Universiteti I Prishtinës “Hasan Prishtina” Fakulteti I Filologjisë
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
UNIVERSITETI I PRISHTINËS “HASAN PRISHTINA” FAKULTETI I FILOLOGJISË dhe UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI HISTORI-FILOLOGJI ___________________________________________________________________ SEMINARI XXXIII NDËRKOMBËTAR PËR GJUHËN, LETËRSINË DHE KULTURËN SHQIPTARE ___________________________________________________________________ 33/2 Materialet e punimeve të Seminarit XXXIII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare Prishtinë, 18-30.08.2014 2 FAKULTETI I FILOLOGJISË – PRISHTINË FAKULTETI HISTORI-FILOLOGJI – TIRANË SEMINARI XXXII NDËRKOMBËTAR PËR GJUHËN, LETËRSINË DHE KULTURËN SHQIPTARE THE XXXIII INTERNATIONAL SEMINAR FOR ALBANIAN LANGUAGE, LITERATURE AND CULTURE PRISHTINË, 2015 3 Fakulteti i Filologjisë – Prishtinë Fakulteti Histori-Filologji – Tiranë SEMINARI XXXIII NDËRKOMBËTAR PËR GJUHËN, LETËRSINË DHE KULTURËN SHQIPTARE Prishtinë, 18-30.08.2014 THE XXXIII INTERNATIONAL SEMINAR FOR ALBANIAN LANGUAGE, LITERATURE AND CULTURE Kryeredaktor: Bardh Rugova Redaksia: Bardh Rugova (Prishtinë), Nysret Krasniqi (Prishtinë), Rrahman Paçarizi (Prishtinë), Anton Berishaj (Prishtinë), Bajram Kosumi (Prishtinë), Muhamet Hamiti (Prishtinë), Teuta Abrashi (Prishtinë), Suzana Canhasi (Prishtinë), Valbona Gashi (Prishtinë), Shezai Rrokaj (Tiranë), Aljula Jubani (Tiranë), Persida Asllani (Tiranë), Ymer Çiraku (Tiranë), Floresha Dado (Tiranë), Dhurata Shehri (Tiranë), Mimoza Kore (Tiranë), Bardhyl Demiraj (Munich), Doris Kyriazis (Selanik), Aleksandar Novik (Shën Peterburg), Rusana Hristova (Sofje), Premysl Vins (Pragë), Rexhep Ismajli (Prishtinë), Gjorgje Bozhoviq (Beograd), Avdi Visoka (Prishtinë), Artur Karasiński (Torun), Matt Curtis (SHBA), Julie Kolgjini (Prishtinë) Drejtor: Bardh Rugova Bashkëdrejtor: Aljula Jubani Sekretar: Nysret Krasniqi Bashkësekretar: Persida Asllani Sekretar profesional: Blertë Ismajli Drejtor nderi: Akademik Idriz Ajeti Përgjegjëse për kurset e gjuhës: Sala Ahmetaj Redaktor teknik: Besfort Krasniqi Botues: Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë 5 I. SESIONI I LETËRSISË 7 Kujtim M. SHALA ZBULESA E MODERNITETIT: KODET E VOGLA TË LETËRSISË SHQIPE I KODET E VOGLA Moderniteti e provoi gjerësisht autorin si krijues dhe e njohu si autoritet (subjektivitet), në aventurën e rrallë të zbulimit të personës, sensibilitetit e të kulturës autoriale, të shenjuara me shenja autentike. Kështu provohet moderniteti si fenomen përballë epokave e poetikave, madje përballë kodeve sociale, ideologjive e politikave të mëdha, të njohura si kode të mëdha. Kodet e vogla, të lidhura me personën, si tema personale apo si tema të hapura përballë dominantave tematike, janë zbulesë e modernitetit letrar dhe në letërsinë shqipe provohen me autorë të formatit të Konicës, Poradecit, Koliqit, Migjenit etj. Kështu, kërkimi i kodeve të vogla bëhet kërkim i konstantave të modernitetit, që vetiu kthehen në kode të mëdha të tij, përfaqësime poetike, madje politike, kur, në rrafsh idesh, shtrihen e njihen si pozicionime autoriale. Kodet e vogla hapen si rrjete tematike e poetike, meqë temat kërkojnë sensibilitetet e format “e tyre”, të lakuara si pozicionime e kulturë autoriale, që ngadalë bëhen kulturë e epokës së individualiteteve. Kështu prekim sërish paradoksin e individuales që bëhet normë përfaqësuese, që do të thotë normë identifikuese. Ndërsa, e lexuar tek autorë e vepra