 41 ƒ 98.- HY124 60 W 40 W / 139.- PSU 41 ƒ 98.- PSU 52 1 132.- Alle opgegeven voedingen bevatten HY128 60 W ƒ 139,- PSU 42 ƒ 118.- PSU 51 ƒ 132.- een I.L.P ringkerntrafo. Ook op deze HY244 120 W 90 W / 189.- PSU 51 / 132.- PSU 71 f 160.- kwaliteitsvoedingen wordt 1 jaar ga­ rantie gegeven. Ook leverbaar HY248 120 W ƒ 189,- PSU 54 ƒ 136.- PSU 72 f 183.- uitgangstrafo’s voor 100 V en speciale HY364 180 W 140 W ƒ 298,- PSU 73 / 183.- ringleidingtrafo's. HY368 180 W ƒ 298.- PSU 74 ƒ 198,- Zéér hoge geluidskwaliteit tegen betaalbare prijzen dankzij de­ MOS128 60 W 60 W ƒ 230,- PSU 43 ƒ 126,- PSU 53 ƒ 141,- ze modules met MOSFET-eindtransistoren. Vervormingen bij­ na onmeetbaar klein. Geluidskwaliteit hoorbaar beter in MOS248 20 W 120 W ƒ 338,- PSU 55 ƒ 151,- PSU 75 ƒ 198,- transparantheid en bij kleine signalen. Veel voordeliger dan MOS364 180 W 140 W / 535,- PSU 75 ƒ 198,- PSU 96 ƒ 345,- komplete fabrieksversterkers. ___ DE MEEST VERKOCHTE KOMPLETE VERSTERKERMODULES IN NEDERLAND Voorversterkermodule HY6 versterkt het signaal van mikrofoon, grammofoon, gitaar, orgel, tuner of bandrecorder VOOR- tot het niveau van 500 mV dat nodig is voor de eindversterkers. Met toonregelingen. Met deze modules kan ook VERSTER- een Prima mengpaneel gebouwd worden, vraag gratis de brochure "MIX". Prijs ƒ 55,- bijbehorende konnektor K6 ƒ 7,-. KERS Stereo-uitvoering HY66 bevat 2 x HY6. Prijs ƒ 99,-. Bijbehorende konnektor K66 ƒ 9,50.

Met het originele HAMMOND-nagalmveersysteem en de HY6-module bouwt u snel een goede na- HAMMOND 9?lm*versterker. Aan te sluiten tussen praktisch elke voor- en eindversterker want deze werkt op een niveau van ca. 500 mV. De beroemde HAMMOND-nagalm geeft een prachtige klank bij o.a. zang, NAGALM orgel, gitaar en spraak. Dit is de beroemdste nagalm van de grootste fabrikant van nagalmveren in U.S.A. Nagalmtijd is liefst 4 sec. Prijs Hammond nagalmsysteem ƒ 90,- Voeding (voor HY6) PSU30 ƒ 49.50, deze is niet nodig bij inbouw in een versterker met dubbele voedingsspanning.

Met deze nieuwe kant-en-klare module kan iedereen (zelfs met weinig elektronica-ervaring) een zeer moderne gitaarversterker bouwen die enorme mogelijkheden biedt en toch niet duur is! De HY83 GITAAR- bevat de komplete gitaarvoorversterker-schakeling bestaande uit een ingangstrap gevolgd door 3 gescheiden versterkertrappen: CLEAN CHANNEL voor onvervormde versterking met regelaars low, VOOR- mid, high, gain. OVERDRIVE biedt veel mogelijkheden van speciale gitaarvervorming. REVERB is het VERSTER- nagalmkanaal. waarbij het bovengenoemde HAMMOND-nagalmveersysteem wordt gebruikt. Een groot voordeel is dat de 3 kanalen elk apart regelbaar zijn, waardoor men enorm veel klankcombina­ KER tiemogelijkheden heeft. Via een konnektor worden alle potmeters, enz. aangesloten. Er is geen print nodig. Prijs HY83 ƒ 165,-. Bijbehorende konnektor K66 ƒ 9,50. Ook leverbaar: bijbehorende zelfklevende frontplaat voor 19 inch kasten IE of 2E hoog ƒ 22,-. RINGKERNTRAFO'S te monteron. Primair 220 V. Secundair 2 gescheiden wikkelingen; bij serieschakeling ontstaat dubbele spanning bij opgegoven stroom, bij parallelschakeling ontstaat do enkelo spanning bij dubbele stroom. Ook leverbaar: 750 VA. 1000 VA en speciale types voor micro-computer-voedingon. Andere typos leverbaar vanaf 10 stuks.

