TEMA: Organizimi Ushtarak Në Zonën Operative Të Llapit Në Luftën Çlirimtare Të Kosovës1998-1999

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E MBROJTJES SHTABI I PËRGJITHSHËM I FORCAVE TË ARMATOSURA KOMANDA E DOKTRINËS DHE STËRVITJES AKADEMIA E FORCAVE TË ARMATOSURA

Tezë në kërkim të gradës shkencore ―Doktor: në siguri dhe mbrojtje‖

Fusha: Siguri dhe mbrojtje

Specialiteti: Gjeopolitikë

TEMA: Organizimi Ushtarak në Zonën Operative të Llapit në luftën çlirimtare të Kosovës1998-1999

Autor: Udhëheqës shkencor:

Ramë Arifaj Prof. Dr. Bejtush Gashi

Tiranë, më ____ / ____ / 2018

FAKULTETI I SIGURISË DHE MBROJTJES Adresa: Rr. e Dibrës, Tiranë, Tel/Fax: 355 (0) 42 22 66 01, Email: [email protected], Website: www.tradoc.mil.al

Udhëheqësi i doktorantit Ramë Arifaj vërteton se ky është versioni i miratuar i disertacionit të mëposhtëm:

ORGANIZIMI USHTARAK NË ZONËN OPERATIVE TË LLAPIT NË LUFTËN ÇLIRIMTARE TË KOSOVËS1998-1999

UDHËHEQËS SHKENCOR:

Prof.Dr.Bejtush GASHI

ORGANIZIMI USHTARAK NË ZONËN OPERATIVE TË LLAPIT NË LUFTËN ÇLIRIMTARE TË KOSOVËS1998-1999

Përgatitur nga: Ramë Arifaj

Disertacion i paraqitur në

Fakultetin e Sigurisë dhe Mbrojtjes,

Akademia e Forcave të Armatosura, Tiranë,

në përputhje të plotë

me kërkesat

për gradën ―Doktor‖.

Akademia e Forcave të Armatosura

__, 2018

Dedikim

Ky punim diplome i dedikohet familjes sime e cila ishte pranë gjatë gjithë kohës.

MIRËNJOHJE DHE FALËNDERIME

Do të doja të falënderoj të gjithë ata që me ndihmuan në përfundimin e kësaj teme e në veçanti profesorin dhe mikun t‘im Bejtush Gashi pa të cilin do të ishte e pamundur që të arrihet deri këtu.

DEKLARTA E AUTORSISË

Ramë Arifaj Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve. Të gjitha të dhënat. Tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyre eksplicide si të tilla. Jam i/ e vetëdijshme/shme se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të Akademisë së Forcave të Armatosura është i ngarkuar të më revokojë gradën ―Doktor‖, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me ―Rregulloren e Programeve të Studimit të Ciklit të Tretë (Doktoratë)

Tiranë, më ______Firma

PËRMBAJTJA E LËNDËS

Abstrakt ...... 10 Abstract ...... 11 Shkurtesat ...... 12 Hyrje ...... 14 Përcaktimi i koncepteve ...... 16

Kreu i I-rë ...... 18 Konteksti historik i sfidave për liri i popullit të Kosovës ...... 18 I.1.Përpjekjet e shqiptarëve të Kosovës dhe viseve tjera për liri e bashkim kombëtar 1945-1989 ...... 18 I.1.1.Çështja e Shqiptarëve në ish RSFJ ...... 21 I.1.2.Kosova pas 1974-së ...... 23 I.2.Dhuna serbe mbi popullatën shqiptare, kusht kryesor për fillimin e rezistencës së armatosur ...... 25 I.2.1.Periudha në mes viteve 1968-81 ...... 27 I.2.2.Rrethanat politike dhe historike gjatë viteve 1989-199 që çuan deri në luftën në Kosovë ...... 28 I.2.3.Periudha 1945-1991 ...... 30 Kreu i II-të ...... 40 Formimi i partive politike në Kosovë dhe ndikimi i tyre në ngjarjet e mëvonshme ...... 40 II.1.Aksioni i pajtimit të gjaqeve ...... 40 II.2.Deklarata Kushtetuese dhe Kushtetuta e Republikës së Kosovës ...... 41 II.3.Lëvizja kombëtare ilegale në Llap gjatë viteve 1981-1989 ...... 41 II.4.Si u themeluan grupet ilegale ...... 44 II.5.Viti 1981, vit i kthesës së madhe historike ...... 46 II.6.Situata në Kosovë 1991-1998 ...... 47 II.7.UÇK-ja dhe diaspora shqiptare ...... 52 II.8.UÇK-ja, shteti shqiptar, dhe komuniteti ndërkombëtar ...... 53 Kreu i III-të ...... 62 Dalja publike e UÇK-së ...... 62 III.1.Organizimi politik e ushtarak i UÇK-së ...... 62 III.1.1.Cili ishte mesazhi i paraqitjes publike të UÇK-së ...... 65 III.1.2.Formimi i UÇK-së ...... 65 III.1.3.Elemente tjerë që dallojnë UÇK-në nga lëvizjet e mëparshme të rezistencës ...... 68 III.2.Struktura e UÇK-së ...... 69 III. 2.1.Strategjia dhe doktrina e UÇK-së si pjesë e organizimit të përgjithshëm ushtarak ...... 69 III.3.Cila ishte doktrina e UÇK-së ...... 70 III.4.Forcat jugosllave-serbe të angazhuara në Kosovë ...... 76 III.4.1.Ushtria jugosllave deri në vitin 1999 ishte e ndarë në ...... 76 III.4.2.Trupat e ushtrisë jugosllave ...... 77 III.4.3.Trupat e Ministrisë së Brendshme ...... 79 III.5.Shtrirja e Ushtrisë Çlirimtare, ndarja ne Zona ...... 84

Kreu i IV-të ...... 88 Zona Operative e Llapit ...... 88 IV.1.Rreziqet që i kanoseshin UÇK-së ...... 88 IV.1.1.Avantazhet dhe disavantazhet e UÇK-së në relacion me forcat serbe ...... 90 IV.2.Formimi i ZOLL, specifikat e formimit, vështirësitë në organizim ...... 91 IV.2.1.Cilat ishin përparësitë në formimin dhe veprimin e Zonës Operative të Llapit ...... 91 IV.3.Cilët ishin faktorët kyç që përshpejtuan formimin e kësaj Zone ...... 92 IV.3.1.Rrethanat që vështirësuan organizimin dhe luftën e ZOLL-it ...... 97 IV.4.Stërvitja ...... 103 IV.5.Formimi i strukturës organizative ...... 107 IV.6.Organizimi ...... 108 IV.6.1.Detyrat e sektorit të Personelit ...... 109 IV.6.2.Detyrat e sektorit informativ ...... 109 IV.6.3.Detyrat e sektorit operativ ...... 109 IV.6.4.Detyrat e sektorit të logjistikës ...... 110 IV.6.5.Detryrat e Shefit të degës së Planifikimit ...... 110 IV.6.6.Detyrat e Sektorit të ndërlidhjes ...... 110 IV.6.7.Detyrat e Sektorit të financave ...... 111 IV.6.8.Bashkëpunimi Civilo Ushtarak ...... 111 Kreu i V-të ...... 113 Lufta e UÇK-së në Zonën Operative të Llapit ...... 113 V.1. Betejat në Zonën Operative të Llapit ...... 115 V.2.Faktorët që përshpejtuan fillimin e luftës ...... 110 V.3.UÇK-ZOLL Ushtri e mirëfilltë me një lidership adekuat si dhe një efektivitet organizativ ...... 116 V.4. UÇK-ja ishte organizatë ushtarake e armatosur ...... 119 V.5.Konferenca e Rambujesë ...... 123 V.6. Intervenimi i NATO-së ...... 124 Kreu i VI ...... 136 Efektiviteti Organizativ në ZOLL ...... 136 VI.1.Anketa –rezultatet ...... 136 VI.1.1.Metodologjia ...... 137 VI.1.2.Analiza ...... 155 VI.2.Lidershipi Ushtarak ...... 155 VI.3.Komplesiteti i Komandim Kontrollit dhe menaxhimit të departamenteve Ushtarake ...... 166 VI.4.Strategjia Ushtarake (SHBA,NATO dhe konteksti i luftës së Kosovës 1999 ...... 167 Përfundime ...... 171 Rekomandime ...... 177 Literatura...... 185

ABSTRAKT

Në këtë tezë doktorate është studiuar organizimi ushtarak dhe vendimmarrja nga lidershipi në Zonën Operative të Llapit gjatë luftës së UÇK-së në vitet 1998-1999. Po ashtu, është ofruar një elaborim i detajuar kronologjik i ngjarjeve politike në Kosovë që nga përfundimi i Luftës së Dytë Botërore e deri në daljen publike të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Janë aplikuar dhe përshtatur pyetësor mbi organizimin ushtarak, komandim-kontrollin dhe lidershipin duke kryer hulumtime mbi perceptimet që ka publiku rreth këtyre problemeve. Pyetësorët janë aplikuar nga 10 persona të trajnuar për mbledhjen dhe futjen e të dhënave në programin statistikor SPSS. Të dy hipotezat të dala nga literatura e rishikuar mbi organizimin ushtarak, drejtimin e operacioneve luftarake dhe rolin e lidershipit janë mbështetur nga rezultatet statistikore dhe burimet e të dhënave të grumbulluara nga literatura e konsultuar në arkiva dhe botime të ndryshme. Rrjedhimisht si pjesë e analizës është përdor edhe krahasimi i koncepteve për organizimin ushtarak, kryerjen e operacioneve dhe rolin e lidershipit në fitoren e realizuar nga UÇK-ja përkatësisht me Zonën Operative të Llapit. Rezultatet e kësaj teme të doktoratës shpjegojnë që organizimi ushtarak ka qenë kyç në ngritjen e efektivitetit të strukturave të UÇK-së në ZOLL. Fjalët kyçe: Shqiptarët, Jugosllavia, UÇK-ja, Lidershipi, Organizimi, Lufta për çlirim, Zona Operative e Llapit.

ABSTRACT

In this doctoral thesis is studies the leadership and military organization in the operational zone of Llap during the war led by KLA since 1998 until 1999. Moreover, this thesis offers a chronological detailed elaboration of political events in Kosovo since the end of World War II until the public appearance of the Kosovo Liberation Army. Surveys used in the research were adapted and applied for the context of military organization, command and control and leadership by performing public perception research about these issues. There were 10 trained surveyors that collected and entered data into SPSS statistical program. Both hypotheses derived from military literature review on military organization, combat, and leadership roles are supported by statistical results and other source of data that were collected from the literature consulted in the archives and other publications. Accordingly, a comparison of the concepts used for military organization is offered as part of the analysis on operations and leadership role in the victory achieved by the KLA operational zone of Llap. A result of this doctoral study supports the claim that Military Organization has been the key in increasing the efficiency of KLA structures of ZOLL. Key words: Albanians, Yugoslavia, the KLA, Leadership, Organization, the liberation struggle, the Lab Operating Area.

Shkurtesat:

AHJ Arkivi Historik Jugosllav APJ Armata Popullore Jugosllave AU Akademia Ushtarake FANÇ Frontin Antifashist Nacionalçlirimtar KMDLNJ Këshilli për mbrojtjen e te drejtave dhe lirive t njeriut KN Korpusi i Nishit KNDSH Komiteti Nacional Demokratik i Shqiptarëve KP Korpusi i Prishtinës KSA Krahina Socialiste Autonome KSAV Krahina Socialiste Autonome e Vojvodinës LDK Lidhja Demokratike e Kosovës LKJ Lidhja Komuniste Jugosllave LNÇ Lufta Nacional Çlirimtare MUP Ministria e Punëve të Brendshme (Ministarstvo Unutrasnih Poslova) NATO North Atlantic Treaty Organization NJSK Njësia Speciale Komando OZNA ―Departamenti për Mbrojtjen e Popullit‖(Odeljenje za Zastitu Naroda) PFK Partia Fshatare e Kosovës PLK Partia Liberale e Kosovës PPK Partia Parlamentare e Kosovës PSDK Partia Social Demokratike e Kosovës PSHDK Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës PU Policia ushtarake RFJ Republika Federale Jugosllave RSFJ Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë RSS Republika Socialiste e Serbisë ―SAJ‖, Trupat Antiterroriste Jugosllave (Specialne Antiteroristicke Jedinice) SHPUÇK Shtabi i përgjithshëm i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës UÇK Ushtria Çlirimtare e Kosovës UJ Ushtria Jugosllave UNÇK Ushtrisë Nacionalçlirimtare të Kosovës

UNÇSH Ushtria Nacional Çlirimtare e Shqipërisë US Ushtria Serbe ZOD Zona Operative e Drenicës ZOK Zona Operative e Karadakut ZOLL Zona Operative e Llapit ZON Zona Operative e Nerodimes ZOP Zona Operative e Pashtrikut ZOSH Zona Operative e Shalës

HYRJE

Përcaktimi i temës në aspektin gjeografik është përfshirë në vetë titullin e temës ―Organizimi Ushtarak në Zonën Operative të Llapit në luftën çlirimtare të Kosovës1998-1999‖. Përqendrimi i studimit në këtë periudhë kohore i është përqasur analizës së situatës politike, ekonomike, ushtarake, me theks të veçantë nga viti 1981 deri në kohën e luftës në Kosovë. Arsyeja e përcaktimit për këtë përudhë kohore qëndron në faktin se para vitit 1998, Kosova ishte nën okupimin e egër serb, prandaj edhe të gjitha institucionet në Kosovë ishin të drejtuara nga serbët, kurse pas vitit 1999 përherë të parë në Kosovë formohen institucionet kosovare dhe në të njëjtën kohë fillon ndërtimi i demokracisë dhe lirisë për të gjithë pa dallim. Në trajtimin e temës, që nga fillimi kam tentuar t‘i përmbahem metodave kërkimore, si kërkesë themelore shkencore për të elaboruar një aspekt të veçantë të një projekti madhor, më madhori pas vitit 1912 i shqiptarëve siç ishte lufta e UÇK-së. Gjatë trajtimit të temës iu kam përmbajtur kufizimeve vëllimore, por në disa raste duke tentuar të argumentoj gjendjen faktike e kam kaluar këtë kufizim. Kapitullin e parë e kam titulluar: Konteksti historik i sfidave për liri i popullit të Kosovës. Në këtë kapitull kam paraqitur situatën reale në Kosovë deri në fillimin e luftës duke u bazuar dhe trajtuar temën nga konteksti historik dhe duke paraqitur vështirësitë dhe sfidat me të cilat është ballafaquar populli shqiptar si pasojë e regjimit të egër serb. Lidhur me këtë kam paraqitur përpjekjet e shqiptareve të Kosovës dhe në të njëjtën kohë edhe shqiptareve tjerë të viseve tjera për bashkim kombëtar që nga viti 1945 në ish RSFJ, kam paraqitur në mënyrë kronologjike Kosovën pas aprovimit të Kushtetutën në vitin 1974. Kam analizuar kohën e ripushtimit, terrorit, gjenocidit dhe vendosjen e administrimit ushtarak, si dhe copëtimin e viseve shqiptare në ish Jugosllavi. Në kapitullin e dytë të cilin e kam titulluar: Formimi i partive politike në Kosovë dhe ndikimi i tyre në ngjarjet e mëvonshme kryesisht jam bazuar në faktet reale historike të cilat kanë përshpejtuar ngjarjet e mëvonshme dhe të cilat kanë pasur ndikim të drejtpërdrejtë në to si: Aksioni i pajtimit të gjaqeve, Deklarata Kushtetuese dhe Kushtetuta e Republikës së Kosovës, Lëvizja kombëtare ilegale në Llap gjatë viteve 1981-1989, kam shpjeguar vitin 1981 si vit të kthesës historike, kam analizuar ngjarjet e më vonshme pas vitit 1981 si dhe kam shpjeguar situatën në Kosovë nga viti 1991 deri më 1998. Në kapitullin e tretë kam folur për Dalja publike e UÇK-së, mesazhin që përçojë ajo, gjithashtu kam bërë përshkrimin e forcave serbe të angazhuara në Kosovë, kam analizuar forcat ushtarake dhe paramilitare si dhe shtrirjen e tyre në terren dhe armatimin që kanë përdorur. Në kapitullin e katërt të cilin e kam titulluar: Shtrirja e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Ushtria Çlirimtare shtrihej në tërë territorin e vendit dhe ishte e ndarë në 7 Zona dhe kam trajtuar përgjegjësitë për çdo zonë, kufirin ndërmjet tyre duke ripohuar edhe lidhjet taktike– operative ndërmjet tyre. Kapitullin e pestë e kam titulluar: Rreziqet që i kanoseshin UÇK-së, në të cilin kam folur për avantazhet dhe disavantazhet e UÇK-së në relacion me forcat serbe, si dhe specifikat e formimit të Zonës Operative të Llapit. Në kapitullin e gjashtë kam bërë shpjegimin dhe analizën e luftës së Zonën operative të Llapit, organo gramin e Zonës, kam bërë përshkrimin e stërvitjes si aktivitetin kyç në ngritjen profesionale të Zonës dhe formimin e strukturës organizative.

Në kreun e VIII-të kam shpjeguar: Pse UÇK –ja ishte ushtri e rregullt dhe çfarë solli kjo, kam konstatuar se UÇK-ja kishte një organizim të mirëfilltë, efektiv dhe një komandim kontrollin efektiv. Në kapitullin e XIII kam shkruar për organizimin ushtarak, komandim-kontrollin dhe lidershipin ushtarak në ZOLL, duke realizuar një anketë me pjesëmarrësit e luftës dhe duke bërë pyetje të ndryshme. Në mbyllje jam përpjekur të paraqes përfundimet dhe rekomandimet e dala nga ky studim në interes të shndërrimit të FSK–së në Forcë Ushtarake e Armatosur me mision dhe detyrë të mirëfilltë ushtarake. E lidhur kjo me rëndësinë që ka ky transformim jo vetëm për përmbylljen e plotë të shtetësisë së Kosovës por edhe sigurimin e ekuilibrave në rajon dhe më gjerë.

PËRCAKTIMI I KONCEPTEVE

Për temën të cilën jemi duke trajtuar është më rendësi t‘i përcaktojmë konceptet esenciale që do të përdoren në relacion me realitetin e ri të krijuar në Kosovë. Me përmbylljen e kësaj teme kam ardhur deri të përfundimet se organizimi ushtarak krijoi kapacitete të mjaftueshme për të kaluar në formacione të rregullta ushtarake me qellim arritjen e objektivit strategjik për largimin e pushtuesit serb nga territori i Kosovës. Ky organizim prodhoi jo vetëm formacione të rregullta ushtarake deri në nivel të zonës luftarake por edhe lidership komandues kompetent dhe me aftësi profesionale për t‘u përballur me armikun në çdo kohë. Kjo ndikoi në rritjen e vazhdueshme të kapaciteteve operacionale dhe në efikasitetin e njësive ushtarake për të kryer operacione luftarake shumë të suksesshme në nivel taktik dhe operativ. Këto operacione shumë herë, pavarësisht madhësisë, u ngjitën edhe në nivel strategjik për nga rezultatet që sollën dhe efektet që patën në rrafshin ushtarak dhe politik. Shembull urdhri operativ i Komandantit të Zonës Operative të Llapit i datës 27 prill 1999 urdhëron që: Brigada 151 dhe 152 të kalojnë nga rajoni i Llapit në atë të Gollakut dhe Sektori i Shëndetësisë së Zonës të bëjë evakuimin e të gjithë të plagosurve (kishte 70 të plagosur rëndë prej tyre 28 të palëvizshëm) si dhe bartjen e të gjitha pajisjeve logjistike. Ky ishte urdhër me rendësi strategjike sepse mundësoi edhe evakuimin e 20000 civileve të gjithë u evakuuan natën e 29 dhe 30 prillit 1999, ndërsa armiku vazhdoi sulmin duke mos u ndeshë me forca të UÇK-së, kështu forcat serbe pësuan zhgënjimin më të madh dhe si pasojë një numër i madh i tyre lëshoi frontin.

Parashtrimi i hipotezave

Duke u thëlluar në studimin e temës: ― Organizimi Ushtarak në Zonën Operative të Llapit në luftën për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës‖, mund të shtrohen pyetje dhe hipoteza të shumta. Në këndvështrimin tim nisur nga konsultimet e shumta me dokumente arkivore, artikuj, memorie dhe analizat e bëra për këtë problem, dy janë hipotezat kryesore: Hipoteza e parë: Ndikim dhe përfshirje masive, krijimi i njësive dhe formacioneve lufte dhe komandim-kontrollin. Organizimi ushtarak në Zonën Operative të Llapit ndikoi pozitivisht në përfshirjen masive të qytetarëve në këtë organizatë duke krijuar kushtet e përshtatshme për ndërtimin e njësive luftarake të mëdha dhe të hierarkisë të Komandim–Kontrollit të ngjashëm me atë të ushtrive moderne të kohës. Për pasojë, planifikimi dhe vendimmarrja në zhvillimin e operacioneve luftarake u kthye në një aset mjaftë produktiv në realizimin e objektivave taktike-operative në funksion të objektivit strategjik të UÇK-së. Ky organizim ndikoi pozitivisht në rritjen e efektivitetit të veprimeve luftarake dhe njëkohësisht prodhoi një lidership ushtarak të aftë për përballimin e situatave të rënda që diktonte lufta. Hipoteza e dytë : Organizimi ushtarak në Zonën Operative të Llapit plotësonte standardet e një organizate efektive ushtarake me të gjitha elementet e saj. Të dyja këto hipoteza qëndrojnë dhe mbështetën fort jo vetëm nga dokumentet arkivore të konsultuara, librat dhe analizat e bëra për UÇK-në si formacion i rregullt ushtarak, por edhe nga rezultatet e hulumtimit të kryera nga ana ime dhe që trajtohen në kapitujt vijues.

Si konkluzion i këtij punimi mund të konsiderohet, se për nga mënyra e organizimit dhe e veprimit UÇK-ja klasifikohet si organizatë politike dhe ushtarake me strategji politike e mision të qartë ushtarak. Ajo u përballë me sfida, kërcënime e rreziqe shume të vështira dhe ja doli t‘i kalojë me sukses të plotë. Suksesi tjetër i UÇK-së është se arriti që nga një përplasje në fillim me grupe ta shndërrojë në betejë të armatosur me kërkesa të qarta politike dhe objektiva të sakta ushtarake.

KREU I

KONTEKSTI HISTORIK I SFIDAVE PËR LIRI TË POPULLIT TË KOSOVËS

I. 1. Përpjekjet e shqiptarëve të Kosovës dhe viseve tjera për liri e bashkim kombëtar 1945- 1989

Ideja e vetëvendosjes, si dhe kërkesat politike shqiptare, për një status të mëvetësishëm politiko-territorial të Kosovës nga regjimet e ndryshme koloniale, nuk janë të kohës së re. Po të analizohet historia politike e çështjes së Kosovës dhe e çështjes shqiptare, mund të vërehet se ajo ishte e bujshme, mirëpo historia asnjëherë nuk i doli zot asaj. Kosova dhe çështja shqiptare ishin objekt i padrejtësive historike, që kishin për qëllim copëtimin e substancës kombëtare shqiptare dhe rrudhjen e copëtimin e trojeve etnike shqiptare. Kosova me shekuj paraqiste një kolektivitet të mëvetësishëm politiko-juridik dhe territorial që shquhej me një shumicë etnike shqiptare. Gjatë historisë, Kosova ka qenë në një tërësi të mëvetësishme territoriale1. Kosova si një njësi e veçantë administrative-juridike, u konstituua me rregullativën turke të vitit 1864. Vilajeti i Kosovës ishte njëri ndër katër vilajetet e Perandorisë Osmane (Territori që e banonin shqiptarët në kuadër të Vilajetit të Kosovës kishte 22.900 kilometra katrorë). Vilajeti i Kosovës, në sistemin e tërësishëm të pushtetit shtetëror të Perandorisë Osmane, kishte një status të mëvetësishëm me elemente të shtetit konfederal. Organizimi i Vilajetit të Kosovës kishte disa specifika të veçanta nga vilajetet tjera, përkatësisht kishte atribute të shtetit, si njësi e veçantë e perandorisë turke. Në favor të këtij konstatimi është edhe e dhëna se në kuadër të Vilajetit të Kosovës kanë ekzistuar dhe kanë funksionuar mbi dhjetë mekanizma të pushtetit, kuptohet, me qëllim të institucionalizimit të veprimtarisë juridike të Perandorisë. Evropa Juglindore, në fakt Ballkani Perëndimor, saktësisht Jugosllavia, gjithmonë ka qenë vatër e krizave dhe shkeljeve të drejtave të njeriut, (Këto ishin shkaqet e shpërbërjes së Jugosllavisë, shpërbërje e cila u shoqërua me luftëra dhe me shkatërrime e vrasje masive, deri edhe gjenocidale. Rasti i Bosnje-Hercegovinës dhe Kosovës ). Ky shtet u krijua në vitin 1918 duke pranuar vetëm tre kombe, serbët, kroatët dhe sllovenët, kombet e tjera ishin regjistruar si minoritete pa pasur të drejta të barabarta reale me këto ―tre kombet themeluese‖. Ky shtet i cili ishte ndërtuar mbi primatin e serbëve, kroatëve dhe sllovenëve u organizua strukturalisht duke mbështetur institucionet dhe strukturat e sigurisë kryesisht tek serbët. Për rrjedhojë të udhëhequr nga doktrina nacionaliste serbe, serbët ndërtuan garnizonet ushtarake dhe të xhandarmerisë me objektiv krijimin e Serbisë së madhe. Që do të thoshte në radhë të parë, spastrim etnik i shqiptarëve nga trojet e tyre ku ata jetonin me shekuj . Përpjekjet e shqiptarëve për liri dhe pavarësi ishin si rrjedhojë e kundërshtimit të politikës shtypëse dhe shfarosëse të këtij shteti.

1 Rrahimi, Shukri: “Vilajeti i Kosovës”, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i KSAK, Prishtinë, 1989 ,f. 12.

Serbët, politikën e spastrimit etnik të shqiptarëve e kishin ndërtuar dhe realizuar shumë më shpejt se krijimi i Jugosllavisë. Në funksion të realizimit të ëndrrës së tyre nacionaliste për Serbinë e madhe ata ndërtuan politika, platforma deri edhe doktrina kundër shqiptare siç janë: "Programi i depërtimit në det"(1881), Naçertania"(1844). Kjo politikë më të njëjtin tempo dhe me të njëjtin objektiv strategjik kundër shqiptarëve vazhdoi të përpunohej e realizohej edhe nga shteti Serbo-Kroato-Slloven ose siç thirrej në fillimet e saj Mbretëria Serbo- Kroato-Sllovene.2 Politikë e cila nuk pati ndryshime as me rrëzimin e kësaj mbretërie dhe krijimin e shtetit komunist të RFJ. Janë me qindra dokumente programore, politike dhe doktrinare ato që e dëshmojnë më së miri këtë politikë konstante antishqiptare pavarësisht regjimeve dhe si gjithnjë të orkestruar e dirigjuar nga serbët e për hatër të serbëve. Kështu mund të përmendim: "Programi i likuidimit të shqiptarëve"(1920), "Elaborati i Çubriloviqit"(1937), "Programi i Ivo Andriqit"(1939), "Programi i Moleviqit"(1941), "Programi i Drazha Mihajloviqit"(1942), "Elaborati i Çubriloviqit"(1944 -1945), "Programi i likuidimit të shqiptarëve"(1950), "Memorandumi i Akademisë Serbe‖(1986)3. Sipas prof. dr. Arsim Bajramit, bashkëpërpilues i Kushtetutës së Republikës së Kosovës: ―Çështja e statusit të Kosovës dhe Rrafshit të Dukagjinit nga kreu politik i PKJ-së, filloi të shtrohet në fund të vitit 1944 dhe në gjysmën e parë të vitit 1945. Biseda e parë, në udhëheqjen partiake, për fatin e mëtejmë të Kosovës, sa dihet, është mbajtur në Komitetin Qendror të PKJ, gjatë shkurtit të vitit 1945‖. 4 Në këto biseda, ku merrte pjesë kreu politik i PKJ, ishin të kristalizuara tri mundësi të zgjedhjes së çështjes së Kosovës:  Që Kosova t‘i bashkohet Shqipërisë;  Që Kosova të inkuadrohet në Serbinë Federale;  Që Kosova të ndahet në mes të Serbisë dhe Malit të Zi (të cilit do t‘i bashkëngjitej Rrafshi i Dukagjinit).

Nga këto tri alternativa, dominoi ajo e komunistëve serb, që Kosova t‘i bashkohet Serbisë Federale në kuadër të Jugosllavisë Federale.‖5

2 Mbretëria Jugosllave https://sq.wikipedia.org/wiki/Mbret%C3%ABria_Jugosllave ndryshe siç quhet “Kraljevina Jugoslavija‖ u formua më1918 dhe ekzistoi deri ne vitin 1943. Shteti sundohej nga dinastia serbe Karađorđević, e cila më parë udhëhiqte Mbretërinë e Serbisë nën Pjetri I, nga viti 1903 (pas grusht shtetit të majit) e më tej. Pjetri I u bë mbreti i parë i Jugosllavisë deri në vdekjen e tij në vitin 1921. Ai u pasua nga biri i tij, Aleksandër I. Ai ishte i njohur si "Aleksandri Unifikues" dhe ai e ripagëzoi shtetin me emrin Mbretëria e "Jugosllavisë" në vitin 1929. Ai u vra në Marsejë nga Vlado Chernozemski, një anëtar i Organizatës së Brendshme Revolucionare Maqedonase e njohur me akronimin (VMRO), gjatë vizitës së tij në Francë , në vitin 1934. Pas kësaj kurora kaloi tek biri i tij i mitur, Pjetri II i Jugosllavisë. Dhe kështu kushëriri i tij Pali u vendos si Princ deri në vitin 1941, kur Pjetri II do të arrinte moshën madhore. Në prill 1941, vendi ishte i pushtuar dhe i ndarë nga fuqitë e kohës, një qeveri mbretërore në ekzil, e njohur nga Britania e Madhe, më vonë, nga të gjitha fuqitë Aleate, u vendos në Londër. Në korrik të vitit 1944, pas presionit të ushtruar nga kryeministri Britanik Winston Çerçil, mbreti njohu qeverinë e Republikës Demokratike Federale të Jugosllavisë, si qeveri legjitime. Kjo ishte themeluar më 2 nëntor pas nënshkrimit të Traktatit të Visit nga Ivan Šubašić (në emër të Mbretërisë) dhe Josip Broz Titos në emër të Partizanëve Jugosllavë. 3 Krstiç, Dorde: ‖Kolonizacija Juzne Srbije‖, Sarajevo, 1928, f. 7,18,23 4 Bajrami, Arsim:”Sistemi Kushtetues I Republikës së Kosovës”, Prishtinë, 2011,f. 37. 5 Bajrami, Arsim:‖Sistemi Kushtetues i Republikës së Kosovës‖, Prishtinë, 2011, f. 38.

Marrëveshja Jugosllave-Turke më 19516 për shpërnguljen e shqiptarëve dhe zëvendësimin me serb, është një ndër aktet praktike të cilat sollën pastrimin etnik të shqiptarëve dhe zgjerimin e territoreve të banuara me serbë në dëm të tyre.7 Përpjekjet e shqiptarëve për të mbrojtur trojet tyre ndeshën në kundërshtimin më armë dhe masa të hekurta nga serbët. Është e vërtetë se shqiptarët gjatë kësaj kohe nuk patën një organizim mbarë kombëtar por është po kaq e vërtetë se ata kurrë nuk pranuan pushtimin dhe pastrimin etnik që kryenin armiqtë e tyre. Shqiptarët u organizuan në grupe e çeta luftarake kudo në Kosovë por vlen të përmendim si më të arriturat në pikëpamje luftarake Lëvizjen Kaçake dhe Çetave të armatosura në Drenicë. ‖ Lëvizja Kaçake‖ i ka fillesat që në shekullin XV –XVI, por kjo lëvizje vjen duke u shtuar gjithnjë e më tepër dhe merr formën e rezistencës së armatosur, posaçërisht në gjysmën e dytë të shek. XIX kulmi i saj arrin sidomos pas shuarjes së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit‖8. Pas pushtimit dhe shpërbërjes së Jugosllavisë (1941), fashistët italian me dekretin e 7 gushtit 1941, bashkuan trojet etnike shqiptare nën administrimin e Italisë. Aty përveç Shqipërisë me kufijtë e vitit 1913, përfshiheshin edhe Kosova dhe vise tjera shqiptare si: Ulqini, Tuzi, Plava, Gucia, Dibra, Struga, Kërçova, dhe një pjesë e Prespës. Ndërsa vise tjera shqiptare si: një pjesë e Gjilanit, pastaj Ferizaj, Vitia, Kaçaniku, Presheva, Bujanovci, Kumanova e Shkupi mbetën nën sundimin e bullgarëve. Rrethet e Mitrovicës, Vushtrrisë, Podujevës dhe Pazarit të Ri mbetën në zonën e pushtimit gjerman. Edhe gjatë kësaj periudhe shqiptarët u organizuan duke luftuar në dy plane njëhershmi. Në plan të parë largimin e pushtuesit të ri (fashizmit italian dhe gjerman) nga trojet shqiptare por edhe në planin nacional për një Kosovë të shkëputur nga Serbia dhe bashkimin e saj me shtetin amë. Këtij qëllimi përfaqësuesit e Kosovës në mënyrë deklarative dhe me synimin të qartë politik për të ardhmen e saj (ku natyrisht në shumicë ishin shqiptarë por edhe serbë e malazias) i shërbyen me Konferencën e Bujanit9 e cila u mbajt në Bujan të Malësisë së Gjakovës (Shqipëri) në dhjetor të vitit 1945. Si në shumë vende të pushtuara nga fashizmi edhe shqiptarët në Kosovë ishin organizuar në formacione luftarake të diktuara jo nga krahina, feja apo kauza por nga ideologjia. Këto ishin formacionet luftarake partizane që udhëhiqeshin nga komunistet dhe çetat nacionaliste që drejtoheshin nga nacionalistet. Të parit i printe Fadil Hoxha të dytit Shaban Polluzha. Komunistët për shumë shkaqe të brendshme e të jashtme dhe sidomos nën influencën e PKJ dolën fitues nga kjo luftë jo vetëm në rrafshin e Jugosllavisë por edhe brenda Kosovës. Megjithëse këta ishin forca kryesore iniciuesve por edhe realizuese e Konferencës së Bujanit dhe deklaratës politike të saj ata u tradhtuan nga udhëheqja e PKJ me Titon në krye dhe për pasojë Kosova ra nën një pushtim të dytë akoma më të egër se ai që kaluan me nazistët. Që në fillim kur u panë kahet negative të zhvillimit të ngjarjeve, populli i Kosovës, i revoltuar iu kundërvu kësaj zgjedhe të re që po i vihej në qafë. Këtë më së miri e dëshmon lufta heroike e Drenicës në krye me Shaban Polluzhën që në janar të 1945-ës, Lufta e Gjilanit, Lufta e Ferizajt dhe beteja të tjera më pak të njohura.

6 www.njekomb.com, Marrëveshjet Turko-Greke-Jugosllave për shpërnguljen e shqiptarëve drejt Turqisë, 26,maj,2018 7 Po aty:‖Kolonizacija Juzne Srbije‖Sarajevo, 1928, f,7,18, 23. 8 Rushiti, Limon: Lëvizja Kaçake në Kosovë (1918-1928), Prishtinë, 1981, f.9. 9 Konferenca e Bujanit zhvilloi punimet në Bujan të Malësisë së Gjakovës e cila ishte territor i lirë, më 31 dhjetor 1943 dhe 1 e 2 janar 1944.

Në vitin 1945 kemi ripushtimin e tretë të Kosovës nga ana e forcave jugosllave, por tash në një formë të re, në emër të një ideologjie të re – asaj komuniste, ku fshiheshin mirë qëllimet hegjemoniste serbe nën parullat boshe të kohës si: barazia nacionale dhe ekonomike e popujve të Jugosllavisë nën moton e vëllazërim-bashkimit të gjithë popujve të saj. Këtij ripushtimi komunistët jugosllavë i dhanë formën institucional-deklarative, duke inskenuar Kuvendin e Prizrenit 10(8-10 korrik 1945) në rrethana të jashtëzakonshme dhe nën kërcënimin e armëve, gjoja se shqiptarët u deklaruan vullnetarisht për qëndrimin nën Jugosllavi Realiteti i ri i krijuar nxiti patriotët e mirëfilltë të cilët nuk mund të pajtoheshin me ketë realitet të hidhur dhe të imponuar padrejtësisht. Si pasojë e këtij realiteti fillojnë format e ndryshme të organizimit politik ilegal, por edhe ushtarak për t‘iu kundërvu kësaj gjendje si dhe veprimet praktike për liri kombëtare. Populli shqiptar në vazhdimësi organizohej dhe bënte rezistencë të organizuar edhe përkundër faktit se goditej, ajo përsëri vazhdonte forma të tjera të organizimit. Duhet të theksojmë se ka edhe interpretime të ndryshme si: ‖Ne u mësuam se si popull që hoqëm keq në socializëm, që nga viti 1945 deri më 1966, se edhe atëherë kur na ka munguar nacionalizmi, shteti e ka trilluar atë. Këtë e ka bërë, nën një, për ta fshehur nacionalizmin e vet, të cilin edhe ashtu nuk është kujdesur aq shumë ta fshehë dhe, nën dy: ta shtypë dhe ta shkatërrojë sa më shumë popullin shqiptarë në Kosovë‖. 11 Nacionalizmi shqiptar apo atdhetarizmi rrënjët i ka te pushtimi serb, të mohimi i të drejtave për liri dhe jetë. Ai ka ekzistuar me objektiva të caktuara. Nacionalizmi serb në esencë ka qenë hegjemonizëm i instaluar në administratën shtetërore. Kjo lëvizje kombëtare vijon deri në vitin 1968. Në këtë vit për herë të parë kemi fenomenin e organizimit të demonstratës si formë e protestës dhe artikulimit politik. Klima ndërkombëtare që krijoi lëvizja studentore evropiane gjeti hapësirë të fuqishme në Kosovë duke u transformuar në demonstrata të përgjithshme për avancim të statusit kombëtar. Tani me demonstruesit dhe studentet kishin artikuluar kërkesën e tyre për njohjen e statusit shqiptar në komb. Kërkesa themelore kësaj demonstrate ishte që t‘i njihej Kosovës statusi i republikës së barabartë në kuadër të RSFJ. Interpretimi dhe reflektimi i këtyre ngjarjeve në kujtesën kolektive të kosovarëve ndikoi shumë fuqishëm në ngritjen e vetëdijes politike dhe kombëtare. Veprimtaria politike e organizuar për liri dhe pavarësi ka një vazhdimësi historike të pakontestueshme deri në vitin kur ndodhi kthesa e madhe historike, pra në vitin 1981.

I.1.1. Çështja e shqiptarëve në ish-RSFJ

Shqiptarët në ish-Jugosllavi nuk i gëzonin të gjitha të drejtat si të tjerët, nuk kishin përfaqësim proporcional në ushtri12. Armata jugosllave ishte bërë poligon eksperimentesh ku të rinjtë dënoheshin pa asnjë arsye vetëm e vetëm që ishin shqiptar. Të dhëna statistikore të kohës tregojnë se 1360 ushtarë janë dënuar ndërsa 63 janë kthyer të vdekur (arkivi i armatës Jugosllave Beograd).

10 Bajrami,Arsim:”Sistemi Kushtetues I republikës së Kosovës”,Prishtinë, 2011, f .37. 11Rrapi, Gjergj: ―Kosova e viteve të ndrydhura‖, Prishtinë, 1993, f. 29. 12 Edhe pse Kosova konsiderohej si pjese përbërëse e Ish Jugosllavisë oficeret shqiptar ishin të vendosur vetëm në postet dhe detyrat jo të rëndësishme, pra nuk mundeshin të vendosen në detyrat komanduese, sipas statistikave sekrete në ish APJ kishte vetëm 542 epror ushtarak me shkollim të mesëm dhe universitar.

Nga policia largoheshin punëtoret më të mirë duke mbetur viktima të diferencimit politik për të vetmin faj se ishin shqiptar dhe me fe jo të njëjtë me serbët. Shqiptarët edhe përkundër rezultateve të mira në punë dhe meritave ata nuk u vendosnin në poste udhëheqëse dhe gjithnjë pa asnjë arsye nuk ishin të trajtuar njëjtë si të tjerët. Në organet vendimmarrëse pothuajse nuk kishte shqiptar. Në një formë shqiptarët e Kosovës trajtoheshin si qytetar të rendit të dytë kjo mundë të dëshmohet me statistikat të cilat ilustrojnë të dhënat e sipërpërmendura (dëshmi struktura e institucioneve të asaj kohe). Parulla bazë mbi të cilën edhe funksiononte Jugosllavia ishte ―bashkim- vëllazërimi‖ dhe parimi themelor që të gjithë do të jenë të barabartë dhe që do të zhvillohen mbi bazën e të drejtave të barabarta. Për këtë çështje, Gjergj Rrapi në mënyrë kushtore shprehet:‖Sikur të gjente shprehje ideja e Mosha Pijadës, i cili pat thënë se, Zgjidhja e çështjes kombëtare edhe këtu mund të arrihet me formimin e Republikës së lirë punëtore fshatare të Kosovës, çështjet do të ndryshonin në interes të së vërtetës së popullit shqiptar pa humbje të askujt‖.13 Anëtari i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, prof.dr. Esat Stavileci në librin e tij ―Të vërteta për Kosovën‖, pasqyron në mënyrë të shkëlqyeshme dhe analitike gjendjen në të cilën ndodhej Kosova dhe populli nën sundimin e egër shovinist serb. Rendësi të veçantë i kushton aneksimit të Kosovës nga ana e Serbisë pa vullnetin e popullit shqiptar. ―Kosova u aneksua nga Serbia në rrethanat e administrimit ushtarak. Në kuvendin e Prizrenit(10 korrik 1945), edhe pse supozohej se përmes delegatëve të Këshillit Krahinor Nacional-Çlirimtar të Kosovës e të Rrafshit të Dukagjinit ―shprehej vullneti i popullit për t‘ia bashkuar Serbisë‖, ai vullnet, sa i përket popullit shqiptar në veçanti, nuk u shpreh. Në fakt, iu imponua vetëm delegatëve që të miratonin një vendim të tillë, prandaj ai nuk mund të paraqiste shprehjen e përcaktimit(deklarimit) politik të popullit shqiptar. Kosova është aneksuar me dhunë qysh më 1012, më 1918 dhe në 1945, edhe pse qysh prej kohësh kishte identitetin e vet historik dhe etnik, të shoqëruar me legjitimitetin e çlirimit të vet, qoftë nga pushtimi osman(1012), qoftë nga pushtimi fashist(1944), edhe pse kishte identitetin gjeografik, ekonomik, demografik dhe kulturor të saj‖.14 ―Kjo ishte vetëm një ide pa ndonjë vlerë historike konkrete, ajo nuk u bë realitet për shkak të hegjemonizmit serb, më së keqi kaloi populli shqiptarë sepse: Populli shqiptar ngeli i ndarë në dysh, gjysma ngeli në kuadër të RSFJ-së, jo si njësi e barabartë federale edhe pse i plotësonte të gjitha kushtet, nga pushteti qendror u nda në katër pjesë; Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi dhe në Serbinë Jugore. Pika e fundit dëshmon edhe njëherë qëndrimin antishqiptarë të shtetit jugosllavë. Padrejtësisë territoriale administrative i shtohej politika shtypëse dhe represive si dhe antishqiptarizmi shtetëror që ushtrohej përmes shpërnguljeve të dhunshme për në Turqi, apo aksionit famëkeq mbledhja e armëve‖. Për fat të keq kishte edhe të tillë që propagandonin se çështja kombëtare në Jugosllavi ishte zgjidhur mirë. ―Me këtë rast duhet të theksojmë se sipas Kushtetutës së RSFJ dhe kushtetutave të republikave dhe krahinave sigurohet jo vetëm barabarësia e individëve, e qytetarëve pa asnjë dallim, po edhe barazia e plotë e kombeve dhe e kombësive në të gjitha fushat.‖.15 Agresiviteti serb për fat jo vetëm kundër shqiptarëve por edhe të tjerëve në Jugosllavi diktoi rrethana të reja për shtetin Jugosllav dhe komunistët që e drejtonin atë. Lëvizjet studentore por edhe politike të vitit 1968, i shtynë udhëheqësit komunistë që nëpërmjet një procesi

13Rrapi, Gjergj: ― Kosova e viteve të ndrydhura‖, Prishtinë, 1993, f. 29. 14 Stavileci,Esat, Nushi, Pajazit: ‖Të vërteta për Kosovën‖, Prishtinë, 200,f. 27-28. 15 Hoxha, Hajredin-Popovci, Syrja: ―Barazia e pakicave kombëtare‖, Rilindja, Prishtinë, 1984, f. 73.

22 kushtetues të frenonin hegjemonizmin serb në nivel të federatës. Kështu filluan ndryshimet kushtetuese që kulmuan me miratimin e kushtetutës në vitin 1974. Për shqiptarët kushtetuta e vitit 1974 ishte rezultat i përpjekjeve dhe lëvizjeve kombëtare që përjetoi nivelin më të lartë organizativ dhe ngritjes së nivelit politik, sepse deri në këtë kohë shqiptarët në lëvizjet (kërkesat) e tyre politike ishin shprehur vetëm për bashkim kombëtar e jo për ndonjë ngritje të statusit në kuadër të shtetit federal jugosllav. Përpjekjet e shqiptarëve për avancimin e gjendjes ishin të vazhdueshme por jo të mjaftueshme, udhëheqja politike dhe LK së Kosovës ishte mjaftë inerte, dhe nuk arriti të përfitojë nga gjendja e krijuar dhe disponimi antiserb në nivel të federatës. Për pasojë nga kjo lëvizje politike e përmbyllur me rregullimin kushtetues të federatës u fitua e drejta për ―vetëqeverisje‖.