përfaqësuese, norma e tillë bëhet dominantë e kërkimit letrar, qoftë kur e përshkruan poetika, qoftë kur e sistemon historia letrare. Të konceptuara si kategori të poiesis-it e të ontos-it letrar, kodet e vogla bëhen shenja përfaqësuese, ashtu si e lakmon moderniteti, të nxjerra nga gjiri i poetikës. Edhe pse letërsia shqipe, më parë se krijuese, është një imituese e poetikave, moderniteti, i lidhur me individualitetin, hap fushën e imagjinares e të krijimit edhe në rrafshin e poetikës dhe prodhon një rrjet kodesh, me shenja autentike të modernitetit shqiptar dhe me shenja universale të modernitetit si epokë e kulturë e sjelljes. Moderniteti letrar shqiptar ndarjen e parë nga tradita e lavdit dhe e himnizimit nacional e bën me Konicën, përmjet kodit kritik në fushën e diskursivitetit social e 9 Kujtim M. SHALA kulturor dhe me një letërsi kritike, shoqëruar nga kritika letrare, si zhanër moderniteti. Kur kërkohen kodet e vogla, sprova e parë e poetikës e shenjat fillestare të historisë letrare fitohen kur kërkimi nis nga veprat, kalon tek autorët (opus-i), pastaj konstaton fenomenet. Nëpër këtë metodologji njohjeje kapërcehet te vlerësimet letrare, si manifestime të kritikës, të cilat i shërbejnë përfundimisht historisë letrare. II TEKSTET PA KONTEKSTE Modernitetit universal ia njohim meritën autentike të fenomenit të tekstit pa kontekst, d.m.th. të tekstit pa mimezë. Tekstet e tilla e provojnë fenomenin universal të teksteve në jetën e tyre të brendshme, të identifikueshme me kodet e vogla e shpërthimet e mëdha autoriale. Moderniteti i dha rrugë ikjes nga kontekstet edhe në letërsinë shqipe, meqë nisi dhe u shtri si ikje nga ideologemat e mëdha, qoftë të religjionit, qoftë të nacionit. Politika humbi ngjyrat dhe i lëshoi vend poetikës, mësimet u bënë rrëfime të dhimbjeve personale, pastaj të ideve e të filozofive të përthyera në individin, në formimin e në kulturën e tij. Në letërsinë shqipe, nuancat fillestare të ikjes nga lavdi e himni drejt modernitetit u artikuluan si kritikë kulturore e letrare nga Konica dhe u përthyen si satirë e si ironi nistore. Kjo iku në dy cepa, kur u bë letërsi personale, si te Poradeci, apo shkrim ekspresionist, si te Migjeni. Në të dy rastet, format dhe poetika i lënë kontekstet apo i nxijnë ato në shkallë të lartë imagjinimesh. E vënë nën mbretërinë e fiksionit e të dhimbjeve personale, loja me efektin e reales bëhet e madhe. I lakuar dhe i thelluar përfundimisht te letërsia e Anton Pashkut, moderniteti shmangu veprimin ideologjik, hapi faqet e mëdha të estetikës dhe shenjoi vetë leximet në shenjat estetike, që do të thotë leximet e esencave të artit. Në ndryshim nga tekstet e porosive të mëdha, Tekstet pa kontekste çojnë te poetika e letërsisë shqipe, si një histori e brendshme e saj. Në këtë nyjë lidhet kërkimi i kodeve të vogla të letërsisë shqipe në Zbulesën e modernitetit dhe provohet me autorë e vepra të modernitetit letrar shqiptar. III ZBULESA E AUTORËVE Zbulesa e kodeve të vogla ka të gjitha shenjat autentike si zbulesë e autorëve, e lakuar në vepra e diskurse, e shenjuar me sensibilitetin dhe e provuar në mendimin e tyre. Zbulesa e tillë është një hapje e personës për vete e për të tjerë, zbulesë e jetës, e kulturës 10 ZBULESA E MODERNITETIT: KODET E VOGLA TË LETËRSISË SHQIPE dhe e përftesave psikologjike apo e dramave individuale, që bëhen tema të mëdha të letërsisë moderne dhe shoqërohen nga diskurse “të reja”. Me këto shenja, autorët modernë thurin estetikën e tyre, të provuar