VERKRIJGBAAR BIJ: Okaphone/Arja Groningen, Smid Hoogezand, Ypma Veendam, Terpstra Dokkum, Elektronica Huis Leeuwarden, Blom Sneek, Adema Heerenveen, Klaver Wolvega, Baas Assen, Elektron, Hobby Centrum Emmen, Doeven/Couwenberg Hoogeveen, Beute Steenwijk, Fakkert Zwolle, Nijhuis Zwolle/Enschede/Hengelo/Almelo, Schildkamp Hengelo, Paul's Electronica Oldenzaal, I.L.P. Delden, Van Schoor Deventer, van Essen Apeldoorn, Hobby Elektr. Doetinchem. Visscher Varsseveld, Sanders Didam, Liemers Zevenaar, Te Kaat/Radio Piet/Hupra Arnhem, Technica Nijmegen, Eylander Ede. Van Hove/Hupra Veenendaal, Display Utrecht en Haarlem, van Hove Amersfoort, Gooiland/H & G Hilversum, Velt Bussum, BRM Lelystad. Rotor/Asian Electronics/Electronica 2000 Amsterdam, van Dijken Amstelveen, Kleinhout Haarlem, Riton Heemstede, Radio IJmond IJmuiden, Tieken Electronics Castricum, Elektron. Centrum Zaanstad Wormerveer, Daalmeyer Purmerend, Elco/Elektron Alkmaar, Jonker Hoorn, Hoorn Rama Den Helder, Kok/De Groot Leiden, Zoutman AJphen aan de Rijn, Radio Shack/Digiprop Gouda, Stuut & Bruin/Westerveld/Ruytenbeek Den Haag, Goris/H.E.C. Delft, v.d. Bend Vlaardingen en Schiedam, v. Embden/Radio B.BVDIL ElektrVDCS Rotterdam, Sjiep Vlissingen, Elektronica Winkel Goes, Rein de Jong Bergen op Zoom. Be-Handy Roosendaal, Cohen Breda, Piet Kennis/Segment Tilburg, Dijkhuizen Boxtel, Bergsoft Zaltbommel, Mulders/Ben van Dijk Den Bosch, Elektron Oss, Rutten Cuyk, v. Aalst Veghel, Display Elektronica/Vogelzang Eindhoven, Westerhof Helmond, Geerts Gemert, Elektr. Hobby Shop Venray, Baur Venlo, Electronic Equipment Weert, Popular Electr. Roermond, Boessen Geleen, Giel Braun Schaesberg, Regenboog Heerlen/Maastricht/Sittard, Te- lectronic Valkenburg. Tevens te bestellen bij I.L.P. Nederland b.v. Alle prijzen zijn INCL. BTW. Alles is in.voorraad. Meer documentatie op aanvraag gratis. Bel even, ook 's avonds en zaterdags:

I.L.P. NEDERLAND B.V. (v/h RODEL) STEINWEGSTRAAT 37 7491 KJ DELDEN. TEL. 05407-2024 NA 1985: 05407-62024

A14 RB september 1985 ELEKTRONICA \

\

Voor al uw nröse<2 nê® PIET KENNIS B.V. kleine en grote ELEKTRONISCH CENTRUM Jpfecfcronico electronica wensen! Piusstr. 90 5038 WT Tilburg jammen Tel. 013 - 422647 Hoofdstraat 5 7811 EA Emmen Elektr. Componenten — Bouwkits—Lektuur Tel. 05910-13580 Computers - Audio-accessoires GRONINGEN Sinds 1930 HILVERSUM DE speciaalzaak voor «0&APTOME» amateurs, hobbyisten, H & G - HILVERSUM vakmensen, scholen, WE HEBBEN NIET ALLES, WEL VAN ALLES! ELEKTEONI&A laboratoria en bedrijven AMROH - KEMO - ERSA - PIHER - SENO - PHILIPS - ENZ '27 Mc - MARC APPARATUUR EN TOEBEHOREN.1 TEL. 050 - 126819 Voorlichting en service Antenne materialen - Elektra. OUDE EBBINGESTRAAT 60 2iJn heel gewoon bij 9712 HL GRONINGEN «OKAPHONE» Hilvertsweg 24-26 Telefoon 035 - 4 55 68 Voor Goedkope Electronica-Onderdelen TILBURG Componenten - Antenne’s - Accessoires - Electramateriaal - Draad en Kabel. RADI0BEURS Vraag prijslijst of kom eens langs. GESPECIALISEERD IN SERVICE-ONDERDELEN HOOFTSTRAAT 311, COMPUTERSYSTEMEN en AUDIO-ACCESSOIRES ALPHEN A/D RIJN Heuvelstraat 129 Giro 1070721 - Tel. 013 - 42 56 29 de SERVICESHOP TEL.: 01720-74888/01729-8523