I.1.2. Kosova pas 1974-së

Profesori i Universitetit të Prishtinës dr. Arsim Bajrami në librin e tij ‖Sistemi Kushtetues i Republikës së Kosovës‖ thotë: ―Ideja e vetëvendosjes shqiptare, si dhe kërkesat politike shqiptare, për një status të mëvetësishëm politiko-territorial të Kosovës nga regjimet e ndryshme koloniale, nuk janë të kohës së re. Po të analizohet historia politike e çështjes së Kosovës dhe e çështjes shqiptare, mund të vërehet se ajo ishte e bujshme, mirëpo historia asnjëherë nuk i doli zot asaj. Kosova dhe çështja shqiptare ishin objekt i padrejtësive historike, që kishin për qëllim copëtimin e substancës kombëtare të popullit shqiptar dhe rrudhjen e copëtimin e trojeve etnike shqiptare‖16. Kushtetuta e vitit 1974 në fakt krahasuar me gjendjen e mëhershme ishte një avancim i pozitës kushtetuese dhe paraqiti avancim edhe në aspektin juridik. Kishte kompetenca të shtuara në disa fusha sidomos ato të organizimit administrativ krahinor dhe të sigurisë dhe qetësisë publike në krahinë. Duhet theksuar se kushtetuta e vitit 1974 i siguroi Kosovës rol domethënës në administrimin e burimeve dhe territorit të saj. Ajo nuk pati kontroll kushtetues mbi politiken e jashtme dhe mbrojtjen shtetërore por edhe në këto lëmi pati forcat territorial dhe sektorin e jashtëm në qeverinë krahinore. Në rezolutën e Konferencës së Bujanit, botuar në librin Këshilli Popullor i Krahinës Autonome të Kosovës dhe Dukagjinit shprehimisht thuhet: ―Kosova e Rrafshi i Dukagjinit është një krahinë e banuar në shumicë nga populli shqiptar i cili, si gjithmonë, ashtu edhe sot dëshiron të bashkohet me Shqipërinë. Prandaj e ndjejmë për detyrë t’i tregojmë rrugën e drejtë që duhet të ndjek populli shqiptar për t’i realizuar aspiratat e veta. Rruga e vetme, pra, që populli shqiptar i Kosovës dhe i Rrafshit të Dukagjinit të bashkohet me Shqipërinë është lufta e përbashkët me popujt tjerë të Jugosllavisë kundër okupatorit nazist gjakatar e rrogëtarëve të tij. Sepse kjo është e vetmja rrugë për ta fituar lirinë, në të cilën të gjithë popujt, pra edhe shqiptarët, do të kenë mundësi të vendosin për fatin e vet me të drejtën e vetëvendosjes deri në shkëputje. Garanci për këtë është Ushtria Nacional Çlirimtare e Jugosllavisë dhe Ushtria Nacional Çlirimtare e Shqipërisë, me të cilën është ngushtësisht e lidhur. Përveç këtyre, për këtë garantojnë aleatët tanë të mëdhenj: Bashkimi Sovjetik, Anglia e Amerika ,(Karta e Atlantikut, Konferenca e Moskës dhe ajo e Teheranit). 17

16 Bajrami, Arsim :‖Sistemi Kushtetues i Republikës së Kosovës‖, Prishtinë, 2011, f. 31. 17 Rezoluta e Konferencës së Bujanit, botuar në librin “Këshilli Popullor i Krahinës Autonome të Kosovës dhe Dukagjinit”.

Në fakt me avancimin e këtyre të drejtave serbët nuk u pajtuan kurrë. Në njëfarë forme ata e humbën betejën që nëpërmjet kësaj kushtetute të mund ta okuponin Kosovën përfundimisht, megjithëse nëpërmjet organeve federative dhe kushtetutës republikane ruanin ndërhyrjet në disa lëmi në krahina veçmas në ato të sigurisë. Arritja më e madhe në aspektin kushtetues e Kosovës ishte e drejta e vetos në çështje të caktuara përball Serbisë, ashtu edhe Jugosllavisë sidomos për sa i përket ruajtjes së territorit (Krahinat Socialiste Autonome janë pjesë përbërëse e Jugosllavisë dhe në të njëjtën kohë e Serbisë, dhe që pa pëlqimin e Serbisë nuk mundë të ndahen, Kushtetuta e KSAK dhe RSF, kap. I-rë neni 4). Kushtetuta e RSFJ-ës e vitit 1974, sikur edhe Kushtetuta e KSA të Kosovës të vitit 1974, përcaktojnë Kosovën: . Njësi të mëvetësishme politike territorial; . Element konstituiv të federalizmit jugosllav. Pozita e Kosovës, sipas zgjedhjeve kushtetuese të vitit 1974, përpos dy komponentëve të lartpërmendura, karakterizohej edhe me qenien e saj specifike në kuadër të strukturës së ndërlikuar kushtetuese të Serbisë. Kosova nuk ishte pjesë e Serbisë, por gjendej në kuadrin e strukturës kushtetuese dhe hibride të Serbisë. Sipas, Prof. dr. .Arsim Bajrami: ―Analiza e pozitës kushtetuese e Kosovës, në bazë të zgjidhjeve kushtetuese të vitit 1974, nuk duhet të ketë për qëllim glorifikimin e atyre zgjidhjeve, e as hapjen e mundësisë që për Kosovën të përcaktohen zgjidhje të ngjashme të statusit të saj konstitucional. Përkundrazi, analiza e këtyre zgjidhjeve mund të jetë në funksion të argumentimit të pohimit tonë se edhe Kosova, pas shpërbërjes së ish-Jugosllavisë, ka të drejtë për vetëvendosje dhe suksesion‖.18 Krahinat kishin të drejtë bashkëpunimi ndërkombëtar, mirëpo në një shkallë ishte e varur nga Republika e Serbisë, p.sh. kur bëhej fjalë për bashkëpunimin me RPS të Shqipërisë. Pjesëmarrja e KSA të Kosovës në fushën e mbrojtjes popullore dhe të sigurimit shtetëror të Federatës, kishte disa karakteristika të veçanta që e dallonin thellësisht nga republikat. Kishte Mbrojtjen Territoriale ku kryesisht vendet komanduese ishin të rezervuara për serb megjithëse ishte pjesë strukturore e krahinës. Sigurimi shtetëror i emërtuar në fillim OZNA, pastaj UDB dhe ne vazhdim institucionet e sigurisë në VJ. gjithnjë pavarësisht kushtetutës kontrollohej nga serb dhe ishte kthyer në laboratorin e eliminimit të figurave qendrore shqiptare. Kosova ishte rast specifik, sipas kushtetutës së KSAK-ës, territori i Krahinës nuk mundë të ndryshohej pa pëlqimin e Kuvendit Krahinor. Gjithsesi, Kushtetuta e re e Kosovës kishte shtuar mëvetësinë, pavarësinë, por edhe përgjegjësinë e Krahinës për zhvillimin e vet të përbashkët. Edhe me këtë kushtetute statusi i shqiptarëve diferencohej nga ai i pakicave të tjera kombëtare, duke u konsideruar si kombësi përsëri nuk ishte statusi që ai e meritonte. Me këtë rast mund të konstatojmë se Kushtetuta e vitit 1974 krijoj hapësire të re për një evoluim të mëtejshëm të statusit të saj. Kosova që nga 1970 e sidomos pas 1974 përjetoi një përparim të dukshëm duke e krahasuar me vetveten, si në aspektin ekonomik, politik, kulturor, arsimor dhe të emancipimit kombëtarë. Sipas Hoxhës dhe H. Popovci: ‖Me ndryshimet kushtetuese sidomos të vitit 1974 dhe me vendimet e LKJ u arrit barazia e plotë dhe e gjithanshme juridike - politike e

18 Bajrami,Arsim: “Sistemi Kushtetues i Republikës së Kosovës”, Prishtinë ,2011, f. 48.

24 kombeve dhe e kombësive të Jugosllavisë dhe tretmani i barabartë i kombësive me kombet e Jugosllavisë.19 Në këtë kuadër edhe kombësia shqiptare në Jugosllavi e realizoi barazinë e vet juridike politike dhe kulturore në atë shkallë që nuk është e njohur askund në botën bashkëkohëse, kur është fjala për pakicat kombëtare‖20, ‖Megjithëse krahinat nuk janë identike me republikat si shtete.‖21, ‖Krahinat janë njëkohësisht edhe subjekte të barabarta të Federatës dhe në kuadrin e RS të Serbisë‖. ―Kushtetuta e Jugosllavisë e vitit 1974 siç duket e ka dobësuar sovranitetin e Serbisë mbi dy krahinat autonome, në Vojvodinë dhe në Kosovë të cilat fituan përfaqësim të barabartë në administratën federale dhe madje kishin të drejtën vetos në Kuvendin Popullor të Serbisë‖22 Si pasojë e kësaj kalimi nga një autonomi e shteruar maksimalisht në Republikë do të ishte proces i natyrshëm dhe shumë më i lehtë dhe më pa dhimbje.‖ Edhe pse kushtetuta e vitit 1974 siguroi një varg të drejtash më të mëdha se më parë, ajo përsëri nuk ishte zgjidhje sepse nuk e barazonte Kosovën me republikat tjera‖. 23 Prandaj populli shqiptarë mbeti i zhgënjyer dhe i pa kënaqur me zgjidhjet e ofruara gjysmake. Si pasojë e kësaj pakënaqësie pati organizime të grupeve ilegale që më programet e tyre parashikonin avancimin e zgjidhjes të çështjes kombëtare.

I.2. Dhuna serbe mbi popullatën shqiptare, kusht kryesor për fillimin e rezistencës së armatosur

Fillimi i dhunës, terrorit, shtypjes, shfarosjes dhe dëbimit të shqiptarëve rrënjët i ka në shek. XIX, në kohën kur serbët kishin filluar me planet e tyre për çrrënjosjen e shqiptarëve. Çubriloviq, popullin autokton shqiptar e identifikonte si racë të egër, të qëndrueshme dhe me lindje të lartë. Rrezik permanent shihte nga përqindja e lartë e lindjeve e shqiptarëve dhe në një fjalim të mbajtur në një klub serb, në vitin 1937 theksonte se masat që janë marrë për përzënien e shqiptarëve nuk janë mjaftë efikase.24 Nga ligjërata e Vaso Çubriloviqit, ―Shpërngulja e Shqiptarëve‖ – që është mbajtur në Klubin Kulturor Serb më 7 mars 1937 – po veçojmë një pjesë nga elaborati i tij ku theksohet: ―Në rastin tonë duhet pasur parasysh sa më parë se këtu kemi të bëjmë me një racë të gjallë, të fuqishme dhe të pëlleshme, për të cilën i ndjeri Cvijiq ka thënë se është raca më ekspansive në Ballkan. Gjermania prej viti 1870 e deri në vitin 1914 ka shpenzuar shumë miliarda marka që gradualisht, duke e blerë tokën nga polakët, t‘i kolonizojë trevat e veta lindore. Por, pjellshmëria e nënave polake ka ngadhënjyer mbi organizimin gjerman dhe paratë gjermane. Në vitin 1928 e mori prapë Poznanjin e vet. Statistikat tona të vitit 1921 dhe të vitit 1931, që i përmendëm më parë, tregojnë se edhe pjellshmëria e grave shqiptare ka ngadhënjyer mbi politikën tonë të kolonizimit‖.

19 Hoxha, Hajredin-Popovci.,Syrja: ―Barazia e pakicave kombëtare‖, Rilindja,Prishtinë,1984, f.7. 20 Hoxha, Hajredin-Popovci, Syrja: ―Barazia e pakicave kombëtare‖, Rilindja, Prishtinë, 1984 ,f.8. 21 Hoxha,Hajredin-Popovci, Syrja: ―Barazia e pakicave kombëtare‖, Rilindja,Prishtinë, 1984, f.9. 22 Bugajski,Janusz:‖Ngritja e Kosovës‖Artikuj dhe fjalime nga okupimi deri të pavarësia,Prishtinë,2006, f.3. 23 Bajrami, Arsim: “Sistemi Kushtetues I Republikës së Kosovës”, Prishtinë,2011, f. 47. 24 Kosovo - Paperback - Tim Judah - Oxford University Press, global.oup.com/academic/product/kosovo-9780195373455, Kosovo What Everyone Needs to Know® Tim Judah What Everyone Needs To Know.

Duhet theksuar që sipas vetë evidencave të diplomacisë serbe dhe sipas Millovan Drecun, 25 prej vitit 1919 deri më 1929, më së 250.000 shqiptarë janë detyruar ta lëshojnë Kosovën. Ndërsa sa i përket kolonizimit, sipas dokumenteve të Reformave Agrare që u gjetën në Arkivin e Jugosllavisë, vetëm prej vitit 1912 deri më 1914 në Kosovë u sollën 15.942 familje serbe, kurse prej 1919 deri më 1927 në Kosovë u ndërtuan 245 vendbanime kolonësh 26.Çështja e Kosovës përbën komponentë kyçe të çështjes së pazgjidhur shqiptare në Ballkan. Me vendimet e padrejta të Konferencës së Londrës kombi shqiptar u nda dhe gjysma e shqiptarëve dhe territoreve të tyre mbeti jashtë kufijve të Shqipërisë së sotme.27 Me fjalë të tjera, Konferenca e Londrës nuk e njohu të drejtën për vetëvendosje të shqiptarëve si tërësi, por vetëm për gjysmën e tyre, përkundër lëvizjes gjithë shqiptare për liri dhe vetëvendosje, të organizuar mbi themelet e forta të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit më 1878. Që nga ajo kohë shqiptarët e robëruar në ish-Jugosllavi, u vendosën në skemat serbo/jugosllave të shfarosjes, të spastrimeve etnike dhe të kolonizimit, duke u detyruar që të zhvillojnë luftë të vazhdueshme për liri dhe vetëvendosje. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, shqiptarët e Kosovës kushtëzuan pjesëmarrjen masive në luftë me njohjen e të drejtës për vetëvendosje në përfundim të luftës. Kjo u mundësoi që në Konferencën e Bujanit, të mbajtur për këtë çështje me pjesëmarrjen e përfaqësuesve të popujve të ish-Jugosllavisë dhe të përfaqësuesve të fuqive të mëdha, të sigurojnë Rezolutën për vetëvendosjen e shqiptarëve të Kosovës (Rezoluta e Bujanit, Janar 1944). Në këtë Rezolutë, ndër tjerash, thuhet: ―Pas luftës, shqiptarët sikurse edhe kombet e tjera do të jenë në gjendje të deklarojnë fatin e tyre me të drejtën për vetëvendosje deri në shkëputje‖.28 Mirëpo, përfundimi i luftës nuk u solli shqiptarëve të drejtën e deklarimit të lirë, përkundrazi ata u detyruan që në rrethanat e shtetrrethimit ushtarak të deklaronin dhunshëm bashkimin me Jugosllavinë e atëhershme (Konferenca e Prizrenit, 1945).29. I vetmi hap në favor të aspiratave të shqiptarëve ishte njohja ligjore e kufijve të Kosovës, me kushtetutën e vitit 1946. Sistemi komunist jugosllav, i vendosur menjëherë pas luftës, vazhdoi shtypjen e shqiptarëve me të gjithë mekanizmat represivë. Përkundër kësaj, shqiptarët vazhduan me vendosmëri luftën për barazi dhe për avancimin e të drejtave të tyre deri në vetëvendosje. Në vitin 1968, publikisht, në demonstratat e studentëve, u manifestuan pakënaqësitë ndaj pozitës së shtypur të shqiptarëve dhe u kërkua Republika e Kosovës. Rivendosjes së pushtetit serb në këto troje populli shqiptar iu kundërvu me qëndresë të përhershme. Qëndresa ishte shumëformëshe dhe shumëdimensionale; politike e armatosur etj. Në organizimin politik dhe ushtarak posaçërisht dallohej Komiteti Nacional Demokratik i Shqiptarëve (KNDSH), që u formua në fillim të vitit 1945. Për të penguar veprimtarinë e këtij Komiteti, pushteti Jugosllav pasi arrestoi dhe likuidoi udhëheqësit kryesor, në dimrin e vitit 1946-1947 ndërmori aksione për asgjësimin e pjesëtarëve të tjerë. Prishjen e marrëdhënieve me Shqipërinë më 1948, pushteti jugosllav e shfrytëzoi për të shtuar terrorin e dhunën mbi shqiptarët. U ndalua përdorimi i flamurit dhe i simboleve

25 Drecun,Milovan‖Bitka za Kosovo‖, Beograd, f-83 26 Kristic, Djordje: ― Kolonizacija Juzne Srbije‖, Sarajevo, 1928, f. 6. 27 Shih hartat: R. Ismajli, Kosova dhe shqiptarët në ish Jugosllavi, Qendra për Informim e Kosovës, Prishtinë, 1995. 28 Malcolm, Noe: ― Kosovo – a short history, Macmillan‖, London 1998, f. 307-308. 29 Zajmi, Gazmend: ― Dimensions of the question of Kosovo in the Balkans‖, Kosovo Information Center, Pristinë,1994 ,f. 139-140.

26 kombëtare. Nën pretekstin se i shërbenin Shqipërisë u dënuan mbi 500 shqiptarë, prej të cilëve shumica përjetuan vuajtjet e kampit famëkeq të Goli Otokut. Kjo valë e represionit vazhdoi deri në Plenumin e Brioneve, më 1966. Një formë e dhunës dhe e represionit serb ndaj shqiptarëve padyshim ishte shpërngulja me dhunë në Turqi. Shpërngulja me dhunë e shqiptarëve mori përmasa shqetësuese sidomos pas aksionit të mbledhjes së armëve, që u zbatua në dimrin e viteve 1955-1956. nga fillimi i viteve 50 deri në gjysmën e dytë të viteve 60, nga represioni i shtetit jugosllav, u shpërngulën për në Turqi mbi 400.000 shqiptarë. Në aksionin e mbledhjes së armëve që zgjati 3-4 muaj, u rrahën dhe u torturuan në mënyrën më brutale mbi 300.000 shqiptarë, kurse nga torturat vdiqën mbi 100 veta. Te gjitha këto të dhëna i ka botuar Akademia Serbe e Shkencave dhe Arteve, seksioni i Shkencave Historike. 30

I.2.1. Periudha në mes viteve 1968-1981

Është koha e lulëzimit dhe forcimit të veprimtarisë ilegale kombëtare shqiptare në Kosovë. Është koha kur veprojnë shumë organizata, grupe e individ që ishin zgjeruar aq shumë sa gati e kishin marrë epitetin e partive politike, pasi numri i anëtarëve e përkrahësve të lëvizjes kalonin disa qindra-mijëra simpatizant.31 Nga viti 1981 e këtej, gati gjysma e popullsisë së Kosovës në forma të ndryshme kanë kaluar nëpër duar të policisë. Andaj, popullit të pambrojtur shqiptarë të Kosovës nuk i kishte mbetur rrugë tjetër, veçse të organizohej në grupe dhe organizata legale e ilegale, që t‘i kundërvihej shtypjes e dhunës që të çlirohej një herë e përgjithmonë. Para, e gjatë vitit 1981, kishte vërshuar një ekspansion i veprimtarisë ilegale në Kosovë, duke i përfshirë edhe viset tjera shqiptare në ish Jugosllavi.32Diaspora luante rol të rëndësishëm në lëvizjen ilegale dhe vazhdonte duke dhëne kontributin e saj organizativ dhe material. ―Në këtë fazë, lëvizja fillon botimin e gazetave, librave, e programeve të veta ilegale të cilat ishin më efikase e më të përshtatshme për organizim e komunikim me qytetarët dhe popullin për t‘i shpalosur konceptet e veta politike. Kështu botohen gazetat: ―Zëri i Kosovës‖, ―Bashkimi‖, ―Liria‖, ―Lajmëtari i Lirisë‖, e botime të tjera individuale e grupore‖33. Koha e formimit të grupeve ilegale në Kosovë, fillon që nga ditët e para pas Pavarësisë së Shqipërisë më 1912, pastaj pas Kuvendit të Prizrenit më 1945 e që vazhduan aktivitetin e tyre në vazhdimësi të pandërprerë deri në krijimin e shtetit të Kosovës. Aktivitetet e grupeve zhvilloheshin edhe në Llap, bartësit kryesor në zonën e Llapit, të rinjtë-nxënësit me shkolla të mesme të kryera, student të rinj me diplomë fakulteti, shumica të papunë por edhe të punësuar.34

30 "Dokumenta o spolnjoj politici kraljevine serbije", K.VII Sv.1 Beograd 1980.f.617-618). Sipas të dhënave të Ministrisë së Punëve të Brendshme të Mbretërisë Serbe (1912-1915) në Kosovë ishte planifikuar të kolonizohen 20 mijë serbe në zonën e okupuar nga serbët dhe 5 mijë malazeze në zonën e Kosovës të okupuar nga malazezët. 31 Gjata, Avdi- Kurti, Bajram- Baliu, Begzat e Bedo, Resul: ― Gjaku i lirisë‖, Prishtinë, 1966, f-.8. 32 Keçmezi, Sabile B.: ― Të burgosurit politikë shqiptarë në Kosovë‖, Prishtinë, 2009, f. 88. 33 Çeku, Et‘hem: ― Shekulli i ilegales‖, Prishtinë, 2004, f. 60. 34 Hoti, Ukshin:‖ Filozofia Politike e Çështjes Shqiptare‖, Prishtinë, 1996.

Veprimtaria kombëtare ishte një vazhdimësi e lëvizjeve të mëhershme atdhetare patriotike të cilat janë përpjekur që taktikën dhe strategjinë e vet si dhe platformën ideo-politike t‘ua përshtatin kohës, lëvizjeve politike dhe ngjarjeve në vend e botë..35 Për këtë qëllim, mund të konstatoj se grupet janë produkt i rrethanave objektive reale të krijuara në kohë të caktuar si rezultat i ngritjes dhe zhvillimit të vetëdijes kombëtare. Qëllimi kyç i këtyre grupeve ishte masivizimi, vetëdijesimi, ngritja dhe aftësimi ideo-politik i anëtareve. 36 me programe të ndryshme që i përshtateshin rrethanave të krijuara.37 ―Realisht gjatë historisë shqiptarët nuk ishin në gjendje t‘i kontribuonin krijimit të çështjes shqiptare, gjatë historisë atë, ua krijuan të tjerët. Mirëpo, doemos duhet të jenë në gjendje që t‘i kontribuojnë zgjidhjes së saj të drejtë, dhe, zgjidhja e drejtë e çështjes shqiptare është bashkimi i tyre në kontekst të proceseve integruese të Evropës‖38, ―Si komb i viktimizuar në funksion të baraspeshës midis Fuqive të mëdha dhe të ruajtjes së paqes, në të kaluarën, me suprimimin e ndarjes ideologjike të Evropës do të duhej të mundësohej realizimi i interesave vitale të kombit, të renditjes në rendin e popujve të barabartë dhe të avancuar në Evropë‖.39. Në vitin 1981 u shtrua kërkesa për krijimin e Kosovës në Republikë. Në prapavijën e kërkesës është se problemi shqiptar në Jugosllavi është si krijim i barabartë me të tjerët si shtet që i gëzonin republikat (shtetet) në Jugosllavi. Politika zyrtare, atë kohë, kërkesën e tillë e shpalli si kërkesë kundërrevolucionare, duke e shpjeguar ndoshta jo tërësisht pa bazë, se Kosova, me t‘u transformuar në Republikë, do ta ushtronte të drejtën e vetëvendosjes dhe do t‘i bashkëngjitet Shqipërisë.40 Për shumë vite rezistenca e shqiptarëve u zhvillua me mjete paqësore e politike dhe u bënë veprimtari simulantë në disa drejtime strategjike, në përputhje me vullnetin e popullit të Kosovës për pavarësi. Kjo lëvizje institucionalizoi struktura të qeverisjes së pavarur, organizoi jetën në shumë fusha dhe bëri ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës dhe të shqiptarëve në të gjitha nivelet ndërkombëtare. Rezistenca aktive paqësore u siguroi Kosovës dhe shqiptarëve një imazh të pranuar dhe të respektuar nga bota dhe krijimin e miqve dhe të aleatëve perëndimorë në krye me SHBA, që po ndodhte për herë të parë në historinë e shqiptarëve. Ndërtimi i marrëdhënieve të Kosovës më SHBA, me vendet e Evropës dhe me NATO-në u bë komponentë themelore e procesit të çlirimit të Kosovës. Opsioni i fundit për zgjidhjen e çështjes së shqiptarëve në ish-Jugosllavi është ribashkimi kombëtar, që në dokumentin e sipërpërmendur është përkufizuar si vijon: ―Nëse kufijtë e jashtëm të Jugosllavisë ndryshojnë, shqiptarët në Jugosllavi kërkojnë që vendimet për ribashkimin e Kosovës dhe të territoreve të tjera shqiptare në Jugosllavi me Shqipërinë të bëhen përmes referendumit nën monitorimin ndërkombëtar.―41 Nga studimi i këtij kapitulli shkohet në përfundim se: Shqiptaret e Kosovës përgjatë gjithë historisë së tyre janë organizuar dhe kanë luftuar politikisht dhe me armë në dorë për mbrojtjen e të drejtës së tyre mbi territorin duke synuar largimin e pushtuesve sllavë. Në historinë e vet nuk kanë lënë asnjë periudhë kohore bosh pa organizime politike dhe ushtarake për mbrojtjen e territorit dhe ekzistencës së tyre. Por organizmi i përgjithshëm në nivel kombëtar pothuajse ju ka munguar (përjashto kryengritjet e

35 Krasniqi,Jakup:‖Kosova rrugë e gjatë, drejtë vetëvendosjes‖ 1981-1991, Prishtinë, 2010, f. 131. 36 Zenuni, Metush: ―Lëvizja popullore e Kosovës dhe roli i saj në formimin e UÇK-së‖, Prishtinë, 2009, f.41. 37 Gjata, Avdi- Kurti, Bajram- Baliu, Begzat e Bedo, Resul: Gjaku i lirisë, Prishtinë, 1966. 38 Hoti, Ukshin:‖ Filozofia Politike e Çështjes Shqiptare‖, Prishtinë, 1996,f .87. 39 Hoti, Ukshin:‖ Filozofia Politike e Çështjes Shqiptare‖, Prishtinë, 1996,f .88. 40 Hoti, Ukshin:‖ Filozofia Politike e Çështjes Shqiptare‖, Prishtinë, 1996,f. 88. 41. Hoti, Ukshin: ―Filozofia Politike e Çështjes Kombëtare‖ Prishtinë, 1996, f.23.

28 periudhës së lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe të pavarësisë të shtetit shqiptar 1911-1914) deri në daljen në skenë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Rezistencës së armatosur të shqiptarëve nuk i ka shërbyer vetëm patriotizmi dhe aspirata kombëtare për bashkim por edhe përpjekjet e pareshtura politiko-ushtarake të serbëve të mbështetura në doktrinën e gjenocidit për pastrimin etnik të territoreve të tyre dhe kolonizimin e Kosovës me kolonë serbë.

I.2.2. Rrethanat politike dhe historike gjatë viteve 1989- 1999 që çuan deri në luftën në Kosovë

Shqiptarët e Kosovës përmbi një shekull kanë luftuar për të fituar lirinë dhe bashkimin me trojet shqiptare. E gjithë veprimtaria e tyre politike dhe kombëtare mund të ndahet në tre periudha të mëdha historike ajo ndërmjet viteve 1878 -1913 , 1913-1939 dhe 1939-1999. Studimi i këtyre periudhave është më rëndësi jetike për të sotmen dhe të ardhmen tonë , por unë në ketë material do të ndalem në dekadën e fundin të periudhës së tretë e cila është edhe pjesa vendimtare që çoi në pavarësinë e Kosovës. Kosova gjithnjë ka qenë në konflikt të vazhdueshëm me serbet për të siguruar mbijetesën dhe ekzistencën e vet. Por viti 1981 është viti kur ngjarjet morën një rrjedhe krejt tjetër. Kjo i dedikohet në radhë të parë lëvizjes studentore. Lëvizje e cila për një kohë të shkurtër u kthye në lëvizje gjithë popullore me kërkesa politike për vetë qeverisje në kuadrin e shtetit federal dhe të pavarur nga Serbia. Në tekstin e historisë42 se popullit shqiptar, kjo periudhë emërtohet ―Lëvizja për Republike të Kosovës‖. Reagimi i shtetit serb edhe pse në emër të federatës jugosllave ishte i dhunshëm dhe fyes derisa në vitin 1989 arriti pikën kulmore me okupimin total të Kosovës. Viti 1989, është viti, kur Kosova kishte humbur gjithçka të fituar më parë me aktin kushtetues të vitit 1974, dhe kur populli i saj ju nënshtrua sundimit të plotë43. Por ky është edhe viti kur kushtet historike dhe politike të brendshme ato në nivel rajonal dhe global, pësuan ndryshime të mëdha në dobi të shqiptarëve. Çështja shqiptare në Ballkan u krijua pas vitit 1913 me atë që shpesh quhet Shqipëria londineze. Kjo për faktin se u lanë jashtë territorit të saj mbi 50% të trojeve shqiptare. Shqiptaret nuk i humben territoret e veta me luftë dhe akt kapitullimi. Atyre ja u morën në tavolinat e vendimmarrjes të fuqive kryesorë të kohës, për interesa të fuqive pjesëmarrëse dhe fqinjëve të shqiptarëve, pa praninë dhe kundër vullnetit të tyre. Ishin këto interesa ato që rajonin tonë të Ballkanit e futen në një konflikt të gjatë dhe të vazhdueshëm. Ishin këto interesa të cilat mbajtën gjallë konfliktin shqiptaro-serb Ky konflikt (për hir të vërtetës zë fill para vitit 1913), përveçse ishte problem shumë i rëndësishëm rajonal, ishte problem kyç i çështjes shqiptare. Për këtë arsye zhvillimet politike në Shqipëri në rajon e me gjerë kanë qenë dhe janë vendimtare.

42 Historia e popullit shqiptar vëll. IV, f. 358. 43 Shih Histori e popullit shqiptar vëll. IV.; F.Agani, Demokracia, Kombi dhe Vetëvendosja, Dukagjini, Pejë, 1994, Albanian, demokratik, movement in former Jugoslavia, documents 1990-1993.

Gjendja e përgjithshme në nivel global dhe në veçanti situata e krijuar me shembjen e perandorisë sovjetike (1991), zhvillimet demokratike në Evropën lindore dhe në vetë ish federatën Jugosllave ishin kushte mjaft të rëndësishme që ndikuan pozitivisht në përpjekjet e shqiptarëve të Kosovës në rritjen e veprimit patriotik, politik dhe ushtarak në një shkallë të lartë.

I.2.3. Periudha 1945-1991

Prej 1945 deri në shpërbërje më 1991—periudha e njohur si Lufta e Ftohtë — Bashkimi Sovjetik ishte njëra nga dy superfuqitë (SHBA-ja tjetra) e kohës në nivel botërorë në mbizotërimin e agjendës botërore të politikave ekonomike, punëve të jashtme, operacioneve ushtarake e tjerë. Rusia e dalë nga Bashkimi Sovjetik e kishte humbur plotësisht këtë rol, pasi doli nga kjo ngrehinë në gjendje konvulsionesh44. Kjo për Serbinë pati efekte negative pasi humbi mbështetjen kryesore të aleatit të madh ideologjik, fetar dhe shpirtëror. Vetë shpërbërja e Jugosllavisë e shoqëruar me gjakderdhje, në fillim në Slloveni, më pas në Kroaci, dhe në përmasat e gjenocidit, me masakrat në Bosnjë-Hercegovinë e kishin kthyer vëmendjen e botës drejt saj. Kjo sjellje agresive e shoviniste ja prishi imazhin që Serbia ja kishte shitur opinionit publik ndërkombëtar nëpërmjet industrisë së propagandës prej disa dekadash e veçmas dekadën e fundit. Serbia pavarësisht se e kishte pranuar pluripartizmin dhe në pikëpamje konstitucionale e kishte shpallur vendin sistem demokratik, kishte rënë në dorë të një regjimi totalitar të ri tashmë nacionalist (1989). Këtij regjimi i prinin ish komunistët të shndërruar në parti socialiste me në krye Sllobodan Millosheviqin45. Millosheviqi u vu në krye të partisë socialiste serbe me ndihmën e mikut të tij Stamboliq (1992), ai punoi intensivisht për të instaluar një regjim nacionalist ekstrem. Ai qysh në mitingun e Fushë Kosovës (1989) kishte dëshmuar publikisht në mënyrë solemne se do të ishte fajkoi i nacionalizmit serb dhe në rrugën e tij do të ishte i pandalshëm. Në krye të nacionalizmit e shtetit serb arriti një sukses jo të vogël për faktin se megjithëse kishte qenë arkitekti kryesor i luftës dhe masakrave në ish Jugosllavi sidomos në Bosnje Hercegovinë u pranua si motori kryesor në procesin e paqes në Londër (1992) e Dejton (1995). Prova e radhës për Millosheviqin për të mbetur si njeriu i paqes do të ishte implementimi i marrëveshjes së Dejtonit46. Këtë provë megjithëse me kredibilitet të dëmtuar, arriti ta kalojë dhe përsëri të mbetej njëra ndër figurat kryesore për negocime, për kthimin e paqes në rajon. Testi i fundit, siç e provoi edhe koha ishte Kosova. Këtu, pikërisht këtu i frymëzuar edhe nga nacionalizmi serb, ai vendosi të hyjë në histori me lavdinë e heronjve të miteve të Serbisë.

44Federata ruse u formua nga shpërbërja e Bashkimit Sovjetik më 1991, por është njohur si vazhdimi legal i personalitetit të Bashkimit Sovjetik. 45 Millosheviç, është lindur në Pozharevcë, Jugosllavi më 20 gusht 1941dhe ka vdekur në Hagë, Holandë më 11 mars 2006. Gjatë karrierës së tij politike mbajti postin e presidentit të Republikës së Serbisë për periudhën 1989-1997, dhe postin e presidentit të Republikës Federale të Jugosllavisë për periudhën 1997-2000, kryetar i Partisë Socialiste të Serbisë nga krijimi i saj më 1992 deri në vitin 2001, dhe i akuzuar për krime lufte dhe krime kundër njerëzimit. 46https://www.zeriamerikes.com/a/marreveshja-e-dejtonit-veshtrim-retrospektiv-aktore-2011-02-10- 115721279/457479.html, Marrëveshja e Dejtonit për paqe në Bosnje u arrit në nëntor 1995, gjatë administratës së presidentit Klinton dhe u nënshkrua një muaj më pas në Paris. Ish-Presidenti Bill Klinton organizoi një diskutim në Nju Jork lidhur me domethënien dhe rëndësinë e kësaj marrëveshjeje ,

Kësisoj ai përgatiti betejën për pastrimin përfundimtar të llogarive me Kosovën sipas modelit të nacionalizmit serb. Për maskimin e veprimeve, të cilat përbënin shkelje të hapur të ligjit ndërkombëtar dhe konventave ndërkombëtare, ku vetë Jugosllavia ishte palë, luajti rol të dyfishtë. Ai pretendonte se ishte i moderuar para perëndimit, pasi në Kosovë lejonte të vepronin parti politike dhe lëvizje me kërkesa edhe për pavarësi dhe nga ana tjetër kontrollonte dhe shtypte me dorë të hekurt çdo lëvizje politike paqësore. Ai e kishte vënë nën dhunë e terror të gjithë Kosovën me forca policore ushtarake dhe paramilitare. Për realizimin e objektivit të vet strategjik në Kosovë kishte instaluar një forcë të përgjithshme prej rreth 34.500 trupash ushtarake policore. Ushtria federale kishte të dislokuara në Kosovë47 rreth 15 mije trupa aktive, në përbërje të Korpusit të Prishtinës. Veç tyre në Kosovë ishin të pranishëm edhe elementë të Brigadës së 63-të Parashutiste (me dislokim në Nish) dhe të Brigadës së 72-të Zbuluese-Diversioniste (Pançevo-Beograd). Përforcimet arrinin në rreth 3 mijë trupa aktive, rreth 65 tanke, 36 gryka zjarri të kalibrit mbi 100mm, dy nënreparte speciale dhe disa shërbimesh të tjera. Policia serbe kishte rreth 20 mijë trupa në Kosovë (njësi të rregullta, ndërsa në luftë angazhoheshin të gjithë, përfshi edhe popullatën civile serbe). Në përbërje të tyre kishte mjete të blinduara, mbështetje me helikopterë, si dhe nënreparte parashutiste. Ajo ishte e pajisur edhe me artileri kundërajrore të kalibrit 14,5 mm 20 e 30 mm, disa prej tyre të vendosur mbi transportues si dhe njësia speciale me mbi 600 pjesëtarë, të cilët njihen me emërtimin ―beretat e kuqe‖, dhe ishte kontingjenti kryesor ku Millosheviqi mbështetej më shumë në veprimet paraprijëse në terren. Njëkohësisht ishin të instaluara edhe njësitë policore të destinacionit të veçantë, me rreth 7 mijë pjesëtarë të stërvitur që vepronin në përbërje te kompanive dhe batalioneve të organizuara. Duhet shtuar këtu edhe numri rreth 20 mijë serbëve lokalë të armatosur në rolin e policisë ndihmëse. Në Kosovë vepronin mercenarë të huaj, kryesisht nga Bjellorusia, nga Bosnja dhe një numër i kufizuar nga Greqia. Mercenarët u përdoren në vijën e parë gjatë reprezaljeve, ndërkohë që paraushtarakët vendas vepronin mbrapa tyre. Roli i ushtrisë ishte vendimtar në kontrollin e krizës dhe realizimin e objektivave. Ajo ka përdorur kryesisht forcat tankiste e të mekanizuara, të artilerisë dhe reparte të motorizuara, të mbështetura nga tanke, transportues të blinduar e artileri, përfshi artilerinë reaktive, helikopterë, e avionë zbulimi. Serbia qoftë në rrafshin politik dhe në zhvillimin e operacioneve në teren kishte vendosur të zbatonte përvojën e fituar në Bosnje sipas rregulli ―vetëm toka e djegur është e sigurt‖. Ajo ishte e bindur se bisedimet në praninë e komunitetit ndërkombëtar dhe nën garancinë e saj nuk do t`i jepnin asnjë shans për ta mbajtur Kosovën nën pushtim. I frymëzuar nga memorandum i Vasa Cubrilovic dhe nga dokumenti i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Serbisë titulluar (Memorandum SANU ose Memorandum Srpske Akademije Nauka i Umjetnosti)48 ai shkoi në përfundimin se lufta është mjeti më i përshtatshëm dhe i vetmi për triumfin e çështjes serbe në Kosovë.

47 Të dhënat janë të bazuara mbi faktin se në Korpusin e Prishtinës ishte formacioni i përhershëm. 48 Ishte një draft dokument i prodhuar nga 16 anëtarë të një komiteti të përbërë nga anëtarë të Akademisë Serbe të Artit dhe Shkencës nga 1985 deri 1986, të drejtuar nga Kosta Mihailovic. Memorandumi është i ndarë në dy pjesë: njëra mbi ―Krizën në shoqërinë dhe ekonominë Jugosllave‖, dhe tjetra mbi ―Statusin e Serbisë dhe të Shtetit Serb‖. Seksioni i parë fokusohet në fragmentimin politik dhe ekonomik të Jugosllavisë që ndjek shpalljen e kushtetutës së 1974-s. seksioni i dytë fokusohet në atë çfarë autorët e shohin si një status inferior I Serbisë në

Serbia qëndroi larg përpjekjeve të palës ndërkombëtare duke mbetur nën një pushtet të fortë nacionalist dhe duke u kthyer në një potencial të rrezikshëm për rajonin. Në raport me Kosovën ajo kishte një të kaluar shtypëse, vepruese kriminale dhe një perspektive shkombëtarizuese e lufte nxitëse për të ardhmen. Në Serbi për shkak të faktorëve e rrethanave të caktuara nacionalizmi kishte marrë mbështetje pothuajse plebishitare edhe pse promovohej e zbatohej nga një parti ish komuniste. Millosheviqi e mbështeti veprimtarinë e vet nacionaliste mbi një përkrahje të madhe popullore, Serbët panë në të, një udhëheqës të një kombi krenar, një udhëheqës karizmatik. Kisha Ortodokse Serbe e përkrahu atë po ashtu. Propaganda serbe e ringjalli mitin e fitores së thyer, i cili sipas Serbëve ishte pengesa kryesore për bashkimin e serbëve në një shtet të vetëm. Në mars 1989 me gjithë kundërshtimet masive të popullit shqiptar, shteti nacionalist serb e zhveshi me dhunë nga të drejtat kushtetuese të fituara me kushtetutën e vitit 197449, Kosovën dhe Vojvodinën. Më 28 qershor 1989, 600 vjet pas betejë së Fushë Kosovës, mblidhen qindra mijëra serbë në Fushën e Mëllenjave ku Millosheviqi mbajti një fjalim plot mllef e urrejtje kundër të gjithëve e në veçanti ndaj shqiptarëve. Më 19 nëntor 1989 këtë e përsërit në Beograd, para një milion manifestuesve nën ekstazën e nacionalizmit serb. Serbia më platformë të qartë nacionaliste eci drejt mbërritjes së qëllimeve të veta duke e zhytur në luftë pothuajse të gjithë Jugosllavinë hap pas hapi, dhe në fund konfliktin e solli në Kosovë. Konflikt i cili mori përmasat e luftës së armatosur duke filluar nga fillim viti 1997. Parë nga zhvillimi i ngjarjeve gjatë viteve 1997 - 1999 qartësisht dallojmë se Serbia betejën përfundimtare për zgjidhjen e problemit me shqiptarët e Kosovës e kishte mbështetur tërsisht vetëm mbi forcën duke e realizuar nëpërmjet pastrimit etnik. Këtë betejë ajo e ndërtoi të shtrirë në tre faza: Në fazën e parë, nga fillimi i konfliktit me 28 shkurt deri në mesin e muajit gusht 1998, spastrimi përfshiu pjesë të veçuara të Drenicës dhe përgjithësisht rajonin kufitar me Shqipërinë, nga Peja deri në Prizren.

Jugosllavi. Memorandum deklaron që në fund të luftës së dytë botërore, Josip Broz Tito dobësoi qëllimisht Serbinë duke ndarë shumicën e asaj që shihej nga nacionalistët serb si territor serb, që quhet sot Serbia, Mali i Zi, Republika e Maqedonisë dhe Kroacia me popullsinë serbe shumicë, memorandumi argumenton që Tito më vonë reduktoj statusin e Republikës së Serbisë duke futur brenda kufijve të sajë si province autonome, dy territore të cilat nuk i kanë përkitur kurrë legalisht shtetit modern serb, Kosova dhe Vojvodina, diçka që nuk është bërë me ndonjë republikë tjetër jugosllave. Në këtë dokument përcaktohej dhe zgjidhja e problemit te Kosovës nëpërmjet dhunës dhe spastrimit etnik, duke e populluar me serb. 49 Më 23 mars 1989 në Prishtinë në orën 10 paradite u mblodhën delegatët e tri dhomave të Kuvendit të Kosovës: Në sallën e Kuvendit të Kosovës kishte mbi 500 njerëz, funksionarë, punëtorë të sigurimit, mysafirë nga të gjitha komunat e Kosovës dhe nga Serbia, ndërsa ishin 190 delegatë të zgjedhur, qysh në nëntor të vitit 1988 nga komisionet kandiduese të të gjitha organizatave shoqërore – politike. Në këtë mbledhje të përgatitur nga Kryetari i Kuvendit të Kosovës Vukashin Jokanoviq. diskutuan 27 delegatë, 20 shqiptarë dhe 7 serbë, (N. Gjeloshi – fq. 98) dhe në fund u aprovuan me aklamacion (ngritje të dorës) amendamentet e Kushtetuese së Serbisë. Ishin 11 vota kundër dhe dy abstenime, (po aty) por nuk dihej numri i votave ―për‖ sepse nuk u numëruan nga kryetari i kuvendit. Nga pamjet në ekranin e RTP dhe fotografitë që u publikuan në shtypin e përditshëm, duket qartazi, se pjesa dërmuese e atyre që kishin ngritur dorën nuk ishin delegatë! Pasditen e 23 marsit, (pasi u aprovuan ndryshimet kushtetuese në Kushtetutën e Serbisë nga Kuvendi i Kosovës) shpërthyen protesta të fuqishme e të pandalshme në gjithë Kosovën deri më 28 mars kur në Beograd u finalizua miratimi i Kushtetutës së RS të Serbisë. Ndërsa në Beograd festohej ―Serbia unike‖ dhe ―Dita e ribashkimit‖ të saj, rrugët e Kosovës ishin përgjakur nga njësitë speciale të Serbisë. Nga 23 – 28 mars u vranë 22 shqiptarë dhe u plagosën rëndë rreth 300 të tjerë. (N,Gjeloshi- Kosova në udhëkryq `89, Velar 1997, f. 107.