në variante, e cila më së miri zbulohet tek autorët e te veprat e veçanta. Autorët zbulesën e bëjnë me e në vepra letrare, ndërsa leximi i zbulon ata nga fillimi, duke i përballur jo vetëm me zbulesën e tyre, por dhe me kulturën e jetën e lexuesit. Veprat e hapura, çfarë janë veprat moderne, e kërkojnë zbulesën e leximit si faqe të tyre, që duhet të shkruhet pas veprës, jo për ta mbyllur, por për ta hapur më tej. Shenjat e zbulesës së parë (të krijimit) dhe të zbulesës së dytë (të leximit) në modernitetin shqiptar provohen me autorë si Konica, Poradeci, Koliqi e Migjeni, për ta provuar edhe me krijues të tillë se shenjat shkojnë përtej tyre, në veprat e mëdha të epokës, që do të thotë në veprat përfaqësuese. Faik Konica e lexoi jetën e gjallë shqiptare si evropian i kulturës, në vargun e gjatë të zbulimeve të kodeve të ekzistencës e të sjelljes, që do të thotë të trashëgimisë në bashkëkohësi dhe projektoi portretin e ri të shqiptarit e dha shenjat e ontos-it shqiptar. Në parodinë e tij e ktheu përmbys bashkëkohësinë, ndërsa kritikën e tha si projeksion për sot e për nesër. Konica u bë kritiku i madh social i shqiptarëve, themeluesi i kritikës letrare shqipe, kreu i letërsisë kritike. Të gjitha këto zbulesa të një autori të modernitetit, por zbulesa e madhe e tij është diskursi kritik, që kap cepat e veprës së tij dhe që himnin e kthen në kritikë e racionalitet edhe në faqet më të rralla të fiksionit. Konica e provon fort se zbulesa e modernitetit është vetëdije letrare e kulturore, e projektuar edhe te diskurset sociale. Poradeci hapet në dramat personale, në gjuhën e tij poetike, që lidh figurën me sensibilitetin, frazën me mendimin dhe tekstin me tekstet, në një poetikë të kërkuar e të strukturuar ngadalë e me durim. Rrëfimet e mëdha nacionale tërhiqen para temave personale, poetika nacionale e konsakruar kalon në traditë, ndërsa poetikat personale tentojnë qendrën. Gjuha poetike bëhet kult e kjo shoqërohet me kërkime të formave gjuhësore e poetike deri në fanatizëm. Ndërsa, Ernest Koliqi ikën nga Hija e Maleve (1929) në ambientin urban të Shkodrës te Tregtar flamujsh (1935), për të kapërcyer nga kodet dhe temat e mëdha të kolektivitetit, në temat e vogla të personit, madje të personalitetit, kur rrëfimi lidhet në introspeksione e në shpalime të psike-së. Gjuha bëhet e thellë e atributive, autori jep shenjat e idenitifikimit të tij në gjuhë, tekst e ide, që të gjitha në trajtë zbulese të botës përmjet literaturës, jo për ta përsëritur, por për ta krijuar prej fillimit, me shenjat e jetës e të personës, madje me përftesat e psike-së së tij. Kështu shenjohet zbulesa e Koliqit, që në vepër merr trajtën e zbulimit të identitetit në letërsi, madje të ekzistencës në/si letërsi. 11 Kujtim M. SHALA Përballë tyre, Migjeni hap kodet sociale, që shpejt do të bëhen dominante, por që janë tema të reja përballë temave të etnisë e të nacionit, të lidhura si rrëfime të mëdha në kulturën e në literaturën shqiptare. Rrëfimet e vogla të Migjenit bëhen shenjat dominante të diskursit të tij, që do të thotë zbulesë e tij për vete e për të tjerët. Në këtë nyjë nisin identifikimet me veprën e Migjenit, si me një zbulesë të rrallë, madje të keqkuptuar rëndë, kur u shpall pararendëse e ideologjisë komuniste dhe e pushtetit të Njësh-it në Shqipëri. Kështu, të keqkuptuara, rrëfimet e vogla të Migjenit, u dhanë si rrëfim i madh, prej nga hyhej në (shpër), përdorimin ideologjik të veprës së tij, duke e projektuar në faqet e saj që ajo s‟e kishte.