Leren wat elektronica is

en wat je ermee kunt doen • • •

Elektronica is beslist geen moeilijke materie. schriften op dit gebied, worden beantwoord en Maar wel een ingewikkelde. Wie een boeiende vrije- ingezonden. Onze do- De cursus 'Elektronica’ wil mensen, die nog tijdsbesteding zoekt kan centen willen namelijk via de cursus Elektronica wèl weten of u de stof niets van elektronica begrijpen in twaalf over­ doordringen in een we- hebt begrepen. Overi- zichtelijke lessen ’wijs’ maken in deze interes­ reld met enorme moge- gens mag de cursist op sante materie en de poorten openen naar een lijkheden. zijn beurt schriftelijke vra- fascinerende hobby. Elke les is voorzien van gen stellen aan de cur- een vragenlijst, die moet susleiding. ’Elektronica’ leert in nis) is een gloednieuwe twaalf lessen (één per cursus, bestemd voor maand) wat elektronica mensen die nog niets is en wat men er mee kan van elektronica weten. doen. Vooral ook wat Voor mensen van elke WILT U MEER INFORMATIE. men er zélf mee kan leeftijd en van elk oplei­ Stuur dan een lege enveloppe (zonder doen. Daarom leert men dingsniveau. postzegel), voorzien van uw naam en naast theorie ook de Wie de elektronica wil le­ adres, naar: elektronica praktisch toe ren begrijpen om de vak­ Uitgeverij De Muiderkring BV te passen. Tijdens de literatuur te kunnen vol­ Afdeling Elektronica Cursus cursus ontvangt men een gen krijgt in de cursus Antwoordnummer 224 bouwpakket. voldoende kennis aange­ De schriftelijke cursus dragen om toegang te 1400 VB Bussum 'Elektronica’ (basis ken- krijgen tot boeken en tijd-

RB september 1985 A15

j Electronicahuis Sssmuus B.V. Het bewijs dat goed niet duur behoeft te zijn. MEETZENDERS MBF babyfoon, 9V FM. Professioneel afluiste­ NFM5, 5 Watt FM zender, speciaal voor grote­ ren, afstand 3-20 meter!!! Ingebouwde zéér re afstanden, uitgevoerd met 4 trimmers voor gevoelige condensatormicrofoon; signalen optimale afregeling, trimmer voor freq. instel­ worden door een zeer ruisarme voorversterker ling, fijninst. d.m.v. externe potmeter! Afm. ■'r.-W BS nog eens 200x versterkt! Kompleet met batte- 45x113 mm! Techn. gegevens: RF power: 5 rijclip! Techn. gegevens: freq. bereik: 86-108 Watt freq.: 90-110 MHz. ant. uitg.: 50-75 Ohm m MHz. (trimmer) voeding: 9-15 V afgeregeld: op voeding: 8-16 V ing. imp: ±102 MHz. ±50 KOhm ƒ65,- Bereik: tot + -500 m. afmeting: 17x43 mm!!! ƒ 27,50

ENSCHEDE, DE HEURNE 30-32 TEL 053-315169 ie;- AFD. INDUSTRIE TEL 053-300560 TELEX 44607 AANBIEDING HENGELO, TELGEN 11 ALMELO, MARKTSTRAAT 12 10XBY299 5, 1x RC4136 4,— BINNENKORT MARKTSTRAAT 32-34 10XBC167B 3, 1 x TBA 820 2,50 ZWOLLE, JUFFERENWAL 1 ||j§J 10xBC546B 2,50 1x KRISTAL 3,2768 MC 4, Alle prijzen zijn incl. BTW echter zonder verzendkos­ ten, rembours + ƒ 9,- bij vooruitbetaling op giro 1x KRISTAL 4,0 MC 4, 10XBC547B 2,50 821971 + ƒ 6,50. Advertentieprijzen zijn alleen voor v1x LM 13600 4,50 1x KRISTAL 6,4 MC 6, deze maand geldig, zo lang de voorraad strekt.

BÊS '•s ADVERTEERDERSINDEX LUIDSPREKERS A.E.G./ Amsterdam 10 Nij huis/Enschede 16

Amroh/Muiden 4.11.omsl.IV Reinaert/ Amsterdam 5

Brutech/ Vinkeveen 9 van Reijsen/ Delft 11 voor:

Dil/ Rotterdam 12 Rijff Kwarts/ Den Haag 4 HIFI-BOXEN-POPMUZIEK- INTERCOMS- SPORTVELDEN­ Dirksen/Arnhem 8 Skiltronics/ Leeuwarden 16 SUPERMARKTEN - AUTO- I.L.P. Nederland/Deiden 14 Sony/ Badhoevedorp 11 PORTIEREri- KERKEN -

Kalz elektro print/ ochten 4 Stuut & Bruin/ Den Haag 5 STUDIO'S-DISCOTHEKEN - MUZIEKINSTRUMENTEN. Klaasing electr./Oosterhout 6 Techmation/ Haaften 5 U vindt ze, met alle toebehoren, gegevens en prijzen Klove/ Heerhugowaard 4 T.S.N./ Epse 10 in de NIEUWE GRATIS SKILTRONICS LUIDSPREKER KATALOGUS ’85 Koning & Hartman/ Delft 7 Twenthe/Den Haag 2 Stuur ons een adreskaart of envelop, gefrankeerd met 2,10 en voorzien van uw adres. Gratis afhalen of bijsluiten in uw bestelling kan Microtronica/ utrecht 6 Velleman/ Gavere omsl. III natuurlijk ook.