Shtypja me dhunë e grupeve guerilje shqiptare (terroriste siç i quante ajo) dhe krijimin e kordonit sanitar me shtetin shqiptar nëpërmjet pastrimit etnik të zonave kufitare nga shqiptarët dhe minimin e plotë të kufirit shtetëror, bile dhe brenda territorit të shtetit shqiptar ishin njëri ndër objektivat e kësaj faze. Me 6 Mars 1998 në Prekaz forcat ushtarako-policore serbe me tanke dhe artileri të rëndë sulmuan dhe vranë Komandantin legjendar të UÇK-së Adem Jasharin. Në formë shpagimi dhe në kundërshtim të plotë me të gjitha ligjet e luftës dhe me qëllim të mbjelljes së frikës dhe terrorit ata masakruan komplet familjen e tij me 56 anëtarë. Operacionet luftarake u shoqëruan me terror, shkatërrime të pronave të shqiptarëve, minim total të kufirit dhe eksodin e fshatrave rreth kufirit me Shqipërinë. ―Siç dihet, akuzat dhe luftërat e mëdha, për të cilat ndeshen dhe luftojnë popujt për interesa të mëdha, si dhe momentet dhe zhvillimet e rëndësishme që shkaktojnë ndryshime gjeopolitike dhe ndikojnë në rrjedhën e zhvillimeve rajonale dhe botërore, do të jenë përherë nxitje për shkrime dëshmuese, interpretuese dhe polemizuese, të cilat kanë vlerë të madhe për historinë e një populli‖50 Ja si përshkruhet kjo situatë në raportin operacional të Qendrës Operacioneve të Forcave të Armatosura të Shqipërisë: Raport Nr. 120 datë 30.05.1998 ―Rritet intensiteti i goditjes me zjarr të fshatrave shqiptare në kufi me Shqipërinë, Ponoshec, Popoc, Junik, Smolicë, Morinë dhe në pjesën periferike të Gjakovës, Në orën 10.00 filloi operacioni luftarak në drejtimin Smolicë –Morinë me forca deri në 500 veta të shoqëruara me 8 tanke, 11 transportues të blinduar, në largësi 800-1000 m larg kufirit me Shqipërinë. Filloi djegia e shtëpive të shqiptarëve, disa shtëpi janë në flakë. U përforcuan forcat në drejtimet Qafë Morinë dhe Qafe Prush‖. Në raportin e datës 01.06.1998 me Nr.121 shkruhet: Rreth orës 0900 rreth 80 refugjatë kosovarë erdhën në Tropojë të vjetër, ato ishin gra, pleq dhe fëmijë …..Në orën 1900 fluksi i tyre arrit në 400 vetë …80 prej tyre kishin plagë në këmbë dhe 11 ishin me zgjebe‖. Kjo është edhe dita e parë kur ka filluar spastrimi etnik i fshatrave shqiptarë në kufi, me qëllim ndërtimin e kordonit sanitar me Shqipërinë. Sipas të dhënave që kanë këto raporte rezulton se deri me 30 Qershor 1998 numri i të ç vendosurve në Shqipëri nga zonat kufitare me të ishte 10000 veta, të cilët u vendosën në Tropojë. Faza e dytë, përfshiu periudhën vjeshtë 1998 - pranverë 1999, deri më 24 mars, kur filloi fushata e bombardimeve të NATO-s. Gjatë kësaj faze, forcat e ushtrisë dhe të sigurimit serb zbrazën përgjithësisht fshatra të vegjël në të gjithë Kosovën; me intensitet më të lartë në Drenicë, Kosovën Perëndimore e Qendrore. Në këtë fazë luftimet u shtrinë në të gjithë territorin, për t‘i dhënë fund kryengritjes së armatosur nëpërmjet terrorit, gjenocidit, dhe shkatërrimit të burimeve njerëzore e materiale të shqiptarëve. U planëzuan dhe u zhvilluan operacione ushtarake duke kryer reprezalje mbi popullsinë civile, duke shkatërruar burimet e jetesës së shqiptarëve, siç qenë shtëpitë e banimit dhe shkatërrimi i pasurive të paluajtshme. Popullsia shqiptare, për të mbijetuar, u shpërngul si rezultat i dhunës dhe represionit drejt zonave që kontrolloheshin nga UÇK-ja. Faza e tretë, ishte më e shkurtër në kohë, por më e ashpër në veprime, duke manifestuar brutalitet e sjellje më çnjerëzore kundër shqiptarëve në historinë e popullit të Kosovës. Ajo u zhvillua nën emërtimin ―Patkoi‖51, nga data 24 mars deri në mesin e muajit qershor 1999, kur

50 .Kudusi,Lama,‖Kosova dhe Ushtria Çlirimtare‖, Tiranë, 2005, f. 17. 51.Plani ‗Patkoi‘, ishte përgatitur nga shërbimet sekrete të Serbisë dhe kreut të atëhershme të shtetit Millosheviq, ai kishte dy qëllime. I pari – shkatërrimi i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës – dhe i dyti, spastrimi i Kosovës nga shqiptarët etnikë. Për zbatimin e tij ishin të caktuara forcat ushtarako policore serbe në Kosovë dhe në plan të

33 trupat jugosllave u detyruan të tërhiqen nga Kosova. Në këtë fazë terrori mbërriti në përmasat e gjenocidit. Në kushtet kur Serbia nuk kishte mundësi që të arrinte qëllimet e saj për fshirjen e UÇK-së, e cila në fakt çdo ditë pësonte rritje, përdori terrorin, gjenocidin dhe spastrimin etnik si masë, e cila do t‘i shërbente që pas rregullimit të raporteve etnike në dobi të saj, mund të ulej edhe në bisedime. Kësisoj ajo përdori dy porta kryesore për depërtimin e popullsisë civile, njëra ishte Qafë e Morinës në kufi me Shqipërinë dhe tjetra Hani i Elezit në kufi me Maqedoninë. Përdorimi pothuajse vetëm i këtyre dy portave i mundësoi që, përveç kontrollit të masave të lëvizjes në eksod, të sigurojë edhe kontrollin e kalimit të kufirit. Qëllim i ushtrisë, policisë e shërbimit sekret serb ishte asgjësimi i identitetit nëpërmjet konfiskimit të pasaportave dhe letrave të tjera të identitetit, shkatërrimit sistematikisht të regjistrave të votimeve dhe dokumenteve të tjerë të regjistrimeve civile në Kosovë, përfshi heqjen e targave nga automjetet që dilnin jashtë kufirit, në bazë të politikës për të penguar rikthimin në Kosovë. Vazhdoi me intensitet minimi i kufirit me Shqipërinë me trupa xheniere dhe me artileri minahedhëse me dy qëllime: për të penguar furnizimet e UÇK-së dhe kthimin ilegal të shqiptarëve në trojet e veta. Gjatë kësaj periudhe u minuan pjesë të tëra brenda territorit shqiptar qoftë me minahedhës, me artileri dhe me trupa xheniere. Në një raport publik të AMAP (programi shqiptar i veprimit ndaj minave) të vitit 2010 është deklaruar se ushtria serbe kishte minuar brenda kufirit shqiptar në veri të vendit një sipërfaqe prej 15 250 000 m2 ku janë përfshirë 120 km vijë kufitare. Qendra operacioneve e Forcave të Armatosura të Shqipërisë52.në raportin Nr. 01 datë 10.04.1999 jep të dhëna për goditje me artileri minahedhëse brenda territorit shqiptar, pothuajse në të gjitha drejtimet kryesore tokësore (Qafë Morinë – Tropojë, Qafë Prush -Has, Grykë e Drinit-Kukës).

Kjo realizohej me dy qëllime: 1). Të përpiqej të përfshinte edhe shtetin shqiptar në luftë me qëllim paraqitjen para komunitetit ndërkombëtar si përpjekje për ndryshim kufijsh me dhunë. 2). Të pengonte kalimin e grupeve të armatosura kosovare që vinin nga perëndimi për të mbrojtur Kosovën dhe kthimin e shqiptarëve në trojet e veta jashtë kontrollit të pushtuesit serb. Ushtria serbe mbante gati planin e ripopullimit53 me serbë të Kosovës, të rreth 500 qyteteve e fshatrave të Kosovës, në rast se bombardimet e NATO-s do të bënin ndonjë pauzë eventuale (ndërprerje të mundshme). Policia serbe u tregua e paaftë të kontrollojë gjendjen, të përballojë UCK-në dhe të realizojë, pa përkrahjen e ushtrisë, spastrim të suksesshëm etnik të Kosovës. Në këto kushte roli i ushtrisë ishte vendimtar për të kontrolluar gjendjen dhe realizuar objektivat e paravendosura të spastrimit etnik sistematik të Kosovës. parë ushtria. Filloi zbatimin në fund të muajit shkurt 1999 dhe kulmoi me depërtimin e masave të mëdha të shqiptarëve nga Kosova gjatë sulmeve ajrore të NATO-s. 52 Shih: Arkivi i Forcave të Armatosura të Republikës së Shqipërisë, Dosja e raporteve të qendrës opreracionale e viti 1998 53 Shih: Intervistën e ish Ministres së Punëve të Jashtme të Bullgarisë Nadezhda Neynski (atëherë Nadezhda Mihajlova), në dokumentarin "Operacioni Patkoi," të kanalit privat bullgar b TV, ―si ja dhashë dokumentin NATO-s dhe MJ J.Fisher të Gjermanisë‖ (2010)

Këto operacione ushtria e zhvilloi në terren përkundër kërkesave të faktorit ndërkombëtar, bile edhe të vetë Rusisë, për ndërprerjen e tyre dhe uljen në tavolinën e bisedimeve. Me 18 Maj 1998, në takimin në Moskë me Millosheviqin, Jelcini54 kërkoi që të ndërpritej konflikti dhe me negociata të përcaktohej statusi i Kosovës brenda Serbisë. Atëherë shtrohet pyetja cilat ishin motivet dhe shkaqet që e shtynë Millosheviqin në këtë betejë e cila në fund i rezultoi në aventurë. Teorikisht pranohet se lufta kryhet për territore, shkaqe sigurie, përfitimi material, pushteti, shpagimi dhe për nevojë të politikave të brendshme. Por profesori i shkencave politike amerikane Richard Ned Lebow55 në librin ―Përse luftojnë kombet‖ thotë: padyshim frymëzimi dhe pushteti, janë ndër shkaqet kryesore të luftës. Në analize të fundit parë nga zhvillimi i ngjarjeve, logjika e fakteve të çon në përfundimin se këto që përmend Lebov ishin shkaqet kryesore që e shtynë drejt luftës Serbinë. Pikërisht frymëzimi dhe pushteti ishin dy shtyllat kryesore që i dhanë jetë politikës së Millosheviçit. Frymëzimi ishte tërësisht nacionalist dhe në përjetim të miteve serbe, frymëzim i cili u kthye në opsesion jo vetëm për të, por, për fat të keq, edhe për popullin serb. Frymëzimi për luftë në Serbi ishte pothuajse i gjithë pranishëm në mjediset e politikës, institucionet shtetërore, institucionet shkencore, institucionet fetare, për pasojë edhe në vetë popullin serb. Ky frymëzim ishte pjellë e doktrinës nacionaliste që prodhohej kudo dhe çdo ditë për krijimin e Serbisë së madhe56. Pushteti i pakontrolluar dhe lufta për ta përdorur atë si mjetin e realizimit të ëndrrave serbe ishte shtylla tjetër ku ai u mbështet për të përjetësuar emrin e vet nëpërmjet dhunës dhe shpagimit ndaj një etnie tjetër, në rastin konkret ndaj shqiptarëve. Ai besonte se nëpërmjet pushtetit të tij personal do të prodhonte frikë si instrumenti më i mirë për skllavërimin e njeriut. Ai ktheu në doktrinë luftën për asgjësimin e çështjes së shqiptarëve në Kosovë. Por ai llogariti gabim pasi qoftë në planin ndërkombëtar dhe në planin e brendshëm çështjet kishin evoluar dhe kishin pësuar ndryshime drastike. Konfigurimi i raporteve politike ndërkombëtare, por edhe në vet ish Jugosllavi ishin krejt të tjera. Shqiptarët e Kosovës më të organizuar se çdo herë tjetër në historinë e vet, kishin vendosur që për të drejtat e tyre të mbroheshin me të gjitha mjetet.

54 Boris Nikolayevich Yeltsin (1 Shkurt 1931- 23 Prill 2007) politikan rus i cili ishte presidenti i parë i Federatës Ruse, nga 1991-1999. 55 Profesor Richard Ned Lebow është një shkencëtar politik amerikan i njohur më shumë për punën e tije për në marrëdhëniet ndërkombëtare dhe politikën e jashtme amerikane. Ai është profesor në kolegjin e Dortmouth-it dhe profesor i Teorisë Politike Ndërkombëtare në Departamentin e Studimeve të Luftës, në Kolegjin King`s të Londrës. Është një konstruktivist i njohur dhe ekspert në strategjitë e menaxhimit të konfliktit, Luftën e Ftohtë, Politikat e Memories dhe politikën antike Greke dhe literaturën. 56 Elaboratet kundër shqiptare janë:1844, ministri i Serbisë I. Garashanin shpalli programin që do të vihej në themel të politikës serbe e që është i njohur në histori me emrin ―Naçertanie‖ (―Projekt‖). Me pretekstin e çlirimit të tokave të sllavëve të jugut nga zgjedha osmane, synonin të krijonin një shtet të madh, që do të përtërinte perandorinë mesjetare të Stefan Dushanit. Në kufijtë e kësaj perandorie të re, sipas ―Naçertanies‖, do të hynin edhe viset e Shqipërisë së Veriut së bashku me Kosovën, që ministri serb e pagëzoi me emrin ―Serbi e Vjetër‖. Dëbimi i shqiptarëve: Memorandum 1937 (The Expulsion of the Albanians: Memorandum 1937)"Dëbimi i shqiptarëve", është një memorandum i përgatitur dhe shkruar nga akademiku dhe politikani Vasa Cubrilloviq . 1939 I.Andric (Nobelist), Elaborat o Albaniji. S.molevic,H. Serbija-1941. V.Cubrilloviq, Problem Manjina u Novoj Jugoslaviji-1944 dhe Memorandumi i Akademisë së Shkencave dhe arteve Serbe (SANU)-1986.

Vendosja e sistemeve demokratike në Evropën lindore dhe shtetet e rajonit krijuan mundësi shumë më të mëdha dhe terren më të përshtatshëm për avancimin dhe ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës. Në terren vepronin tre faktorë kryesor me objektiva të mirë përcaktuara për realizimin e qëllimeve të veta strategjike. Shqiptarët, të cilët ishin të ndarë në dy grupime të mëdha, të rreshtuar njëri në lëvizjen paqësore që udhëhiqej nga dr. Rugova i cili kërkonte pavarësinë e Kosovës nëpërmjet bisedimeve paqësorë dhe tjetri grupi tjetër i cili ishte për rezistencën e armatosur dhe kërkonte çlirimin e Kosovës dhe bashkimin me shtetin amë. Faktori i dytë ishte Serbia, e cila kishte vendosur përfundimisht që mjeti i vetëm për tu marrë vesh më shqiptarët do të ishte dhuna dhe terrori i shoqëruar me pastrim etnik, me qëllimin përfundimtar zgjidhjen e çështjes së Kosovës sipas modelit nacionalist serb. Faktori i tretë, komuniteti ndërkombëtar i prirë nga SHBA-ja, punonte për zgjidhjen paqësorë nëpërmjet bisedimeve. Me gjithë aktivitetin e shtuar, vendosmërinë dhe kërcënimet ndaj Millosheviqit, tregonte dobësi, të cilat vinin si rezultat i vendosjes nga disa aktorë të rëndësishëm ndërkombëtar të interesave të veta politike mbi të drejtën e popujve për liri. Në dekadën e fundit të konfliktit me Serbinë , kosovaret e ngritën luftën e tyre politike për pavarësi në formën më të lartë të organizimit nëpërmjet dy lëvizjeve institucionale mbarë popullore të cilat ishin vendimtare dhe prodhuan rezultatin historik pavarësinë. Këto ishin: Lëvizja paqësore për pavarësi dhe tjetra rezistenca e armatosur për pavarësi. Kosova, edhe pse ishte nën pushtimin ushtarak serb, u organizua në lëvizjen paqësore për liri, pavarësi dhe demokraci të ndërtuar me mjete thellësisht demokratike. Kjo ishte lëvizja më interesante dhe e pashoqe e shekullit në Evropë, për nga mënyra e konceptimit dhe e veprimit për mbërritjen e qëllimit politik. Ajo u kthye në një betejë të fuqishme ndërmjet pushtuesit Serb dhe popullit shqiptar të Kosovës. Këtë betejë e udhëhoqi dr. Ibrahim Rugova. Ajo ishte betejë shumë planesh. Kur kthehemi në kohë dhe studiojmë arkivat, shtypin e kohës dhe veprimtarinë e dendur politike të kësaj lëvizje, dallohet fare qartë se beteja paqësore ndërmjet shqiptarëve dhe serbëve pati një përfundim kundërthënës mjaft interesant: Ajo u vetë konsumua duke e konsumuar plotësisht regjimin okupues e pushtues serb. Nëpërmjet kësaj lëvizjeje shqiptarët siguruan avancim mjaft kredibil dhe domethënës në marrëdhënie me institucione ndërkombëtare, qendrat e vendosjes dhe komunitetin e qeverive demokratike dhe njëhershmi demaskuan tërësisht politikën serbe. Kosovarët u orientuan më shpejt dhe e vendosën betejën e tyre politike brenda trendëve e tendencave të reja evropiane dhe globale57. Shqiptarët e Kosovës ishin populli i parë në rajon por edhe në Evrope që ju kundërvunë sistemeve totalitare komuniste me mjete e luftë paqësore demokratike për të kaluar në sistemin demokratik shumë partiak. Ky ishte orientim i drejtë dhe bashkëkohor pasi bëri të mundur vendosjen me mençuri në krahun e duhur, kohën e duhur dhe mënyrën e duhur për të fituar të drejtat e tyre politike dhe njerëzore në rrugë demokratike. Në Kosovë u shënua edhe themelimi i pluripartizmit në ish -Jugosllavi: pas LDK-së u formuan dhe disa parti të tjera me program dhe platformë politike demokratike58.

57 Koha e shembjes së sistemeve totalitare dhe vendosjes se demokracisë ne Evropën Lindore 58 Gjatë shkatërrimit të sistemit një partiak dhe me ngritjes së atij shumë partiakë në Jugosllavi në republikat perëndimore të ish-Jugosllavisë fillon të bëhet regjistrimi i partive të ndryshme politike. Përderisa në pjesët tjera të ish-Jugosllavisë u krijuan disa shoqata politike, në Kosovë në shtator dhe tetor të 1989-ës një grup

Udhëheqja e re e Kosovës zgjidhjen e çështjeve nacionale në kuadrin e shkërmoqjes e shpërbërjes së federatës Jugosllave e kërkoi me mjete politike, demokratike dhe jo me luftë. Taktikisht kjo ishte e dobishme për kohën dhe mjeti më efikas për të përparuar në drejtimin e duhur drejt arritjes së qëllimit strategjik: pavarësisë nga Serbia. Nëpërmjet kësaj taktike shqiptarët shkatërruan politikën serbe që Kosovën e konsideronte çështje të brendshme të Serbisë dhe pavarësinë e saj precedent me pasoja ndërkombëtare. Kjo sjellje dhe strategji politike ju siguroi shqiptarëve të Kosovës: Simpatinë dhe mbështetjen e komunitetit të shteteve demokratike, dhe në veçanti të SHBA-së dhe shteteve më të fuqishme të Bashkimit Evropian duke ju bashkuar betejës së saj për liri. E bindi botën demokratike se Serbia e Millosheviqit dhe nacionalizmi serb ishte jo vetëm e keqja më e madhe në ish Jugosllavi, por edhe rrezik potencial në shpërthim për destabilizimin e të gjithë rajonit e më gjerë. Organizma politikë të fuqishme dhe me ndikim absolut në nivel të vendimmarrjes ndërkombëtare, siç janë Kongresi amerikan, PE, KE , Këshilli i Sigurimit i OKB-së, OSBE- së dhe shumë organizata dhe asociacione jo qeveritare, krijuan opinion krejt tjetër për Kosovën tashmë jo vetëm duke shprehur simpati ndaj lëvizjes paqësore të shqiptarëve por dhe duke u pozicionuar hapur në mbrojtje të drejtave të tyre59. Në thelb kjo lëvizje ju siguroi shqiptarëve të Kosovës një performancë krejt tjetër në sytë e opinionit publik ndërkombëtar nga ajo që ata ishin mësuar të dëgjonin nga serbët. Makina politike serbe e shoqëruar me një ushtri politikanësh e diplomatësh, akademikësh, publicistësh, klerikësh dhe shkrimtarësh pësoi një humbje të pariparueshme, sidomos për sa u përket të vërtetave historike në lidhje me shqiptarët dhe Kosovën. Si konkluzion mund të thuhet se kjo lëvizje nuk bëri gjithçka duhej dhe donte për Kosovën, por në kushtet e okupimit të plotë nga një shteti agresiv dhe pa arsye bëri maksimumin e mundshëm, duke hapur shtegun për pranimin nga komuniteti ndërkombëtar të rezistencës së armatosur. Sipas pikëpamjes time tri janë arsyet përse kjo lëvizje dështoi. Arsyeja e parë, është vendosja në bunker e politikës serbe dhe agresiviteti i pashembullt i Millosheviqit. Ai duke e vendosur urrejtjen fetare dhe nacionale në boshtin e politikës së vet, shkoi në përfundimin se çdo rrugë tjetër përveçse forcës nuk ishte e dobishme për arritjen e objektivave shoviniste serbe. Pushteti serb, udhëheqjes politike të Kosovës i kishte lënë shteg të ngushtë për të manovruar, shteg i cili erdhi gjithnjë e më shumë duke u zvogëluar derisa u mbyll përfundimisht. Serbët besonin se nëpërmjet ngushticës ku e kishin futur Kosovën mund ta kontrollonin lëvizjen dhe njëkohësisht mund ta shisnin edhe si sjellje demokratike të tyre përpara opinionit ndërkombëtar. Me zgjuarsi por edhe largpamësi politikanët kosovarë e insistuan dhe

shkrimtarësh dhe intelektualësh fillojnë të punojnë për bashkimin e forcave politike shqiptare në një lidhje. Kështu në fillim u krijua LDK e pas saj SD,PFK,PPK,PSHDK,PNDSH,PLK ….. 59 Gjatë vitit 1991-1997 pati një varg rezolutash nga Kongresi Amerikan, Parlamenti Evropian, OSBE-ja, BE-ja, KE-ja , por rezoluta e KS për Kosovën nr.1160 datë 31 mars ,pika 5‖ Agrees without prejudging the autcome of that dialogue…..‖ pati rendësi sepse për herë të parë dialogu kërkohej te behej pa prejudikimin e procesit dhe se kjo rezolute u mbështet ne kap. VII të kartës së OKB-së. Pas kësaj rezolute pati dhe një varg rezolutash tjera deri në atë 1244 qe autorizoi vendosjen nën mbikëqyrje ndërkombëtare të Kosovës.

37 këmbëngulur se në bisedime duhet të jetë si palë garantuese komuniteti ndërkombëtar60, e veçmas SHBA-ja, ja hoqën mundësinë Serbisë për të manipuluar me procesin e bisedimeve. Me agresivitetin e vet shteti serb kësaj lëvizjeje ja shteroi çdo mundësi për avancim minimal të objektivave të saj, duke ja hequr në masë të konsiderueshme besimin dhe mbështetjen nga shqiptarët. Me 16 mars 1998 gjatë një vizite në Tiranë zëvendëssekretari i shtetit amerikan Talbot deklaronte: ―Para pak kohësh shumë pak dinim për UÇK-në, si rezultat i dhunës nga regjimi serb sot ajo është një nga termat më të përdorura në Evrope dhe më gjerë dhe një nga emrat më të përfolur në qarqet politike.‖61 Arsyeja e dytë, është dobësia që paraqitën vetë krerët politikë të rrugës paqësore në kombinimin kësaj rruge me rezistencën e armatosur. Më gjithë përpjekjet e bëra për formimin e forcave të armatosura siç ishte (FARK-u) dhe të MM(1997) në azil, si rezultat i mos koherencës politike brenda vetë kësaj lëvizje ky organizim mbeti i dobët. Ky organizim nuk pati përkrahjen e duhur nga vetë shqiptaret por nuk u mor në konsideratë as nga Serbia dhe as Komuniteti ndërkombëtar. Duhet pranuar se një ndikim mjaft të madh për mos realizimin e kësaj ndërmarrje pati edhe vete komuniteti ndërkombëtar, i cili vazhdonte me këmbëngulje të kundërshtonte çdo lëvizje në drejtim të rezistencës së armatosur. Drejtuesit e lëvizjes ishin të lëkundur dhe të pasigurt në hedhjen e hapave domethënës për të shfrytëzuar të gjitha mundësitë institucionale për bashkimin e të gjitha grupeve të rezistencës së armatosur me UCK-në. Për pasojë ky bashkim erdhi me shumë vonesë dhe në fakt ishte më shumë vepër e komandantëve ushtarakë se vullnet i politikanëve të lëvizjes paqësorë. Një arsye tjetër me rëndësi e cila e çoi drejt dështimit këtë lëvizje ishte, se me gjithë përparimet e bëra në raport me ndërkombëtarët, politika Kosovare nuk kishte mundur ti bindte as dashamirësit e saj me te mëdhenj siç qenë SHBA-ja dhe BE-ja për pavarësinë e Kosovës. SHBA-ja dhe BE-ja deri në mesin e vitit 1998 çështjen e Kosovës vazhdonin ta trajtonin me shumë si çështje të të drejtave te njeriut e jo si çështje thellësisht politike62. Tentativat e vazhdueshme të krerëve të kësaj lëvizje për tu ulur në bisedime me Serbinë në praninë e komunitetit ndërkombëtar nuk patën rezultate as minimale. Përkundër politikes paqësore te Kosovës, represioni dhe dhuna erdhën gjithnjë në rritje deri në eliminimin edhe të drejtave më elementare siç është e drejta për punë, pronë e jetë. Lënia e çështjes së Kosovës pa përcaktime e definicione (Londra, Dejtoni) të sakta për të ardhmen e saj dhe sidomos shtimi i represionit dhe dhunës, tek shumë shqiptarë kishin krijuar bindjen e plotë se ndarja me Serbinë ishte jetike dhe se ajo kishte vetëm një alternative, dhe kjo alternativë ishte vetëm lufta e armatosur. Sjellja e Millosheviqit jo vetëm ndaj Kosovës por edhe eksperienca e ndarjes së ish Republikave Jugosllave nga Serbia dëshmonin se gjuha e vetme me të cilën mund të merresh vesh me Serbinë ishte gjuha e forcës; koha dëshmoi së këto grupe e grupacione guerile kishin pas plotësisht të drejtë.

60. Fehmi Agani, deklaron më 14 mars 1998, Në konferencë për shtyp se: Shqiptarët bojkotojnë bisedimet se përveç arsyeve te tjera…… kërkojnë ndërmjetës ndërkombëtar garantues të bisedimeve dhe pala serbe nuk pranon. 61 Gjatë luftës në Kosovë zëvendëssekretari i Shtetit Amerikan Talbot,viziton Tiranën. 62 Grupi i kontaktit (MJ) me 9 mars 1998 në Londer i qëndronte parimit se zgjidhja duhet të gjendet me status special brenda ish federatës jugosllave (ne fakt Serbo- Malazeze). Pasi në deklaratë përfundimtare dënohet regjimi serb dhe i shqiptohen një varg sanksionesh, në piken 3 të deklaratës dënohen edhe veprimet terroriste të UCK-së apo ndonjë grupi tjetër. Në piken 9 thuhet: Në mbështesim një status të avancuar të Kosovës brenda RFJ-së …. Edhe këshilli i NATO-s nëpërmjet deklaratës të Klaus Nauman (Kryetar)në Lisbonë deklarohej për autonomi të brendshme të Kosovës.

Në këto kushte ideja se lëvizja paqësore e kishte plotësuar misionin e saj dhe se ajo duhej zëvendësuar me rezistencën e armatosur, fitonte çdo ditë e më shumë terren në popullin shqiptar të Kosovës. Arsyeja e tretë, ishte reagimi i dobët i komunitetit ndërkombëtar. Komuniteti ndërkombëtar e kuptoi shumë vonë se çështja ishte serioze dhe se nuk bëhej fjalë për të drejta njerëzore por për të drejta politike. Edhe në kushtet kur terrori ishte në ngjitje maksimale, komuniteti ndërkombëtar vazhdonte të përsëriste refrenin për autonomi substanciale nëpërmjet bisedimeve paqësore. Masakrat e shumta, dhe sidomos ajo ndaj Komandantit legjendar të UCK-së Adem Jashari, serbët dhe shqiptarët i kishin ndarë përfundimisht. Asnjëra palë nuk e pranonin njëra tjetrën dhe jo më autonominë substanciale. Bashkëjetesa e shqiptarëve me shtetin serb nuk kishte më asnjë shans. Këtë, komuniteti ndërkombëtar e kuptoi me vonesë duke i dhënë mundësi Millosheviqit të përshkallëzojë përdorimin e dhunës. Ministrat COOC, Vedrin, Kinkel, Dini, zëvendëssekretari i Shtetit Talbot, ambasadorët Gelbard dhe Ishinger dhe grupi i kontaktit, vazhdonin të mbronin idenë se pavarësia e Kosovës nuk ishte opsion i pranueshëm sikundër dhe gjendja e shqiptarëve ishte e papranueshme. Komuniteti ndërkombëtar kishte dështuar me të ashtuquajturën diplomaci parandaluese për ndaljen e dhunës nga shteti serb në Kosovë, ai e pranoi më vonesë UÇK-në si faktor real në terren. Kjo e trimëroi Millosheviqin dhe i dha shpresë për mbërritjen e qëllimeve të veta nacionaliste nëpërmjet dhunës e spastrimit etnik dhe njëhershmi e goditi rëndë lëvizjen paqësorë të shqiptarëve. Palët në konflikt ishin pozicionuar përfundimisht për zgjidhje radikale, si e vetmja mënyrë për të mbërritur objektivat e veta politike. Këto pozicione ishin të përcaktuara nga sjellja e Serbisë për një kohë shumë të gjatë por në veçanti pas vitit 1997. Me gjenocidin dhe krimet e kryera në Kosovë por dhe me sjelljen ndaj komunitetit ndërkombëtar ajo nuk kishte lënë rreze drite në tunel përveçse kundërshtimit me forcë.

KREU II

FORMIMI I PARTIVE POLITIKE NË KOSOVË DHE NDIKIMI I TYRE NË NGJARJET E MËVONSHME

Inteligjencia shqiptare u vu në mbrojtje të interesave kombëtare të popullit të vet. Më 23 dhjetor 1989 u formua Lidhja Demokratike e Kosovës (LDK), partia e parë politike shqiptare me program të qartë demokratik kombëtar, e cila do të angazhohej për zgjidhjen e çështjes së Kosovës dhe të shqiptarëve e viseve të tjera në ish-Jugosllavi në bazë të parimit të vetëvendosjes. Ajo, duke iu përmbajtur të drejtës për vetëvendosje, angazhohej për zgjedhje të lira demokratike, për ruajtjen e dinjitetit kombëtar e njerëzor, për ekonominë e tregut etj. Pastaj u formuan edhe parti të tjera si: Partia Social Demokratike e Kosovës (PSDK), Partia Fshatare e Kosovës (PFK), Partia Liberale e Kosovës (PLK), Partia Parlamentare e Kosovës (PPK), Partia Shqiptare Demokristiane (PSHDK) dhe shumë parti e shoqata të tjera demokratike. Sipas shembullit të shqiptarëve të Kosovës, edhe shqiptarët e viseve të tjera në ish-Jugosllavi formuan partitë e tyre politike. Në kushtet e pushtimit dhe të represionit të pushtetit ushtarak e policor serb në Kosovë, shqiptarët u bashkuan rreth partive të tyre politike me qëllim që t‘i kundërviheshin dhe ta shkatërronin sistemin komunist në të gjitha strukturat dhe në të gjitha nivelet. Këto parti kanë luajtur një rol aktiv për të shprehur dhe për të mbrojtur vullnetin politik të popullit shqiptar në Kosovë dhe në viset tjera shqiptare në ish-Jugosllavi.

II.1. Aksioni i pajtimit të gjaqeve

Në kohën kur propaganda serbe për të justifikuar vrasjet masive dhe terrorin që ushtrohej në Kosovë ndaj shqiptarëve, shpifte në mënyrë të turpshme se ata po vriteshin me njëri-tjetrin për hakmarrje, rinia shqiptare filloi një aksion sa fisnik e njerëzor, aq edhe progresiv e kombëtar. Ky ishte aksioni i pajtimit të gjaqeve, i cili shpejt u shndërrua në një lëvizje gjithë popullore. Si rezultat i këtij aksioni shumë shpejt u shtri dora e pajtimit në mbi 1.200 raste.63 Kështu, lëvizja e pajtimit të gjaqeve e lartësoi veprën e martirëve të rënë për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës dhe e ndihmoi procesin e homogjenizimit të popullit tonë.

63 Pirraku, Muhamet: Lëvizja gjithëpopullore për faljen e gjaqeve 1990-1992, Prishtinë, f. 28.

II.2. Deklarata Kushtetuese dhe Kushtetuta e Republikës së Kosovës

Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës në qershor të vitit 1989 me një deklaratë të veçantë iu drejtua Kuvendit të KSA të Kosovës dhe shprehu gatishmërinë për të dhënë ndihmesën e vet në hartimin e dokumenteve për pozitën e re kushtetuese të Kosovës. Më 2 korrik 1990, 64115 delegatë shqiptarë të Kuvendit të KSA të Kosovës shpallën Deklaratën Kushtetuese si dokumentin themelor mbi pavarësinë dhe barazinë e Kosovës me njësitë e tjera në Federatën-Konfederatën jugosllave. Vetëm tri ditë pas shpalljes së Deklaratës Kushtetuese, Kuvendi i Serbisë suprimoi Kuvendin e Kosovës, qeverinë, organet administrative e gjyqësore, pushtoi Radiotelevizionin në gjuhën shqipe, ndaloi të vetmen gazete të përditshme shqipe (―Rilindja‖), uzurpoi tërë strukturën ekonomike dhe goditi rëndë sistemin arsimor, shkencor, kulturor, shëndetësor, bankar etj. Delegatët e Kuvendit të Kosovës, të nisur nga e drejta e vetëvendosjes dhe të mbështetur në vullnetin sovran të popullit shqiptar dhe me sugjerimin e udhëheqjes politike shqiptare miratuan dhe shpallën më 7 shtator 1990 në Kaçanik Kushtetutën e Republikës së Kosovës. Ndonëse kjo Kushtetutë u miratua dhe u shpall në kushte të jashtëzakonshme të pushtetit serb, ajo paraqet aktin më madhor juridik me të cilin u mbyll faza fillestare e formimit të shtetit të Kosovës.

II.3. Lëvizja kombëtare ilegale në Llap gjatë viteve 1981-1989

Situata në Kosovë pas kthesës së madhe historike, vitit 1981, në masë të madhe u përkeqësua, statusi shoqëroro-politik e juridik i shqiptarëve, erdhi duke u minimizuar. Qeveria serbe miratoi një numër të madh vendimesh e masash për këtë qëllim, me këto vendime dhe masa vazhdoj edhe më tutje shkelja e të drejtave dhe lirive, vazhdoj dhuna dhe terrori. Kjo dukuri u bë më e dukshme posaçërisht pas ardhjes së Sllobodan Millosheviqit, kryetar i Partisë Komuniste të Serbisë më 1987, i cili u mbështet në forcat më konservatore e ultra nacionaliste serbe. I inkurajuar nga heshtja e Evropës dhe i republikave tjera jugosllave, ndaj problemit të Kosovës, si edhe për ta rritur autoritetin e tij politik, Millosheviqi sensibilizoi opinionin serb për pozitën e disfavorshme kushtetuese, territoriale, ekonomike e shoqërore të Serbisë në Federatën Jugosllave.65 Duke e parandier rrezikun e ndërprerjes së lidhjeve të drejtpërdrejta me Federatën, shqiptarët e Kosovës iu përgjigjën mitingjeve serbe me kundër mitingje gjatë vitit (dimrit), 1988-1999. Kërkesat e shqiptarëve u rrudhën, u zvogëluan dhe u reduktuan vetëm në ruajtjen e Kushtetutës së vitit 1974. Megjithatë, kjo ishte shkak i mjaftueshëm që në Kosovë të ndërmerreshin arrestime, pushime nga puna, dhe të largoheshin nga skena politike të gjithë ata udhëheqës shqiptarë që kishin filluar t‘i rezistonin politikës shoviniste serbe.66 Në këtë situatë të ndezur, më 23 shkurt të vitit 1989 në Kuvendin e Serbisë u miratuan projekt-amendamentet serbe që parashihte ndryshimin e Kushtetutës së Kosovës pa pëlqimin

64 Bajrami, Arsim: “Sistemi Kushtetues i republikës së Kosovës”, Prishtinë, 2011,f. 57. 65. G. Autorësh, vep e përm, f. 371. 66. Po aty.

41 e krahinave autonome.67 Miratimi i këtyre projekt-amendamenteve u prit me zemërim nga tërë populli i Kosovës. Në shenjë proteste dhe pakënaqësisë së pushtetit serb, ndërmarrjet, fabrikat shkollat, fakultetet dhe institucionet e tjera kulturore në tërë Kosovën kishin mundësi të funksionin. Edhe të gjitha zejtaritë private e shoqërore e kishin ndërprerë aktivitetin punën e tyre prodhuese. 68 Protestat dhe pakënaqësitë vazhdonin, janë te njohura protestat e minatorëve, (17. nëntor) 1989, këto protesta u organizuan para fillimit të Plenumit të Kosovës, më shumë se tre mijë xehetarë të Trepçës kishin vendosur që të nisën për në Prishtinë për ta mbrojtur Kushtetutën e Kosovës.69 Roli i protestave ishte shumë i madh, sepse ato sa vinin e shtoheshin, numri i tyre arriti në qindra e mijëra protestues, rol të rëndësishëm në këtë proces luajtën studentet dhe të rinjtë duke shprehur haptas pakënaqësitë e tyre. Megjithatë, kulmi i ngjarjes së ―nëntorit shqiptar‖ është shënuar më 19 nëntor, kur nëpër një rrebesh të madh të shiut dhe të ftohtit në Prishtinë, kishin ardhur mbi 300.000 mijë njerëz, për të mbrojtur Kushtetutën e Kosovës. Për këtë arsye, mund të deklarohemi se jeta politike e ekonomike në Kosovë ishte paralizuar plotësisht. Deri sa në Beograd me 28 mars u miratuan amendamentet për ndryshime kushtetuese. Ajo ditë në Beograd u kthye në festë. Në Kosovë, në Ferizaj, Prishtinë, Podujevë (Besianë), Prizren, Lipjan, Pejë, Mitrovicë, Rahovec Gjakovë etj., shpërthyen demonstrata. Lajmet e transmetuara në televizione të Ish Jugosllavisë dhe ato të huaja përcillnin ushtrinë dhe policinë serbe në shtypin e tyre, që të gjitha televizionit e vendit dhe të huaja e tregonin policinë dhe ushtrinë Jugosllave në Prishtinë. Duke e kuptuar se po afrohej shkatërrimi i autonomisë së Kosovës, popullata e Kosovës nuk kishte rrugë tjetër pos t‘i filloi një sërë protestash e demonstratash. Më 20 shkurt, më shumë se 1300 xehetar të Trepçës me dëshirën e vet, ngujohen në horizontin e nëntë, që publikisht i kishin bërë me dije tërë udhëheqjen e vendit se nuk e kanë ndërmend me dalë nga nëntoka, derisa nuk plotësohen kërkesat e tyre prej nëntë pikave. Ato kërkesa të cilat ishin edhe një lloj peticioni që iu kishin drejtuar instancave më të larta shtetërore të Jugosllavisë, ku insistohet para se të gjithave që mos të bëhet ndryshimi i pikave kryesore të Kushtetutës, si dhe zëvendësimi i disa strukturave te atëhershëm te cilat fatkeqësisht ishin vu në shërbim të palës tjetër.70 Në të njëjtën kohë në Kosovë u dërguan trupat policore e ushtarake, ku u shpall gjendja e jashtëzakonshme dhe shtypja me dhunë e drejtave dhe lirive jo vetëm politike dha ato më elementaret të siç është e drejta për jetën. Qindra e mijëra veta që morën pjesë në protesta apo në greva, u thirrën në polici dhe sigurimin shtetëror serb dhe shumica prej tyre u arrestuan. 71 Gjithashtu, opinionit jugosllav më 21 shkurt është njoftuar për peticionin e 215 intelektualëve shqiptarë të cilët kërkonin që statuti politik i Kosovës i vitit 1974, të mos ndryshohet dhe të ndalohet ndjekja politike antishqiptare. Në pjesën më të madhe të qyteteve të Kosovës e veçanërisht në Podujevë, Ferizaj, Gjilan, ishte paralizuar plotësisht jeta e qytetarëve, nuk kishte lidhje në mes të qyteteve, që është

67. ‗Rilindja‘, 4. 5. 1989, Reagimet e Shqiptarëve, f. 5-6. 68. Po aty. 69 Shala,Blerim: ― Kosovo krv i suze‖, Lubjanë, 1990, f. 9. 70 Malcolm, Neol: ―Kosova një histori e shkurtër‖, Prishtinë,1998, f. 358. 71 Malcolm, Neol: ―Kosova një histori e shkurtër‖, Prishtinë,1998, f. 359.

42 ishte vështirësuar jeta dhe gjërat themelore për jetesë, për shkak të solidarizimit me minatorët e Trepçës. Për këtë arsye më 23 mars 1989, u mblodh Kuvendi i Kosovës në rrethana të jashtëzakonshme, pasi që para godinës së parlamentit ishin vendosur tanke dhe autoblinda, sikur në Kuvendin e Prizrenit, (8-10 korrikut të vitit 1945), kur delegatët shqiptarë kishin qenë të detyruar të votojnë kundër vullnetit e dëshirës së popullit shqiptar, nën trysninë e gjendjes së jashtëzakonshme dhe tytave të armëve.72. Qëndrimi i qeverisë serbe e ajo jugosllave, ishte në kah të kundërt me proceset e liberalizimit, që po ndodhnin në Evropën Qendrore e Lindore. Ndërsa, populli i Kosovës, nën ndikimin e klimës së re demokratike që po ndihej në Evropën Lindore, e braktisi udhëheqjen komuniste krahinore e cila ideologjikisht ishte e njëjtë me ideologjinë që udhëhiqnin krerët e Beogradit.73 Ndërsa, në qershor të vitit 1990, u shpallën një valë e re dekretesh, zyrtarisht të paraqitura si ―masa të përkohshme‖, në saje të ―Ligjit për veprimtarinë e organeve të republikës në rrethana të jashtëzakonshme‖. Këto masa të përkohshme, të cilat mbetën të përhershme, do të përfshijnë edhe suspendimin e gazetës në gjuhën shqipe ―Rilindja‖, mbylljen e Televizionit të Kosovës dhe Akademisë së Arteve e të Shkencave të Kosovës si edhe dëbimin nga puna e disa mijëra nëpunësve shqiptar të shtetit.74 Shumë nga delegatët që kishin marrë pjesë në votimet para ndërtesës së kuvendit me 2 korrik 1990, organizuan një mbledhje tjetër më 7 shtator në qytezën e Kaçanikut në fshehtësi të thellë, në të cilën proklamuan Ligjin Kushtetues për ―Republikën e Kosovës‖ që do të vlejnë për shtetin e ardhshëm të Kosovës. Për këtë qëllim intelektualët shqiptarë të Kosovës, krahas kërkesave kombëtare, shtruan edhe kërkesa të tjera me karakter politik, ekonomik, shoqëror e juridik. Ata kërkuan zgjedhje të lira, lirinë e fjalës, lirinë e shtypit, ekonomin e tregut dhe kështu çështja kombëtare e Kosovës u bë pjesë e lëvizjes për demokraci e cila filloi të tërheq ngadalë edhe vëmendjen e opinionit të evropianëve.75 Në Llap, gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore, përveç NDSH-së, që vepronte ashtu si në të gjitha viset e tjera shqiptare, ishin formuar dhe vepronin edhe shumë grupe të tjera ilegale, siç i quante UDB-ja organizatat atdhetare. Lidhur me rezistencën politike shqiptare në Llap, në librin "Llapi gjatë historisë", historiani i kësaj ane, dr. Fehmi Pushkolli, shkruan se që nga vitet e dyzeta e deri në vitin 1968, gati në çdo 2-3 vjet, në Llap, ishin bërë përpjekje për formimin ose ishin formuar grupe ilegale. "Sa burgosej një grup, e fillonte punën grupi tjetër", thekson dr. Pushkolli. Shërbimi i punëve te Brendshme i Serbisë kishte zbuluar 8 organizata ilegale dhe 88 grupe, numri me i madh i këtyre grupeve u formuan pas vitit 1981.76Veprimtari i çështjes kombëtare Hydajet Hyseni lidhur me këtë thotë: ―Çështja e Kosovës duhet te sensibilizohet dhe propagandohet sa më shumë për të arritur deri në realizimin e kërkesës popullore Kosova-Republikë‖77

72. Grup autorësh, vep. e përm., f. .342. 73 .A. Lalaj, vep e perm, f. 176. 74. Po aty. 75.J. Router, vep e përm, f. 97 76.Basha, Sabile-Keçmezi :―Organizatat dhe grupet ilegale n Kosovë 1981-1989‖,Prishtinë, 2003, f.33. 77 Hyseni, Hydajet:‖Ngjarjet në Kosovë nuk janë kundërrevolucion‖, Zëri i Kosovës, Biel, Zvicer, 1996.

II.4. Si u themeluan grupet ilegale

Propaganda zyrtare e Kosovës dhe ajo jugosllave e kishte marrë për sipër që të plasonte si të vërtet pohimin se gjoja çështja kombëtare në Jugosllavi ishte zgjidhur më së miri në botë. Në këtë kuadër edhe pozita kushtetuese e Kosovës ishte zgjidhur në mënyrë më të drejtë sepse Kosova ishte e ―barabartë‖ me republikat tjera. Një konstatim të tillë e hidhte poshtë vetë realiteti, kjo na bënte që shpesh të dyshojmë edhe tek profesorët dhe ligjëruesit e këtyre pohimeve se a e dëgjojnë vetën se çfarë konstatime po na servojnë, si po munden që në mënyrë jo logjike i barazonin ato që nuk mund të barazoheshin në mes tyre. Këto arsyetime përveç që na irritonin, na frustronin dhe na shtynin për të arsyetuar ndryshe, me logjikën e gjërave dhe jo me alkimi. Për nga natyra rinia studentore ishte jo konformiste, ajo nuk mund të pranonte një ―arsyetim‖ të tillë, sepse e pengonte vetë ngritja intelektuale dhe literatura e trajtuar për çështjen nacionale. Ndikim të madh për riaktualizimin e çështjes kombëtare dhe krijimin e një atmosfere patriotike, sidomos pas vitit 1978 pati edhe manifestimi i 100 vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në Kosovë dhe në Shqipëri. Faktorët që ndikuan në formimin e kësaj klime janë të shumtë dhe kompleks që nuk mund ti numërojmë të gjithë këtu. Njerëz të pakënaqur me gjendjen ekzistuese dhe me formim të lartë kombëtarë i hynë organizimit të grupeve të ngushta dhe të mbyllura. Në fillim trajtohej problemi i çështjes kombëtare, këmbimi i literaturës dhe mendimeve të cilat me kalimin e kohës merrnin formën e grupit të organizuar ilegal. Në qendrat e mëdha të vendbanimeve ishin organizuar paralelisht nga 3-4 grupe pa e ditur për ekzistencën e njëri tjetrit. Ky fenomen na çon në konkluzionin se ishte krijuar një klimë e volitshme patriotike, logjika e veprimit dhe rrethanat objektive të çonin në të vetmen alternativë të atëhershme; në organizimin ilegal. Në fund mund të konstatojmë se grupet ishin produkt i rrethanave objektive të krijuara në momentin e caktuar si rezultat i ngritjes dhe zhvillimit të vetëdijes kombëtare. Këto grupe në tentim për të rekrutuar bashkëmendimtarë binin në kontakt me njëri tjetrin dhe formonin grupe më të mëdha, kurse në rastet më të suksesshme edhe organizata me një shtrirje më të madhe. Grupet ilegale i kushtonin rëndësi të madhe hartimit të programeve dhe statuteve të organizimit. Zakonisht gjykimet për një organizim politik mund të jepen më së miri nga analiza e programit, sepse aty janë të shprehura në mënyrë të saktë qëllimet, platforma, mënyra dhe mjetet për realizimin e objektivave programore. Programet kanë ndryshuar shumë në mes grupeve të ndryshme, pavarësisht nga rrethanat si është organizuar grupi, grup mosha e të organizuarve dhe niveli i përgatitjes intelektuale. Lirisht mund të konstatojmë se në vija të përgjithshme kanë qenë të përafërta si: realizimi i statusit të Kosovës nga autonomi në republikë dhe atë si fazë e parë e më pastaj bashkimi me shtetin amë Shqipërinë. Mënyra e realizimit ishte graduale nga format më të ulëta të rezistencës (si në fushën legale dhe ilegale dhe çdo herë kërkohej kombinimi i të dyjave) deri të format më të larta siç është rezistenca e armatosur dhe kryengritja. Platforma ideologjike ishte frymëzim nacional si ideologji kombëtare i kombinuar me ideologjinë e marksizëm- leninizmit që imponohej (reflektohej) nga shteti amë. ―Vlen për të theksuar se emërtimi i grupeve ilegale që i krijuan në atëkohë u ndikua nga sistemi politik që

44 sundonte në RPSSH. Por në përgjithësi elementet që bënin pjesë në to nuk aspironin për fitoren e komunizmit e të stalinizmit por për të drejtat kombëtare të popullit shqiptar‖78. Shqipëria në Kosovë ishte fetishizuar sidomos nga brezi i ri. Nga ky interpretim në Kosovë platforma politike kombëtare mori formë të nacional - romantizmit, kurse platforma ideologjike u formësua si romantizëm revolucionarë. Pavarësisht nga mundësit e ndryshme për interpretim spekulativ në kontekst të kohës, këto orientime si përfundim kontribuonin në ngritjen e vetëdijes kombëtare, mundësuan një rilindje kombëtare në kushtet moderne, aq shumë e domosdoshme për të vënë në lëvizje një popull të pushtuar për çlirim kombëtarë. Grupet ishin shumë militante dhe depërtuese në veprimtarinë e tyre e cila përsëri ndahej në faza; faza e parë ishte propaganda e ideve kombëtare në popull në të gjitha mjediset dhe me të gjitha format e mundshme. Kjo veprimtari dhe pjesa e veprimtarisë legale që e theksuam më lartë krijuan atë disponim kombëtarë, niveli i të cilit rritej në mënyrë horizontale si mbushja e një baseni me ujë. Që situata të fitojë rendësin dhe dramacitetin e saj shërbyen edhe arrestimet e disa grupeve ilegale në fund të 1979 dhe gjatë vitit 1980. ‖Gjatë vitit 1979 dhe 1980 u zbuluan dhe u dënuan tetë grupe nacionaliste - irredentiste. U identifikuan 680 persona qe vepronin nga pozitat armiqësore‖ 79 Te grupet ilegale ishte krijuar bindja se të gjithëve do të na zbulojnë dhe arrestojnë ende pa vepruar asgjë të rëndësishme, por vetëm për shkrim parullash, pamfletesh dhe nxjerrje të gazetave ilegale. Kjo logjikë duhet ti ketë shtyrë grupet që të mobilizohen në veprimtarinë e tyre organizative për të bërë diçka të madhe dhe shpërthyese. Kuptohet kjo do të ishte organizimi i demonstratave të fuqishme për tu treguar pakënaqësia haptas dhe në mënyrë masive. Ky veprim kalkulohej nga grupet ilegale qe më 1979, bile kalkulohej edhe data, kuptohet në kuadër të vazhdimësisë së traditës muaji më i pëlqyer ishte nëntori dhe data 28- të. Ata që e njohin politikën qoftë nga përvoja e gjatë e marrjes me të ose nga literatura politike e dinë se bartësve të lëvizjes politike kurrë nuk u dalin të gjitha parallogaritë që i kanë vënë në letër, por të gjithëve u del pak nga e tëra. Për analizën tonë është i rëndësishëm konstatimi se situata ishte e elektrizuar shumë politikisht (dhe jo aq e dukshme për të gjithë) si një dhomë në të cilën është bërë zbrazja e bombolës së gazit ku duhet vetëm një shkëndijë e vogël për të marrë zjarr çdo gjë. Për ne më rendësi është si u krijua ky elektrizim që e shpjeguam më lartë dhe jo nga kush, në cilin moment dhe si mori flakë? Kjo flakë u ndezë më 11mars 1981, e cila nuk do të shuhet deri në ditët e sotme dhe do të kujtohet si Pranvera e madhe e vitit 1981. Në analizën tonë nuk do të ndalemi në përshkrimin e zhvillimit të demonstratave nëpër qytetet e Kosovës, as të flasim për heroizmin e paparë të rinisë kosovare, për të vrarët dhe të plagosurit, për represionin e makinerisë shtypëse shtetërore serbo-jugosllave, për arrestimet, dënimet, diferencimet, sharjet dhe mallkimet ndaj bartësve të këtyre demonstratave. Me shkrimet dhe deklaratat e tyre ngjarjeve të vitit 1981 do tu kthehen shumë vite më vonë politikanë të regjimit si dhe pjesëmarrësit e tyre me evokime të lavdishme, me një fjalë do të jenë në qendër të analizave politike si ngjarje dhe si vit i ndryshimeve (përthyerjeve) të mëdha të historisë shqiptare.

78 Nasi, Lefter: ―Aspekte të shtypjes kombëtare e politike të shqiptarëve në Kosovë 1981-1986‖, Tiranë, 1995, f. 54 79 Hasani, Sinan: ―Kosova të vërtetat e mashtrimet‖, Rilindja, Prishtinë, 1986, f. 185.

II.5. Viti 1981, vit i kthesës së madhe historike

Viti 1981, sipas shumë autorëve jo vetëm vendor konsiderohet si viti i kthesës, vit kur shqiptaret për herë të parë u ndanë nga mentaliteti i deriatëhershëm, vit kur shqiptarët u ndan nga rrugëtimi i përbashkët, kjo ngjarje është historike, filozofike dhe ushtarake, pse? Sepse u organizua në momentin më kritik, më të vështirë dhe më domethënës për shqiptaret. Shkaqet e organizimit duhet kërkuar në hegjemonizmin serb dhe situatën e vështirë të krijuar në veçanti të studentet. Demonstratat e vitit 1981 paraqesin fillimin, më mirë të themi vazhdimin e sulmeve ndaj bartëseve të aktiviteteve patriotike, sulm ndaj shtypit, medieve në përgjithësi, sulm ndaj arsimit. Bartësit e këtyre demonstratave kanë luajtur një rol të madh në ngjarjet dhe zhvillimet e mëvonshme politike dhe ushtarake në Kosovë. Në këtë demonstratë u shtrua për herë të parë nevoja për njohjen e statusit të popullit shqiptarë nga kombësi në komb. Kërkesa themelore kësaj demonstrate ishte që t‘i njihej Kosovës statusi i Republikës së barabartë në kuadër të RSFJ. Kjo ngjarje padyshim ndikoi mjafte ne ngritjen e vetëdijes se popullit. Bartës ishin rinia studentore ato nuk mund të cilësoheshin si kundërrevolucionare, regresive dhe konservatore. Ka vlerësime të ndryshme se ato kanë pasur të përfshirë në vete komponentin ideologjike, ekonomike, klasore dhe me përmbajtje kombëtare. Në rritjen e pakënaqësisë dhe revoltës shqiptare ndikim të madh pati edhe pabarazia ekonomike. Në këto ngjarje shumë shpejtë me studentët u solidarizuan klasa punëtore dhe fshatarësia si shtresa të popullsisë së Kosovës. Kërkesa gjenerale ―Kosova Republikë‖ ngërthen në vete të gjitha kërkesat e të gjitha shtresave të popullit. Duke analizuar përmbajtjen e parullave të 1981, Branko Horvati nxjerr konkluzionin: ‖Përcaktohen qartë përafërsisht tre përbërës të atmosferës politike. Njërën e përfaqëson nacionalizmi i zgjuar, kjo është e përbashkët për të gjitha regjionet jugosllave. 60. E dyta mbështetet te kushtet e rënda sociale. Ndërsa të tretën e përfaqëson irredentizmi‖80 Demonstratat e vitit1981 nuk e avancuan statusin e Krahinës së Kosovës në kuadër të ish federatës Jugosllave, por çështjen kombëtare e avancuan shumë. ―Ishte revolucion kombëtar, sepse objektiv kryesor ishte liria kombëtare nga zgjedha skllavëruese serbe; ky ishte karakteri i përgjithshëm i atij revolucioni, prej të cilit burojnë edhe aspekte të veçanta të tij.‖81 Ketë temë më së miri e trajton intelektuali dhe filozofi i shquar prof. Ukshin Hoti kur konstaton se: ‖Demokracinë në Kosovë nuk e lindën të tjerët, e as nuk u lind për qefin e tyre. Ishte e ndërlidhur me proceset demokratike të Evropës dhe me synimet e tilla të njerëzimit. Demokracia në Kosovë u vetëlind në vitin 1981, do të rritet vetë, së bashku, e barabartë dhe e ndërlidhur me të tjerat ―82. Më lartë konstatuam se ngjarjet e vitit 1981 do të jenë rifillimi i pandalshëm i lëvizjes kombëtare dhe si të tilla ato do të kenë ndikim përmes bartësve të vet direkt ose përmes frymës (shkollës) së 81 në të gjitha zhvillimet e më vonshme politike nëpër të cilat ka kaluar Kosova. Për këtë qëllim u zhvillua fushata për reduktimin e kompetencave të krahinës përmes ndryshimeve kushtetuese.

80 Branko Horvati -―Çështja e Kosovës‖, Lubjanë, 1988, f.102. 81.Abazi, Hajdin: ― Demokracia shansë për pavarësinë e Republikës së Kosovës‖,Tiranë, 1996. f.9. 82 Hoti, Ukshin; Po aty f.94.

II.6. Situata në Kosovë 1991-1998

Deri sa Shqipëria po kalonte nëpër një fazë tranzicioni dhe me trazira, në Kosovë vazhdonte dhuna dhe presioni nga pushtuesi serb, për pasojë shumica e institucioneve ishin mbyllur ose okupuar nga serbët. Pjesa më e madhe e shkollave dhe Universiteti i Prishtinës u mbyllën. Shqiptarët të revoltuar organizonin protesta, por nga to nuk përfitonin asgjë, përveçse arrestoheshin pjesëmarrësit, rriheshin e vriteshin. Duke, mos parë rrugëdalje, u vendos që mësimi të vijonte nëpër shtëpi. Populli shqiptar hapi dyert dhe shndërroi shtëpitë në shkolla e fakultete. Shumë raste nxënësit vijonin mësimet edhe nëpër bodrume, magazina e xhami. Tashmë Serbia në aspektin administrativ kishte bërë shumë ndryshime. Gjuha e vetme zyrtare në Kosovë mbeti serbishtja, vetë vendi do të quhej ―Kosova dhe Metohija‖. Të rinjtë shqiptarë detyroheshin të rekrutoheshin në armatën jugosllave, ndërsa në anën tjetër shumë prej tyre u vranë duke i cilësuar aksidente. Nisur nga ky fakt, një pjesë e madhe e të rinjve detyrohen që të marrin rrugën e azilit politik, kryesisht në vendet e Evropës Perëndimore. Brenda, një kohe të shkurtër Kosovën do të lëshojnë dhjetëra-mijëra të rinj, por duke shënuar edhe raste familjesh. Në një situatë të rëndë, kur institucionet ishin vetëm shërbyes të Beogradit, ndërsa delegatët e Kaçanikut ishin të përndjekur dhe shumica prej të cilëve kishin kërkuar strehim politik në shtete të huaja, vetëm Lidhja Demokratike e Kosovës kishte mbetur si prijëse politike e popullit në Kosovë. Muaji mars i vitit 1989, është muaji më i rëndi në pesëdhjetë vitet e fundit për popullin shqiptar, pasi Kosovës me forcën e policisë dhe të ushtrisë iu morr Autonomia e fituar me shumë mund e gjak gjatë gjithë historisë. Në fakt Blerim Shala për periudhën 1990-1998 thotë: ‖për tetë vjet të plota, në periudhën 1990-1998 në Kosovë mbahej një paqe e çuditshme, Kosova, vendi më i rrezikshëm në Ish Jugosllavi, në vitet e tri luftërave të njëpasnjëshme, të cilat përcollën varrosjen e kësaj federate multietnike me vdekjen e me shumë së treqind mijë qytetareve të saj, ishte bërë në shikim të parë së paku një vend i qetë‖83 Policia serbe vazhdon me mobilizimin e forcave aktive dhe angazhon edhe pjesët rezervë të policisë dhe ushtrisë në tërë territorin e Kosovës por edhe në rajonin e Llapit. Nën trysninë e këtyre masave shtetërore, ishte tepër e domosdoshme që të bëhen demonstrata, për të dëshmuar se shqiptarët, kanë vendosur që me çdo kusht të mbrojnë Autonominë e Kosovës. Në frymën e këtij vendimi u organizuan demonstrata edhe në Besianë. Demonstratat masive u organizuan më 27 mars të vitit 1989 (të ngjashme me ato të nëntorit të vitit 1988 në Prishtinë). Demonstruesit mbanin mbi supet e tyre përgjegjësinë dhe rrezikun dhe në të njëjtën kohë ndikonin në mobilizimin e forcave në shprehjen e pakënaqësive ndaj regjimit të atëhershëm dhe shtypjeve të papara nga Policia dhe ushtria serbe. Të kota ishin përpjekjet e disa policëve shqiptar të cilët përpiqeshin ta bindnin popullin që të tërhiqet nga kërkesat e artikuluara për të drejtën për liri dhe barazi.84 Si rezultat dhe epilog i kësaj situate ishin; vrasjet e demonstruesve, shtirja me armë, lufta, barrikadat, burgosjet masive, gjendja e luftës, ora policore, gjaku, kufomat e pavarrosura e kjo ishte pamja e tragjedisë së Llapit, në javën e fundit të marsit, pas shpalljes në Beograd më 28 mars amendamentet e Kushtetutës Serbe.

83 Shala, Blerim‖Libri i Fitores‖,vellimi i parë, Koha, Prishtinë,2012, f.13. 84 Safet Zejnullahi, E vërteta, kurrë nuk doli në dritë, Zëri, Prishtinë, 28 nëntor 1991.

Regjimi serb shpallte orë policore me qellim të pengimit të grupimit të demonstruesve, shkollat mbylleshin, çdo tentim për t‘i kundërshtuar organet shtetërore, (policinë, ushtrinë apo udhëheqësit politikë), do të bëjë vepër penale që do të ndëshkohet me ligjet Jugosllave85, thuhej në urdhëresën e policisë. Udhëheqja partiake e Kosovës dhe ajo Serbisë nuk i kishin llogaritur zhvillimin e ngjarjeve në këtë mënyrë, e posaçërisht pas ndërrimeve kushtetuese dhe demonstratave të marsit të vitit 1989. Ato u kishin premtuar qytetarëve se pas ndërrimeve kushtetuese do ta vendosin rendin dhe qetësinë në tërë territorin e Serbisë, se do të jetojnë shumë më mirë e më qetë në tërë shtetin e vetë të pandarë. Megjithatë, realiteti po tregon krejtësisht të kundërtën se këtu, mund të jetohet sot për nesër. Kjo vazhdimësi ishte një hap i natyrshëm i zhvillimeve dhe ngritjes së vetëdijes kombëtare në shkallën më të lartë. Është kulmi i epokës që artikuloi synimin e shqiptarëve të Kosovës fillimisht për bashkim kombëtar e më vonë për shkak të rrethanave të përgjithshme në Ballkan, për krijimin e shtetit të Kosovës. Ndërkohë ishin formuar edhe parti të tjera politike, si Partia Parlamentare, Partia Fshatare, Partia Shqiptare Demokristiane, Partia Social-Demokrate e Partia Republikane. Shumica e të burgosurve politikë, në krye me Adem Demaçin bënin thirrje për unitet dhe mbështetje të LDK-së. Në qershor të vitit 1991, Sllovenia dhe Kroacia shpallin pavarësinë nga Jugosllavia. Në të njëjtën rrugë ishte edhe Bosnje e Hercegovina dhe Maqedonia, e cila u pavarësua në shtator. Në qershor filloi lufta 10 ditëshe në Slloveni dhe shumë shpejt në Kroaci. 86Në kushte të pushtimit klasik, që nga 26 deri më 30 shtator organizohet Referendumi për Kosovën ―Shtet të Pavarur dhe Neutral‖. Nga 87 % e personave me të drejtë vote sa dolën në votim, 99.87% e tyre votuan ―Për‖ pavarësinë e Sllovenisë nga Jugosllavia.. Përderisa Sllovenia e Kroacia do të pranonin njohjet si shtete të pavarura nga shumë vende të botës, Kosova nuk do ta ketë këtë fat. Vetëm Shqipëria e njohu Kosovën. Më 19 tetor, Kuvendi i Kosovës në rrethana të veçanta, e ndërron nenin 2 të Kushtetutës dhe shkëput çdo lidhje me Jugosllavinë. Në këtë kohë u formua edhe Qeveria e Kosovës. Shumë shpejt e tërë Qeveria, e cila nuk kishte Ministri të Mbrojtjes, do të detyrohet të dalë në ekzil. Në një organizim të ilegales dhe në bashkëpunim me Qeverinë e sapoformuar të Kosovës, zhvillohen ushtrimet ushtarake të vullnetarëve shqiptarë nga Kosova në Shqipëri. Marrëveshja e pashkruar ishte bërë edhe me Shtetin Shqiptar, eprorë ushtarakë të cilët do t'i përgatisnin vullnetarët për luftën që po e priste Kosovën. Në këtë stërvitje ishin dy grupe të ndara në rreth 50 vullnetarë. Në mesin e tyre do të jenë edhe disa nga njerëzit kryesorë të Ushtrisë së ardhme - Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, si Adem Jashari e Zahir Pajaziti. Më 24 maj të '92-ës, Kosova në okupim të plotë, nëpër shtëpi private dhe pa ndonjë incident të madh, do të organizojë zgjedhje presidenciale dhe parlamentare.87 Me 25 dhjetor 1992, Presidenti Xhorxh Bush i shkroi një letër Millosheviqit, në të cilën e paralajmëronte se Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk do të toleronin politika të njëjta në Kosovë si ato në Bosnje. Kjo letër u quajt më vonë si ―vija e kuqe" amerikane për Kosovën. Serbia po përpiqej që t'i mbyllte edhe ato pak gazeta që botoheshin në Kosovë, duke shndërruar shtypshkronjën "Rilindja" në ndërmarrje krejtësisht serbe me emër "Graçanica".

85 Shala, Blerim‖Libri i Fitores‖,vellimi i parë, Koha, Prishtinë,2012 ,f. 27. 86 Arbeitsgruppe Sicherheitspolitik der Deutschen Kommission Justitia et Pax (Hrsg.): Der Konflikt im ehemaligen Jugoslawien. Vorgeschichte, Ausbruch und Verlauf. Schriftenreihe Gerechtigkeit und Frieden, Arbeitspapier 66, ISBN 3-928214-41-1 (knappe Übersicht, Stand: Sept. 1993) 87.https://prizrenpress.com/kulture/25-vjet-nga-zgjedhjet-e-para-parlamentare-e-presidenciale-ne-kosove/

Gazeta "Rilindja" juridikisht nuk ekzistonte, por revista për bujqësi "Bujku" shfrytëzohej nga shumica e gazetarëve të "Rilindjes", botohej edhe javorja "Zëri‖. Në këtë kohë të mbylljes filluan grevat, dhe si pasojë rrahjet dhe keqtrajtimet nga sigurimi serb. Lidhja Demokratike e Kosovës vazhdimisht bënte thirrje për vetëpërmbajtje në mënyrë që të mos i jepte mundësi forcave serbe të shkaktojnë viktima në mesin e qytetarëve. Por, zërat për një formë tjetër të arritjes së lirisë dhe pavarësisë në Kosovë ishin shtuar. Studiuesi i letërsisë shqipe Rexhep Qosja në një tubim të intelektualëve shqiptarë me diasporën do të deklarojë se ―ka alternativa tjera për çlirim‖. Pushtimit klasik të Kosovës ndërkohë iu kishte shtuar edhe presioni, dhuna e vrasjet e njerëzve tërësisht të pafajshëm. Tashmë të gjitha këto ishin rutinë. Bashkësia ndërkombëtare po merrej me luftën në pjesët e tjera të ish-Jugosllavisë, Kroacisë e Bosnjës. E ashtuquajtura "bisedë informative", një formë e intervistimit nga organet e hetuesisë serbe në stacione policore, vetëm në vitin 1994 kishte arritur shifrën prej 15.000 qytetarëve. Shumica prej tyre u keqtrajtuan, duke kërkuar nga ta armët e paqena e duke iu inskenuar lloj-lloj situatash.88 Bastisja e shtëpive dhe konfiskimi i pasurisë pa asnjë arsye ishte një nga format e tjera të dhunës së përditshme mbi shqiptarët. Sipas KMDLNJ-së, prapë vetëm në vitin 1994, ishin shënuar 2.157 sulme fizike kundër qytetarëve nga policia dhe 3.553 bastisje shtëpish dhe 2.963 arrestime arbitrare.89 Refugjatët serbë të luftës nga Kroacia e Bosnja silleshin në Kosovë si kolonë. Shumë institucione që ishin ndërtuar për ndonjë destinim tjetër, u shndërruan në kampe kolonësh. Pavarësisht të gjithave reprezaljeve, shqiptarët ende përmbaheshin. Lidhja Demokratike e Kosovës nuk po ndërronte kurs politik. Vija e saj paqësore filloi të kritikohej nga një numër i caktuar njerëzish me ndikim. Adem Demaçi do ta quante lëvizje paqësore pasive. Shtresa të caktuara të ilegales shqiptare në asnjë pikëpamje nuk do të pajtoheshin me LDK-në. Disa nga anëtarët kishin dhënë dorëheqje. Në këtë mes ishte edhe Ukshin Hoti, i cili për shkak të një tubimi që u mbajt në Tetovë, ku ishte ai pjesëmarrës, u dënua me 5 vjet burg. Lëvizja Popullore për Republikën e Kosovës do quhej ndryshe - thjesht Lëvizja Popullore e Kosovës. Në nëntor të vitit 1994, Kryesia e LPK- së, pas insistimit të grupeve të armatosura brenda vendit, merr vendim për fillimin e lëshimit të komunikatave, në të cilat merret përsipër autorësia e sulmeve ndaj sistemit okupues serb. U vendos që organizmi i ri ushtarak të quhet ―Ushtria Çlirimtare e Kosovës‖. Komunikata e parë do ta të mbajë numrin 11. Çdo herë e më shumë Kosova zbrazet nga shqiptarët, të cilët hasin në vështirësi që të dalin në botën perëndimore për shkak të sanksioneve dhe vizave që nevojiteshin për banorët e Jugosllavisë. Presioni për t'u rekrutuar në ushtrinë jugosllave e cila në fakt ishte serbe dhe dërgimi i tyre në betejat e luftës në Kroaci e në Bosnje do të jetë i madh. Në anën tjetër, secilën herë e më shumë në Kosovë do të vinin kolonë serbë të dëbuar nga Kroacia e Bosnja. Njëkohësisht, varfëria dhe papunësia në vend do të shënojnë shifra alarmante. Vetëm Shoqata Humanitare Bamirëse "Nëna Terezë" do të regjistronte se ka ndihmuar me artikuj themelorë ushqimorë rreth 50.000 familje. Grupet e armatosura shqiptare, të cilat përbëheshin nga pak individë të caktuar, dhe disa prej të cilave do të jenë në lidhje me përfaqësuesit e Lëvizjes Popullore të Kosovës do të rrisin sulmet ndaj organeve të dhunshme të Serbisë.

88 Të dhënat janë marrë nga arkivi I Policisë së Kosovës. 89 Arkivi I KMDLNJ, Prishtinë

Brenda vitit 1995, shumica e këtyre grupeve, do t'i bashkoheshin organizimit ushtarak që quhej Ushtria Çlirimtare e Kosovës. Grupet e tilla kryesisht vijnë nga Llapi, Drenica e Dukagjini. Shënjestër e sulmeve të tilla ishin kryesisht bashkëpunëtorët e rrallë shqiptarë të Millosheviqit, drejtuesit e policisë dhe vetë policët, prijësit e të ashtuquajturit Sekretariatit të Punëve të Brendshme dhe disa raste ndaj kolonëve serbë të ardhur nga Kroacia e Bosnja. Pavarësisht organizimit shumë të fshehtë të këtyre aksioneve, supozohet se grupi i Prekazit me Adem Jasharin në krye dhe ai i Llapit në krye me Zahir Pajazitin, janë grupet më aktive në disa regjione të Kosovës. Numri i sulmeve të armatosura u rrit dukshëm edhe pas Konferencës së Dejtonit, në të cilën u arrit marrëveshje politike për Bosnjën dhe Hercegovinën. Në këtë Konferencë, lidershipi shqiptar shpresonte që të mos lihej anash Kosova, por aty askush nuk u mor me Kosovën. Në një sqarim që do kërkonte Ibrahim Rugova, pas përfundimit të Marrëveshjes së Dejtonit, për këtë anashkalim të Kosovës, ambasadori amerikan në Beograd Rudolf Perrina, i cili ishte edhe pjesëmarrës i kësaj konference, do të sqaronte se, në Dejton janë ftuar vetëm ata që kanë luftuar. Pavarësisht një afirmimi të kënaqshëm të shqiptarëve jashtë trojeve të tyre dhe pavarësisht përpjekjeve të tyre për ta sensibilizuar faktorin vendimmarrës ndërkombëtar, në Kosovë gjendja vazhdonte të rëndohej. Informacioni i vetëm publik vinte nga "Bujku" dhe nga një pjesë e ndarë e programit të Televizionit Shqiptar që transmetohej përmes satelitit. Arsimi vijonte të mbetej nëpër objekte private. Po ashtu edhe shëndetësia. Numri i atyre që kërkonin strehë në shtetet perëndimore po rritej çdo ditë dhe shifrat kishin kaluar 300.000-shin. Aktivistë të ndryshëm politikë shqyrtonin mundësi të tjera për çlirimin e vendit. Erdhën propozime edhe për njëfarë konfederate ballkanike. Universiteti i Prishtinës, përkatësisht ndërtesat e fakulteteve të tij, frekuentoheshin vetëm nga numri i vogël i studentëve serbë. Më 16 janar të vitit 1997, rektori i dhunshëm i këtij universiteti sulmohet me një auto-bombë nga Ushtria Çlirimtare e Kosovës. Pas këtij sulmi, organet serbe të sigurimit, u vunë në ndjekje të pjesëtarëve të UÇK-së, e cila kishte marrë përsipër atentatin. Tri ditë më vonë, më 31 janar, në magjistralen Prishtinë-Mitrovicë, në fshatin Pestovë të Vushtrrisë, në një pritë të organizuar vriten tre pjesëtarë të tjerë të UÇK-së Zahir Pajaziti, Hakif Zejnullahu e Edmond Hoxha. Kjo vrasje e trefishtë është goditja më e madhe që mori UÇK-ja. Zahir Pajaziti ishte njeriu që kishte kryer disa atentate ndaj organeve serbe të sigurimit e të politikës. Kishte likuiduar disa bashkëpunëtorë shqiptarë të sistemit serb dhe kishte organizuar jo vetëm në rajonin e Llapit, por edhe në anë të tjera të Kosovës celula të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës .Në vitin 1997 Shqipëria përfshihet në një rebelim të egër qytetar. Demonstratat shpërthyen në gjithë Shqipërinë. Një protestë masive do të bëhet më 1 tetor në lagjen "Velania" ku gjendej rektorati shqiptar I Universitetit të Prishtinës, me qëllim marshimi drejt ndërtesës zyrtare të rektoratit, e cila ishte okupuar nga serbët. Protesta e njohur e Unionit të Pavarur të Studentëve do të kërkonte lirimin e objekteve universitare dhe do të përkrahej nga shumë faktorë politikë e shoqërorë në Kosovë, pos faktorit më të madh- LDK-së, e cila u bë e njohur për kujdesin e shtuar me arsyen e mosdhënies së pretekstit për gjakderdhje. Kjo protestë, do të jetë më e madhja e fundit e kësaj natyre në Kosovën e okupuar. Në vjeshtën e vitit 1997. Ushtria Çlirimtare e Kosovës nuk kishte më shumë se disa dhjetëra-qindra pjesëtarë. Megjithatë, të gjithë këta ishin njerëz që ishin përgatitur mirë për luftën me Serbinë. Veç sulmeve në formë atentatesh, ata kishin kaluar në sulme më të organizuara. Më 25 nëntor në fshatin Vojnik dhe të nesërmen, më 26 nëntor në Rezallë të Drenicës u sulmuan shumë forca policore të Serbisë. Forcat serbe humbën që të dy betejat, ndërsa betejën e 26 nëntorit e

50 përjetuan keq, saqë në kthim e sipër, në fshatin Llaushë shtinë në banorë civilë dhe vranë mësuesin Halit Gecin.

Si përfundim

Institucionalizimi i lëvizjes politike i shqiptarëve të Kosovës nëpërmjet krijimit të partive politike i dha një dimension krejt të ri lëvizjes të shqiptarëve në përballjen me okupuesin serb. Shqiptaret e Kosovës ishin i pari komb në ish Jugosllavi por edhe në Ballkan që përqafoi pluralizmin politik dhe parimet e një shoqërie të lirë të barabartë për të gjithë. Për pasojë ky ishte faktori kyç që ndikoi në hedhjen e themeleve të aleancës me perëndimin (SHBA, BE) duke i dhënë një dimension krejt të ri kësaj aleance në rrafshin politik dhe diplomatik. Ishte kjo rrugë e nisur ajo që përplasi serbet me këtë aleancë, përplasje e cila shkoi deri në ndërhyrjen e NATO-së në konfliktin e armatosur shqiptaro-serb si aleat i shqiptarëve. Për këtë periudhë dominoi plotësisht veprimi kolektiv i shqiptarëve me rezistencën paqësore me mjete paqësore. Por edhe rezistenca e armatosur ishte një korsi e cila u mbajt gjallë nga grupet guerile sidomos në Drenicë, Llap dhe Dukagjin. Ishte kjo lëvizje guerile e cila krijoi bazat për krijimin e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. UÇK-ja u krijua mbi bazën e parimeve moderne doktrinare politike dhe ushtarake duke u organizuar ushtarakisht dhe strukturalisht si të gjitha ushtritë moderne të kohës. Ajo u krye në funksion të aspiratave kombëtare dhe të mbrojtjes së ekzistencës të popullit të vet me mision të qartë politik dhe ushtarak. UÇK-ja ishte vepra me madhore dhe më me peshë dhe dobi të realizimit të qëllimeve politike të shqiptarëve të Kosovës. Ajo është vepra më e përkryer që shqiptaret e Kosovës kanë realizuar përgjatë gjithë historisë së tyre në truallin e Kosovës. Pa UÇK-në Kosova nuk do të ishte e lirë. Bill Klinton me rastin e një fjalimi lidhur me Kosovën thotë: 90―Kosova është një vend shumë i vogël, por ajo shtrihet pikërisht në vijën ndarëse të Evropës, Azisë dhe Lindjes së Mesme, është shenja ndarëse ndërmjet islamit dhe kristianizmit, pranë aleatëve tanë turq dhe grek në jug, aleatëve tanë të rinj Hungarisë, Polonisë dhe Republikës Çeke në Veri, rrethuar nga vendet e demokracive të vogla të cilat mund të mbulohen me lehtësi nga vala e refugjatëve që po krijon Millosheviqi‖. Gjithashtu më 27 shkurt 1999 në San Francisko nëpërmjet TVCNN Klintoni publikisht do të thotë‖ është e qartë se Kosova është interes kombëtar i yni dhe se aty do të mbarojë kriza, jo vetëm e Ballkanit, por edhe e rajonit‖ këtë e cekë Fehmi Baftiu në librin e tij ―Kosova krizë ndërkombëtare‖, ndërsa më 26 shkurt 1999 për radion Dojçe Vele Wiliam Voker do të konstatoi se ―serbet mund të luftojnë me UÇK-në, por kurrë nuk mund ta shkatërrojnë atë. Nuk mund të fitosh luftën aty ku je i rrethuar me 90% të popullsisë që përkrah UÇK-në. Jam i sigurt se këtë e di edhe vet Millosheviqi, siç e dinë edhe ekspertet ushtarak serb, por, edhe ata të shteteve tjera‖.91

90 Fjalimi i presidentit Klinton me rastin e vizitës së tij në Kosovën e pasluftës, në Kampin Bondstill-Ferizaj1999. 91.Wiliam, Voker, fjalimi në Reçak me rastin e masakrës së shqiptarëve të pafajshëm, me datë 15 janar 1999 , Më 15 janar 1999, në këtë ditë të kobshme, në Reçak u vranë e u masakruan barbarisht 45 shqiptarë të paarmatosur, në mesin e të cilëve ishte edhe një grua.

II.7. UÇK-ja dhe diaspora shqiptare

Agresionit shumë dimensional serb, shqiptarët ju përgjigjen me qëndresë të pashoqe. Ata kurrë nuk pranuan të bëhen jugosllavë, as serbë, as maqedonas, as malazezë, por gjithnjë mbeten shqiptarë. Me vendosmëri dhe në vazhdimësi luftuan për ruajtjen e forcimin e identitetit tyre kombëtar. Ata nuk u thyen por u përballen pa lëkundje me regjimin kolonialist të ndërtuar nga sllavet në ish Jugosllavi. Regjimi i cili ju imponua u kishte mohuar liritë, dhe ishte ndërtuar mbi pabarazinë dhe shfrytëzimit e tyre mbi baza kolonialiste dhe hegjemoniste. Shqiptarëve ju mohua e drejta e vetëvendosjes megjithëse ajo parashihej në të gjitha dokumentet konstitucionale të Jugosllavisë Federative(Kosova pjesë përbërëse e Jugosllavisë por me të drejtat e barabarta si republikat tjera, megjithatë, në Kushtetutën e atëhershme shkruante se në të njëjtën kohë Kosova është pjesë e Serbisë) e drejtën e tyre për vetëvendosje shqiptarët e Kosovës por dhe përfaqësuesit e kombësive të tjera që jetonin në Kosovë e kishin sanksionuar në konferencën e Bujanit 92 qysh gjatë luftës së dytë. Në luftë për të drejtat e tyre ata gjithnjë u ndeshën me terrorin dhe represionin e shtetit Serb. Por ky agresion e terror gjithnjë ka prodhuar efekte të kundërta duke i mobilizuar shqiptarët e kësaj treve jo vetëm të ruajnë të paprekur identitetin e tyre kombëtar shqiptar (historinë, flamurin, pragun e shtëpisë, gjuhën, traditën, zakonet, kulturën etj.) por dhe të japin kontribut domethënës e tejet të rëndësishëm në pavarësinë dhe ruajtjen e shtetit të tyre amë Shqipërisë. Ata ruajtjen gjithnjë të paprekur në qenien e vet kërkesën për liri drejtësi, pavarësi dhe bashkim të shqiptarëve të trojeve të tyre etnike me Shqipërinë. Tek shqiptaret në Kosovë por edhe në ish Jugosllavi është kultivuar gjithnjë vetëdija e lartë njerëzore dhe kombëtare, se ata i përkisnin kombit, territorit dhe shtetit Shqiptar. Flamuri kombëtar shqiptar megjithëse i ndaluar u kthye në simbol në dasmat shqiptare, ai ishte prijës dhe krenari për të gjithë por edhe udhërrëfyesi për jetën dhe ripërtëritjen e traditës shqiptare. Shqiptarët në kushte pushtimi konservuan më shumë së të gjithë popujt e tjerë përbërës të Jugosllavisë, gjithçka që ishte shqiptarë traditat, kulturën, arsimin bile edhe fenë. Ata u angazhuan në zhvillimin e arsimit shqip dhe kulturës shqiptarë pavarësisht çmimit që duhej të paguanin. Historia e Kosovës por e gjithë Shqiptarëve në trojet e tyre në ish Jugosllavi dëshmon se ajo është histori luftë e vazhdueshme dhe e pareshtur me të gjitha mjetet e mundshme për të fituar lirinë Kosova zhvilloi përpjekjet e saj duke u përqendruar në emancipimin e shoqërisë dhe duke ruajtur e thelluar gjithçka nga kultura shqiptare. Emancipimi i shoqërisë në tersi çoi në rritjen e ndërgjegjes kombëtare duke përdorur, bashkuar forcat dhe çdo mundësi në funksion të qëllimeve të veta. Arsimimi dhe edukimi me normat kombëtare, prodhoi një inteligjencë me rol kryesor në përballimin e agresionit s‘hovën Serb, por rriti edhe vetëdijen kombëtare që secili në vendin e në pozicionin e tij të jepte kontributin e vet për ruajtjen dhe zhvillimin e substancës kombëtare shqiptare. Përveç inteligjencës dhe rritjes së frymës patriotike brenda vetë territorit të Kosovës një rol të veçantë ka pasur emigracioni. Emigracioni në shkallë të lartë sidomos në Evropë e SHBA, pati një kontribut të jashtëzakonshëm. Është e vërtetë se ai u stimulua nga vetë regjimi serb me mjete e mënyra mjaft të sofistikuara me synim ndryshimin e strukturës etnike të popullsisë së Kosovës. Por është po kaq e vërtetë se ai pati efektin e kundërt pasi u kthye në

92 Konferenca e Bujanit është mbajtur në Tropojë prej 31dhjetor deri më 2 janar 1944. Në dokumentin përfundimtar sanksiononte të drejtën e Kosovës për vetëvendosje.

52 një burim material e financiar të rëndësishëm dhe jetik për mbijetesën e shqiptarëve, dhe njëhershmi ndihmoi edhe në civilizimin e modernizimin e vetë shoqërisë kosovare. Është emigracioni që financoi me sukses rritjen e frymës patriotike dhe solidaritetin nacional me të lakmueshëm të kohës. Një pjesë e madhe e mërgatës shqiptare u detyruan të emigronin Jo vetëm për të siguruar mbijetesën e familjeve te tyre por edhe për ti shpëtuar për ndjekjes politike. Emigracioni shqiptar i cili në shumë raste ishte i shkolluar në shkollat shqiptare të Kosovës por edhe të ish Jugosllavisë u organizua dhe në mënyrë shumë civile e qytetare u shpërfaq para botës demokratike në mbështetje të kërkesave për liri të popullit të vet. Ai kreu aktivitete të pandërprerë politik në çdo vend të botës demokratike por në veçanti në vendet kryesore të BE-së dhe SHBA-së. Duke njohur e prekur vlerat e lirisë më vendet ku jetonin emigracioni u kthye në burimin kryesor jo vetëm të lobimit për çështjen shqiptare në të gjitha institucionet kryesore vendimmarrëse ndërkombëtare por edhe mbështetshi më i fuqishëm i rezistencës kosovare si asaj paqësorë dhe asaj të armatosur. Raporti i mërgatës shqiptare me UÇK-në është raporti më kuptimplotë dhe treguesi më i qartë që kjo mërgatë kishte më vendin e saj. Mërgata shqiptare qoftë në krijimin e rezistencës së armatosur, qoftë në mbështetjen e saj me burime njerëzore e financiare ka pasur rol jetik dhe të pazëvendësueshëm. Ajo është shembulli më i mirë i patriotizmit ndaj kombit të vet. UÇK-ja, kurrë nuk do të mbërrinte në përmasat e rezistencës së armatosur në të gjithë vendin pa ndihmën dhe kontributin e mërgatës shqiptare. Grupet e para guerile sigurisht e kanë bazën në lëvizjet studentore të vitit 1981, (edhe më herët), por ato u fuqizuan, financuan dhe armatosen pikërisht nga kontributi i vazhdueshëm i mërgatës shqiptare. Mërgata shqiptare në perëndim u organizuan politikisht dhe punoi sistematikisht për rezistencën jo vetëm paqësore por edhe të armatosur. Shembull tipik i organizimi ushtarak është Lëvizja Popullore e Kosovës e cila gjithnjë që nga krijimi i saj ka qenë e bindur se i vetmi mjet i cili mund të realizonte shkëputjen nga Serbia ishte rezistenca e armatosur. Krijimi i fondit financiar ―vendlindja na thërret‖ si strukturave për organizimin e shqiptarëve në perëndim për pjesëmarrje në luftë ishte një ndër aktivitet kryesore që ndikuan së tepërmi në zhvillimin e luftës nga UÇK-ja. Përveç aktivizimit total të mërgatës në dobi të fitores në fushën e luftës një rol mjaft të rëndësishëm mërgata shqiptare ka luajtur edhe në lobimin e çështjes shqiptare e me theks të veçantë për njohjen e UÇK-së në kancelaritë botërore vendimmarrëse. Këtu vlen të përmendet sidomos roli i organizatës pan shqiptare ―Vatra‖ në SHBA, Këshilli Kombëtar Shqiptaro Amerikan e tjerë, të cilët me lobimin në dobi të Kosovës, siguruan mbështetjen e kongresit amerikan, Departamentin të Shtetit e Shtëpisë së Bardhë. Si përfundim pa frikë mund të themi se, mërgata shqiptar e re dhe e vjetër ishin pjesë e gjallë dhe efektive e UÇK-së në krijimin, organizimin, kompletimin, strukturimin dhe pranimin e njohjen e saj ndërkombëtare.

II.8. UÇK-ja, shteti shqiptar dhe komuniteti ndërkombëtar

Ekzistenca e shtetit shqiptar ka qenë kushti kryesor për ekzistencën e problemit të shqiptarëve të Kosovës. Pa shtetin shqiptar problem i Kosovës do të ishte arkivuar në harresën e historisë. Sepse, Kosova para se të jetë problem i popullit të saj ka qenë dhe është problem kyç i zgjidhjes së çështjes së shqiptare të krijuara nga konferencat e Berlinit dhe të Londrës.

Kushtimisht Kosova ka qenë dhe është e lidhur me Shqipërinë si shtet amë pavarësisht nëse kjo pranohet ose jo publikisht. Gjatë gjithë ekzistencës së vet shteti shqiptar këto 100 vjet ka pas rol të pazëvendësueshëm në zhvillimet në Kosovë. Roli i tij është shoqëruar me ulje e ngritje varësisht nga sistemet shtetërore të instaluara në Shqipëri. Por, pas vitit 1992 me vendosjen e sistemit demokratik dhe drejtimin e interesave kombëtare në drejtimin e duhur të historisë, ky rol u rrit në mënyrë të ndjeshme dhe prodhoi rezultate domethënëse. Shqipëria demokratike i shtoi mundësitë dhe frymëmarrjen për një politikë më efektive ndërkombëtare dhe shpresat për mbërritjen e objektivave politike kombëtare. Politika dhe diplomacia e shtetit demokratik shqiptar e rritën ndjeshëm efektivitetin e institucioneve të Shqipërisë, dhe veçanërisht asaj të politikës së jashtme, në interesat e njohjes së problemit të Kosovës. Diplomacia shqiptare e artikuloi shumë herë më mirë dhe shumë më me efektivitet çështjen shqiptare në tersi dhe në veçanti problemin e Kosovës. Në të gjitha aktivitetet ndërkombëtare ku Shqipëria ishte palë apo merrte pjesë sidomos në Uashington, Berlin, Londër, Paris, Romë dhe organizmat ndërkombëtarë si OKB, Këshilli i Evropës, Parlamenti Evropian; OSBE e shtroi çështjen e Kosovës si një problem akut, më të rëndin në rajon i cili duhet të merrte zgjidhje. Ajo e paraqiti regjimin Serb si regjim shtypës dhe Millosheviqin si kasapi i Ballkanit. Gjatë konfliktit në Jugosllavi, Shqipëria kishte bërë përpjekje politike dhe diplomatike të vazhdueshme për të minuar objektivat e Millosheviqit dhe për të sensibilizuar komunitetin ndërkombëtar për rreziqet që po sillte regjimi në rajon e më gjerë. Ajo kërkoi që ndaj Millosheviqit të përdorët forca dhe njëkohësisht hapi bazat, aeroportet për forcat e NATO-s dhe SHBA-në.93 Paralajmëroi komunitetin ndërkombëtar për rrezikun që po i kanosej gjithë rajonit në tërësi. Në mënyrë konstante këmbënguli që të ndalohej regjimi Serb të kryejë spastrim etnik në Kosovë, pasi kjo do të çonte drejt një lufte të pashmangshme në rajon e më gjerë. Deklaroi se shqiptaret do të reagonin si komb94, dhe nuk do të pranonin pastrim etnik dhe as ndarje të Kosovës. Ajo mbështeti që në fillim kërkesën e drejtë të Kosovës për pavarësi si e vetmja rrugë e drejtë dhe e mundur për të vendosur paqen në Ballkan95. Por, shteti shqiptar vuante pasojat e vet-izolimit komunist në të gjitha drejtimet, për rrjedhojë ai pati probleme të mëdha për instalimin e demokracisë dhe një shteti funksional demokratik. Demokracia në vend ishte e brishtë. Brishtësia e së cilës kulmoi me trazirat e vitit 1997, që e çuan vendin në anarki totale. Si rezultat i kësaj anarkie u godit i gjithë sistemi legal institucional i vendit, por në veçanti goditje të rëndë morën Forcat e Armatosura. Një arsenal i tërë armatimi, municioni dhe teknikë luftarake ra në duart e popullsisë civile pa asnjë lloji kontrolli. Në raportet e Ministrisë së Mbrojtjes së Shqipërisë96 bëhet e ditur se mbi 540000 armë këmbësorie, me mijëra granata-hedhës, pjesë artilerie, granata dore dhe rreth 18000 ton municion kishin ra në duart e popullsisë civile. Anarkia në Shqipëri pati ndikime të drejtë për drejta në rajon, me theks të veçantë në Kosovë. Askush më shumë se Shqipëria nuk i ka mundësitë për ruajtjen e stabilitetit ose destabilizimin e rajonit.

93 Rezolutë e parlamentit shqiptar (4Mars 98) për hapjen e bazave aero-portuale për forcat e NATO-s e propozuar nga Qeveria Shqiptare. 94 Ish president i Shqipërisë 1992-1997, Berisha, deklaratë për mediet në Tiranë shtator1996. 95 Me Rezolutë Parlamentit i Republikës së Shqipërisë e njohu refundimin dhe vendimin për pavarësi në dhjetor 1991. 96 Biblioteka e parlamentit të Republikës së Shqipërisë , fondi i interpelancave. Interpelancë e Ministrit të Mbrojtjes nëntor 1997.