Muiderkring/ Bussum 15 omsi. u Weka uitg ./Amsterdam 3 Skiltronics MÜter/ Erkenschwick 4 Ypma/ Veendam 9 COMPONENTS&SYSTEMS b.v. postbus777 - 8901BN Leeuwarden.Vegelinstraat 19 telefoon058-124011. telex 46324

A16 RB september 1985 interface kifs

SINCLAIR SINCLAIR COMMODORE zx-bi ZX- 64 SPECTRUM Bf. HFL. O o K2609 1184 67 K2616 K2615 K2628 97 MOTHER- MOTHER- MOTHER- K26I0 1720 BOARO BOARD BOARO K2611 1276 72 K2613 1502 85 I K2614 1881 106 K2609 «2629 «2613 K26II K261* «2610 «2610 «2635 0UTPUT- RCAL TIME BREPD80ARC INPUT ccnironic: O/A A/O ANALOG K2615 1608 91 B0AR0 CLOCK INTCRFACC 00AR0 INTERFACE BOARD BOARO «ULII- PlEXER K2616 1665 94 in { T T OUTPUIS TTTTTTTT mum K2618 1578 89 8 LOGIC TO PRINTER ANALOG ANAlOG 8 ANALOG IM INPUTS 1 OUTPUT INPUT INPUTS K2628 2410 136 ISOFTWARE SUPPORTEO FOR «2633 «263* 2X-SPECTRUN USING K2629 2052 116 RELAT TRIAC CASSETTE «26301 CARO CARO K2633 732 41 TTTT TTTT K2634 782 44 * RELAT 4 TRIAC K2635 1330 75 OUTPUIS OUTPUIS

Industrieterrein 19. B-9751 Gavere (Asper). België - Telex 11668 - Telefax 091/84.43 62 ;;v... V

$r j$»k. Iv c 2T" ’s-ii :; V u \y ü \\a ^A> ,A?\JU** * .A _Dü fe,.': SSSSESS & % H|P £-v rö' I '•'V c'.'? tv- •• l..a BLJLJLJL^ ÖSkri' Als u uzelf heeft voorgenomen nu échte HiFi Stereo in uw auto te nemen, dan levert de Canton Pullman het bijna een meter brede bewijs, dat u geslaagd bent.

Autoluidsprekerkombinatie Opgave van ekskiusieve dealers en 50/80 W, zwart, wit. aanvraag van dokumentatie: GMON AMROH BV - Postbus 4-1398 ZG 2 xtweeter; 2 x midden toon; Muiden - tel. 02942-1951 4 x lage toon + wisselfilters Canton Pullman wordt uitsluitend door profes­ Afmeting: 38x99x38 cm. PULl/l/WN sionele Auto HiFi specialisten geïnstalleerd. HiFi-autoluidsprekers

-vV. ••• • • , t - t "V : - •V - ■v; i. •

■ ■: ? r -.X< *?> **• ai1-“ - '• - HCK -i I • ; mÊ Pullman 300 AC 2i m ** z__: sx I.'xJ & >p%s&Ëm il II m. - m k? I V<- T iiif0 5pL'*^wj c< V I „V Hcioo 'V ■ Tweeweg luidspreker-systeem . -Tweèwëg luidspreker-Systeèm; ■Px?- Hlsfs.l $^f but^hsbaOwlüidspreker;mm. ' ...... met ingebouwde éindversterkèr ' j T?$)2xH4em,zwart. v;. ::/2x30 Watt,:a . ö i oo w v • * 6 / ; . A^. 4, ; : •.va'A '■ ■ - . v ■' Afmeting: .. ... 2xtwè^i-;4t^!öipf8

Als u uzelf heeft voorgenomen nu échte HiFi Stereo in uw auto te nemen, dan levert Canton Pullman het bewijs dat u geslaagd bent. Q\NTOM Opgave van ekskiusieve dealers en aanvraag van dokumentatie AMROH BV - Postbus 4 - 1398 ZG Muiden - tel. 02942-1951 PULi/l/MN Canton Mlman wordt uitsluitend door professionele Auto HiFi specialisten geïnstalleerd. HiR-autoluidsprekers