Këtë avantazh e siguron jo vetëm pozicioni gjeostrategjik por dhe shpërndarja e shqiptarëve në katër shtete të rajonit të cilët të bashkuar në qëllime të përbashkëta janë faktor vendimtar për rajonin. Shqipëria si vend me interesa të drejtpërdrejta në konfliktin Serbi -Kosovë dhe me një arsenal të madh armatimesh ushtarake të trashëguara nga koha e komunizmit ishte një nyje me rëndësi vendimtare në zgjidhjen e tij. Gjendja në Shqipëri për sa i përket nivelit të sigurisë ishte problematike dhe situata e mundshme për tu destabilizuar. Ambasadori Hollbruk e paraqiti në Bruksel, (pas vizitës në Shqipëri) nivelin e sigurisë në veri si katastrofale, qeverinë mjaft të izoluar dhe gjendjen aty jashtë autoritetit të shtetit. Shqipëria ishte në teh të briskut, ajo ishte në pikën vendimtare të historisë së saj, ose të ecte përpara ose të kthehej përfundimisht në kaos e shkatërrim të brendshëm. Gjendja e krijuar në shtetin shqiptar inkurajoi palët në konflikt, në Kosovë (popullin e Kosovës dhe Regjimin okupues Serb) për të realizuar qëllimet e veta strategjike. Regjimi serb mendoi se kjo ishte situatë e cila mund të shfrytëzohej për të zgjidhur përfundimisht çështjen e Kosovës nëpërmjet dhunës së armatosur duke realizuar edhe rregullimet e raporteve etnike nëpërmjet spastrimit etnik. Kësisoj, ajo përdori të gjitha mënyrat për të sabotuar bisedimet paqësore. Me 24 janar 1998 radio gjermane ―Deutsche welle‖ njoftonte se Millosheviqi gjatë takimit me ambasadorët Gelbard dhe Ishinger e ka kundërshtuar dialogun me Kosovën, sipas tij deri në vendosjen e qetësisë në Drenicë e cila kontrollohet nga UÇK-ja‖. Ajo konsideronte avantazh të saj gjendjen në Shqipëri pasi një situatë e tillë, besonte se do të impononte botën demokratike dhe qendrat e vendosjes ndërkombëtare që të fshinin çështjen shqiptare nga agjenda e tyre. Realisht situata e re në Shqipëri u përjetua keq edhe nga politikanët dhe intelektualet shqiptarë të Kosovës. Njëzëri pothuajse të gjithë kërkuan të qetësohej situata dhe gjendjen e konsideruan dëm ndaj çështjes së Kosovës. Pala kosovare do të deklaronte për mediat se, ―Një Shqipëri e qëndrueshme do të kontribuojë shumë më tepër në zgjidhjen e Kosovës‖. Por nuk mendonin kështu grupet guerile që ishin përcaktuar për zgjidhje me forcë si mënyra e vetme me të cilën mund të merreshin vesh me Serbinë e Millosheviqit, sidomos pas konferencës së Londrës97 (1992), Gjenevës (19922, 1995) dhe Dejtonit (1995). Ato ishin të bindura se ky ishte rast i rëndësishëm i cili duhet shfrytëzuar për armatosjen e popullit të Kosovës dhe luftën e armatosur. Çdo vonesë dhe hezitim për ta shfrytëzuar këtë situatë do të i jepte regjimit serb kohë për të realizuar më lehtë objektivat e veta nacionaliste. Kjo ishte arsyeja që grupet guerilje shqiptare u hodhën në veprim. Krijuan qendrat e organizimit në Kosovë, në territorin e Shqipërisë dhe në vendet perëndimore. Me mbështetjen e Lëvizjes Popullore të Kosovës, u themelua fondi vendlindja thërret98, i cili u kthye në aset të fuqishëm financiar e në dobi të zhvillimit të rezistencës së armatosur. Mënyra si u realizua konflikti social në Shqipëri pati rezultate kundërthënëse. Ajo prodhoi efekte krejt të kundërta me ato që priteshin nga kundërshtaret e çështjes shqiptare. Në realitet forca ushtarake e Shqipërisë u dobësua në maksimum, por kjo u transferua në fuqi në rritje të

97 Në Londër shqiptarët ishin në rolin e vëzhguesit, në Gjenevë (1992-1995) shqiptarët i shqyrtoi vetëm aq sa ju deshën asaj për informacion burimor. Aty merrnin pjesë pesë Delegacione Shqiptare (delegacioni nga Shqipëria, si shtet fqinjë i Jugosllavisë, delegacioni nga Kosova, delegacioni nga Lugina e Preshevës, delegacioni nga shqiptarët e Malit të Zi, dhe delegacioni nga shqiptarët e Maqedonisë). Në Dejton shqiptarët nuk morëm pjesë kjo pas këmbënguljes së Millosheviqit dhe akordit të komunitetit ndërkombëtar për zgjidhje parciale të problemeve të ish Jugosllavisë. 98 Fondi Vendlindja na Thërret u themelua në perëndim në vitin 1997 dhe ishte fondi kryesor i cili mbështeti aktivitetet e UÇK-së.

55 shpejtë në dobi të zgjidhjes të njërës ndër çështjeve kyçe shqiptare siç ishte Kosova. Territori shqiptar si pasojë e mungesës së shtetit e rendit u kthye në bazë të fuqishme logjistike për grupet guerile që ishin të organizuara dhe luftonin në Kosovë. Shqipëria vetë demonstroi politikë paqësore, kjo për shkak të strategjisë politike të të gjitha forcave kryesore politike shqiptare por edhe të presionit ndërkombëtar. Forcat politike shqiptare megjithëse ishin angazhuar në një konflikt të ashpër me njëra tjetrën, me kërkesën e opozitës dolën në një tubim masiv të përbashkët me 7 mars 1998 me mbi 200000 mijë pjesëmarrës, me sloganin ―Një komb, një qëndrim‖. Nga studimi i shtypit të kohës, arkivit të ushtrisë shqiptare, aktiviteteve politike parlamentare, aktivitetit operacional të Forcave të Armatosura, analizave të Shtabit të Përgjithshëm të Forcave të Armatosura dhe deri në nivel të këshillit të sigurimit kombëtar del se vetë institucionet shqiptare nuk kishin analiza të kompletuara për drejtimin që do të merrnin ngjarjet dhe rolin e palëve në këtë zhvillim. Shqipëria u gjet në krizë politike, ekonomike dhe institucionale u përball dhe me presionin ndërkombëtar për të pranuar zgjidhje të problemit të Kosovës Brenda ish Jugosllavisë (në fakt federatës Serbo-Malazeze). Kjo është arsyeja që në deklaratat e zyrtarëve të lartë shqiptarë pati dhe lëkundje e shpesh herë edhe kundërthënie. Për shembull më 3 shkurt 1998, zëdhënësi i MPJ në emër të qeverisë deklaronte, ―Nëse do të ketë shkëndijë konflikti atëherë do të ketë një reaksion zinxhir. Shqiptarët do të përgjigjën si komb―. Më 8 shkurt pas takimit Nano-Kinkel, zëdhënësi i qeverisë Ben Blushi deklaronte se: Institucionet paralele janë specifike shqiptare, nuk janë zgjidhje. E vetmja rrugë për zgjidhjen e çështjes së Kosovës është integrimi, krijimi i urave dhe bashkëjetesa―. Edhe qëndrimi ndaj UÇK-së erdhi me vonesë dhe pothuajse ishte i lidhur tërësisht me qëndrimin e komunitetit ndërkombëtar e veçanërisht me atë të SHBA-së. Shqipëria në njëfarë mënyrë gjithnjë ju ka trembur akuzave serbe për krijimin e Shqipërisë së madhe dhe pothuajse në drejtim të opsionit të rezistencës së armatosur është treguar e kujdesshme dhe ka hedhur hapa të ngadaltë. Megjithatë, ajo e ka pranuar aktivitetin e UÇK- së brenda territorit të saj dhe ka lejuar krijimin e bazave të nevojshme të furnizimit dhe trajnimit të saj. Si konkluzion mund të thuhet se: Si rezultat i rrethanave të rënda të krijuara nga regjimit pushtues Serb në Kosovë, de stabilizimi i Shqipërisë (1997)99, shumë më tepër i kontribuoi zgjidhjes së çështjes së Kosovës se sa stabiliteti i saj. Pikërisht për këtë arsye, ky është viti që shënon pikën e fillimit, ku ngjarjet në Kosovë do të merrnin një drejtim krejt të ndryshëm duke u shndërruar në konflikt të armatosur dhe për pasojë do të çonin largimin e pushtuesit serb nga Kosova(1999). Krijimi i UÇK-së dhe veprimtaria e saj luftarake ishin një pikë kthese dhe përgjegjësie edhe për faktorin ndërkombëtar. Ato jo vetëm e zgjoi këtë faktor që të veprojë më me përgjegjësi, por e detyroi të angazhohet plotësisht në këtë konflikt si palë e interesuar jo vetëm për paqen në rajon, por edhe për sigurinë e vet. Rëndësinë e Ballkanit si oborr i prapsem i shtëpisë, evropianët filluan ta kuptojnë e ta ndjejnë si çështjen e tyre, të bindur se thënia e dikurshme e Bismarkut se: ―Ballkani nuk vlen as eshtrat e një grenadieri pomeranez‖ nuk kishte më vlerë. Kohët ishin krejt të ndryshme.

99 Shtypi shqiptar gazeta “Koha Jonë‖, ―Rilindja Demokratike‖, ―Zëri I Popullit‖ Konflikti social në Republikën e Shqipërisë filloi në nëntor 1996 me shembjen e piramidës së Sudes dhe vazhdoi gjatë muajit dhjetor dhe deri në mars 1997. Në mars 1997 arriti kulmin nëpërmjet goditjes totale të institucioneve dhe kthimin në anarki totale. U përmbyll me zgjedhjet politike të qershorit 1997.

Kishte një arsye të fortë përse Evropa shtoi interesimin për Ballkanin dhe kjo lidhej me demokratizimin e stabilitetin e saj. Paqja, stabiliteti dhe prosperiteti i Ballkanit është mënyra e vetme për tu mbrojtur nga rreziku i destabilitetit duke i hequr këtij rajoni mundësinë e kthimit në një ishull të paqëndrueshmërisë për stabilitetin evropian. Ky rajon i trazuar dhe në luftë do ta shtynte vetë Evropën drejt destabilitetit dhe do të ishte një eksportues potencial i krimit drejt saj. Vetë lufta në ish Jugosllavi dhe veçanërisht ajo në Bosnjë, kishte treguar se investimet për paqe sado të kushtueshme të jenë, janë më të leverdishme se lufta. Në analizë të fundit llogaria është e qartë ―kostoja e aksionit për paqe, zhvillim e stabilitet është mjaft më e ulët se kostoja e izolimit dhe e luftës‖. Dështimet në Bosnjë dhe gjendja në terren e kishin bindur politikën dhe diplomacinë evropiane se një Bosnjë e re ndoshta me përmasa më të mëdha mund të përsëritej në Kosovë. Kësisoj për t‘i dalë gjendjes përpara shtuan veprimet diplomatike dhe avancuan qëndrimet politike. Deklaruan se nuk do të lejonin kurrë përsëritjen e Srebrenicës dhe bosnjëzimin e Kosovës100. Përvoja në Bosnjë ishte e hidhur, atje komuniteti ndërkombëtar dhe veçmas Evropa kishte dështuar. Kjo eksperiencë e fituar në rastin e Bosnjës i dha dimension të ri veprimit politik dhe diplomatik të evropiane–perëndimoreve dhe në veçanti të SHBA-së, vendeve lider të BE- së Gjermanisë, Francës, Anglisë e tjerë. Ecejaket diplomatike në nivel të lartë diplomatik në relacionin Beograd–Prishtinë u shpeshtuan duke u kthyer gati në rutinë. Kancelaritë perëndimore me ndikim vendimtar në vendimmarrjen globale u angazhuan me seriozitetin më të madh për të ndërtuar një proces paqeje ku të dyja palët në konflikt të dilnin të fituara, ose së paku asnjëra palë të mos përjetonte humbjen. Megjithëse roli i ri i shtuar i BE-së në çështjen e Kosovës kishte marrë dimension të ri pa angazhimin dhe rolin udhëheqës të SHBA-së, Kosova do të kthehej në një Bosnjë të re. Koha pati provuar se pa udhëheqjen e Uashingtonit zgjidhja do të ishte gati e pamundur. Kjo situatë e ktheu SHBA-në në nivelin më të lartë të përgjegjësisë, duke marrë rolin udhëheqës për të zgjidhur këtë krizë. Diplomacia amerikane ishte e bindur se një Kosovë e rrezikuar do të thoshte paqe e rrezikuar. Kriza që po evoluonte me shpejtësi po bëhej gjithnjë e më shumë kërcënuese për paqen dhe stabilitetin në Evropën aleate të SHBA-së. Kjo krizë në një mënyrë kërcënonte edhe vetë aleancën e atlantikut të veriut (NATO-n), pasi reaksioni zinxhir i saj mund të prekte interesa vitale të vende anëtare të kësaj aleance siç ishin Turqia, Greqia dhe Bullgaria. Parë nga ky këndvështrim amerikanët e avancuan pozitën e interesave amerikane në rajon duke përcaktuar rajonin, një rajon me interesa shumë të rëndësishme për Amerikën101. Ky ishte një zhvillim më shumë rëndësi për të gjithë rajonin për të dalë nga rrisku ku e kishte futur nacionalizmi serb. SHBA e çliruar nga konceptet nacionaliste, racore dhe fetare. Si e vetmja superfuqi e dënuar për të ruajtur paqen dhe ekuilibrat botërore, e angazhuar publikisht dhe e vendosur në

100 Klinton më 29 maj 1998 në takimin me Rugovën në Uashington deklaroi se: Në Kosove nuk do të lejohej të përsëritej Bosnja (programi shqip i Zërit të Amerikës). 101 Deri në këtë kohë në doktrinën amerikane rajoni përcaktohej si rajon i interesave në nivel global, kjo nuk e lejonte përdorimin e forcës për zgjidhjen e konfliktit. Por avancimi drejt rritjes së nivelit të interesave amerikane në rajon dhe përdorimit të forcës u kundërshtua nga autoritete me influence në SHBA siç ishin ish sekretari i shtetit Igellberger (1998) dhe në mars 1999 nga ish sek. Shtetit Kissinger dhe Kirkpatrick të cilët realatuan për kongresin amerikan kundër dërgimit të forcave të NATO-s në Kosovë.

57 mbrojtjen e lirive njerëzore dhe të drejtët e njeriut, e dëshmuar për qëndrime parimore dhe të drejta në mbështetje të popujve që luftojnë për liri, demokraci dhe prosperitet. E investuar me kapacitete maksimale në mbështetje të vendosjes së sistemeve demokratike nëpërmjet zhvillimit të zgjedhjeve të lira, të ndershme e të drejta ishte garancia më e madhe dhe e besueshme për rajonin, për të shkuar drejt paqes. Kosova kishte mbi dy dekada që luftonte pikërisht për këto vlera që përfaqësonte ky vend i madh i lirisë. Kjo është arsyeja pse Kosova u mbështet fuqishëm nga SHBA-ja në realizimin e të drejtave të veta politike e njerëzorë. Ky është kushti që UÇK-ja u pranua gjatë luftës në Kosovë si aleat i NATO-s, sepse lufta e saj ishte luftë për paqe e drejtësi dhe jo luftë për pushtim dhe dhunim të të tjerëve. Uashingtoni dhe aleatët e tij u rreshtuan në krah të shqiptarëve jo vetëm për të mbrojtur interesat e veta dhe ligjin ndërkombëtar por edhe sepse lëvizja paqësore e shqiptarëve dhe lufta që bënte UÇK-ja përfaqësonte vlerat për të cilat ata kishin investuar për mbi një shekull. Amerika është lojtari kryesor në botë. Uashingtoni ishte dhe është aktori më i rëndësishëm i zgjidhjeve dhe i paqes në Ballkan. Paqja në Ballkan, të drejtat themelore e kombëtare të shtetasve të tij, për shqiptarët janë interes mbi çdo interes tjetër. Kjo është arsyeja kryesore pse Uashingtoni ka qenë, është dhe do të jetë aleat i shqiptarëve. SHBA-ja e mori rolin udhëheqës për zgjidhjen e krizës duke angazhuar në rajon përveç diplomacisë prezentë edhe përfaqësuesin special për Jugosllavinë, ambasadoret Gelbard (1995) Hollbruk(1998) e Hill (1998). Kjo i dha frymëmarrje tjetër krejt të re dhe mjaft më aktive grupit të kontaktit për ish Jugosllavinë, i cili prej muajit shtator të vitit 1997 ishte angazhuar me status të veçantë për Kosovën. Nën udhëheqjen e SHBA-së grupi i kontaktit,102 betejën diplomatike për zgjidhjen e konfliktit në Kosovë e ndërtoi në tre drejtime kryesore: Drejtimi i parë ishte terreni, palët në konflikt. Serbisë ju kërkua të ndërpresë dhunën dhe represionin si dhe tu kthejë shqiptarëve të drejtat e marra me dhunë çka nënkuptonte kthim në statusin kushtetues të vitit 1974. Asaj ju bë e qartë se sjellja në Kosovë ishte e papranueshme. Kjo sjellje ishte në shkelje të ligjit ndërkombëtar pasi ishte në dhunim të hapur të të drejtave e lirive njerëzore. Ju deklarua hapur se përdorimi i forcës për arritjen e objektivave politikë është i papranueshëm. Ju kërkua tërheqja e forcave policore të dislokuara në krahinë në kuadrin e gjendjes së jashtëzakonshme duke mbajtur një numër të përshtatshëm të tyre si dhe mbajtja e forcave ushtarake në kazerma. Politikisht, Serbisë ju kërkua të pranonte status special për Kosovën me të cilin kosovarët do të administronin e qeverisnin vet-veten103. Kosova u inkurajua që të vazhdonte lëvizjen paqësore dhe kërkesat e saj ti mbajë brenda kësaj lëvizje. Ju bë e qartë se nuk do të mbështetej kërkesa për pavarësi por nuk do të pranohej as gjendja e okupimit. U punua të bindej se zgjidhja e problemit do të ishte një proces, i cili do të mund të realizohej nëpërmjet bisedimeve dhe se kurrë nuk do të pranohej

102 Në shtator të vitit 1997, nisur nga situata e krijuar, grupi i kontaktit i cili ishte një mekanizëm i krijuar për zgjidhjen e konfliktit në Bosnje e mori përgjegjësinë për Kosovën. Më 24 shtator po të këtij viti bëri deklaratën e parë për Kosovën në nivel te Ministrave të Jashtëm. Grupi përbëhej nga SHBA-ja, Gjermania, Anglia, Franca, Italia dhe Rusia. 103 Një nismë e përbashkët ishte ajo Kinkel- Vedrin (1997-vjeshtë) dhe Gelbard –Ishinger për fillimin e bisedimeve me kushte të mospranimit të statukosë por edhe të pavarësisë. Iniciativë kjo që u përkrah nga të gjitha vendet e grupi të kontaktit.

58 dhuna. U inkurajua që bisedimet të ndërtohen duke filluar nga çështje praktike dhe që janë më të lehta për zgjidhje. Ecjen drejt zgjidhjes së konfliktit amerikanët dhe aleatët e tyre e shikonin si proces të cilin do të mund ta arrinin nëpërmjet negocimit dhe ndërmjetësimit, si mjete të rëndësishme për të shkuar në një marrëveshje të llojit ―fitore-fitore‖. Kjo do të thoshte as okupim dhe as pavarësi. Qëllimi i negocimit ishte arritja e një marrëveshje në të cilën palët të gjejnë vetveten të fituar ose së paku të mos ndiheshin të humbur. Nisur nga kjo platformë ata hartuan një plan me objektiva të qarta i cili konsistonte në shfrytëzimin e të gjitha mundësive për të hedhur hapa drejt një marrëveshje të qëndrueshme. Ata u fokusuan në interesa të përgjithshme që nxisnin bashkëpunimin dhe mendimin e njëjtë më shumë se sa pozicione që mund të çonin në dallime që nuk mund ti bashkojë asnjë urë. Marrëveshja për arsimin e negociuar prej vitesh nga "San Egidio‖104, ishte hapi i parë, por që në fakt dështoi për arsye të sjelljes plotësisht refraktare të palës serbe. Punuan për kompromis në mënyrë që të ndihmohen palët në mbërritjen e rezultateve konkrete duke ua ―ruajtur fytyrën‖. Bënë përpjekje në arritjen e një rezultati të prekshëm për të dyja palët. Taktikisht kjo ishte një strategji e cila mendohej që nëpërmjet funksionimit të saj të ruhej performanca dhe kredibiliteti i drejtuesve të lëvizjes paqësore në Kosovë, e cila tashmë jo vetëm ishte tronditur por kishte filluar të humbiste terren si dhe të nxitej Serbia të dilte nga qëndrimi i bunkerizuar ku ishte futur. Me elasticitet grupi i kontaktit dhe në veçanti SHBA u përpoqën që të bihej në dakord për çështjet që nuk bihej dakord dhe të ecej përpara në çështjet që palët përafroheshin me qëndrimet e tyre. Por kjo politikë dështoi, dhe shkak kryesor i këtij dështimi ishte pala Serbe e cila nuk lëvizte nga strategjia e saj për zgjidhjen e konfliktit nëpërmjet dhunës si mundësia më e mirë për të mbërritur në qëllimin e vet strategjik për pastrim etnik dhe rregullim të raporteve etnike në dobi të serbëve në Kosovë. Drejtimi i dytë ishte diplomacia preventive për tërheqjen e Rusisë drejt zgjidhjes së problemit dhe krijimit të unitetit me aleatët. SHBA-ja punoi intensivisht për krijimin e unitetit me aleatët e vet në mënyrë që regjimit të Millosheviqit të mos i jepej asnjë mundësi për të shfrytëzuar të çarat e mosmarrëveshjet ndërmjet aleatëve për të rritur e zgjatur dhunën në Kosovë. Kjo u arrit. Kjo arritje çoi drejt iniciativave të përbashkëta për zgjidhjen e konfliktit. Rusia ishte një problem në vete që i shtohej problemit në terren. Interesat e Rusisë gjithnjë kishin qenë prezentë dhe me efekte negative në përplasjet dhe konfliktet ballkanike. Kishte dy rrugë për trajtimin e Rusisë, njëra të mënjanohej nga angazhimi për zgjidhjen e problemit dhe tjetra të tërhiqej në proces. Për arsye të pozicionit kyç që Rusia kishte në KS të OKB së (si trashëguese ulëses të BS ) dhe në zgjidhjen e konfliktit në ish Jugosllavi u zgjodh rruga e tërheqjes në proces. Kjo sigurisht e vështirësoi procesin por edhe ndikoi që procesi të përmbyllej më rezolutë të këshillit të sigurimit të OKB-së, rezoluta 1244. Drejtimi i tretë ishte, Rajoni, ruajtja e stabilitetit dhe krijimi i kushteve për izolimin e konfliktit. Përhapja e konfliktit në rajon ishte njëra ndër rreziqet permanente me ndikim mjaft negativ jo vetëm për zgjidhjen e konfliktit, por edhe stabilitetin e rajonit dhe të Evropës. Në këto kushte, izolimi i konfliktit bëhej imperativ i kohës. Presioni ndaj shteteve të rajonit por dhe ndihma

104 Komuniteti San Egidio u themelua në Romë më 1968 nga një grup studentesh të Shkollës së Lartë Romane te drejtuar nga Andrea Riccardi ai u emërua pas kishës romane te San Egidios në Trasteve , punoi për ndërmjetësim në Kosovë ndërmjet lëvizjes paqësorë dhe regjimit serb.

59 për zhvillimin e konsolidimin e demokracisë si dhe përparimi ekonomik u vendosen në axhendën e punës të SHBA-së, vendeve kryesore të BE-së. Rritja e ndihmave në fushën e ekonomisë, por dhe në reformimin e forcave të sigurisë dhe kapaciteteve institucionale demokratike u kthye në prioritetin e strukturave euro atlantike. U aktivizuan instrumente të posaçme siç ishte pfp në kuadrin e NATO-s, vendosja e vëzhguesve në terren nga OSBE, Këshillit të Evropës, OKB-së e tjerë. SHBA rritën në mënyrë të ndjeshme bashkëpunimin ushtarak dhe prezencën e tyre në rajon. Kongresi Amerikan dhe Parlamenti evropian shtuan veprimtarinë dhe axhendën politike për rajonin. Në zonën e konfliktit në Kosovë përveç lëvizjeve politike, diplomatike dhe kërcënimeve për përdorim dhe të forcës u vendosën dhe vëzhgues ndërkombëtarë për kontrollin105 e monitorimin e situatës. Diplomacia ndërkombëtare filloi të aktivizohej sipas parimit ―të shkopit dhe të karotës‖. Në skenën e lëvizjes diplomatike u shfaq dhe NATO, e cila deklaronte se mbështeste vendimet e grupit të kontaktit por nuk toleronte gjendjen në Kosovë. Solana atë kohë sekretar i përgjithshëm i NATO-s, në një vizitë në Shkup më 1 Maj 1998 deklaronte ―Gjendja në terren po degradon dhe ne nuk mund ta tolerojmë‖ dhe vazhdonte ―NATO-ja mbështet vendimet e grupi të kontaktit dhe është gati në kuadrin e aftësive të saj për të zbatuar çdo vendim që ato do të marrin‖. Në qershor Kohen atë botë Sekretar i departamentit Mbrojtës i SHBA-së deklaron se ―trupat amerikane do të qëndrojnë në rajonin e Ballkanit‖ pra në afërsi të konfliktit në Kosovë. Po në tetor të këtij viti vetë Solana shkon në Beograd dhe e njeh Millosheviqin me urdhrin e aktivizimit (ACTORD) në shënjestër të objektivave ushtarake serbe në Kosovë. Një sërë personalitetesh politike ndërkombëtare siç ishin z. Ollbrajt, Kinkel, Cook, Vedrin gjatë kësaj periudhe kishin paralajmëruar se nëse dështojnë negociatat për paqe do të futej në lojë opsioni i forcës. Në emër të grupit të kontaktit Gelbard deklaron se: ―Ne jemi të përgatitur për të zgjidhë këtë problem me Millosheviqin, me ushtrinë e tij…… duke përdorur çdo mjet që kemi në dispozicion‖. Nga ana tjetër Millosheviqi në stilin serb në mënyrë megalomane dhe pa as më të voglën etikë diplomatike përgjigjej nëpërmjet zëdhënësit të tij Ivica Daçiç se‖Deklarata e Gelbardit ishte marrëzi‖. Kjo sjellje kokëfortë gjendjen e çonte çdo ditë e më tepër drejt eskalimit dhe komunitetin ndërkombëtar (grupin e kontaktit) drejt vlerësimit përfundimtar se vendimmarrja duhet të jetë e detyrueshme për të dyja palët. Me gjithë përpjekjet e komunitetit ndërkombëtar të prira nga SHBA-ja situata në terren çdo ditë e më shumë po shkonte drejt përkeqësimit. UÇK-ja tashmë e kthyer në faktorin kryesor shqiptar luftonte në të gjithë territorin e Kosovës për çlirimin nga pushtimi. Serbia pamundësisë për tu përballuar me strategjinë dhe taktikat e luftës me UÇK- në, me forca ushtarako-policore e paramilitare shtoi terrorin, vrasjet, dhe masakrat ndaj popullsisë civile të pambrojtur dhe që në fakt nuk kishin angazhim të drejtë për drejtë në luftë. ë këto kushte komuniteti ndërkombëtar ndodhej para dy alternativa. 1. Të pranohej sjellja e Serbisë dhe situata të përkeqësohej shumë më tepër e të rrezikohej përfshirja e gjithë rajonit në luftë.

105 Me këmbënguljen amerikane dhe punën energjikë të ambasadorit Hollbruk u arrit marrëveshja me Millosheviqin më 24 qershor për vendosjen e vëzhguesve në terren mision i cili u quajt KDOM vëzhguesit u larguan pas masakrës së Reçakut (15 janar 1999).

2. Të izolohej konflikti në Kosovë dhe palët të uleshin në tavolinë për zgjidhjen e konfliktit. Alternativa e pare, e cila në fakt ishte zgjedhje e Serbisë, ishte shumë e rrezikshme sepse në mënyrë të pashmangshme e fuste gjithë rajonin dhe më gjerë në një konflikt i cili nuk do të mund të kontrollohej më. Kjo do të destabilizonte të gjithë rajonin pasi përveçse do të shoqërohej me krize humanitare, përbente dhe precedent të rrezikshëm që nëpërmjet spastrimeve etnike të realizoheshin qëllime politike nacionaliste. Presidenti Klinton në mesazhin drejtuar popullit amerikan me rastin e sulmit ajror mbi Jugosllavi përmend tre shkaqe që e çuan në marrjen e këtij vendimi: I pari – humanitar- për shkak të viktimave që po krijon konflikti. I dyti- praktik- pasi dhuna në Kosovë mund të përfshijë edhe vendet fqinje dhe më gjerë. I treti- strategjik afatgjatë, pasi SHB-ja është e interesuar për paqe në Evropë. Serbia pretendonte që nëpërmjet spastrimit etnik dhe rregullimit të raporteve etnike në dobi të serbëve do të shuante lëvizjen për të drejtat politike të shqiptarëve. Por kjo nuk do të kishte sukses pasi UCK-ja dhe shqiptarët kurrë nuk do të pushonin luftën deri në fitore. Ajo mund të ishte luftë e gjatë por gjithsesi ajo do të kurorëzohej me fitore. Lufta e shqiptarëve në Kosovë do të shtrihej në të gjithë rajonin, në territoret ku banojnë shqiptarët e për pasojë do të rrezikonte të përfshihej në të edhe vetë Evropën. Prekja e interesave jetike të vendeve anëtare të NATO-s do ti sillte probleme kërcënuese vetë kësaj organizate, e cila për dekada më radhë kishte qenë gardian i paqes në botë. Ishte kjo arsyeja që vetë kjo organizatë u përfshi në aktivitet të fuqishëm politike, diplomatike dhe ushtarake për të penguar konfliktin. Për këto arsye alternativa e konfliktit të zgjatur nuk u pranua, dhe për pasojë komunitetit ndërkombëtar i prirë nga SHBA-ja punoi për alternativën e cila do të izolonte konfliktin dhe palët do të uleshin në tavolinat e bisedimeve. Për të ruajtur bashkëpunimin ndërmjet vetë aktorëve të tij, grupi i kontaktit, ndërtoi platformë të detyrueshme për palët për zgjidhjen e konfliktit të ndarë në dy periudha. Periudha e pare do te ishte kalimtare e shoqëruar me marrëveshje kalimtare që do të thoshte: një mekanizëm për zgjidhjen e cila do të shërbente për ndërprerjen e luftimeve dhe stabilizimin gjendjes në terren me praninë ndërkombëtare dhe krijimin e kushteve të sigurisë nga NATO. NATO ngarkohej me sigurinë e kufijve të Kosovës. Periudha e dytë do të përbënte zgjidhjen paqësore të konfliktit përmes dialogut nën kujdesin e ndërkombëtarëve. Për realizimin e kësaj ideje grupi i kontaktit pasi kishte zhvilluar aktivitete të pandërprera në terren me palët në konflikt dhe pasi kishte realizuar disa konferenca ndërkombëtare për çështjen e Kosovës, përgatiti dhe thirri konferencën e Rambujesë (Rambouillet).

KREU III

DALJA PUBLIKE E UÇK-së

III.1. Organizimi politik e ushtarak i UÇK-së

Ngritja në një nivel të lartë të vetëdijes kombëtare për bashkimin e të gjitha burimeve kombëtare në funksion të realizimit të objektivit strategjik për mëvetësi nga Serbia krijoi një situatë cilësisht të re brenda vetë popullit shqiptar të Kosovës. Në shqiptarët trashëgojmë një thënie të urtë popullore e cila duhet të jetë bashkudhëtare në shekuj se ‖Bashkimi bënë fuqinë‖. Por armiqtë dhe kundërshtarët tanë, (kjo edhe për dobësinë tonë), nuk kanë lejuar që ne të bashkohemi në mbrojtje të interesave tona kombëtare. Gjergj Fishta thotë ―Në njërën anë shqiptari nuk donte t‘i nënshtrohej pushtuesit të huaj, në anën tjetër pushtuesi nuk e linte shqiptarin që t‘i organizoi forcat e veta në mënyrë që ky të shtrinte pushtetin e vet mbi të gjithë kombin‖106 Por pas vitit 1989 kur Kosova u vu nën pushtim të plotë bashkimi i forcave, i fuqive dhe burimeve të brendshme e të jashtme ishte sfida kryesore. Këtë sfidë kosovarët e fituan në radhë të parë me vetveten e pastaj edhe me pushtuesin e saj dhe botën demokratike. E fituan me vetveten sepse kuptuan dhe zbatuan më mirë se kurrë ndonjëherë bashkimin e vet në mënyrën e duhur, duke përcaktuar në kohën e duhur përdorimin e mjeteve të duhura, për tu përballur me pushtuesin. E fituan me botën demokratike sepse e binden atë në drejtësinë e kauzës së vet, duke u rreshtuar në kahen e duhur të historisë. Ishte ky mentalitet i ri kombëtar, gjendja e rëndë në Kosovë si dhe situata e krijuar në rajon e më gjerë e veçmas pas konfliktit social në Shqipërinë vitin 1997, përcaktuese në zhvillimin e ngjarjeve të ardhshme. Gjendja e rendit në Shqipëri si pasojë e anarkisë të marsit 1997 krijoi kushte të favorshme për ndërtimin e bazave dhe vijave të furnizimit për grupet guerile që vepronin në Kosovë. Kjo situatë e re ndikoi pozitivisht që për një kohë të shkurtër këto grupe të shtrihen në të gjithë territorin e Kosovës. Represioni i shtuar serb dhe masakrat ndaj shqiptarëve i bindën gjithnjë e më shumë shqiptarët se vetmja rrugë dhe mënyrë me të cilën mund të merresh vesh me regjimin okupues serb mbetet lufta e organizuar. Brenda 6 mujorit të dytë të vitit 1997 rezistenca e armatosur kishte fituar terren dhe përbënte faktorin kryesor shqiptar për të rezistuar Serbinë për të drejtat veta politike. Situata e re në terren diktoi ndryshimet themeloret faktorit ushtarak shqiptar duke transformuar grupet guerile në forcë të armatosur. Kushtet politike si dhe gjendja e grupeve ushtarake dhe operacioneve luftarake në terren bënë të mundur që më 27 nëntor 1997 të deklarohej dalja publike e UÇK-së. Në vitin 1997 situata e përgjithshme politike, ekonomike dhe ushtarake në Kosovë ishte shumë e vështirë, aktivitetet e grupeve guerile ishin në rritje e sipër, armiku çdo ditë e më shumë shtonte presionin dhe dhunën mbi popullatën e pafajshme, bënte arrestimin e aktivisteve dhe grupeve, gjendja e rendit në Shqipëri si pasojë e anarkisë të marsit 1997 krijoi kushte të favorshme për ndërtimin e bazave dhe vijave të furnizimit për grupet guerile që

106 Fjalim mbajtur në Konferencën e Paqes në Paris në vitin 1919

62 vepronin në Kosovë. Kjo situatë e re ndikoi pozitivisht që për një kohë të shkurtër këto grupe të shtrihen në të gjithë territorin e Kosovës. Edhe përkundër faktit se në Kosovë ende kishte individ dhe grupe që besonin në bashkëjetesën me të tjerët, megjithatë, represioni i shtuar serb dhe masakrat ndaj shqiptarëve i bindën gjithnjë e më shumë shqiptarët se e vetmja rrugë dhe mënyrë me të cilën mund të merresh vesh me regjimin okupues serb mbetet lufta e organizuar. Veprimtaria e gueriles vazhdonte më të madhe me aksione të kohëpaskohshme dhe ky fakt ishte vendimtar për paraqitjen publike dhe thyerje të mitit se a ekziston UÇK-ja? Viti 1997 ishte vit i rezistencës më të madhe, ishte vit i rezistencës së armatosur, guerilja kishte fituar terren dhe përbënte faktorin kryesor shqiptar në betejën me Serbinë për të drejtat e veta politike. Situata e re në terren diktoi ndryshimet themelore të faktorit ushtarak shqiptar duke transformuar grupet guerile në forcë të armatosur. Kushtet politike dhe ushtarake si dhe gjendja e grupeve ushtarake dhe operacioneve luftarake në terren bënë të mundur që më 28 nëntor 1997 të shpallej krijimi i UÇK-së. Kjo ndodhi në varrimin e mësuesit Halit Geci, i vrarë një ditë më parë nga forcat serbe në fshatin Llaushë. Para opinionit të brendshëm në Kosovë dhe atij ndërkombëtar tashmë nuk kishte asnjë dyshim se kjo organizatë ishte formacion i organizuar me mision dhe strategji të qartë për të ardhmen e saj dhe të vetë popullit të saj. Për herë të parë në historinë e pas luftës së dytë botërorë Kosova kishte krijuar një organizëm ushtarak gjithë Kosovar pa dallim feje, ideje dhe krahine. Kjo ishte arritja më e madhe e saj pasi kjo bëri të mundur shtrirjen e luftës për liri në çdo pëllëmbë të territorit të saj. Në ditën e paraqitjes së parë publike të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, në një varrim në fshatin Llaushë të Drenicës, janë ndërlidhur disa nga elementet themelore të cilat i japin kuptim sublim historisë me të re të Kosovës. Së pari dalja publike e UÇK-së u bë pikërisht në ditën e madhe të 28 nëntorit, që në vete flet mjaftë, Së dyti pikërisht në këtë ditë po paraqitej publikisht guerilja shqiptare që do të shndërrohej në një ushtri çlirimtare, e cila do të arrinte përmasat kolosale të shndërrimit në aleat të NATO-s dhe në faktorin e çlirimit të Kosovës nga pushtimi serb. Së treti, në atë varrim ishin mbledhur rreth 20.000 shqiptarë për t‘i bërë nderimet e fundit një mësuesi që kishin vrarë forcat pushtuese serbe në shenjë hakmarrjeje, për një disfatë që kishin pësuar në përballje me luftëtaret shqiptarë, dhe reagimi i pjesëmarrësve të atij varrimi, kur u paraqiten tre luftëtarët e UÇK-së, ishte çelësi i ngjarjeve të ardhshme: edhe pse nën një rrethim të hekurt policor-ushtarak serb, rreth 20.000 njerëz u ngritën në këmbë dhe filluan të brohorasin ―UÇK‖, me një vendosmëri të paparë deri atëherë. Ishte një mesazh i fortë i tyre. Mesazhi ishte se aty e tutje do të rreshtoheshin pas kauzës së luftës, meqë të gjitha përpjekjet paqësore kishin shteruar. Jo se shqiptaret nuk kishin treguar besnikëri për zgjidhje paqësore, po ngase konflikti shqiptaro-serb për Kosovën nuk mund të zgjidhej pa luftë, aq më parë kur në krye të Serbisë ishte një kriminel i përmasave monstruoze, sikundër ishte Sllobodan Millosheviqi, i cili urdhëronte edhe vrasjen e mësuesve dhe të fëmijëve. Tre luftëtarë të rinj, njeri prej të cilëve mbante një maskë në fytyrë, kishin arritur ta fitonin simpatinë dhe përkrahjen e më së 20.000 pjesëmarrëseve në varrim, gjë që më vonë edhe të qindra mijëra të tjerëve.

Perceptimi dhe përjetimi aq dramatik ndodhi nga zhgënjimi, kishte prekur popullin shqiptar nga rezistenca e gjatë pasive, kështu iluzioni se pavarësia do të arrihej me mjete paqësore shuhej. Tre luftëtaret shqiptarë me emblemat e UÇK-së në krahë, u kishin treguar të vetmen rrugë se si mund të shpëtonin nga dhuna dhe terrori i mëtejmë serb. Numri i 20.000 pjesëmarrësve të varrimit të Halit Gecit, shënoi fillimin e daljes nga letargjia, nga narkoza e politikës kapitulluese. Pas një indoktrinimi dhjetëvjeçar me politikën paqësore, fatkeqësisht ishte e domosdoshme një tragjedi kolosale për të kthjelluar ndërgjegjen e turbulluara të shumicës së njerëzve shqiptarë. Dëshira e tyre për të pasur një zgjidhje paqësore, pa viktima, ishte thellësisht njerëzore. Por, edhe krejtësisht iluzore. Pavarësia e Kosovës nga Serbia, me mjete paqësore, duke qenë një kriminel si Millosheviqi në krye të saj, i cili i kishte vrarë me një plan sistematik rreth 250.000 boshnjakë në një agresion të armatosur kundër Bosnje e Hercegovinës vite më parë, ishte një dëshirë, por vërtet edhe një mashtrim i madh. Krijimin e një projekti fisnik dhe atdhetar për pavarësinë e Kosovës dhe arritjen e saj me mjete paqësore, e kishte ideuar dhe projektuar elita intelektuale e shqiptarëve të Kosovës, por prej saj kishte dalë një pseudo elitë politike, që ishte shndërruar në uzurpator të projektit. Pra, nuk mund të mohohet se elita intelektuale kishte meritat e veta për përgatitjen e popullit për të përqafuar projektin e pavarësisë së Kosovës. Por, intelektualët ishin mjaftuar me proklamimin e projektit. Derisa intelektualët ishin tërhequr në ―punët e veta‖, për shkak të trysnive të projektuara të regjimit serb, (i kishte lënë pa punë e pa mjete për jetesë), pseudo elita politike ishte gozhduar në deklarata verbale, pa krijuar asnjë mekanizëm efikas për realizimin e politikës së proklamuar, e aq më pak për ndryshimin e saj në drejtim të një lëvizjeje që përdor edhe luftën për arritjen e objektivave të saj. Kishte ardhur deri të një vetë bllokim i shqiptarëve, ku me një propagande të paparë, gjoja të denoncimit të krimeve serbe, ishte krijuar përfytyrimi i frikshëm për pathyeshmërinë e shtetit serb. Në një ambient të tillë deprimues, edhe kishin filluar lojërat me marrëveshje separatë si ajo për arsimin ndërmjet Millosheviqit e Rugovës në vitin 1996, e cila do t‘i hapte rrugë ri integrimit nëpër dyer të vogla të Kosovës në Jugosllavinë e mbetur. Argumenti që krijonin luftëtarët e padukshëm për shqiptarësinë e Kosovës ishte më i madhi. Mirëpo, aksionet e luftëtarëve shqiptarë që ishin emërtuar me një emër shumë ambicioz, Ushtria Çlirimtare e Kosovës, filluan të thyejnë klishenë e ngurtësuar se armata dhe policia serbe janë të pathyeshme dhe nuk i merr plumbi. Skenat nga varrimet e policeve serbe, të cilat i transmetonte TV Beogradi për të mobilizuar kombin serb për qërimin definitiv të hesapeve me shqiptarët e Kosovës, megjithatë tregonin se në Kosovë vepronte një forcë guerile, e cila kishte për qëllim dëbimin e Serbisë nga Kosova dhe të promovimin e vlerave dhe të drejtave të shqiptarëve. Intelektualet e angazhuar dhe shumica e politikaneve shqiptarë ishin munduar të argumentonin shqiptarësinë e Kosovës me argumente shkencore, duke përfshirë epokat, që nga antika ilire e deri në ditët tona, por argumenti që krijonin luftëtaret e padukshëm për shqiptarinë e Kosovës ishte më i madhi, kryesori. Në këtë dritë, përkrahja frenetike e 20.000 njerëzve në varrimin në Llaushë, u dha sinjalin edhe kancelarive evropiane se nuk mund të kishte një zgjidhje me marrëveshjet qesharake të Shën Exhidios. Katër muaj pas paraqitjes publike të luftëtareve të UÇK-së në varrimin në Llaushë, heroi kombëtar Adem Jashari, me qëndresën e tij legjendare, vulosi fatin e luftës dhe

64 fatin e Kosovës. Rënia heroike e tij dhe e shumicës së anëtareve të familjes Jashari, krijoi unitet të paparë deri atëherë në historinë e kombit shqiptar. Një komb i tërë u shkund nga përhumbja dhe nga përgjumja dhe u vu në gatishmëri për luftë kundër pushtuesit serb. Protestat e mëdha shqiptare tronditen qendrat dhe metropolet evropiane, protestat në përkrahje të UÇK-së motivoj edhe popullsinë e gjerë shqiptare, e cila kishte përjetuar dhembje dhe vuajtje. Më 9 mars 1998 u mbajt Mbledhja e parë e Grupit të Kontaktit në Bon, ku filloi skicimi i politikës së Fuqive të mëdha në drejtim të Kosovës, e cila do të zhvillohej deri në nivelin e Konferencës Ndërkombëtare të Rambujes, të ndërhyrjes ushtarake të NATO-s dhe të instalimit të administrimit ndërkombëtar.

III.1.1. Cili ishte mesazhi i paraqitjes publike të UÇK-së?

U dëshmua se festa e madhe 28 Nëntori ka fuqinë e madhe integruese në historinë e kombit, në këtë ditë publikisht paraqitet guerilja shqiptare që më vonë do të shndërrohet në një ushtri çlirimtare, dhe e cila do të behët aleat i NATO-s. ―Dalja e djemve të Kosovës me uniformën e UÇK-së para popullit, që në vjeshtën e vitit 1997, kishte një domethënie të madhe. Ata i treguan popullit dhe gjithë opinionit kombëtar e ndërkombëtar, se nuk kishin marrë armët për të bërë një, dy a dhjetë aksione terroriste, por kishin marrë armët, kishin veshur uniformën dhe do të luftonin për ta çliruar Atdheun deri në pikën e fundit të gjakut të tyre të pastër. Kjo ishte një strategji e studiuar. Nuk ishte një akt i momentit. Ishte e qartë për të gjithë luftëtarët se për të pasur sukses në Luftën Çlirimtare duhej të ishin të dashur për popullin e tyre, sepse, ishte ky popull që duhet të bindej për veprën e ndritur të këtyre djemve heroikë‖107 1. Me paraqitjen publike të UÇK-së iu tha stop dhunës së paparë të deriatëhershme mbi popullatën shqiptare, 2. Paraqitja publike e UÇK-së ishte ftesë për një mobilizim të forcave të cilat sikur kishin rënë në gjumë, mobilizim për tu përballuar me një armik të fortë. 3. Kjo ishte një dëshmi së UÇK-ja kishte filluar më të madhe së vepruari, dhe se kthim prapa nuk ka. Me këtë paraqitje UÇK-ja fitoi besimin të popullata, sensibilizoi çështjen për mobilizim..

III.1.2. Formimi i UÇK-së

Vitet 90-ta në bazë të shumë analistëve por edhe nga situata në teren, mundë të themi se ishin vitet me të vështira për popullin shqiptar, në njërën anë, kemi një situatë të paqëndrueshme politike, rrënimi i sistemit, marrja e autonomisë, detyrimi i vazhdueshëm për t‘u shpërngulur, largimi i mijëra punëtorëve nga puna, rritja e dhunës, dhe represionit, vrasjet masive, pengimi i shkollimit, përvetësimi i pasurive shoqërore, etj., në anën tjetër situata e vështirë ekonomike, pothuajse e paqëndrueshme Situata ekonomike ishte shumë e vështirë shumë familje mbeten pa të ardhura, largimi nga puna në masë të madhe vështirësoj jetën, këtu rol të pa zëvendësueshëm luajti diaspora, dhe

107 Lame, Kudusi; ‖Kosova dhe Ushtria Çlirimtare‖, Tiranë,2005, f. 235.

65 lirisht mundë të themi se po mos të ishte diaspora shumë ngjarje që do të zhvillohen më vonë ndoshta do ta merrnin kahen tjetër. ―Unë mendoj se kjo ishte në gjysmën e parë të vitit 1998. Deri atëherë, ka pasur disa veprime të izoluara, sporadike, të drejtuara kryesisht kundër njësive të MUP-it, si dhe njësitë e sigurisë shtetërore dhe serbe, më vonë ajo filloi të përhapej, dhe shenjat e para të UÇK-së u shfaqen, Lufta ka vazhduar gjatë në Kosovë. Por, edhe përkundër vazhdimësisë së saj, ajo nuk arriti dot të institucionalizohet si një luftë e përgjithshme përgjatë gjithë historisë së Kosovës së pushtuar nga Serbia‖108 .Të gjendur në një situatë shumë të vështirë por duke mos u dorëzuar, në Kosovë vazhdojnë aktivitetet e lëvizjes për çlirim, në Shqipëri fillon trajnimi i grupit të parë, pastaj grupi i dytë i të rinjve nga Kosova një pjesë e të cilëve pastaj do ta jep kontributin në UÇK.109 Edhe pse Ushtria Çlirimtare shumë herët kishte filluar aktivitetet e saja organizative, vepruese, duke përgatitur, organizuar dhe realizuar një numër shumë të madh aksionesh në tërë territorin e Kosovës, Serbia edhe më tutje dezinformonte opinionin publik se nuk ka ushtri por vetëm disa ―grupe terroriste‖, kështu që në një intervistë gjenerali Pavkoviq në pyetjen: Ju keni qenë një oficer në Kosovë që nga viti 1994, kur keni dëgjuar për UÇK-në? ―së pari në rajonin e Drenicës dhe më vonë ajo filloi të përhapet. Ato ishin njësitet e para të maskuara dhe me uniforma. Ka pasur incidente ku një serb lokal ose një polic do të vritet. Nuk ka një shtet në botë që do të tolerojë këtë‖110 Kjo deklaratë e njeriut të parë të ushtrisë serbe është dëshmi se ata kishin njohuri për aktivitetet luftarake të UÇK-së por që nuk donin ta pranonin. Vendimi u mor për të mbrojtur anëtarët e Ushtrisë jugosllave, strukturat e ndryshme strategjike, dhe popullin e Kosovës nga terroristët. ―Ne thjeshtë nuk mund të qëndronim dhe të shikonim njerëzit tanë duke u rrëmbyer, dhe duke u sulmuar kjo nuk ishte e pranueshme‖111. Deklaratat e tilla të krerëve ushtarak dëshmojnë dhe tregojnë se politika serbe dhe ushtria kishte njohuri të mjaftueshme për ekzistimin dhe veprimtarinë e UÇK-së, por që ata në fakt nuk kishin strategji se si të përballeshin me ketë organizatë, sepse kjo organizatë tani më ishte populli, ishte vullneti i popullit, ishte produkt i dhunës dhe tmerrit që ushtria serbe bënte mbi popullatën e pafajshme shqiptare. ―Të thuash sot se ka akoma popuj që aspirojnë për liri, sjell një habi të madhe për shumë kombe dhe shumë popuj, ndërsa po të shikohet se një gjë e tillë është e vërtetë në gjirin e Evropës, duket si diçka është e vjetruar, por edhe e pamundshme. Në fakt, një gjë e tillë është krejt e vërtetë dhe këtë e sqaroj më së miri Ushtria Çlirimtare e Kosovës, me veprimtarinë dhe luftën e saj, që bëri të çuditën të gjithë ata që jetojnë jashtë kësaj të vërtete. Kjo u arrit vetëm me idealizmin dhe luftën dhe veprimtarinë e saj, u paraqit para botës si organizëm, i cili bashkoi idealistët më të mëdhenj të kohës tonë, në këtë ndërrim shekujsh të modernizimit botëror‖112 Serbet para opinionit publik vendor dhe ndërkombëtar ―arsyetoheshin‖ se janë duke ―bërë përpjekje‖ për ta ―mbrojtur popullatën shqiptare nga terroristet‖, kjo fatbardhësisht me kohë u

108 Lame, Kudusi: ―Kosova dhe Ushtria Çlirimtare‖, Tiranë 2005, f. 330. 109 Trajnimin në Shqipëri e vijojnë dy grupe, në mesin e te cilëve edhe komandanti legjendar Adem Jashari, Zahir Pajaziti e shumë e shumë te tjerë, një pjesë e tyre do të jenë pjese aktive e njësiteve Elite të Ushtrisë Çlirimtare, ndërsa një pjesë do të vazhdon jetën në perëndim. 110 Intervistë e komandantit të armates së tretë, gjeneral Pavkoviq. 111 Deklarata e gjeneralit Pavkoviq dhënë mediave . 112 Lame, Kudusi: ‖Kosova dhe Ushtria Çlirimtare‖ , Tiranë, 2005, f. 573.

66 vërejt nga bashkësia ndërkombëtare dhe ajo me vonë do të intervenojë me qellim që ta ndalë ofensivën e madhe të Serbisë mbi popullatën e pafajshme, do të intervenojë për ta shpëtuar një popull të tërë, do të intervenojë për ta parandaluar një katastrofë humanitare. Rrethanat që ndikuan( përshpejtuan) në krijimin e Ushtrisë Çlirimtare ishin te shumta por ne i ndajmë në dy grupe: në rrethana politike dhe ekonomike. Ushtria Çlirimtare e Kosovës (UÇK), vlerësohet se u krijua rreth viteve 1991-1992, ndërsa në publik është bërë e njohur në muajin prill të vitit 1993. Sipas disa të dhënave aksionet e para të saj filluan në vitin 1992, ndërsa viti 1997, konsiderohet si ―viti i UÇK-së‖. Gjatë muajit nëntor të këtij viti (1997), UÇK-ja kreu disa sulme kundër post-blloqeve të policisë në rajone të ndryshme të Kosovës si në Drenicë, Deçan, Prishtinë etj. Të gjitha këto sulme organizoheshin nga guerilja e udhëhequr Në fillim UÇK-ja deklaroi se kishte qëllim përfundimtar, Kosovën e pavarur dhe bashkëngjitjen e të gjitha trojeve shqiptare Shqipërisë, duke kritikuar udhëheqjen e atëhershme në veçanti Qeverinë e Kosovës për politiken e saj tejet pasive dhe të pafrytshme e të dështuar. Dalja publike e UÇK-së me 28.11.1997, pas një periudhe të gjatë të rezistencës paqësore, krijoj paqartësi të një pjesë e popullatës, dhe filluan të jepen vlerësime të ndryshme nga ajo që më në fund u lajmërua shpresa e fundit për mbijetesë deri të vlerësimi se UÇK është sajesë e Beogradit, ky vlerësim vinte nga kritiket të ciline shumë ishin për zgjedhjen problemit në mënyrë paqësore, vlerësime kishte edhe nga ndërkombëtaret113si dhe intervista e Ambasadorit Gelbard dhënë në gazetën Rilindja demokratike në Shqipëri më 28 janar, në pyetjen: Cili është qëndrimi i SHBA-ve ndaj UÇK-së përgjigjet: “SHBA e ka bërë të qartë se kundërshton çdo grup që përdor dhunën, e ashtuquajtura UÇK është një grup të cilin është e qartë se ne e kundërshtojmë, ne nuk mund të përkrahim njerëz të tillë që marrin përgjegjësi për akte terroriste.” pastaj ai vazhdon” ne besojmë se e ardhmja e Kosovës është në kuadër të RFJ, por thekson se SHBA është e shqetësuar për të drejtat e shqiptareve.” Serbia në pamundësi të gjetjes së ndonjë zgjidhjeje tjetër për popullatën shumicë, vazhdonte me shkeljet e të drejtave elementare, dhe pas disa aksioneve të suksesshme të UÇK-së, pushteti serb filloi të kundërveprojë me forca të policisë e forca speciale duke kryer operacione të ndryshme në territorin e Kosovës veçmas atë të Drenicës. Serbia ketë e shfrytëzoj në dy drejtime: 1. Duke paraqitur gjendjen në Kosovë si të rendë dhe vendin ku vepronin ―organizata terroriste dhe separatiste‖, ketë do ta shfrytëzojë që më vonë në Kosovë të dërgoj forca të mëdha ushtarako policore. 2. Daljen publike të UÇK-së Serbia e shfrytëzoj për justifikim para faktorit ndërkombëtar, qoftë mbajtjen e Kosovës nën mbikëqyrjen policore, qoftë edhe për ta pasur si pretekst për të mos u ulur në tryezë me përfaqësuesit legjitim të shqiptarëve të Kosovës. Për ketë Millosheviqi në muajin janar i deklaroi të dërguarit amerikan Gellbard se ―pa u asgjësuar UÇK-ja, nuk mund të filloi dialogu‖. Për ketë arsye pjesa më e madhe e politikanëve shqiptarë të Kosovës kanë sulmuar UÇK-në dhe dyshonin se pas kësaj organizate fshihen shërbimet sekrete serbe, megjithatë ka pasur edhe nga ata që shpreheshin të rezervuar duke thëne se ― idetë e saj janë duke fituar terren tek

113 Më 27 shkurt 1999 në San Francisko nëpërmjet TV CNN Klintoni publikisht do te thotë‖ është e qartë qe Kosova është interes kombëtar yni dhe se aty do të mbarojë kriza, jo vetëm e Ballkanit, por edhe e rajonit‖ Fehmi Baftiu, “Kosova krizë ndërkombëtare‖, Mendime te ndryshme mbi UÇK …

67 popullsia‖. Ndërkohë, burime të zbulimit amerikan paralajmëronin se ky grup paraqet një rrezik potencial për thyerjen e kontrollit serb në Kosovë. Në vitin 1990 me shpërndarjen e sigurimit federativ, i cili me parë kontrollonte grupet jashtë e brenda Jugosllavisë, përfshi edhe në Kosovë, qeveria jugosllave largoi nga ushtria e policia shqiptarët. Ky fakt ndihmoi për një mbështetje me solide për UÇK-në. Viti 1997, pas trazirave në Shqipëri, vlerësohet se është shfrytëzuar me efektivitet nga UÇK-ja në drejtim të armatosjes së pjesëtarëve të saj. Më vonë, do të tregohet se ky ishte momenti vendimtar për furnizimin me armatim dhe logjistikë në përgjithësi me pajisje të nevojshme. UÇK-ja ishte vazhdimësi e përpjekjeve të vazhdueshme për liri dhe pavarësi të popullit tonë, trashëguese e përvojës së lëvizjeve, kryengritjeve dhe rezistencës kundër pushtuesve të ndryshëm në veçanti atij serb. Por për nga mënyra e organizimit UÇK-ja dallon shumë nga lëvizjet e mëparshme kryengritëse.114 Dallimi thelbësor është se lëvizjet e mëparshme nuk kanë qenë të përhapura në të njëjtën kohë në tërë Kosovën. Kjo është arsyeja pse lëvizjet e mëparshme të rezistencës nuk arritën rezultatet e pritura.

III.1.3. Elemente tjerë që dallojnë UÇK-në nga lëvizjet e mëparshme të rezistencës

1. Organizimi profesional i një sistemi ushtarak që mundësoi mobilizimin e vullnetarëve nga e tërë Kosova edhe më gjerë për t‘i bërë ballë një ushtrie të madhe siç ishte ushtria serbe;115 2. Mobilizimi i popullit jo në baza krahinore apo familjare por në baza të mbështetjes së qëllimit të lirisë dhe pavarësisë së Kosovës; 3. Krijimi i sistemit të shërbimeve publike përfshirë kujdesin shëndetësor dhe arsimin në zonat e çliruara; 4. Angazhimin e personelit profesional në luftë dhe përgatitja e kuadrit ushtarak në akademi dhe kurse të organizuara gjatë luftës, si rezultat i së cilës ata arritën përvojën ushtarake që e zbatuan në tërë Kosovën; 2.2.Strategjia dhe Doktrina e UÇK-së – si pjesë e organizimit të përgjithshëm Ushtarak. Për të kuptuar drejt rolin vendimtar të UÇK-së për çlirimin e Kosovës duhet njohur në radhë të parë strategjinë dhe doktrinën e UÇK-së.

114 Rushiti, Limon:‖ Lufta Kaçake në Kosovë‖ 1918-1928, Prishtinë,1981,f. 145. 115 Në ZOLL, saktësisht në fshatin Obranqë në muajin shkurt-mars 1999, janë lajmëruar vullnetarisht deri në 100 të rinj, por, në mungesë të armëve janë angazhuar për punë tjera logjistike brenda ditës dhe pastaj janë liruar. Një karakteristikë tjetër e mobilizimit në ZOLL ishte se mobilizoheshin kryesisht të rinjtë dhe atë nga vise të ndryshme të Kosovës.

III.2. Struktura e UÇK-së

Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, ku përfshihen: - Drejtoria Politike - Drejtoria Operative - Drejtoria e Marrëdhënieve Publike e Administrim Civil - Drejtoria e Informimit - Mbrojtja Civile

Struktura organizative e Shtabit të Përgjithshëm të UÇK-së.

Zv. Komandanti për Operacione Komandanti i Përgjithshëm i UÇK-së Zv. Komandanti për Mbështetje

Drjejoria Politike Inspektori i Përgjithshëm

Baza Kryesore e Logjistikës Gjykatësi Ushtarak

Shefi i Shtabit të Përgjithshëm

Njësitë Pran-Shtabore Bat. Vëzhgues-Diverzant Kabineti i Shefit të Shtabit Kompaniae Logjistikës Togu i Policisë Ushtarake

G5 G8 G9 G1 G2 G3 G4 Marrdhëniet G6 G7 Infoormimi Policia Personeli Inteligjenca Operativa Logjistika Civilo- Komunikimi Financat Publik Ushtarake Ushtarake

Zona Operative 1 Zona Operative 2 Zona Operative 3 Zona Operative 4 Zona Operative 5 Zona Operative 6 Zona Operative 7 (Drenica) (Pashtriku) (Dukagjini) (Shala) (Llapi) (Nerodime) (Karadaku)

Kjo shemë organizative është siguruar nga arkivi i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Çlirimtare

III.2.1. Strategjia dhe Doktrina e UÇK-së si pjesë e organizimit të përgjithshëm ushtarak

UÇK-ja, lindi, u rrit, u stërvit dhe u armatos në kushte dhe rrethana lufte me një mençuri të paparë dhe shpejtësi të madhe nderoi strategjinë e saj politike dhe ndërtoi doktrinën e saj për t‘u përballuar me armikun. UÇK-ja dhe shtabi i saj i përgjithshëm kishin ndërtuar një strategji të qartë e cila kishte si parim themelor zhvillimin e luftës së armatosur deri në çlirimin përfundimtar të vendit pavarësisht sa do të zgjaste kjo luftë.

1. UÇK-ja ishte thellë e bindur se vetëm lufta e armatosur e kombinuar me iniciativa dhe përpjekje diplomatike do të mundësonte realizimin e aspiratave tona për liri. 2. Lufta e armatosur patjetër do të përçante popullin serb dhe aleatët e tyre duke dobësuar kështu vullnetin e tyre për të mbajtur Kosovën në okupim. 3. Lufta do të shpejtonte ndërkombëtarizimin e çështjes së pazgjidhur të Kosovës. 4. Rreziku i shpërthimit të një lufte regjionale do të detyronte NATO-n dhe bashkësinë ndërkombëtare të merret seriozisht me problemin e Kosovës dhe të ndërhyrjes ushtarakisht. 5. Një konflikt i armatosur NATO-ja mund të gjente interesin e vet që ta shfrytëzojë atë për ndërhyrje në favor të Kosovës me qëllim të demokratizimit të Serbisë dhe shtrirjes së saj dhe lindja që është synim strategjik i NATO-s. 6. Liria vlen vetëm nëse fitohet e jo kur ta falë dikush . Ajo fitohet vetëm me luftë çlirimtare. 7. UÇK-ja ishte e vetëdijshme se vetëm rruga paqësore dhe mjetet diplomatike ishin të pamjaftueshme për një popull që kërkon lirinë dhe pavarësinë e tij.

III.3. Cila ishte doktrina e UÇK-së?

UÇK-ja që në krijimin e saj ishte e bindur së realizimi i aspiratave të populli të vet për liri e mëvetësi nga Serbia mund të kryhej nëpërmjet kombinimit të rezistencës armatosur me aktivitete politike e diplomatike në drejtim të qendrave të vendosjes ndërkombëtare. Për këtë ajo me mençuri zgjodhi udhëheqjen e vet politike e cila ishte në përbërjen e shtabit të përgjithshëm dhe qe emëruar Drejtoria Politike. Në këto kushte duke marrë një risk mjaft të madh mbi vete ajo mundi tu shpëtojë problemeve të mëdha që kishte në partitë politike shqiptare dhe i dha rezistencës së armatosur karakter kombëtar. Ky veprim ishte mjaft i dobishëm për kushtet konkrete kur u krye. Sepse i krijoi mundësi dhe hapësirë, si masë sigurimi rezervë, ekzistencës së lëvizjes paqësore. Taktikisht ishte rruga më e drejtë në situatën kur komuniteti ndërkombëtar kundërshtonte pavarësinë e Kosovës dhe deklaronte se nuk pranonte dhunën për zgjidhjen e problemit. UÇK-ja, lindi, u rrit, u stërvit dhe u armatos ne luftë. Ajo me shumë shpejtësi ndërtoi strategjinë politike dhe doktrinën e luftës për tu përballur me agresorin. Strategjinë politike e përpunoi në drejtim të forcimit të pozitave të saj në raport me ndërkombëtarët e në veçanti me SHBA-në dhe vendet kryesore të Evropës demokratike. Ajo u përcaktua politikisht qartazi dhe hapur në krah te ligjit ndërkombëtar dhe e përgjegjshme për zbatimin e ligjeve te luftës. Luftën e saj për liri e shpalli si luftë jashtë cdo ndikimi ideologjik, fetar dhe racial. Ajo nëpërmjet përfaqësuesve te saj bëri të ditur dhe u deklarua për një Kosovë të lire, të pavarur dhe të barabartë për të gjithë qytetarët e saj pavarësisht bindjeve politike, fetare apo racës. Shteti demokratik dhe sundimi i ligjit ishte synimi i saj për të ardhmen e popullit të Kosovës. Kjo i siguroi UÇK-së daljen nga rrethi ku kishin luftuar e punuar pa pushim serbët për ta futur si organizatë terroriste. Në fillimet e organizimit të saj UÇK-ja pati vështirësi serioze për tu pranuar si ushtri që luftonte për të drejtat e liritë e popullit të saj. Bile ajo kaloi një

70 periudhë mjaft kritike e cila u shmang me maturi dhe inteligjencë por dhe me qëndrim patriotik të vendosur. Më 21 janar 1998 ambasadoret Gelbard dhe Ischinger116 pas takimit me Millosheviqin ku nuk kishin arritur asnjë përparim, me pretendimin serb se: ―Kosova është çështje e brendshme e Serbisë‖, deklarojnë në Prishtinë: Mesazhi ynë për shqiptaret është ― Bëhuni të moderuar, hiqni dorë nga iluzionet për pavarësinë e Kosovës dhe ndiqni një qëllim realist‖. Ambasadori Gelbard në një intervistë të dhënë për gazetën Rilindja Demokratike të Shqipërisë më 28 janar 1998 në përgjigje të pyetjes, cili është qëndrimi i SHBA-së ndaj UÇK- së përgjigjet: ”SHBA-ja e ka bërë të qartë se kundërshton çdo grup që përdor dhunën. E ashtuquajtura UÇK është një grup të cilin është e qartë se ne e kundërshtojmë, ne nuk mund të përkrahim, njerëz te tillë që marrin përgjegjësi për akte terroriste…”, në këtë intervistë u kërkon shqiptarëve ta diskreditojnë këtë lëvizje terroriste dhe deklaron se, “Ne besojmë se e ardhmja e Kosovës është në kuadër të RFJ. Por SHBA-ja është mjaft e shqetësuar për të drejtat e shqiptareve…..‖. Po më të njëjtën gjuhë bile akoma më të fortë ambasadori Gelbard u shpreh në lidhje me UÇK-në me 18 Shkurt 1998 gjatë një vizite rutinë në Kosovë. Në realitet qëndrimi i ambasadorit Gelbard ishte qëndrim i grupit të kontaktit dhe qeverive te tyre, pra i qendrave më të rëndësishme të vendosjes ndërkombëtare. Është në meritën historike të UCK-së, kalimi i kësaj situate. Ajo nuk u step dhe as nuk u lëkund nga e drejta e saj kur këta faktor shumë të rëndësishëm e përcaktues e përfillnin si organizatë terroriste. Me durim por dhe me luftë të vendosur për tu rritur, zhvilluar e strukturuar si organizëm i gjallë i ligjshëm dhe që lufton për të drejta të ligjshme e me mjete të ligjshme, e bindi botën demokratike se ishte partner i saj i sigurte dhe se luftën e zhvillonte për paqe. Në rrafshin politik, me elasticitet ju largua kërkesës për çlirim e bashkim kombëtar. Ajo ndërtoi strategjinë e vet politike duke e kthyer luftën për liri në luftë antikolonialiste për shtet të pavarur dhe jo lëvizje separatiste për bashkim kombëtar. Ky akt politik e ktheu rastin, në rast unike duke shmangur precedentin. Precedenti sidomos për rajone si ky i yni, por dhe më gjere do të ishte i papranueshëm për botën demokratike pasi ai përbën rrezik potencial për paqen. Trajtimi si rast i veçantë bëri të mundur që lufta për liri e UÇK-së të ishte plotësisht e pajtueshme me ligjin ndërkombëtar. Ky ndryshim ishte me rëndësi të veçantë pasi hodhi poshtë propagandën serbe për Shqipërinë e madhe. Term ky që për shumë kohë edhe pse i stisur nga fqinjët e Shqipërisë ishte shqetësues për politikën vendimmarrëse ndërkombëtare. UÇK-ja me sjelljen e vet politike të kombinuar me luftën e armatosur u shndërrua në instrument të fuqishëm dhe të dobishëm për zgjidhjen e konfliktit dhe promovimin e paqes së drejtë. Kjo platformë e qartë politike, doktrinarë dhe lufta e armatosur pa kompromis si dhe sjellja terroriste e regjimit okupues serb solli kthesën prej 1800 të qëndrimit të komunitetit ndërkombëtare dhe veçanërisht të SHBA-së ndaj UÇK-së. Kjo mund të konsiderohet kthesa e madhe e cila mbi të gjitha respektonte realitetin në terren. Kjo kthesë u shënua me lëvizjen që bëri diplomati i njohur amerikan Ricard Hollbruk, i cili me datën 24 qershor 1998 shkoi dhe takoi publikisht në terren luftëtarë të UÇK-së, nga të cilët u informua për së afërmi.

116 Robert Gelbard, i dërguari i posaçëm i Presidentit Amerikan në Ballkan; Ëolfgang Ischinger, Drejtor Politik në Ministrinë e Jashtme Gjermane.

Kësaj lëvizje i kishte paraprirë deklarata e bërë një natë më parë nga zëdhënësi i departamentit të shtetit amerikan Xhejms Rubin i cili tha117. ―Kur njerëzit janë të gatshëm të luftojnë dhe të vdesin për çështjen e tyre, ata nuk do të luftojnë më shumë ose më pak për arsye se dikush i ka quajtur të tillë ose të atillë në një koment televiziv i cili edhe mundet edhe nuk mundet të paraqesë pikëpamjet e bashkësisë ndërkombëtare‖. Rivlerësimi i rolit të UÇK-së dhe mbështetja ndaj saj, ishte një përpjekje më shumë për paqe por dhe për të rivendosur dialogun ndërmjet Prishtinës dhe Beogradit. Tashmë situata kishte marrë një pamje krejt tjetër. UÇK-ja jo vetëm ishte por u deklarua dhe u pranua si partnerë shumë e rëndësishme dhe serioze e perëndimit në zgjidhjen e një konflikti i cili po kërcënonte paqen. Me luftën e saj por dhe qëndrimet e matura e të vendosura politike nga dita në ditë ajo u transformua në faktorin politiko ushtarak kryesor të shqiptarëve në terren. Është kjo arsyeja që UÇK-ja u pranua nga diplomacia ndërkombëtare si bashkëbiseduese dhe u ul edhe në tavolinat e vendimmarrjes për të vendosur mbi fatin e popullit të saj. Doktrinën e vet ushtarake shtabi ushtarak i UÇK-së e mbështeti në parimet e luftës të cilat në tërësinë e tyre gjatë gjitha periudhave të historisë se vjetër e të re janë : Objektivi, sulmi, përqendrimi, manovrës, ekonomizimi i forcave, sigurimi ,befasia, thjeshtësia., përveç këtyre parimeve ajo u përqendrua edhe në parimin legjitimitetit dhe të besueshmëria. Legjitimiteti i luftës dhe besueshmëria e UÇK-së si përpara komunitetit ndërkombëtar dhe popullit të Kosovës ishin çështje doktrinare të cilat u përpunuan me shumë kujdes. Kjo doktrine çoi në faktin e përdorimit të forcave ushtarake të saj vetëm brenda ligjit ndërkombëtar, rregullave e ligjeve të luftës dhe siguroi mbështetje mbarë popullore për të. Aftësia e UÇK-së për të përdorur efektivisht forcën, për të arritur një përfundim të dëshiruar, u sigurua nëpërmjet vullneti për të vepruar, kuptimit të situatës të krijuar nga regjimi i Millosheviqit dhe vendosmërisë për të arritur objektivin strategjik kombëtar nëpërmjet forcës. UÇK-ja ndërtoi një sistem komandim kontrolli modern dhe të mbështetur plotësisht mbi parime doktrinarë perëndimore. Komandimi dhe kontrolli (C2) si një nder elementet thelbësor të një ushtrie të rregullt hap pas hapi u shtri në te gjitha zonat luftarake duke siguruar autoritetin dhe drejtimin nga shtabi i përgjithshëm i UÇK-së mbi të gjitha forcat në përmbushje të misionit. Komandimi ishte vertikal i shtrirë nga shtabi i përgjithshëm në zone, brigade, batalion, kompani, toge, skuadër e deri në grup. Komandanti ishte përgjegjës për t‘i përdorur me efektshmëri burimet në dispozicion që të arrihen përfundimet e dëshiruara dhe për të realizuar motivimin dhe drejtimin e njerëzve dhe të organizmave në veprim. Vendimmarrja ka qenë përgjegjësi e komandantëve për çdo strukturë në arritjen e objektivave dhe sigurimin e zhvillimit të operacioneve me sukses. Shtabi i Përgjithshëm ka luajtur rolin e komandës unike dhe nëpërmjet shefit të shtabit ka udhëhequr të gjitha veprimtaritë ushtarake jo vetëm në përgatitjen e direktivës ushtarake por edhe në planëzimin, zhvillimin dhe koordinimin e operacioneve të nivelit operativ. Operacioni ―Shigjeta‖118 është njëri ndër operacionet e këtij niveli që u planifikua dhe u zhvillua nën drejtimin e shtabit të përgjithshëm. Kontrolli ishte i pandarë nga komandim. Ai

117 James Philip ―Jame‖ Rubin (lindur më 1960 në New York City) është një ish diplomat dhe gazetarë. Aktualisht është editor ekzekutiv i Bloomberg Neës. Ka shërbyer në Departamentin e Shtetit gjatë Administratës së Presidentit Bill Clinton, ai u bë gazetar dhe komentator televiziv në Sky Newës. 118 Ky operacion u planëzua me ndihmën e NATO-s dhe u zhvillua ne maj – qershor 1999

është ushtruar ne funksion të rregullimit të forcave në funksion të realizimit të synimeve të shtabit të përgjithshëm dhe komandanteve për çdo hallkë. Kontrolli i forcave e funksioneve i ka ndihmuar komandantët e shtabet që të përcaktojnë kërkesat, të ndajnë mjetet dhe të integrojnë përpjekjet. Megjithatë duhet theksuar se kontrolli gjithnjë u ka lejuar komandantëve lirinë për të vepruar, për të deleguar autoritetin dhe për ta vendosur vetveten në pozicionin më të mirë për të vëzhguar, vlerësuar e udhëhequr. Në fund të fundit, ai është përdorur si mjet efektiv e me rendiment për të përmbushur objektivat dhe për të arritur gjendjen përfundimtare. Në funksion të Komandim –Kontrollit për të gjitha njësite nga niveli taktik deri në atë strategjik ishin të organizuara shtabet ku përfshiheshin të gjitha fushat baze S1(G1,J1) deri tek S6 (G6,J6) dhe për shtabet e mëdha edhe J7 dhe J8 .Së bashku, këto elemente përcaktuan efektshmërinë ushtarake të UÇK-së, efektshmëri e cila kulmoi me çlirimin e Kosovës. Në pikëpamje doktrinarë strategjia e luftës ju përshtat pushtuesit dhe u zhvillua në të tr nivelet e saj. Në nivelin strategjik, forcat e UÇK-së u përdoren brenda kuadrit politiko- ushtarak të rekomanduar e të përcaktuar nga drejtoria politike me qellim të arritjes së objektivit strategjikë i cili ishte largimi i forcave ushtarako policore e paramilitare serbe nga Kosova. Në nivelin taktik, betejat e luftimet u planëzuan dhe u kryen brenda fushatës ushtarake të përgjithshme. Ndërmjet këtyre dy niveleve, zë vend niveli operativ, në kuadër të këtij niveli u përgatit dhe u zhvilluan operacione në funksion të realizmit të fushatës së përgjithshme siç ishin operacioni kalimi i ZOLL nga Llap në Gollak. Objektivi i UÇK-së ishte që nëpërmjet nivelit operativ të luftës të kryhen e mbështeten operacione të mëdha për të arritur objektiva strategjik brenda teatrit ose rajonit të operacioneve. Operacione ushtarake ishin planëzuar të kryheshin përgjatë të gjithë konfliktit në teatrin e luftimeve. Pasi konflikti ishte shume kompleks i shoqëruar me krizë humanitare, luftim intensiv ndërmjet forcave të UÇK-së me forcat ushtarako – policore dhe paramilitare serbe, në fshatra e zona të veçanta kishte luftim shtëpi më shtëpi, shkatërrim masiv të pasurisë dhe burimeve të jetës të shqiptarëve nga pushtuesi serb, ndërprerje të furnizimit me energji elektrike e ujë, grumbullime njerëzish më forcë dhe kolona të mëdha të eksodit. Gjendjet e konfliktit dhe e luftimit ishte e përhapur në të gjithë Kosovën, dhe vazhdonte për një kohë të gjatë. Shumica e operacioneve të kryera nga UCK-ja u karakterizuan nga një ndërthurje e veprimtarive sulmuese, mbrojtëse, e stabilizuese si dhe ndërmjet nivelit operativ të luftës dhe atij taktik. Por gjithsesi veprimet taktike ishin dominuese dhe shpesh herë patën dhe rëndësi strategjike. P.sh. Operacioni i kryer në Koshare119 edhe pse ishte taktik pati rëndësisë strategjike pasi fshiu në fakt nga harta për herë të parë kufirin shqiptaro-shqiptar. Ai pati një rëndësi të madhe në planin psikologjik për palët në luftim. Serbët i tronditi psikoligjikisht duke ju rritur në shkallën maksimale pa sigurinë në të gjithë territorin. UÇK-në e mobilizoi për të vazhduar nismën për fitore të reja dhe popullin shqiptar për të shtuar përpjekjet për mbështetje totale të UÇK-së. Për mbërritjen e suksesit UÇK-ja ju shmang luftës frontale (ballore) jo vetëm për faktin se armiku ishte më i madh dhe shumë herë më mirë i armatosur dhe i sofistikuar, por sepse edhe vetë ai zhvillonte luftime në distancë.

119 Beteja e Koshares u zhvillua më 9 prill 1999 në të cilën humben jetën 113 luftëtarë të lirisë.

Qëllimi ynë ishte asgjësimi pjesë, pjesë i forcave ushtarako policore e paramilitare serbe dhe krijimi i kushteve për ndërtimin dhe zhvillimin e fushatës ushtarake vendimtare për arritjen e objektivit përfundimtar, çlirimin e Kosovës. Operacionet luftarake të forcave UÇK-së në nivele taktike dhe në raste të caktuara edhe operative ballë për ballë ose në prapavijë të forcave ushtarako-policore e paramilitare serbe sollën rezultate domethënëse. Si rezultat i kësaj taktike forcat pushtuese gjithnjë e kanë pas të vështirë e të pasigurte qëndrimin ne një territor të caktuar dhe tmerrin e panikun pjesë të moralit të vet. Këto veprime luftarake realisht ja u bënë të pamundur kontrollin e gjendjes forcave ushtarako-policore serbe. Veprimet luftarake sipas kësaj taktike çuan zjarrin e luftës sonë në të gjithë thellësinë e forcave të armikut, duke i vënë kudo nën goditjet e befasishme të forcave tona, në front e në prapavijë. Për pasojë trupat e luftimit dhe ato mbështetëse të pushtuesit u bënë të paqëndrueshme dhe, si rrjedhojë, u dobësua vazhdimisht fuqia e tij goditëse ndaj formacioneve të UÇK-së. Objekte të veprimeve të UÇK-së u bënë shtabet, VK dhe stacionet policore, përqendrimet e forcave dhe mjeteve, kolonat, artileria, tanket dhe raketat në pozicione zjarri. Sulmet, goditjet e pritat ishin mënyrat kryesore të veprimeve luftarake të njësiteve taktike që vepronin kudo në të gjithë territorin e Kosovës. Gjatë zhvillimit të luftimeve goditja me forca të vogla dhe befasia kanë qenë aleati kryesor për ti çorientuar dhe dëmtuar njësitet ushtarako- policore serbe. Thelbi i taktikës së luftës së UÇK-së ishte sulmi dhe aktiviteti i vijueshëm, veprimet e shpejta e të befasishme, aftësia për t`iu përgjigjur në kohë, në vendin e në masën e duhur çdo detyre në dobi të fitores. Morali, befasia, shpejtësia, shfrytëzimi i terrenit, i natës e i kushteve të motit ishin shumëfishues të forcës së UÇK-së dhe garantuese se sado e gjatë të ishte lufta, fundi i forcave ushtarako – policore serbe ishte i pashmangshëm. UÇK-ja, përveçse është përballur me vështirësi serioze që rëndom i ka çdo luftë, ajo është përballur edhe me veprimet në shkelje të plotë të ligjeve të luftës të cilat i kanë përdorur në vijimësi forcat ushtarako – policore serbe. Kështu asaj i është dashur që të përkujdeset për jetën e qindra mijëra civilëve (fëmijë, gra, pleq), të cilët me dhunë ju ishin nënshtruar eksodit të brendshëm në kuadrin e terrorit që mbillte kudo pushtuesi. UÇK-ja ka pasur një doktrinë të qartë ushtarake të cilën e ka bazuar në një sistem të mendimeve dhe parimeve të aplikuara mbi organizimin, përgatitjen dhe përdorimin e forcave të armatosura. Doktrina ushtarake e UÇK-së ishte e përgjithshme dhe e veçantë. E përgjithshmja kishte të bënte me organizimin, përgatitjen dhe përdorimin e forcave në tërësi. Kurse e veçanta kishte të bënte me çështjet e organizimit, përgatitjes luftarake dhe mënyrën e përdorimit të forcave, llojeve të armëve, shërbimeve apo degëve të ndryshme. Në doktrinën e UÇK-së në kuptimin e përgjithshëm për nivelet e luftës janë përfshirë të tri konceptet: ai strategjik, operativ dhe taktik. Niveli operativ i luftës si dhe lidhja jetësore midis objektivave strategjike dhe përdorimit taktik të forcave ushtarake ishte në qendër të doktrinës së UÇK-së. Doktrina luftarake e UÇK-së përfshinte që lufta çlirimtare të zhvillohej në tri faza: Faza e luftës guerile, Faza Manovruese, Faza e luftës pozicionale.

Faza e parë-faza e luftës guerile: Në këtë fazë të luftës u formuan celulat dhe grupet e armatosura që vepruan në tërë territorin e Kosovës. Ato kishin për detyrë të fusnin në Kosovë armë dhe municion, të rekrutonin kuadër profesional. Të propagandonin luftën dhe të përgatisnin opinionin për luftë. Në këtë fazë u krijua edhe rrjeti organizativ i UÇK-së, i cili do të shërbente si bazë për krijimin e njësive të rregullta ushtarake. Në këtë fazë u krijuan tri zona, shtabi qendror dhe pati edhe lëvizje politike si sponsor. Kjo periudhë shënon një etapë të çmuar të përvojës ushtarake të UÇK-së. Aksionet luftarake të UÇK-së ushtruan presion të vazhdueshëm mbi reagimin serb. Vetë fakti se UÇK-ja nuk kishte ndërmarrë asnjë aksion kundër civilëve apo pasurisë së tyre por vetëm kundër veglave të dhunës së reagimit serb bën të qartë platformën e UÇK-së. Ky kriter u respektua gjatë tërë kohës së luftës së UÇK-së. Kjo fazë përfshinë periudhën e viteve 92-93 dhe zgjati deri më 7 mars 1998. Faza e dytë-faza manovruese: Pas formimit të grupeve të armatosura në tërë territorin e Kosovës dhe pasi që filloi të ndjehet veprimi i tyre, filloi të bëhet integrimi i këtyre grupeve të UÇK-së në njësi të rregullta ushtarake. Filloi krijimi i kompanive, batalioneve dhe brigadave, të afta për të përballuar sulme më të mëdha ë armikut. Në këtë fazë u krijuan dhe territoret e para të lira, në të cilat u krijuan kushtet për përgatitjen e efektivave më të mëdha ushtarake. Faza e tretë-faza e luftës pozicionale: Kjo fazë e cila shënonte fazën përfundimtare të luftës , kishte për synim çlirimin e gjithë territorit të Kosovës dhe pastrimin e këtij territori nga forcat armike. Kjo fazë filloi me operacion sulmues që njihet me emrin SHIGJETA. Kjo fazë e luftës u krye bashkë me NATO-n dhe përfshin periudhën maj 1999 – qershor 1999. Ballafaqimi me diplomacinë ndërkombëtare – sfida më e madhe për UÇK-në ishte me diplomacinë ndërkombëtare dhe ballafaqimi i suksesshëm me propagandën e egër serbe e cila mundohej ta paraqiste UÇK-në si ekstrem i majtë apo fundamentalistë islamik. UÇK-ja e fitoi edhe këtë betejë. UÇK-ja u dëshmua si partner i besueshëm për bashkësinë ndërkombëtare. Nënshkrimi i Marrëveshjes së Rambujesë, nga bashkësia ndërkombëtare, u konsiderua si qëndrim i pjekur politik i UÇK-së , i cili i hapi rrugë intervenimit të NATO-së. Ushtria Çlirimtare ishte një formacion tipik ushtarak, i formuar nga djemtë dhe vajzat e zgjedhura të Kosovës, ajo arriti që në një periudhë të shkurtër kohore të formojë strukturën e vetë organizative e cila i kishte të gjitha elementet ushtarake: Njësia bazë e ushtrisë ishte brigada, e cila kishte një efektiv prej rreth 500-600 vetë. Territori i veprimtarisë, nga UÇK-ja në pikëpamje ushtarake është ndarë në zona operative, të shtrira në të gjithë Kosovën. Në çdo zonë operative mendohet të veprojnë 2 deri në 3 brigada. Mendohet se në përbërje të ushtrisë janë mbi 15 brigada. Në përbërje të disa brigadave ka nënreparte speciale dhe të policisë ushtarake, etj. Komandimi dhe drejtimi i njësive realizohet nëpërmjet shtabit të përgjithshëm. Në përgjithësi Ushtria Çlirimtare Kosovës ishte pajisur me armatim të lehtë këmbësorie, kryesisht: pushkë, automatik, pushkë snajperë, granata hedhës të lehtë kundra tank, mortaja, etj. UÇK kishte siguruar edhe armë të tjera më moderne, kryesisht të prodhimit perëndimor si pushkë snajperë tip ―Beret‖, sisteme kundra tanke, të prodhimit gjerman tip ―Ambrust‖,

75 pushkë automatike amerikane ―M16A1‖, granatahedhës 40 milimetra, armë kundërajrore, eksploziv i cilësisë së lartë si dhe lloje të tjera minash kundra këmbësorisë dhe kundra tanke. Luftëtaret e UÇK-së ishin të pajisur me shumë pajisje komunikuese moderne, përfshi edhe telefona satelitorë. Furnizimi me pajisje me moderne elektronike më vonë do të tregohet si përparësi e jashtëzakonshme për UÇK-në. UÇK kishte komunikim në tërë territorin e vendit dhe në çdo kohë pa marrë parasysh kushtet atmosferike, në shumë raste edhe përgjoheshin bisedat e forcave serbe gjë që ndihmonte procesin e marrjes së vendimeve.

III.4. Forcat Jugosllave-Serbe të angazhuara në Kosovë

Ushtria Serbe pas shkatërrimit të ish Jugosllavisë për shkak të luftërave në ish republikat e Jugosllavisë nuk kishte arritur të bëjë reforma në strukturën e saj, megjithatë duke qenë udhëheqëse e njësive elite dhe komanduese kishte arritur të ―grabisë‖ tërë armatimin e Armatës Jugosllave dhe kjo përveç përparësive paraqiste edhe vështirësi sepse kishte mungesë të stafit profesional, kjo për arsyen se një numër i madh i eprorëve kishte dezertuar dhe një numër larguar nga armata. Së dyti, oficeret e ushtrisë ishin të ushqyer me nacionalizëm dhe shovinizëm, më shumë merreshin me politikë se sa me çështje ushtarake, se sa ishin nën ndikim e politikës dëshmon edhe intervista e gjeneralit Pavkoviq, ish komandantit të Armatës së Tretë i cili në pyetje: Çfarë do të thotë për ju Kosova, si serb? Ai shton dhe thotë: ―Nuk besoj kurrë se Kosova do të jetë e pavarur. Kjo është thënë edhe në rezolutën 1244 para gjithë botës. Çka do që të ndërmarrin, ata kurrë s‘munden ta bartin Kosovën në Amerikë. Kosova ka qenë nën Otomanët për 600 vjet, por prapë mbetet Serbe‖,120 kjo deklaratë e njeriut të parë të ushtrisë dëshmon filozofinë politike të ushtrisë, konceptin e tyre strategjik i cili nuk ishte i bazuar në mbrojtjen e popullatës por në mbrojtjen e mitit për Serbinë e madhe etnike.

III.4.1.Struktura e Ushtrisë së Jugosllavisë deri në vitin 1999

1. Forcat Tokësore 2. Forcat Detare 3. Forcat Ajrore 4. Mbrojtjen kundërajrore

1. Forcat tokësore ishin të ndara në tri armata:

1.1. Armata e parë me seli në Beograd 1.2. Armata e dytë me seli në Podgoricë 1.3. Armata e tretë me seli në Nish, me zonën e përgjegjësisë, Serbia jugore përfshi Kosovën.

120

Njësi vartëse të Armatës së Tretë ishin Korpusi i Prishtinës dhe Nishit, rrethi ushtarak i Prishtinës dhe Nishit, dhe departamentet ushtarake. Në vartësi të Korpusit të Prishtinës ishin këto Brigada: Brigada 52 e Artilerisë dhe Mbrojtjes kundër ajrore, Brigada 243 e mekanizuar, Brigada 125 e motorizuar, Brigada 58 e këmbësorisë së lehtë, Brigada e 52 e artilerisë së kombinuar dhe Brigada 549 e motorizuar. Njësitet ushtarake të nivelit të brigadave kishin strukturë dhe hierarki të zhvilluar, armatim modern, njerëz me përvojë nga luftërat e mëhershme, shembull Brigada e Motorizuar 549. Zona e përgjegjësisë së kësaj brigade përfshinte: Prizrenin, Gjakovën, Rahovecin, Therandën, prej 24 Mars deri më 10 Qershor 1999. Kjo Brigadë nga 24 marsi deri më 10 Qershor 1999, ndërmori një fushatë të ashpër dhune dhe terrori në Kosovë, duke vrarë, masakruar, dhunuar, terrorizuar dhe zhdukur më shumë se 6200 shqiptarë civil. Kjo brigadë vrau dhe masakroi civilë etnikë shqiptarë në zonën e përgjegjësisë së brigadës dhe në pjesët tjera të Kosovës. Duke u bazuar në fuqinë ushtarake dhe operacionet në të cilat ka marrë pjesë, batalioni më i rëndësishmi në kuadër të brigadës 549 ishte batalioni i dytë i motorizuar, ky batalion në paqe (deri në vitin 1998) ishte i vendosur në rajonin e Gjakovës. Brigada kishte më shumë se 14000 njerëz dhe ishte e përforcuar me njësi nga Korpusi i Prishtinës. Në kuadër të njësive kishte ushtarë të kombësive të ndryshme, vullnetarë nga vende të ndryshme përfshi ata rus, ukrainas, të cilët ishin pjesë përbërëse e kësaj brigade. Në Kosovë ushtria Serbe kishte bërë një grupim të madh të forcave të saja dhe atë: Para se të flasim për forcat serbe të angazhuar në Kosovë duhet shpjeguar se cilat ishin përparësitë dhe mangësitë e forcave serbe. Përparësitë: 1. Ushtri e armatosur mirë, 2. Përvoja e luftës nga Kroacia dhe Bosnja, 3. Ushtria serbe kishte njësitet e saja në Kosovë , 4. Ushtria Serbe kishte mbrojtjen territoriale të armatosur, 5. Regjimi serb kishte armatosur popullatën serbe dhe kishte përgatitur për reagime në raste emergjente. Dobësitë: 1. Mosnjohja e terrenit, 2. Morali i ulët, 3. Përballja me guerilen të paparë deri atëherë, 4. Ushtri jo e disiplinuar (përdorimi i drogës, alkoolit etj.),

III.4.2. Trupat e ushtrisë jugosllave

Fillimisht duhet cekur se Kosova para viteve 90- ta si pjesë përbërëse –konstituive e Jugosllavisë në aspektin e mbrojtjes dhe sigurisë ishte pjesë përbërëse e sistemit të

77 përgjithshëm të mbrojtjes. Jugosllavia kishte investuar dhe zhvilluar sistemin e mbrojtjes dhe atë përbente: 1. Ushtria e rregullt, 2. Pjesa rezervë dhe 3. Mbrojtja territoriale.

Menjëherë pas fillimit të shpërbërjes së ish Jugosllavisë, Ushtria Jugosllave nga radhët e veta filloi me pastrimin e forcave ushtarake, fillimisht bëri largimin e shqiptarëve, kroatëve dhe myslimanëve e pastaj edhe të tjerëve, jo serb si malazias etj.

Ky pastrim u realizua në faza: Faza e parë: Demobilizimi i eprorëve shqiptarë dhe të tjerëve jo serb, Faza e dytë: Formimi i formacioneve të reja me shpërbërjen e njësive territoriale, Faza e tretë: Grumbullimi i armeve.

Me realizimin e këtyre fazave, Serbia, praktikisht çarmatosi shqiptarët, bëri pastrimin e njësive, formoj njësi një etnike-serbe dhe malazeze, dhe kështu krijoj parakushtet për kontrollin e plotë të terrenit nga ana e ushtrisë dhe më vonë kjo do të dëshmohet edhe gjatë luftës, krijoj kushte të volitshme për veprimin e njësive tjera paramilitare. Edhe pse armatimi ishte i përbashkët, ajo, tërë armatimin e lehtë dhe të rendë e vendosi nën kontroll dhe kështu i pamundësoj të tjerëve që të kenë qasje në armatim. Serbia në Kosovë filloj me mobilizimin e forcave të reja serbe të cilat tani më një pjesë të tyre u bë pjesë përbërëse e njësive të rregullta, ushtarake, një pjesë u bë pjesë e njësive tjera speciale, ndërsa policia u nda në pjesën aktive që përbënin policët dhe një pjesë ishin paramilitar me përvojë nga luftërat tjera, dhe kishte pjesën rezerve ku praktikisht i tërë populli ishte pjesë e saj, populli u armatos dhe ishte gati për veprim. Në fillim të konfliktit dhe në fazën e parë të tij (gjatë vitit 1998 ) në Kosovë u angazhuan rreth 14.500 trupa aktive ekzistuese dhe rreth 4-5 mijë trupa të tjera të dërguara në përforcim të tyre, për të arritur kulmin para fillimit të ndërhyrjes ushtarake të NATO-s, në rreth 32-35 mijë trupa aktive e rezerviste(asnjëherë numri i trupave nuk ka qenë fiks, për shkak të zëvendësimit të shpeshtë të tyre nga rajone jashtë Kosovës). Gjatë gjithë luftës në Kosovë u angazhuan këto forca: Korpusi 52-të Këmbësorisë në Prishtinë (plotësisht), me rreth 18 mije trupa aktive e rezerviste. Korpusi 21-të Këmbësorisë në Nish (Brigadën 2-të të Motorizuar Nish, Brigadën 211-të Tankiste Nish, Brigadën 78-të të Mekanizuar në Vrajë Brigadën 203-të të Artilerisë, një batalion të raketave kundërajrore, etj.) Korpusi 25-të Këmbësorisë në Kragujevc (pjesërisht me Brigadën 252-të Tankiste Kralevë dhe disa reparte të panjohura ) Korpusi 37-të Këmbësorisë në Uzhicë (Brigadën 168-të të Motorizuar në Novi Pazar dhe Brigadën 37-të të Motorizuar në Rashkë. Korpusi 2-të Këmbësorisë në Podgoricë (pjesërisht, me Brigadën 5-të të Motorizuar në Podgoricë dhe disa reparte të artilerisë e policisë ushtarake).

Korpusi Special në Beograd (me Brigadën 1-rë Tankiste në Beograd, një batalion të Brigadës 72 Speciale në Pançevë dhe një batalion të Brigadës 63 Parashutiste në Nish, si dhe trupa të Policisë Ushtarake, respektivisht detashmentet e njohura me emërtimet ―Shqiponjat‖ dhe ―Kobrat‖, të specializuara për veprime ndërhyrëse kundër grupeve të armatosura. Korpusi 12-të Këmbësorisë në Novi Sad (Vojvodinë), me Brigadën 36 Mekanizuar në Suboticë. Gjatë gjithë konfliktit në brezin kufitar me Shqipërinë janë angazhuar Br125KMot me shtab në kohë Paqe në Mitrovicë, Br549KMot me shtab në kohë paqe në Prizren, Br52AP me shtab në kohë paqe në Gjilan.

III.4.3.Trupat e Ministrisë së Brendshme

Para luftës në Kosovë, policia (milicia), vepronte si një trupë policore që numëronte një efektiv rreth 7 mijë vetë, me përbërje të përzier shqiptar, serb e të tjerë, por që numri i përgjithshëm arriti deri në rreth 20 mijë vetë, pjesa aktive dhe rezervë (ky numër ka ndryshuar mbi baza ditore për shkak të angazhimit të njësive në pjesë të ndryshme). Serbia gjatë kësaj periudhe arrestoj, torturoj, largoj nga puna një numër të madh të policëve shqiptarë të cilët nuk iu bindeshin urdhrave për t‘iu bashkangjitur dhunës ndaj popullatës shqiptare. Ushtria e policia shpërndau rreth 70 mijë armë automatike por rreth 20 mijë serbë u angazhuan në mënyrë të organizuar në rolin e policisë lokale. Gjatë kësaj periudhe u bë mobilizimi masovikë i pjesës rezerve dhe vullnetarëve nga Kosova por edhe nga viset tjera që kishin ikur veçanërisht nga Kroacia dhe Bosnja.Veç tyre u angazhuan : a. Strukturat e njohura me emërtimin ―SAJ‖, trupa speciale anti-terror të Ministrisë se Brendshme, të destinuara për luftë në terrene urbane. Janë formacione elite të policisë për situata luftarake në rast krize (formuar për herë të parë në vitin 1995). Ndodhen nën komandën e një gjeneralkoloneli. Janë të organizuara në tre detashmente, respektivisht me dislokim në Beograd, Novi Sad e Prishtinë, secili me nga 200 trupa. Rekrutojnë njerëzit me të aftë e më të besuar, të cilët i nënshtrohen testeve psikologjike e fizike, me moshë mesatare 19-24 vjeç. Përdorin helikopterë special të prodhimit amerikan si dhe armatim special të kalibrit 7.62 dhe 9 mm. Këto struktura kryen masakrën në Prekaz, gjatë ndërhyrjes kundër grupit të Adem Jasharit dhe vazhduan angazhimin deri në fund të konfliktit. b. Struktura e njohura me emërtimin ―PJP‖, trupa speciale të policisë të komanduara nga një gjeneralkolonel, të cilat numërojnë një efektiv të përgjithshëm rreth 5.000 vetë, të organizuar në 6 brigada, secila nga 700 vetë, si dhe një efektiv rezervist rreth 8.000 vetë. Përgjithësisht janë trupa sulmuese, të armatosura me mitraloz të rëndë, artileri kundërajrore të kalibrit 20 e 30 mm, si dhe mortaja të kalibrit 60 e 82 mm. Zbatojnë një strukturë të ngjashme me batalionet e këmbësorisë së lehtë dhe shumë oficerë drejtues të tyre kanë kryer Akademinë Ushtarake si dhe kanë kaluar kurse specializimi ushtarak, të aftësuar për zgjidhje detyrash taktike deri në nivelin e divizionit të këmbësorisë. Përdorin masovikisht transportues të blinduar. Gjithë kontingjenti i tyre është përdorur në Kosovë, duke luajtur rolin kryesor të kontrollit të saj dhe është struktura përgjegjëse e pjesës me të madhe të masakrave kundër popullsisë shqiptare.

79 c. Trupa të Departamentit të Sigurimit të Shtetit (Policia Sekrete), nën drejtimin e një gjenerali, të shpërndara në dy struktura: - Dega Operative (shërbimi agjenturor), e cila luajti rolin kryesor në organizimin, armatosjen dhe stërvitjen e formacioneve paraushtarake. Bazë ka qenë detashmenti i njohur me emrin ―JSO‖. Ky formacion sekret ka rekrutuar kontingjente tepër të përzgjedhura, kryesisht nga forcat speciale të ushtrisë. Numëron gjithsej rreth 500 trupa, që vepronin kryesisht në grupe 15-25 veta, përgjithësisht me mjete të blinduara. Këto trupa kanë qenë shumë të stërvitura, tepër të motivuara dhe shumë të rrezikshme për popullsinë e pambrojtur shqiptare. Struktura JSO shërben si gardë e Millosheviqit. - Dega e Dytë (Rezidencat e Sigurimit të Shtetit). Trupa të panjohura plotësisht nga ana numerike. Përgjithësisht përbëheshin nga kontingjente speciale sekrete që vepronin në fshehtësi dhe në grupe shumë të vogla, me cak kryesor asgjësimin e personaliteteve, drejtuesve të rëndësishëm ushtarakë, grupeve shqiptare me ndikim, si dhe autoriteteve të tyre lokale. Janë përgjegjëse për shumicën e operacioneve të zeza kundër popullsisë shqiptare. - Formacionet Paraushtarake, nën drejtimin direkt të shërbimit sekret serb. Formacionet kryesore ishin: “Tigrat” e Arkanit, që numëronte rreth 500 vetë të armatosur, me përdorim të shpeshtë të alkoolit, drogës e stimuluesve të tjerë për veprime agresive e tepër brutale kundër popullsisë shqiptare. Personel i armatosur kryesisht me armatim të lehtë, për veprime në heshtje, me mjete të blinduara dhe sisteme moderne komunikimi. Trupa përgjithësisht të motivuara, të cilët janë përgjegjëse për masakrat masive kundër popullsisë së zhvendosur.“Shqiponjat e Bardha” të Sheshelit, me rreth 1.500 vetë, por rreth 700 prej tyre përbenin formacionet më aktive. (Destinacioni, armatosja dhe sjellja e tyre e njëjtë me ―Tigrat‖ e Arkanit).Formacioni “Ujqërit”, i panjohur plotësisht. (Destinacioni, armatosja dhe sjellja e tyre e njëjte me ―Tigrat‖ e Arkanit). Drejtimet e vendosjes së trupave në kufi me Republikën e Shqipërisë ishin: Junik - Qafë Morinë (Tropojë): b2k (Br125KMot). B. Bokës – Gjakovë - Zherkë: b3k (Br125KMot). Gjakovë - Q. Prush: b2k (Br549KMot). Damjan - Pashtrik : b3k (Br549KMot). Prizren - Gryka e Morinit (Kukës): b1k (Br549KMot). Dragash – Borje (zona e Shishtavecit): b4k (Br549KMot). Në thellësi ishin vendosur këto forca: Drejtimin Gjakovë - Klinë e mbulonte b5k (Br125KMot). Drejtimin Prizren - Suharekë e mbulonte b1t (Br243T). Për realizimin e kësaj detyre u parashikua organizimi dhe vendosja e reparteve të artilerisë në mbështetje të njësive dhe reparteve të këmbësorisë, të policisë dhe trupave paraushtarake: -Drejtimi i Qafë Morinës (Tropojë): b1Br52AP, me pozicione zjarri në Hulaj (Deçan), me detyrë të mbështesë veprimet e b2Br125KMot, që vepronte në rajonin e Junikut dhe në drejtimin e postës kufitare të Koshares. -Drejtimi i Zherkës (Tropojë): b2Br52AP 155 mm, me pozicione zjarri në Ponashec (Gjakovë) të mbështesë veprimet e b3Br125KMot, që vepron në rajonin Ponashec-Smonicë dhe në drejtimet e postave kufitare të Q. Morinës dhe ―Vojinoviq‖ (përballë fshatit Stoberdë- Tropojë).

-Drejtimi i Qafë Prushit (Has): bAO-122mm, me pozicione zjarri në Damjan (Prizren), me detyrë të mbështesë veprimet e b2Br549KMot Prizren, që vepron në rajonin e fshatit Zhub (Gjakovë) veprimet e b3Br549KMot, që vepron në rajonin e Damjanit dhe postat kufitare të Gjakovës respektivisht në fshatrat Devë, Q. Prush dhe Goden. -Drejtimi i Grykës së Morinit (Kukës): bAO122mm, me pozicione zjarri në Zhur (Prizren) të mbështesë veprimet e b1Br549Kmot, që vepron në Zhur dhe postat kufitare të Gorozhupit e Vërsnikes (Prizren). Drejtimi i Borjes (Kukës): bAO-122mm, me pozicione zjarri në Zym (Dragash), me detyrë të mbështesë veprimet e b4Br549KMot, që vepron në këtë rajon dhe në drejtimet e postave kufitare Kërstec e Cestak (përballë Shishtavecit, Kukës). -Drejtimi i Kaçanikut: bAO-122mm, me pozicione zjarri në Dubravë (veriperëndim të Kaçanikut), me detyrë të mbështesë veprimet e b3Br243T, Ferizaj. Duhet theksuar se kjo është ndarja e reparteve të artilerisë të Korpusit të Prishtinës. Përveç këtyre u planëzuan për të vepruar edhe repartet e mortajave 82mm, 120 mm të batalioneve dhe brigadave të këmbësorisë, në përbërje të K52K të Prishtinës. U angazhuan gjithashtu strukturat e njohura me emërtimin ―SAJ‖ (Specialne Antiterroristicke Jedinice), reparte speciale anti- terror të Ministrisë së Brendshme, të destinuara për luftë në terrene urbane. Janë formacione elite të policisë për situata luftarake në rast krize. U organizuan në tre detashmente, respektivisht me dislokim në Beograd, Novi Sad e Prishtinë, secili me nga 200 trupa. Rekrutuan njerëzit me të aftë e me të besuar, të cilët i nënshtroheshin testeve psikologjike e fizike, me moshë mesatare 19-24 vjeç. Në përdorim të tyre kishte helikopterë special të prodhimit amerikan si dhe armatim special të kalibrit 7. 62 dhe 9 mm. Ishin pikërisht këto struktura që kryen masakrën ne Prekaz, dhe vazhduan angazhimin deri në fund të konfliktit. Trupa speciale të policisë SJP, me një efektiv të përgjithshëm rreth 5.000 vete, të organizuar në 6 brigada, secila nga 700 vetë, si dhe një efektiv rezervist rreth 8.000 vetë. Përgjithësisht ishin trupa sulmuese, të armatosura me mitraloz të rëndë, artileri kundërajrore të kalibrit 20 e 30 mm, si dhe mortaja të kalibrit 60 e 81 mm. Këto trupa kishin një strukturë të ngjashme me batalionet e këmbësorisë së lehtë dhe shume oficerë drejtues të tyre kishin kryer Akademinë Ushtarake dhe kurse specializimi ushtarak, të aftësuar për zgjidhje detyrash taktike deri në nivelin e divizionit të këmbësorisë. Këto trupa përdorën masovikisht transportues të blinduar për të siguruar një ruajtje të mirë të tyre. Gjithë kontingjenti i tyre u përdor në Kosovë, duke luajtur rolin kryesor të kontrollit të gjithë territorit të Kosovës, dhe është struktura përgjegjëse e pjesës më të madhe të masakrave kundër popullsisë kosovare. Formacionet Paraushtarake, nën drejtimin direkt të shërbimit sekret serb si: ―Tigrat‖ e Arkanit, (Zhelko Raznjatoviq) që numëronte rreth 500 vetë të armatosur, me përdorim të shpeshtë të alkoolit, drogës e stimuluesve të tjerë narkotikë për veprime agresive e tepër brutale kundër popullsisë shqiptare. Personeli ishte i armatosur kryesisht me armatim të lehtë, për veprime në heshtje, me mjete të blinduara dhe sisteme moderne komunikimi. Këto trupa janë përgjegjëse për masakrat masive kundër popullsisë së zhvendosur. Formacionet, ―Shqiponjat e Bardha‖ të Sheshelit, me rreth 1.500 vetë, por rreth 700 prej tyre përbenin formacionet me aktive. Destinacioni, armatosja dhe sjellja e tyre e njëjte me ―Tigrat‖ e Arkanit), si dhe forca të tjera të policisë por më të pakta në numër.

Duke studiuar sasinë e njësive dhe reparteve që vepruan theksojmë se, në Kosovë u parashikuan dhe një pjesë e mirë e tyre vepruan, të gjitha njësitet e K52K dhe njësi të Armatës 3-të Ushtarake në Nish. Në veprimet luftarake janë planëzuar edhe batalionet territoriale në Pejë, Gjakovë, Prizren e Ferizaj. Vendosja e forcave është bërë me synim kryesor, shtypjen e lëvizjes së rezistencës brenda Kosovës, por pa lënë në harresë edhe drejtimin e Shqipërisë. Nga, sa me sipër, në brezin kufitar me Shqipërinë dhe më në thellësi të këtij brezi me tendencë detyrash në ketë brez, janë parashikuar të veprojnë shtatë batalione këmbësorie, një batalion tankesh, gjashtë grupe artilerie, katër grupe mortajash, dhe katër batalione territoriale. Nga vendosja e mësipërme e këtyre forcave, mund të thuhet se forcat dhe mjetet kryesore (kryesisht në interes të asgjësimit të rezistencës së armatosur kosovare) janë përqendruar në rajonin Koshare-Pashtrik-Klinë. Ndërkohë, nuk është lënë pas dore edhe drejtimi Gryka e Morinit (Kukës)-Prizren. Veprimet luftarake janë planëzuar të mbështeten edhe nga artileria e Armatës së Tretë Ushtarake në Nish. Roli i Forcave të Armatosura ishte vendimtar për të kontrolluar gjendjen dhe realizuar objektivat e tyre për spastrimin etnik sistematik të Kosovës. Policia u tregua e paaftë të kontrollojë gjendjen, të përballojë forcën ushtarake të shqiptarëve dhe të realizojë, pa përkrahjen e Forcave të Armatosura, spastrim të suksesshëm etnik të Kosovës. Mbështetja luftarake e logjistike e ushtrisë favorizoi policinë të mos dështojë në operacionet e saja, me gjithë kualifikimin profesional që kishin.

Karakteristikat e luftimit-luftës nga pala serbe Armiku nuk zbatoi luftë frontale edhe pse kishte kushte, kishte ushtri numerikisht në numër dhe me teknikë të mjaftueshme, ikja nga ballafaqimi direkt, zhvillojë luftë në pjesët urbane, ndërsa në pjesët tjera shfrytëzojë artilerinë e rëndë që kishte në dispozicion, pra kontrolli nga distanca, përdorimi i zjarrit masiv me artileri nga distanca, mos futja në qendra banimi, por në këto raste përdorte ushtrinë e cila kishte përdorur alkool dhe narkotik. Në fazën e tretë të spastrimit etnik (pranverë 1999), në krye të veprimeve kundër qendrave të banuara u vunë kryesisht mercenarët e huaj pa asnjë alternativë në vendet e tyre. Futja në qendra banimi bëhej vetëm pas rrafshimit total të tyre me artileri e tanke. Veprimet luftarake u kryen përgjithësisht ditën. Natën reduktoheshin gjithë veprimet e lëvizjet, duke kaluar në veprime të ruajtjes e mbrojtjes. Rreth 70 % e personelit komandues të ushtrisë ishte marrë nga njësite e mëparshme me alternative të vetme, angazhimit në luftë, për të siguruar ekzistencën e familjeve. Serbia mbylli kufirin me Shqipërinë duke e minuar gjatë gjithë gjerësisë me qëllim pengimin e ndihmave eventuale nga Shqipëria. Përgjatë rrugëve kryesore ngriti postblloqe për të ndërprerë lidhjet dhe furnizimet e popullatës brenda Kosovës. Bashkëveprimi dhe ndërvarësia mes forcave ushtarake, policore dhe paraushtarake ishte gjithmonë i vazhdueshëm, kjo shpesh herë duke i venë repartet e artilerisë në mbështetje të forcave të policisë dhe atyre paraushtarake. U krijuan grupe luftarake të veçanta, të përbëra nga reparte të ndryshme në vartësi të zonave të rezistencës, mundësisë së drejtimit, dhe shkallës së mëvetësisë. Tanket u planëzuan dhe goditën me artilerinë e tyre qendrat e banuara dhe objektet e konsideruara si pengesë për forcat ushtarake. Ushtria serbe kishte angazhuar shumë njësi, pjesën aktive të uniformuar, me përvojë, njësitet speciale, mbrojtjen territoriale, luftëtar vullnetar nga vende të ndryshme dhe koordinimi i veprimeve në mes këtyre grupeve ishte problem i madh dhe shpesh vepronin

82 ndaras duke mos u koordinuar. Dendësia më e madhe e zjarrit të artilerisë është planëzuar në brezin kufitar me Shqipërinë deri në thellësinë 15 km. Ky planëzim ishte në funksion të idesë së krijimit të brezit kufitar të zbrazët në thellësinë e mësipërme. Objekt i zjarrit të artilerisë ishin edhe objektet dhe qendrat e banuara në thellësinë deri në 15 km të territorit shqiptarë. Efektivi i ushtarëve aktive manifestoi mungesë të theksuar të vullnetit për të luftuar, moral të ulët dhe përgatitje jo të lartë profesionale të luftimit në mjedise urbane. Ushtria shumë shpejtë kaloi në zëvendësimin e tyre me kontingjentin rezervist, duke tërhequr kryesisht njerëz me përvojë luftarake dhe të vendosur. E gjithë veprimtaria u shoqërua me një fushatë të gjerë propagandistike e psikologjike. Numri i madh i masakrave, mënyra e ekzekutimeve dhe masakrimeve të popullatës së pafajshme, janë dëshmi se ushtria serbe nuk aplikonte konventat ndërkombëtare të luftës. Masakrat e kryera nga ushtria serbe tregojnë se ata vranë, dhunuan, masakruan fëmijë, pleq njerëz të palëvizshëm, në luftërat tjera që bëri ushtria serbe sidomos në pjesën lindore të Kroacisë dhe në veçanti në Bosnje masakroi shumë më shumë por në Kosovë mënyra e ekzekutimeve është ndër më mizoret, çnjerëzore, dhe e kryer absolutisht mbi popullatën e pafajshme. Ja një pjesë e masakrave që bëri ―ushtria‖ dhe njësitet policore paramilitare serbe mbi popullatën e pafajshme: 1. Masakra në Likoshan, 28 shkurt dhe 1 mars 1998; 2. Masakra në Qirez; 3. Masakra në Prekaz 5 mars 1998, 50 anëtarë të familjes; 4. Masakra në Lubeniq, 25 maj 1998; 5. Masakra në Obri, 26. 9.1998, 20 anëtarë të familjes Delija; 6. Masakra në Golubovc, 26 shtator, 1998 13 veta; 7. Masakra e Reçakut më 15 janar 1999 më shumë se 45 veta; 8. Masakra e Rogovës më 29 janar 1999, 24 veta; 9. 25 mars 1999, masakra në Trnj 36; 10. Masakra në Krushë të madhe me 25 mars 1999, më shumë se 90 veta; 11.25 mars 1999, — në Popaj me shumë se 60 shqiptar; 12. Masakra e Suharekës më 26 mars 1999, 48 veta; 13. Masakra e Podujevës më 28mars 1999, 19 veta; 14. Masakra e Izbicës më 28 mars 1999, me shumë se 100 veta; 15. Masakra e Lubizhdes më 31 mars 1999 14 veta; 16. 31 mars, 1999, masakra në Pustom Selu –më shumë se 100 veta; 17.Masakra e Rezallës me 05 prill 1999, 98; 18. Masakra e Poklekut e 17 prill 1999 47 veta (prej tyre 23 fëmijë); 19. Masakra e Qitakovës 17 prill 199, 24 veta; 20. Masakra e Mejes më 27 prill1999 , 300 veta; 22. Masakra e Qyshkut më 14 maj 1999, 41 veta; 23. Masakra në burgun e Dubravës me 22 maj1999 . 70 veta;

III. 5. Shtrirja e Ushtrisë Çlirimtare

Dalja publike e UÇK-së nuk u kuptua fillimisht nga të gjithë si garanci për të ardhmen, për këtë arsye ajo në fillim formohej nga vullnetarë të devotshëm duke krijuar formacione të vogla në pjesë të ndryshme të vendit, e pastaj gradualisht vazhdonte me shtrirjen e saj në tërë terrenin, duke sensibilizuar çështjen dhe arsyeshmërinë e saj, kështu që për një periudhë kohore arriti të shtrihet në tërë territorin e saj. Kështu që UÇK shtrihej në 7 Zona Mbrojtëse në tërë territorin e vendit.

1. Zona Operative e Shalës- ZOSH:

Zona shtrihej në rajonin e Mitrovicës dhe Vushtrrisë në kuadër të së cilës vepronte Brigada 141 ―Mehë Uka‖, e cila në përbërje kishte katër batalione dhe njësitin special (komando). Vepron edhe në rajonin e Galicës. Në këtë zonë operative vepronte edhe brigada e 142. Kjo brigadë vepron me shtrirje në fshatrat rreze malit të Çiçavicës deri në Zhilivodë, verilindje të Drenasit. Komanda e Zonës gjendej në fshatin Oshlan. Në fshatin Oshlan Zona Operative e Shalës kishte Shtabin Komandues. Nga kjo zonë UÇK-ja furnizohej dhe merrte direktivat dhe urdhrat gjatë operacioneve luftarake. Për këtë arsye armiku kishte përqendruar forca të mëdha në këtë hapësirë dhe përpiqej që më çdo kusht të shkatërrojë dhe të thyejë këtë rezistencë të luftëtarëve tanë dhe shtabin komandues të Zonës. Lufta kishte marrë dimensione të gjera.

2. Zona Operative e Llapit- ZOLL

Zona Operative e Llapit (ZOLL) quhej zona në regjionin e Podujevës apo lumit Llap në luftën e UÇK-së. Gjeografikisht, Zona Operative e Llapit shtrihej në pjesën verilindore të Kosovës. Ajo kufizohej: në verilindje me Serbinë, në juglindje me Zonën Operative të Karadakut, në jug me Zonën Operative të Nerodimës, në jugperëndim me Zonën Operative të Drenicës dhe në veriperëndim me Zonën Operative të Shalës. Njëri ndër luftëtarët e parë të UÇK-së ishte edhe themeluesi i saj dhe i ZOLL-it, Zahir Pajaziti. Fundi i vitit 1997 dhe fillimi i vitit 1998 në ZOLL kishte një shtrirje dhe organizim shumë të qartë dhe funksional. Zona Operative e Llapit kishte një organizim mjaft të mirë edhe atje ku nuk ishte dalë publikisht, si në Prishtinë, Obiliq, Fushë Kosovë, Gallap vepronte njësia guerile ―BIA‖. Përkujdesjes shëndetësore për ushtarët e UÇK-së në këtë zonë ishte kushtuar kujdes i veçantë, dhe kështu ishin shënuar rezultate të konsiderueshme në këtë aspekt. Në rrethana të reja, gjithherë duke u mbështetur në përgjegjësinë e ZOLL-it, mbi të gjitha më qëllim që gjithçka të funksionojë në aspektin vertikal dhe horizontal të komandimit. Më 18 korrik 1998, mbahet mbledhja e formimit të Shtabit të Zonës Operative të Llapit. Në Zonën Operative të Llapit u zhvilluan disa beteja, shumë luftime e operacione ushtarake, ndër të cilat veçojmë: Betejën e Kaçanollit (15-18 shtator 1998), Beteja e Dhjetorit (24-27 dhjetor 1998), Beteja e Majacit (27 janar 1999), Beteja e Prapashticës (7 prill 1999), Beteja e Katunishtës etj. Gjatë luftimeve në ZOLL ranë heroikisht 154 ushtarë të UÇK-së, ndërsa 181 u plagosën.

3. Zona Operative e Drenicës ZOD

Trekëndëshi Drenas-Skenderaj-Klinë ku veprojnë Brigadat e 112-të ―Arben Haliti‖, 113-të ―Mujë Krasniqi‖ dhe Brigada 114-te ―Fehmi Lladrovci‖. Në ketë zonë operative vepronte edhe brigada e 111-të (komando). Zona Drenicës është Zona e Parë Operative e UÇK-së, në fakt ishte zona ku lindi Ushtria Çlirimtare e Kosovës. Këtu po i viheshin themelet e forta UÇK-së, prej nga pastaj po shtrihej në tërë Kosovën. Qendra e parë e kësaj zone ishte Prekazi prej nga ishte edhe komandanti i UÇK-së, Adem Jashari. Më pas një kohë do të jetë në Llaushë, në Açarevë e më vonë do të përqendrohej në Likoc. Likoci për një kohë ka qenë qendër e fuqishme e UÇK-së. Në këtë zonë janë zhvilluar luftimet e para, luftime të rrepta e të pandërprera, këtu Ushtria Çlirimtare e Kosovës ka ruajtur vazhdimësinë e saj të pandërprerë. Në luftime është dalluar sidomos Brigada 111 ―Adem Jashari‖. Ky ishte formacioni më i profesionalizuar i UÇK-së, bazat e të cilit i vuri komandanti Adem Jashari, që e vazhdoi më vonë Bekim Berisha, i njohur me emrin e luftës Abeja. Në këtë zonë UÇK-ja e kishte të organizuar mirë shërbimin shëndetësor: aty ishte spitali ushtarak ku kryheshin shumë shërbime kirurgjike. Nga shumë mjekë të kësaj ane, por nuk mungoi ndihma as nga Fakulteti i Mjekësisë prej të cilit u bënë shërbime me devotshmëri. Në qendrat e kësaj zone janë mbajtur takime të rëndësishme politike dhe diplomatike, që kanë qenë e kanë mbetur tepër të rëndësishme për historinë tonë moderne. Zona Operative e Drenicës, mund të themi se të veçantë ka pasur kohëzgjatjen e operacioneve luftarake, masivizimin e ushtrisë dhe përfaqësimin e luftës çlirimtare nga të gjitha shtresat e shoqërisë. Karakteristikë për këtë zonë është edhe rënia në barrikadat e luftës çlirimtare të katër komandantëve të brigadave, si: Abedin Rexha-Sandokani – komandant i Brigadës 112, Fehmi Lladrovci, Komandant i Brigadës 113 dhe Ilaz Kodra komandant i Brigadës 114 ―Fehmi Lladrovci‖. Këto rënie tregojnë më së miri karakterin luftarak të komandantëve të UÇK-së.

4. Zona Operative e Dukagjinit-ZOD

Shtrihej në Zonën e komunave Istog-Pejë-Deçan-Gjakovë) ku veprojnë brigada e 131-të ―Jusuf Gervalla‖, e 132-të ―Myrtë Zeneli‖, e 133-të ―Ardian Krasniqi‖ që vepron kryesisht në rajonin e Istogut, e 134-të ―Bedri Shala‖ me zonë përgjegjësie Rekë e Keqe Gjakovë, e 136-të ―Rugova‖ që vepron kryesisht në rajonin Pejë-Rugovë. Zhvillimi i luftimeve në Dukagjin ka qenë shumë i madh, nuk ishte e lehtë të bëhej edhe organizimi i luftës dhe rreshtimi i saj strategjik. Duke pasur parasysh se kjo pjesë e bashkë me territorin e Anadrinës ishin dy arteriet kryesore që furnizonin me armë ushtrinë tonë në gjithë Kosovën. Rrafshi i Dukagjinit e veçanërisht fshatrat e komunës së Deçanit ishin vazhdimisht arenë e përgjakshme luftimesh mes Ushtrisë Çlirimtare dhe makinerisë vrastare të armikut. Ishte e qartë, objektivi kryesor i armikut ishte ndërprerja e kësaj arterie që furnizonte me armë Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës. Spitali i UÇK-së, në fillim ishte i vendosur në Shqiponjë (Jablanicë). Kushtet edhe pse nuk mund t‘i kishin aq të mira, spitali ishte i rregulluar mirë. Mjeku dhe teknikët mjekësor tregonin kujdes për të plagosurit.

5. Zona Operative e Pashtrikut -ZOP

Trekëndëshi Prizren-Malishevë-Rahovec, ku vepronte brigada 121-të ―Ismet Jashari‖, me zonë përgjegjësie kryesisht Malishevën. Në përbërje të saj ishte njësiti special ―Arbëri‖. Brigada e 123-të me shtab në fshatin Studençan (perëndim të Suharekës). Në përbërje të saj janë katër batalione si dhe njësiti special ―Tigrat‖, Brigada e 124-të ―Gani Paçarizi‖ e cila vepronte kryesisht në disa fshatra të Anadrinit si Llapçevë, Mrasor etj. Kjo brigadë vepronte kryesisht në rajonin e Anadrinit. Brigada e126-të me zonë e përgjegjësie në Rogovë të Hasit. Në përbërje të Zonës Operative Pashtrik veprojnë njësite speciale ―Ketrat‖ dhe ―Syri i Shqiponjës‖. Kjo e fundit mundësisht në nivel togu dhe vepron në përbërje të batalionit të policisë ushtarake. Gjithashtu në ketë zonë operative vepronte edhe brigada e 122-të. Zona Operative e Pashtrikut fillimisht përfshinte territorin e komunave: Prizren, Sharr, Rahovec, Suharekë (Therandë) dhe Malishevë. Edhe në ketë zonë, organizimi i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës është bërë në bazë të njësiteve për të kaluar më vonë në formacione ushtarake. Brigada ishte formacioni më i madh ushtarak. Në këtë zonë, bazat e para dhe më të fuqishme të UÇK-së ishin: në komunën e Rahovecit, Drenoci i Zatriqit, Zatriqi dhe fshatrat e Maleve të Berishës, Kleçkë, Divjakë etj. Pas mbylljes së Grykës së Llapushnikut, qendër e rëndësishme për këtë zonë bëhet Malisheva, ku ishte vendosur edhe komanda e zonës. Në këtë kohë UÇK-ja me të shpejtë fillon të shtrihet në Suharekë. Organizmi i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës në këtë zonë kishte pesë brigada, të cilat ishin: Brigada 121, shtrihej nga Llapushniku deri në Duhël, duke përfshirë të gjithë fshatrat që shtriheshin përreth Maleve të Berishës; Brigada 122, përbëhej nga fshatrat përreth Malishevës; Brigada 123, shtrihej në komunën e Suharekës; Brigada 124, përfshinte Rahovecin dhe fshatrat përreth dhe Brigada 125, këtu bënin pjesë fshatrat e Vrrinit dhe shtrihej deri në Prizren. Një karakteristikë dalluese e kësaj zone ishte përfshirja e elementeve intelektuale, ku një rol dallues e kanë pasur ish-të burgosurit politikë. Në ketë Zonë, me vendimin e ShP të UÇK-së dhe nën udhëheqjen e Drejtorisë Operative, ka qenë organizuar shkolla e oficerëve për komandant të batalioneve.

6. Zona Operative e Nerodimes-ZON

Zona Operative e Nerodimës fillimisht shtrihej nga fshatrat e Drenicës: Shalë, Fushicë, etj, e deri në Glloboçicë. Më vonë do të shtrihej nga Gryka e Carralevës e gjerë të Glloboçica. Kjo zonë përfshinte territorin e këtyre komunave: të Lipjanit, të Shtimes, të Ferizajt, të Kaçanikut dhe të Shtërpcës. Me vendim të ShP të UÇK-së, ata vendosën në Kleçkë prej nga do të përgatitshin për të bërë organizmin e formacioneve të UÇK-së për Zonën e Nerodimës. Pasi marrin një përvojë të organizmit të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës në fshatrat e Drenicës (që ishin nën administrimin e Lypjanit) në Shalë, Krojmir etj., ku kishte një organizim të mirë të UÇK-së, organizim ky që shtrihej në Grykën e Carralevës, të fshatrave malore të Shtimes, Ferizajt dhe Kaçanikut, ata u vendosën në fshatin Mollapolc të Shtimës. Në këtë Zonë luftimet më të ashpra janë zhvilluar në Grykën e Carralevës, e mbyllur për armikun më 1 korrik 1998. Luftimet janë bërë në Jezercë, beteja e 26,27 dhe 28 shtatorit 1998, në Reçak, masakra e 15 janarit 1999 dhe luftimet e Kaçanikut. Në luftimet në Jezercë,

86 ku është zhvilluar njëra nga betejat më të lavdishme të UÇK-së. Rënia e komandantëve në vijat e para të frontit është vlerë e veçantë e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës.

7. Zona Operative e Karadakut –ZOK

Zona Operative e Karadakut është njëra nga zonat me aktivitetin më të kufizuar ushtarak gjatë luftës çlirimtare të organizuar dhe të udhëhequr nga UÇK-ja. Krahasuar me periudhën e para viteve ‘90, kur lëvizja atdhetare kishte një ngecje të dukshme, bile edhe të pakuptimtë. Këtu ndoshta kanë mundur të ndikojnë disa faktorë, si: veprimtarët e kësaj zone si shumë e patën ushqyer pacifizmin, i patën lënë pak hapësirë mendimit të kundërt, në vitet e para të ekzistimit të UÇK-së këtu nuk është bërë asnjë aktivitet ushtarak. ShP i UÇK-së duke i parë këto pengesa, ngathtësinë e shtrirjes dhe mungesën në armatim, këtë zonë e la edhe si vijë për furnizim. Vetëm pas shpërthimit të luftës në Drenicë, ka qenë shtuar interesimi dhe inkuadrimi i njerëzve në radhët e UÇK-së. ShP i UÇK-së ishte mjaftë i interesuar për të filluar organizmin ushtarak në atë anë.

Përfundime

Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë Çlirimtare edhe përkundër vështirësive të shumta që kishte, arriti që me sukses të shtrihet edhe në tërë territorin e vendit, kështu duke arritur që të formojë njësitet bazë Brigadat e Ushtrisë me komandant kryesisht të rajonit nga gjendeshin Zonat Mbrojtëse. Përparësitë e këtij organizimi shiheshin së pari në faktin se komandantet e njihnin terrenin dhe me lehtë komunikonin me njësitet vartëse, ndikonin që më lehtë të mobilizonin të rinj për luftë dhe komunikimi ishte më i lehtë. Ndërsa vështirësitë ishin në komunikim me SHP të UÇK-së për shkak të distancës së Zonave me SHP të UÇK-së.

KREU IV

ZONA OPERATIVE E LLAPIT

IV. 1. Rreziqet që i kanoseshin UÇK-së

Ushtria Çlirimtare e Kosovës e organizuar dhe strukturuar mirë, e shtrirë në tërë territorin e Kosovës, ishte e ballafaquar me rreziqe të ndryshme, të cilat disa teoricient i ndajnë në rreziqe të brendshme dhe të jashtme, por në esencë UÇK duke paraqitur rrezik permanent për armikun , ajo në të njëjtën kohë ishte e nënshtruar edhe rreziqeve të ndryshme. Ushtria serbe e mësuar nga përvojat e mëhershme nga lufta në Kroaci dhe Bosnje, përdorte tërë arsenalin ushtarak-luftarak, duke sulmuar me forca tokësore, ajrore dhe mbështetje të fortë të artilerisë. Forcat serbe ishin të mbështetura me polici dhe njësi të mbrojtjes civile, dhe popullatës vendore serbe të cilët në kohë të caktuar përpiqeshin që përmes luftës speciale të futnin brenda përbrenda UÇK-së njerëz të tyre me qellim përçarjeje dhe përplasjeje. Përplasja luftarake ndërmjet grupeve e grupimeve të UÇK-së do të ishte dhe fundi i vetë UÇK-së. Serbia meqë ishte shtet kishte mundësi dhe mjete për ta paraqitur UÇK-në si organizatë terroriste dhe tentonte luftën në Kosovë ta paraqet si luftë mbi baza fetare-fondamentale islame.121 Serbia tentonte për ta paraqitur UÇK-në si rrezik të përhershëm për shqiptaret, si organizatë që nuk ka të bëjë me ushtri por si grup islamik, jo ushtri çlirimtare që lufton për të drejtat e veta kombëtare, për liri, pavarësi e dinjitet njerëzor. Përdorimi i terrorit nëpërmjet forcave paramilitare si një ndër format më çnjerëzore e gjenocidiale, për kryerjen e terrorit mbi familjet e anëtarëve të UÇK-së dhe në zonat nën ndikim të saj. Vendosja e zonave që kontrolloheshin nga UÇK-ja në kushtet karantine, bllokimi i rrugëve dhe infrastrukturës për furnizimin e njësive e reparteve të UÇK-së me ushqim, ujë, armatim dhe municione. Përgjimi i sistemit të komunikimit dhe marrja e informacioneve mbi vendndodhjen e vendkomandave vend bazimit, vijat e përhapjes për luftim, vend komandat, vend furnizimet, rrugëkalimet për furnizim, sistemin e komandim – kontrollit (C2) e tjerë. UÇK-ja dhe shtabi i saj i përgjithshëm për shkak të operacioneve, veprimeve dhe vështirësive shpesh herë ndërronte vendbanimin dhe me ketë shkëputej nga zonat mbrojtëse. Serbët ishin barrikaduar përreth kufirit me Shqipërinë, rrezik tjetër paraqiste edhe rreziku i mospranimit nga institucionet ndërkombëtare. Aktivizimi politik dhe diplomatik i miqve tradicional të Serbisë dhe shfrytëzimi i pozicioneve të tyre në organizatat dhe institucionet ndërkombëtare për ta paraqitur UÇK-në organizatë terroriste e cila lufton për të krijuar, jo shtet, por, një oazë të krimit ndërkombëtar. Shpallja e UÇK-së organizatë terroriste dhe për pasojë, bllokimi i financave të ngritura në vendet perëndimore dhe furnizimeve me armatim e municion në kuadër të zbatimit të

121 Rast i fshatit Zllakuqan, Komuna e Klinës, fshat ky i banuar me shqiptar kryesisht të besimit katolik, dhe për këtë arsye këtë fshat e ka lënë të qetë( nuk ka bërë spastrim as djegie të shtëpive).

88 konventave ndërkombëtare në të cilat shteti serb ishte palë dhe kërkonte t‘i aktivizonte këto instrumente. Përdorimi i organizatave të rëndësishme Evropiane dhe botërore ku Rusia kishte ndikim të madh për të paraqitur rezoluta dhe miratuar veprime kundër UÇK-së. Mundësia e infiltrimit të bashkëpunëtorëve të shërbimit të fshehtë serb brenda radhëve të UÇK-së, me qellim të marrjes të informacionit por dhe krijimit të kushteve për përplasje brenda radhëve të UÇK-së duke u paraqitur si besnik të devotshëm të çështjes kombëtare shqiptare dhe patriot dhe atdhetarë të mëdhenj, nacionalist radikal. Rrezik tjetër ishte përplasja ndërmjet grupeve e grupimeve të ndryshme të vet UÇK-së të cilat mund të kishin karakter krahinor apo ideologjik. Rreziku i përplasjes ndërmjet UÇK-së me formacione tjera që vepronin të armatosur në territorin e Kosovës, dhe që në fakt ishin në luftë me Serbinë. Kjo ishte përplasja më e mundshme dhe për hire të së vërtetës mund të ishte për dominim të zonave të caktuara por dhe për bindje ideologjike. Rreziku i dështimit të veprimeve e operacioneve luftarake për pasojë të mosnjohjes së armatimit dhe dobësisë në përdorimin e taktikave e teknikave në fushën e luftimit. Rreziku i bllokimit të kanaleve të furnizimit me ushqim, veshmbathje, armatim dhe municion. Rreziku më i madh ishte mundësia e ndërprerjes së furnizimit me armë, gjë që do të ndikonte shumë në zhvillimin e aktiviteteve në terren. Karakteristikat gjeografike të terrenit të Kosovës në masë të madhe vështirësonin zhvillimin e veprimeve luftarake, tereni shumë i gjerë i rrethuar me armikun, armiku kishte kontrollin mbi tërë territorin dhe posedonte armatim të tillë që kontrollonte territorin nga distanca.

Pozita gjeografike e Kosovës, harta e marrë nga punimi i disertacionit të Prof. Dr. Gëzim Mustafaj

IV.1.1. Avantazhet dhe disavantazhet e UÇK-së në relacion me forcat serbe

Ushtria Çlirimtare në ZOLL-it kishte arritur që të mobilizojë vullnetarë të ndryshëm në mesin e të cilëve edhe ushtarak. Ky lidership më vonë do të kontribuoje shumë në përgatitjen e të rinjve për t‘u përballur me forcat serbe. Eprorët ushtarak ishin me përvojë të madhe në mesin e tyre kishte edhe të tillë që kishin marrë pjesë në luftë kundër forcave serbe në Kroaci, kishte epror ushtarak me akademi ushtarake, që e njihnin mirë armikun, kishte epror ushtarak nga pjesa rezerve e ish armatues jugosllave, ndërsa kontributin më të madh e kanë dhënë eproret ushtarak nga Republika e Shqipërisë të cilat kanë komanduar me sukses dhe kanë përgatitur të rinjtë për luftë. Ky pra ishte avantazh i jashtëzakonshëm i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Ishte terreni ai i cili mundësonte manovrimin e lehtë, pra njohja e terrenit ndikonte në masë të madhe dhe ishte njeri ndër avantazhet më të mira, pastaj vendosmëria e ushtarëve, komandanteve dhe në përgjithësi e ushtrisë për të luftuar deri në fund vetëm e vetëm për ta arritur objektivin e plotë. Ushtria Çlirimtare bënte luftë çlirimtare, luftë të drejtë, luftë për ta ruajtur dinjitetin dhe pragun e shtëpisë. Morali i jashtëzakonshëm i ushtarëve dhe komandantëve të Ushtrisë Çlirimtare, rast që nuk është shënuar në historinë e lashtë, e as në atë moderne, ku në një luftë vriten komandantët e brigave, kjo dëshmon se ata ishin në vijën e parë të frontit, që kishin moral të pashoq dhe të pashembullt, që kishin rrokur armën për ta çliruar atdheun e jo për të bërë emër.122. UÇK-ja bazohej në parimet e doktrinave që duhet të udhëhiqen komandantët në luftë, dhe ato ishin: - Përcaktimi i objektivave. - Uniteti i qëllimit. - Përqendrimi i fuqisë. - Ekonomizimi i përpjekjeve. - Zhdërvjelltësia. - Nisma. - Mbrojtja e moralit. - Befasia. - Siguria. - Thjeshtësia. Eksperienca qindra vjeçare e përplasjeve me Serbinë dhe organizimet e hershme të individëve dhe grupeve për çlirim,123 shfrytëzimi i kontingjenteve njerëzorë të përgatitura në shkollat e ish Jugosllavisë si ushtarak, shembull i mirë është Zona Operative e Llapit ku të gjithë eproret ushtarak me përvojë lufte ishin të ngarkuar me detyra luftarake. Gatishmëria e popullit shqiptar për të përballuar çdo lloj sakrifice në emër të lirisë e pavarësisë. Avantazh i theksuar ishte edhe dashuria dhe besimi i popullit ndaj UÇK-së. Morali ishte dyfish e më shumë i veprimeve luftarake. Mbështetja e gjithanshme e të gjithë shqiptarëve kudo që jetojnë e veprojnë. Mbështetja e SHBA-së dhe organizmave

122 Rasti i Zonës Operative të Drenicës, vdekja e komandanteve të tri brigadave, shembull unik i luftërave. 123 Rushiti,Limon: ‖Lëvizja Kaçake në Kosovë‖ Prishtinë, 1981, f.223.

90 ndërkombëtare, NATO-ja. Territori i Kosovës i lidhur me shtetin e pavarur Shqiptar, rrethimi i Kosovës me shqiptarë. Heroizmi i luftëtarëve të UÇK-së i treguar edhe më herët në aksionet e gueriles, dhe lufta në tokën e vet dhe për pragun e shtëpisë së vet janë avantazhet të cilat në masë të madhe konsideron si avantazh. Një numër i konsideruar i luftëtareve e ka njohur doktrinën luftarake serbe. Eksperienca e një numri të madh të luftëtareve të saj në luftërat e mëhershme në ish Jugosllavi ishin përparësi e madhe. Disavantazhet: Përballja me një ushtri mirë të organizuar, mirë të furnizuar, me baza të fuqishme furnizimi, shume më e madhe në numër dhe mirë e armatosur me të gjitha llojet e armeve e shërbimeve. Fuqia luftarake në favor të armikut. Përballja me luftën ajrore. Përballja me një shtet kriminal por mirë të organizuar me institucione solide dhe struktura shtetërore të plota e me eksperiencë të gjatë, me aktivitet të fuqishëm politik e diplomatik ndërkombëtar. Përballja me struktura paramilitare të stërvitura nga shteti serb dhe me eksperiencë të gjatë lufte në ish Jugosllavi. Përballja me terror shtetëror dhe gjenocid. Përballja me një shtet të njohur ndërkombëtarisht dhe miq të konsiderueshëm ndërkombëtar, me eksperiencë 100 vjeçare shtypje dhe shfarosje të shqiptarëve.

IV. 2. Formimi i ZOLL, specifikat, vështirësitë e organizimit

Zona e përgjegjësisë së ZOLL-it ishte shumë e madhe e shpërndarë dhe ishte e ndarë me rrugën Prishtinë-Nish, gjë që armiku e kishte të lehtë depërtimin me forca tokësore. Zona shtrihej në pjesën më të ndjeshme, ishte zonë krejtësisht kufitare, mbronte kryeqendrën, drejtimi strategjik i armikut ndante në dysh zonën e përgjegjësisë, kishte vështirësi me furnizim me armatim sepse ishte zona më e largët mendohet nga vija kufitare me shtetin amë, kjo largësi kufitare vështirësonte furnizimin me armatim të ZOLL-it, armiku në këtë pjesë mbante forcat kryesore, përfshi komandën e korpusit të saj me seli në Prishtinë, dhe artilerinë e rëndë, të gjitha forcat e armikut kalonin nëpër zonën e përgjegjësisë së kësaj zone në drejtim Nish- Prishtinë e pastaj shpërndaheshin në tërë territorin e saj. 1. Zona kishte vështirësi me furnizim me materiale teknike. 2. Konfiguracioni i vështirë i terrenit. 3. Mungesa e armatimit adekuat, forcat serbe ishin të pajisura me armatim të lehtë dhe të rëndë përfshi edhe njësite të blinduara dhe artileri të rendë dhe aviacion.

IV.2.1.Cilat ishin përparësitë në formimin dhe veprimin e Zonës Operative të Llapit?

1. Zona nuk kishte problem me mobilizim, është shembull i paparë në historinë e Kosovës e më gjerë, ku interesimi kryesisht i të rinjve për t‘iu bashkangjitur UÇK-së ishte i jashtëzakonshëm lajmëroheshin për mobilizim me dhjetëra e dhjetëra të rijnë.124

124 Për derisa në rajonin e Llapit mobilizimi ishte i jashtëzakonshëm, kushtrimi për mobilizim kishte arritur tek të gjithë , edhe te ata që në fillim kishin rezerva dhe problem kryesor ishte si të armatosen, por, në mungesë të

2. Zona kishte një strukturë të mirëfilltë organizative me të cilën mbulonte tërë territorin e Llapit dhe më gjerë. 3. Morali i jashtëzakonshëm i ushtarëve dhe komandantëve. 4. Organizimi i shkëlqyeshëm i logjistikes. 5. Organizim i jashtëzakonshëm i mjekësisë. 6. Organizim dhe funksionim i shkëlqyeshëm i radio komunikimit. 7. Angazhimi i të rinjve, sipas një statistike mosha mesatare e luftëtarëve ishte 22 vjeç.

Zona Operative e Llapit për nga organizimi, dhe funksionimi dallon nga zonat tjera, ne do t‘i përmendim disa faktor më të rëndësishëm të cilët e bëjnë të veçantë këtë Zonë: 1. Funksionimi bazuar në hierarki, 2. Angazhimi i eprorëve me përvojë, 3. Humbje minimale në njerëz, 4. Marrja e vendimeve historike në kohë të duhur, 5. Funksionimi i njësive mbështetëse sidomos logjistika, mjekësia dhe komunikimi, 6. Bashkëpunimi me popullatë.

IV.3. Cilët ishin faktorët kyç që përshpejtuan formimin e kësaj Zone?

Fillimisht duhet cekur se baza e veprimit ilegal dhe gueril lindi dhe u rrit në Llap, kjo për shkak të shumë aktiviteteve të hershme ilegale dhe më vonë të grupeve guerile. ―Gjatë demonstratës së 27 marsit, grupi gueril ilegal i Llapit ishte i armatosur, por përdorimi i tyre mund të lejohej vetëm në raste të jashtëzakonshme dhe kur është në rrezik lëvizja kombëtare, por çdo herë duhet njoftuar me kohë Komandanti i Çetës‖125. Nga dhuna, terrori dhe presioni një numër i madh i shqiptarëve të Llapit ashtu si në krejt Kosovën po e lëshonin vendin, duke ia mërsyer botës në drejtime të panjohura, pa ndonjë cak të caktuar, atëherë papritmas u lajmërua shpresa e fundit për të mbijetuar dhe për ta ruajtur pragun e shtëpisë e ajo shpresë ishte UÇK-ja. Ushtria Çlirimtare e Kosovës lindi pas shumë përpjekjeve, vuajtjeve, lëvizjeve, bisedimeve, rezistencës së pandërprerë kundër shfarosjes, shpërnguljeve të pakthyeshme, kundër asimilimit dhe ndryshimit të identitetit. ―Në atmosferën e Kosovës, erdhi një ditë e madhe që bëri të dëgjohej një emër, që për përgjegjësitë që po merrte mbi shpatulla, dukej e re, por për kah aktiviteti ishte tashmë një figurë kombëtare me përmasa të mëdha‖126 Edhe përkundër faktit se dihej fuqia e armikut, forca e tij ushtarake, populli me kohë e kuptoi se duhet bërë rezistencë aktive, se duhet kundërvu, me qëllim që bota ta kuptoi se edhe në Kosovë ka organizime ushtarake.

armatimit ata angazhoheshin në punë inxhinjerike dhe atë natën, për t’u kthyer në shtëpitë e tyre në orët e hershme të mëngjesit, në Zonat tjera nuk mundë të thuhet se mobilizimi ishte në nivel të kërkesave te komandanteve të njësive të UÇK-së. 125 Ajeti, Bajram-Kiçmari: Kujtime, Besianë, 2011, f. 23. 126 Lama, Kudusi,: ― Kosova dhe Ushtria Çlirimtare‖, Tiranë, 2005, f.133.

Rezistenca aktive e luftëtareve të lirisë kishte filluar që nga viti 1993, koha kur shumë luftëtar jepnin prova të suksesshme në mbarë vendin duke filluar një epoke e re e Ushtrisë së Kosovës, epoka e Gueriles. Kjo guerilë është cilësuar si guerilja me e suksesshme e kohës pas periudhës së Luftës së Ftoftë. UÇK lindi, u formua dhe zhvilloi aktivitetet e saja në kushte të jashtëzakonshme, në kushte të dhunës dhe terrorit, guerilja në Kosovë u formua pikërisht në Llap nën udhëheqjen e Komandantit Zahir Pajaziti, guerilja ishte bazamenti i ushtrisë së ardhshme çlirimtare (guerilja do të kryej shumë aksione dhe do të kontribuojë jashtëzakonisht shumë në ngjarjet e mëtutjeshme). Ajo arriti suksese të mëdha në fushën e sensibilizimit dhe motivimit të tjerëve për mobilizim dhe futi frikë dhe pasiguri të forcat serbe, edhe përkundër faktit se ato ishin shumë më të organizuara dhe më të forta. Mbante gjallë idenë se UÇK-ja është prezentë. Populli duke mos pasur tjetër rrugë dhe i mbështetur për muri filloi ta mbështesë UÇK-në, diaspora në fillimin e formimit të saj ka luajtur një rol mjaftë të rëndësishëm. Ishte koha kur Lëvizja Popullore po konsolidohej edhe më shumë, krijoheshin lidhjet e reja dhe kështu gradualisht ilegalja shndërrohej në një armatë të tërë për çlirimin e vendit. Organizimi si brenda ashtu edhe jashtë karakterizohej me shumë vështirësi të natyrës së ndryshme, për shkak të prezencës së madhe të trupave ushtarake dhe policore në vend, por, në përgjithësi mundë të themi se këto organizime karakterizoheshin: a. me organizimin e grupeve politike me qëllim të sensibilizimit të çështjes, dhe b. me organizimin e grupeve logjistike, me qëllim të mbështetjes së veprimeve Formimi i këtyre grupeve mundësoi veprimin grupeve ilegale-guerile brenda. Sipas Komandantit të Zonën Operative të Llapit‖ Pas dhënies së provave në terren dhe sukseseve të shumta, diku nga fillimi i viteve 1994 nën mbikëqyrjen e hollë të atdhetarëve të ilegales, po bëheshin kontaktet e para të njësive të zonave të ndryshme në vend, Aktiviteti ishte orientuar kryesisht në krijimin dhe organizimin e strukturave ushtarake‖127 Shtrirja horizontale dhe vertikale e UÇK-së vazhdon me një intensitet të shtuar gjatë vitit 1995, ky ishte viti i shtrirjes së gueriles në territorin e vendit. Në këtë kohë filluan aktivitetet e shumta të gueriles, ato aktivitete manifestoheshin me aksione të shumta, dhe veprime konkrete të organizuara nga Shefi i Shtabit Operativ, këto aksione u shfaqen në skenën historike, për dy qëllime: 1. Të bindet faktori i jashtëm dhe i brendshëm se organizimi ka filluar dhe se po vepron, dhe 2. Për të dëshmuar se ka shans për t‘iu kundërvu armikut, pra fjala është për mobilizimin e mëtutjeshëm të popullit. Viti 1995 është viti kur krijoheshin njësi në çdo kënd të vendit, me besimin në ideale kombëtare dhe në fitoren tonë përfundimtare. ―Aksionet e shumta të luftëtareve të lirisë ndikuan ne krijimin e imazhit pozitiv për UÇK-në si në rrafshin politik ashtu edhe atë ushtarak‖128 Ushtria Çlirimtare e Kosovës, organizatë politike e ushtarake, e cila ka zanafillën në përpjekjet e vazhdueshme të popullit për liri, zanafillë kjo që ndërlidhet me gjendjen e përgjithshme shoqërore, ekonomike, politike e mbi të gjitha kombëtare, nuk mundë të trajtohet jashtë kontekstit të ri politik ndërkombëtar.

127 Mustafa, Rrustem: ―Në Evropë apo në Europë‖. Faik Konica. Prishtinë. f. 118. 128 Mustafa, Rrustem: ―Në Evropë apo në Europë‖ Faik Konica, Prishtinë, f. 124.

―Në Kosovë është luftuar vazhdimisht. Në kohë të ndryshme, në zona të ndryshme, e në disa raste edhe në tërë Kosovën, kanë shpërthyer luftëra që kanë bërë të tronditet mbretëria e shteti serb apo jugosllav‖129 Formimi i UÇK-së në rendë të parë është rezultat i pjekurisë së vetëdijes kombëtare të shqiptarëve, e cila me vigjilencë përcillte dhe ishte pjesë e ngjarjeve që po ndodhnin në Kosovë e rreth saj. Zona Operative e Llapit legalisht fillon aktivitetin e saj luftarak me 06 qershor 1998, me daljen publike në fshatin Lajthishtë (Zabergjë) të Shalës. Aktivitetet e zhvilluara në këtë fazë: 1. Organizimi i strukturës organizative, duke precizuar çdo detyrë nga komandanti deri të ushtari. 2. Stërvitja e individëve dhe njësive të formuara nën udhëheqjen e eproreve me përvojë. Zona fillimisht u fokusua në tre drejtime: 1. Në aspektin organizativ, ajo u fuqizua me shpejtësi, duke shtuar numrin e anëtarëve, fondeve dhe armatimit; 2. Në drejtim të përkrahjes masive në Kosovë, duke u bërë formacioni ku përqendrohej mbështetja dhe interesimi mbarë popullor, veçanërisht i të rinjve, madje duke lënë në hije edhe aktivitetin e kuadrit politik në Prishtinë; 3. Ajo u zgjerua dhe në drejtim të aktivitetit luftarak në terren, nga goditjet sporadike ndaj policëve serbë dhe bashkëpunëtorëve të tyre, në një aktivitet luftarak me një konfiguracion shumë të gjerë gjeografik. Gjatë luftës çlirimtare, ZOLL-i krahasuar me zonat e tjera kishte disa vështirësi, vështirësi që imponoheshin nga situata e vështirë ekonomike-sociale e popullatës, e në veçanti shtrirja e Zonës në terren, dhe konfiguracioni i terrenit. Zona kufizohej me Serbinë gjë që paraqiste vështirësi shtesë, ishte pothuajse e ndarë nga Zonat tjera e në veçanti nga Shtabi i Përgjithshëm i UÇK-së. Element tjetër i rëndësishëm ishte se Zona përfshinte Prishtinën, ku ishte përqendrimi më i madh i popullatës, Kastriotin ish Obiliqin që në fakt ishte urë lidhëse e Zonës dhe Zonave tjera. Në ketë Zonë jetonte përafërsisht një e pesta e popullsisë së Kosovës. Kjo shtrirje ishte më rëndësi të veçantë strategjike, sepse këto qendra ishin në plan të parë për hyrje të ushtrisë, të policisë dhe të forcave paramilitare serbe. Gjithashtu përmes kësaj zone kalonin tri rrugë që lidhen nga Serbia për në Kosovë: rruga Nish– Besianë – Prishtinë (e cila përshkon përmes rrafshin dhe luginën e Llapit) , rruga Leskovc – Tullar – Prishtinë ( e cila gjendet në anën e Gollakut përgjatë Liqenit të Batllavës) dhe rruga Leskovc – Prapashticë-Prishtinë ( e cila përshkon pjesën qendrore të – Gollakut apo në juglindje të ZOLL-it), si dhe kufiri me Serbinë në gjatësi afër 100 km (nga juglindja deri në verilindje të ZOLL-it). Gjithashtu përmes ZOLL-it, nga Merdari në kufi me Serbinë, përmes Luginës së Llapit, kalon hekurudha që lidhë në jugperëndim Prishtinën dhe pastaj Fushë-Kosovën. Një element domethënës është largësia nga kufiri i Shqipërisë që objektivisht e vështirësonte furnizimin e Zonës me armatim, si nga shteti amë, ashtu edhe nga bota e jashtme.

129 Lama, Kudusi: ― Kosova dhe Ushtria Çlirimtare‖, Tiranë, 2005, f.133.

Kjo shtrirje gjeografike e shtonte rëndësinë edhe përgjegjësinë që kishte ZOLL-i gjatë luftës çlirimtare. Pas lirimit nga burgjet jugosllave të një numri të konsiderueshëm veprimtaresh të dëshmuar për sakrificë e atdhedashuri fillon riorganizimi i ilegales në luftë kundër shtypjes së pushtetit jugosllav. Në këtë kohë, një rol domethënës , parësor, luajnë personalitete të shumta dhe të çmuara nga këto anë, në ketë kohë fillojnë aksionet e para të armatosura të cilat vazhdojnë edhe në vitet në vijim. Këto aksione shihen gjatë demonstratave të vitit 1989 e më vonë. Këto organizime janë jo vetëm fillimet e formimit të UÇK-së por edhe fillimi i organizimit dhe shtrirjes së saj në terren. Themelues i ZOLL-it si dhe shtrirjes së gjerë të UÇK-së, Zahir Pajaziti, në periudhën e ilegalitetit, kishte arritur që të shtrijnë UÇK-në në tërë territorin e ZOLL-it por edhe më gjerë. Zahir Pajaziti është sinonim dhe personifikim i pikëpamjeve dhe i aspiratave shekullore të shqiptarëve, është organizator i ushtrimeve ushtarake brenda dhe jashtë vendit, anëtar dhe njeri ndër themeluesit e Shtabit Qendror të UÇK-së. Pas rënies së Komandant Zahirit, me bashkëluftëtarët Hakif Zejnullahun dhe Edmond Hoxhën, më 31 janar 1997, organizimin e mëtejmë e drejtojnë bashkëluftëtaret e tij, të cilët në vazhdimësi ishin në rrjedhë me zhvillimet, ecjen dhe veprimin strategjik të UÇK-së. Me fillimin e luftës frontale dhe shtrirjen e saj në tërë territorin e Kosovës në kuadër të kësaj, ZOLL-i legalisht fillon aktivitetin luftarak më 6 qershor 1998, me daljen publike në fshatin Lajthishtë të Shalës. Në Lajthishtë luftëtarët e ZOLL-it u mirëpriten nga luftëtarët e Zonës Operative të Shalës dhe nga banoret e kësaj ane. Në vazhdim këto dy zona së bashku do të kaliten për betejën e luftës së shenjtë, çlirimin e Kosovës. Fazën e strukturimit e stërvitjeve, edukimit dhe të mësimit në frymën e luftës çlirimtare, Zona e fillon më 6 qershor në Lajthishtë, për ta vazhduar në Bajgorë nga 13 korriku 1998 e deri më 18 shtator 1998. Me urdhër të Shtabit të Përgjithshëm të UÇK-së janë themeluar struktura komanduese nga Komanda e Zonës, skuadrat e deri në brigadë, njësite speciale, polici ushtarake etj. Struktura e Zonës Operative të Llapit, u zyrtarizua me 18 korrik 1998. Sipas vendimit të SHP-së të UÇK-së, Komanda e ZOLL-it në sistemin e ndërlidhjes ishte emëruar me shifrën thirrëse―Dardania‖. Komanda e ZOLL-it përmes komandimit dhe kontrollit kishte arritur të krijoi një strukturë të disiplinuar ushtarake, e cila i kishte të qarta detyrat dhe përgjegjësitë e veta që buronin nga misioni i shenjtë që UÇK-ja e kishte marrë mbi vete. Strategjia ushtarake e Shtabit të Zonës ishte që krahas mobilizimit të te rinjve të fokusohet në organizimin e brendshëm dhe menjëherë të ndërmarr hapat e nevojshëm për fillimit e aftësimit profesional duke organizuar trajnime nga niveli më i ulët individual deri të ai kolektiv. Shtabi i Zonës Operative ka arritur që ta ngritë nivelin e vetëdijes, përgjegjësisë dhe disiplinës, menjëherë liderët filluan me ndërtimin e planeve dhe programeve të trajnimit, filluan me ndërtimin e elaborateve të ndryshëm. Shtabi menjëherë krijoi praktikën e takimeve me staf dhe me struktura të ndryshme jashtë zonës, me përfaqësues të ndryshëm të partive politike me qellim të bashkëpunimit dhe mobilizimit të mëtutjeshëm. Kjo është një dëshmi e fortë se Zona u shndërrua në një ushtri të mirëfilltë vullnetare dhe gjithë popullore, profesionale. E gjithë kjo shihet edhe përmes punës së sektorëve, si ai informativ, moral e politik, logjistikës, informimit publik, financave etj.

―Në kuadër të strategjisë së luftës së UÇK-së në territorin e përgjegjësisë së ZOOL-it ishte planifikuar: themelimi i tri brigadave, shtrirja e të cilave është bërë komfor strategjisë, mundësive dhe armatimit‖.130

Shtrirja e Zonës Operative të Llapit

Shema është marrë nga Arkivi i Zonës Operative të Llapit

Zona e përgjegjësisë së Zonës Operative të Llapit Shtrirja dhe fortifikimi i Zonës Operative të llapit, harta është origjinale nga lufta e Zonës Operative të Llapit. Zona me urdhër operativ të Komandantit të Zonës Operative të llapit kishte shtrirje në tërë territorin e Llapit nga kufiri me Serbinë deri në Prishtinë, kjo shtrirje e Zonës nga disa analistë është gabim sepse vija e frontit ishte shumë e gjatë dhe ishte shumë vështirë për ta mbuluar, kjo për faktin se në bazë të vijës së frontit duhej armatimi i cili ka mundësi goditje nga largësia më të gjatë dhe jo kalibri 7.62 dhe 7.9 mm. Vështirësitë tjera: 1. Vështirësitë rreth furnizimit. 2. Vështirësitë rreth komandim-kontrollit. 3. Vështirësitë rreth komunikimit.

130 Mustafa, Rrustem: ―Në Evropë apo në Europë‖, Faik Konica, Prishtinë,f. 18.

IV.3.1. Rrethanat që vështirësuan organizimin dhe luftën e ZOLL-it

1. Konfiguracioni i terrenit. 2. Drejtimi Kryesor strategjik i forcave serbe Nish-Prishtinë. 2. Afërsia me kufi dhe shtrirja e zonës se përgjegjësisë se ZOLL-it përgjatë kufirit, gjë që ka vështirësuar luftimet 100 km vijë kufitare. 3. Koncentrimi i madh i forcave ne rajonin e Prishtinës përfshi edhe Komandën e Korpusit. 4. Vështirësitë në komunikacion për shkak të shkëputjes së Zonës nga Zonat tjera. 5. Distanca e madhe ne mes Komandës se ZOLL-it dhe Komandave te Zonave tjera. 6. Vështirësitë me furnizimin me armatim (me shumë se 200 km nga kufiri).

Përparësitë e kësaj shtrirjeje: 1. Zona mbulonte tërë territorin dhe në ketë mënyrë pengonte futjen e menjëhershme të forcave në brendi. 2. Mundësi e mirë e kontrollimit të situatës. 3. Mundësi e mirë e fortifikimit. 4. Mundësi e mirë e tërheqjes në raste të ndryshme.

131

131 Harta origjinale e luftës në Zonën Operative të Llapit ZOLL

100

Brigada 151 kishte zonën e përgjegjësisë nga Barilaj- Barileva, Lagja e Llumnicëve e deri në veri, ndërsa Brigada 152 kishte zonën e përgjegjësisë pjesën e Luginës së Llapit dhe atë lindore, fshatrat që shtriheshin deri në kufi të Komunës së Prishtinës, pjesën lindore të gjitha fshatrat e Komunës së Prishtinës deri në kufi me Zonën Operative të Karadakut përgjegjësia i binte Brigadës 153. Ndërsa Guerilja e Llapit kishte përgjegjësinë e veprimit në ato pjesë urbane ku nuk shtriheshin brigadat dhe çdo kund ku paraqitej nevoja, varësisht prej zhvillimeve. Rajoni i përgjegjësisë së Brigadës 151, nga shtatori 1998 deri në fund të prillit të vitit 1999, ishte pjesa perëndimore e Zonës, nga Barilaj në jug e deri në Llapashticë në veri. Nga fillimi i majit 1999, Brigada 151, pas lëvizjes taktike, vepron në anën lindore, terreni i përgjegjësisë nga Dafineti-Serovci e deri në Gollak. Luftëtarët e kësaj Brigade kanë qenë pjesëmarrës të drejtpërdrejt të betejave dhe të luftimeve nga shtatori i vitit 1988 e deri në fund të luftës. Brigada kishte strukturën komanduese: Shtabin e brigadës, batalione, kompani, togje dhe skuadra. Gjithashtu nën komandën e brigadës, ishte njësia speciale prej dy skuadrash, si dhe njësia e artilerisë e togu i policisë ushtarake. Rajoni i përgjegjësisë së Brigadës 152, nga shtatori i vitit 1998 deri në fund të prillit 1999, ishte nga Llapashtica në jug e deri në pjesën më veriore të Zonës. Nga fillimi i majit 1999, Brigada 152 pas lëvizjes taktike e deri në fundin e luftës, vepron në tërë pjesën perëndimore, nga Barilaj-Barileva e deri në pjesën veriore, duke u shtrirë edhe në pjesën veri lindore. Brigada 152 ka qenë pjesë e drejtpërdrejtë e betejave dhe luftimeve nga beteja e Kaqanollit (shtator 1998) e deri në fundin e luftës. Brigada kishte strukturë komanduese: Shtabin e Brigadës, batalione, kompani, togje dhe skuadra. Nën komandën e Brigadës ishte gjithashtu njësia speciale, njësia e artilerisë dhe togu i policisë ushtarake. Edhe Brigada 153 ishte formacion i rëndësishëm në kuadër të ZOLL it. Sipas vendimit të SHP-së të UÇK-së, kjo brigadë në sistemin e ndërlidhjes ishte emëruar me shifrën ―Buna‖. Rajoni i përgjegjësisë së kësaj brigade ishte pjesa lindore e Zonës, fshatrat e Komunës së Prishtinës, Gallapit. Luftëtaret e kësaj brigade(disa) kanë marrë pjesë në të gjitha betejat, duke filluar nga ajo e Kaçanollit, ndërsa luftimet e saj më të njohura si Brigadë janë ato në Prapashticë. Edhe pse ishte më e reja dhe më dobët e armatosur, Brigada kishte arritur të krijojë strukturën komanduese: Shtabin e Brigadës, batalione, kompani, togje dhe skuadra. Gjithashtu nën komandën e brigadës, ishte edhe togu i Policisë ushtarake. Për dallim nga dy brigadat e tjera kjo brigade nuk e kishte njësinë speciale dhe njësinë e artilerisë. Me qellim të koordinimit të aktiviteteve luftarake, furnizimit dhe bashkëpunimit me struktura brenda dhe jashtë zonës së përgjegjësisë së ZOLL-it komanda e zonës kishte formuar Sektorin e Mbrojtjes Civile, i cili ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm në luftë. Mbrojtja Civile kishte arritur që në tërë territorin e ZOLL-it të shtrijë mekanizmat e organizimit (komisionet), përmes të cilave krijojë një mbështetje të përgjithshme dhe të fuqishme në popull, duke ruajtur lidhjen popull-UÇK. Gjatë luftimeve shumë pjesëtarë të mbrojtjes civile ranë dëshmorë. Më vonë pjesëtaret e MC u bënë pjesë aktive e UÇK-së dhe bashkërisht vazhduan veprimtarinë e tyre. Njësia Guerile ‖BIA‖ ishte njësi elite e ZOLL-it, ky formacion ushtarak u shtri atje ku brigadat nuk vepronin dhe atje ku kërkohej dhe paraqitej nevoja. Ky formacion vepronte edhe në qytetin e Prishtinës duke mbledhë informacione mbi aktivitetin e forcave serbe.

101

Ky formacion ushtarak kishte rol të rëndësishëm si në fushën informative, shëndetësore, logjistike, propagandistike etj. Njësitet e saj në sistemin e ndërlidhjes ishin emëruar me shifrën ―Skifterat‖. Sektori i shëndetësisë kishte organizuar shërbimet shëndetësore, krijimin e depove të barnave, ambulancave dhe spitalin ushtarak. Kujdesi ndaj luftëtareve ishte i përhershëm. Kryheshin kontrolle të rregullta shëndetësore, vaksinime: u përshkruan grupet e gjakut të luftëtareve, u krijuan kartonët dhe librezat shëndetësore të ushtareve. Pavarësisht kushteve të luftës, spitali ushtarak ishte organizuar në atë nivel që plotësonte të gjitha kushtet e nevojshme të parapara sipas rregullores së mjekësisë. Organizonte shërbim 24 orësh, kujdestari nga mjekë profilesh të ndryshme. Sektori i shëndetësisë, pos kujdesit ndaj luftëtareve u kujdese edhe për qytetaret (civilet). Nëse u referohemi të dhënave zyrtare të këtij sektori, shihet se 430 të plagosur janë trajtuar, nga këta 77.21% kanë qenë civil. Ajo që duhet të vlerësohet sukses në ketë lëmi është fakti se pavarësisht kushteve të luftës, mortaliteti specifik pas operator ka qenë 1.16%. Komanda e Zonës rendësi të veçantë i ka kushtuar përgatitjes, organizimit dhe funksionimit të sektorit të shëndetësisë, për ketë qëllim me kohë ka ndërmarrë hapat e nevojshëm për organizimin e këtij sektori. Sektori i shëndetësisë ishte i organizuar në nivel batalioni dhe ishte njësi vartëse e Shtabit të Zonës. Sektori i shërbimeve shëndetësore kishte këto shërbime: Sigurimi i objekteve 1. Mbrojtjen primare shëndetësore: a. Ndihma e parë, b. Transporti emergjent, c. Ambulancat, d. Farmacitë. 2. Mbrojtjen sekondare shëndetësore: a. Spitali ushtarak, b. Transporti në Zona Operative tjera, c. Shërbimi specialistik, d. Shërbimi farmaceutik. 3. Shërbimin farmaceutik 4. Shërbimin logjistik 5. Personelin mjekësor në njësi 6. Sigurimin e objekteve Sektori i shërbimeve shëndetësore ishte i shtirë në: Fshatin Busi, Katunishtë, Prapashticë Spitalin ushtarak me lokacione: Kaçandoll, Potok, Popovë, Sharban. Struktura e spitalit ushtarak: a. Reparti kirurgjik, b. Reparti internistikë c. Reparti gjinekologjik, d. Reparti stomatologjik, Reparti pediatrik. Ambulancat: Kaçandoll, Gegaj, Bradash, Llapashticë1, Llapashticë2, Zhegrovë, Majacë Popovë, Sharban, Dyz, Koliq, Rimanishtë, Turuqicë, Marec, Zllashë, Bullaj, Viti, Mramor. Farmacitë: Depoja kryesore në Potok, ndërsa depot tjera: Llapashticë 1, Llapashticë 2, Llapashticë 3, Bradash, Lluga, Ternavë, Sibovcë, Kaçandollë, Popovë, Kushevicë. Shërbimi Logjistik: Reparti i transportit, Reparti i shërbimeve teknike.

102

Sektori i shërbimeve shëndetësore ishte mirë i organizuar ai shtrihej në tërë zonën e përgjegjësisë së ZOLL-it, kështu që kishte të formuar spitalet ushtarake në fshatrat: Kaçandoll, Potok, Popovë dhe në fshatin Sharban. Në ZOLL kishte ambulanca të përkohshme të cilat ishin mirë të organizuara dhe gjendeshin në fshatrat: Kaçandoll, Gegaj, Bradash, Llapashtica 1 dhe 2, Zhegrovë, Majac, Popovë, Sharban, Dyz, Koliq, Rimanishtë, Turuqicë, Marec,Zllashë, Bullaj, Mramor, Busi, Katusnishtë dhe në fshatin Prapashticë. Sektori i shërbimeve shëndetësore kishte depo të farmacisë. Depoja kryesore gjendej në Potok, ndërsa depot tjera në fshatrat: Llapashticë 1, 2 dhe 3, Bradash, Lluga, Tërnavë, Sibovcë, Kaçandoll, Popovë dhe Kushevicë. Secila njësi e Zonës Operative kishte personel mjekësor. Njësia speciale ‖Komando‖ ishte e vendosur në fshatin Llapashticë e Epërme. Ajo kishte mision sigurimin e Shtabit të ZOLL-it në vendqëndrim dhe lëvizje, si dhe ndërhyrjet me aksione të shpejta, operacione të veçanta, por edhe në mbështetje të njësive tjera. Në fillim të nëntorit 1998, pas një riorganizimi formohet Policia Ushtarake (PU). Sipas vendimit të SHP të UÇK-së PU-ja në sistemin e ndërlidhjes ishte emëruar me shifrën ‖Zjarri 500‖. Policia ushtarake ishte me vendqëndrim në Llapashticë të Epërme. PU-ja ishte përgjegjëse për ruajtjen e rendit dhe të disiplinës në zonën e kontrolluar nga ZOLL-i, ushtronte inspektimin, kontrollin e njësive dhe pikave, bënte sigurimin e objekteve të Komandës së Zonës dhe Brigadave, organizonte pritjen e përcjelljen e delegacioneve dhe mysafirëve të ndryshëm etj. PU ka marrë pjesë në betejat si ajo e Llapashticës dhe luftimet në vazhdim. Arteria e ZOLL-it logjistika, qysh para daljes publike të Zonës kishte arritur të krijojë depo të gjerave ushqimore, derivateve të naftës, pajisjeve të tjera përcjellëse për luftën etj. Gjatë periudhave të caktuara, me një angazhim dhe bashkëpunim me mbrojtjen civile, arriti të riorganizoje punën në shumë mullenjë të ujit për bluarje të drithërave, meremetim të rrugëve etj. Pas kalimit në fshatin Katunishtë në dhjetor 1998, në muajt në vazhdim, Komanda e ZOLL-it i vuri në veprim më të shpejtë dhe funksional repartet e saj: repartin e furnizimit, mirëmbajtje, autotransportit dhe operativës. Zona Operative e Llapit gjatë luftës veçmas në muajt mars e prill të vitit 1999, kishte treguar një aftësi të lartë komandimi, shkathtësi të duhur përmes lëvizjeve taktike dhe aksioneve të fuqishme goditëse kundër forcave serbe. Ajo kishte arritur të ruajë strukturën e Zonës, njëherë t‘i shkaktojë dëme të mëdha njerëzore e materiale armikut. Me këto veprime në kohën e pritjes së madhe për armatim, luftëtaret me goditje të rrufeshme, përveç dëmeve njerëzore e materiale, arrinin që të konfiskonin armatime e municione të ndryshme nga forcat e armikut. Këto goditje nga mesi i muajit maj e deri në fund të luftës do t‘i organizojnë kryesisht luftëtaret e Batalionit V Gardist të UÇK-së. Ky batalion ishte formuar me 17 maj 1999 nga luftëtaret më të dëshmuar të Zonës, veçanërisht të Brigadës 151 ―Zahir Pajaziti ―.

IV.4. Stërvitja

Krahas aktiviteteve luftarake, mobilizimit, në fillim të aktiviteteve të saja ZOLL-i i kushtojë rendësi të madhe edhe stërvitjes së ushtareve të sapo mobilizuar. Për këtë qëllim formohet

103 qendra stërvitore, kjo qendër fillimisht krijoj plan programin e trajnimit dhe aftësimit profesional, plan programi përmbante stërvitjen individuale deri të ato kolektive si dhe komandimin me njësi, menaxhimin e rasteve të ndryshme emergjente etj. Trajnimi i ushtareve do të luan një rol të rëndësishëm, kjo më së miri do të reflektohet në fazat e mëvonshme, dëshmi e kësaj janë rezultatet e shumta të cilat do të arrihen në fushëbetejat e mëvonshme, trajnimi ndikoj edhe në kalitjen fizike të luftëtareve, mbijetesës, si dhe në ngritjen e moralit të ushtaret dhe komandantet. Stërvitja si element tejet i rëndësishëm vazhdoj deri në përfundimin e luftës, në njërën anë zhvilloheshin luftimet e rrepta ndërsa në anën tjetër vazhdonin stërvitjet. Trajnimet e pjesëtareve të Ushtrisë Çlirimtare udhëhiqeshin nga eproret profesionistë me përvojë dhe të trajnuar mirë. Ushtarët ishin të pajisur mirë me literaturë nga Shqipëria. Kontribut të madh në trajnimin e ushtareve kanë dhëne edhe eproret nga Shqipëria. Trajnimet zhvilloheshin me qëllim të aftësimit individual dhe kolektiv, duke filluar nga trajnimi për përdorimin e armeve të zjarrit, dhënien e ndihmës së parë, trajnime për xhenio, ndërlidhje, për komandim me njësi duke filluar nga skuadra e deri të batalioni. Mësimi realizohej në dy faza: a. faza e parë teorike, b. faza e dytë praktike, Aspektet teorike kishin të bënin me: - Kuptimin e rolit të njeriut, respektimin e ligjeve të luftës, - Kuptimin e së drejtës ndërkombëtare dhe të konventave ndërkombëtare të luftës, - Aftësimi i ushtarëve si personalitete të vetëdijshme, moralisht të fuqishme dhe psiko- fizikisht të shëndoshë, si të sillen në situata të befasishme etj. Ndërsa trajnimet praktike kishin të bënin kryesisht me: - trajnimin për përdorimin e armeve të zjarrit, - lëvizjen në terren, maskimin, vëzhgimin, bashkëveprimin, -Organizimin e ndërlidhjes, mbijetesa, dhe evakuimi i të plagosurve, lënduarve, të sëmurëve, reagimi në raste emergjente, -Përvetësimin dhe pranimin e mbrojtjes me armë si formë me efikase të mbrojtjes së vlerave të luftës për çlirimin e Kosovës dhe në ketë kontekst shikimi i rolit dhe i detyrave të UÇK-së; -Stërvitja për përpunimin, përdorimin e shkathët të mjeteve, të kundërtankeve dhe të mjeteve të tjera të blinduara në të gjitha largësitë; -Mësimin për hapjen e zjarrit me shkathtësi, për luftën kundër caqeve në hapësirë ajrore, ndërtimin dhe shfrytëzimi i istikameve, strehimoreve dhe objektivave; -Stërvitja për aplikimin e saktë dhe të shpejtë të mjeteve për mbajtjen e vet dhe të njësive të tyre nga armët atomike, kimike e biologjike, si dhe për evitimin e pasojave; -Aftësimin për dhënien e ndihmës së parë vetjake dhe për organizimin e kësaj detyre në skuadër, për të ndihmuar të plagosurit, të lënduarit dhe të sëmurit në luftë; -Aftësimin për kryerjen e detyrave në të gjitha kushtet që i ofron toka dhe ato meteorologjike për realizimin e luftës në kushtet specifike etj. -Përgatitja për komandim të suksesshëm të skuadrave të togjeve, të kompanive dhe të batalioneve;

104

-Stërvitja për përgatitjen luftarake, për vlerësimin e shpejt të gjendjes dhe marrjen e vendimit, dhënien e urdhrave, udhëheqjen e njësiteve etj. Pra, në qendrat stërvitore nisi jeta ushtarake, duke filluar nga respektimi i orarit ditor dhe deri të respektimi i urdhrave. Gjithashtu kishte edhe elaborate përmes të cilave rregullohej jeta e brendshme në Qendrën e stërvitjes. Ata po edukoheshin në frymën e organizimit të luftës çlirimtare. Shtabi i Përgjigjem i UÇK-së, duke përcjellë ngjarjet në vend dhe rajon si dhe duke shfrytëzuar favoret e kohës, po e shfrytëzonte dimrin 1997-1998 dhe pandërprerë po i furnizonte njësitet e UÇK-së me armë, sado që këtë ishte i detyruar ta bënte duke i transportuar armët dhe mjetet tjera me krahët e me kuaj dhe gradualisht po e shembnin kufirin. Kështu edhe gjendja në Shqipëri po stabilizohej dhe gradualisht po kthehej në fitore. Shtabi i Përgjigjem i UÇK-së pasi bëri një vlerësim të situatës dhe nxori përfundimet e duhura përballë rrethanave që u krijuan, vendosi se lufta duhet vazhduar. Tani UÇK-ja mori përkrahjen e gjithanshme të Shqipërisë, krijoi rrjetin në vend dhe diasporë për përkrahjen më të gjerë logjistike: 1. Ngarkoi njerëz nëpër shtete perëndimore dhe në SHBA që të merreshin me shtimin e miqve perëndimorë dhe me sensibilizimin e tyre për luftën. 2. U nënshkrua marrëveshja me LKÇK-në dhe u vendos që i gjithë potenciali ushtarak i kësaj Lëvizjeje t,i bashkohej UÇK-së. 3. Iu bë thirrje të gjitha subjekteve politike që t‘i bashkoheshin organizimit ushtarak për ti dhënë grushtin e fundit armikut. 4. U apelua tek oficerët e karrierës se kishte ardhur momenti që dijen dhe shkathtësitë e tyre ushtarake e luftarake t‘i vinin në shërbim të luftës dhe për të mirë të vendit. UÇK-ja kështu po përjetonte ditët e rritjes së shpejtë, sa që as optimistet më të mëdhenj nuk kanë mundur ta parashohin. Që nga marsi i vitit 1998, UÇK-ja do të përballej me fluksin e paparë të vullnetareve në radhët e saj. Populli në përgjithësi dhe rinia në veçanti po shndërroheshin në vullnetarë të vendosur të ushtrisë së vet. Në këtë periudhë kohore u zyrtarizuan strukturat komanduese të ZOLL-it. Gjatë kësaj faze të luftës u krijuan institucionet gjithë-përfshirëse të spektrit politik, dhe bërja publike e personaliteteve drejtuese. Në anën tjetër ishte e pamundur të përballohej një numër kaq i madh i vullnetarëve për mungesë të armatimit dhe të teknikës luftarake që të aktivizoheshin. Edhe përkundër faktit se nuk kishin mundësi të angazhoheshin ata prapë se prapë luanin një rol pozitiv duke promovuar UÇK-në. Pas udhëzimeve të Shtabit të Përgjithshëm, udhëheqësit e njësive nisën përgatitjet në terren për realizimin konkret të detyrave. Duke shfrytëzuar të drejtën e iniciativës së lirë, që të vepronin në përputhje me rrethanat dhe kushtet në terren, ata shtrinë organizimin dhe ndërtuan njësite funksionale. Tani ishte ndërtuar sistemi i mobilizimit dhe i komunikimit me opinionin e gjerë publik. Filloi edhe stërvitja e rekruteve të rinj me programe të strukturuara, duke u pajisur me njohuritë elementare ushtarake: si, përdorimi i armeve, shërbimet informative dhe kundër informative, ushtari në sulm, lufta e afërt me mjetet e blinduara, mbrojtja kundërajrore me armët e këmbësorisë, zbërthimi, montimi, mësymja dhe mbrojtja në grupe, kondicioni, topografia, sulmi dhe zënia rob e personaliteteve, minat, mjetet për vëzhgim dhe marrja në

105 shenjë dhe shumë tema të tjera. Pavarësisht se në çfarë njësie do të shërbenin këta rekrutë të rinj, stërvitjet për ta ishin të domosdoshme. Shqiptarët me shumë se një dekadë ishin përjashtuar nga trajnimet ushtarake dhe të mbrojtjes. Në këso rrethana kishte filluar lufta dhe ballafaqimi me armikun në beteja të rëndësishme ushtarake, në të cilat luftëtaret po kaliteshin në vijat e para të frontit. Shumë shpejt u krijuan zona të lira dhe kjo gjë po lehtësonte kontaktet e njësiteve në mes veti. Analizoheshin betejat e fituara e të humbura dhe shkëmbeheshin përvojat. Shënoheshin edhe suksese të jashtëzakonshme. Ushtria rritej në çdo pjesë të vendit. Iniciativa e lënë në duart e njësiteve pati të mirat e saj të padiskutueshme në shumë fusha të organizmit ushtarak. Ata tani po hulumtonin vetë literaturën dhe mundësi të tjera për të mësuar nga përvoja ushtarake e të tjerëve, dhe për të korrur suksese,(kjo arrihej me organizimin e trajnimeve). Nga betejat e ndryshme në zonat e ndryshme qoftë në ZOLL, apo gjetiu, nxirreshin përvoja dhe mësime të mësuara, këto përvoja analizoheshin dhe shërbenin për përgatitjen e stafit. Komandantët u ngarkuan me detyra dhe u bënë përgjegjës për krijimin e strukturave në bazë të skemave të vendosura nga Shtabi i Përgjithshëm. Ishte bërë përshkrimi i detyrave dhe i obligimeve të funksionimit të komandantit të zonës dhe të funksioneve të tjera nëpër zona operative. Komandanti i zonës kishte të drejtë të komandonte dhe të udhëhiqte të gjitha njësitë e zonës operative, të emëronte apo të shkarkonte nga detyra cilindo nga strukturat në komandën e tij, duke marrë ratifikimet e propozimeve nga shtabi i përgjithshëm. Shtabi i Përgjithshëm kishte menduar drejt se iniciativa e lirë do të krijojë kushte të favorshme dhe do t‘ua lehtësojë detyrat komandanteve, duke i zgjedhur vetë njerëzit më të cilët do të punonin ata dhe si do të zhvilloheshin operacionet e mundshme në terren, në përputhje me raportimet që vinin nga zonat, apo metoda të tjera. Në pjesën e dytë të vitit 1998 UÇK-ja po shënonte përparim të madh në strukturimin e saj, dukë zhvilluar, kontrolluar dhe dukë i dhënë pamjen e vërtetë ushtarake vetës, e cila kishte marrë mbi supe misionin e shenjtë –çlirimin e atdheut. Zonat operative e kishin të qartë strukturën organizative. Tashmë po krijoheshin brigada dhe njësitë përcjellëse, si: Policia ushtarake, Njësitet speciale, Sektori logjistik, operativ, informativ, komunikim dhe lidhje, Sektori për administratë civile dhe Sektori për mbrojte civile. Përveç strukturës, kishte përmirësime në armatim dhe teknikë luftarake. Kishte përmirësime në armatosjen e brigadave të ZOLL-it, jo për të gjitha, por për një pjesë të brigadave. Njësitet e ZOLL ishin të armatosura kryesisht me armë të lehta: pushkë automatike, bomba dore, snajperë prej 7,9mm deri në 12,5mm, pushkë të vjetra,, karabina 7,9mm, mitraloz të lehtë dhe të rendë nga 7,9mm deri në 14,5mm, armë kundërtanke që ne i quanim ―zola‖, raketahedhës krahu 150mm deri 500mm raketahedhës kundërtanke të quajtura ―OSA‖ 90mm si dhe sasi të vogla mortajash nga 60mm deri në 82mm e në sasi të vogla edhe 120mm. Me ndihmën e SHP-së ishte përmirësuar edhe komunikimi përmes telefonave satelitore, radio-komunikimi, si dhe komunikimi me mjete të tjera. Pajisja e shtabeve të zonave me kompetenca të mjaftueshme, solli rezultate të dukshme në vendosjen e kontakteve të drejtpërdrejta me popullin. U krijuan grupe për mbështetjen e luftës, ata përzgjidhnin rekrutet e rinj, gjenin rrugë armatimi jashtë dhe brenda vendit dhe propagandonin luftën në çdo nivel, gjenin vendstrehime për njësitet e UÇK-së, kujdeseshin për ushqime, veshmbathje etj.

106

Një numër i vogël eprorësh shqiptarë të ish-APJ-së iu bashkuan UÇK-së, të cilët dhanë kontributin e tyre sidomos në stërvitjen e ushtarëve, në rreshtimin dhe disiplinimin e tyre. Por për fat të keq, numri i eprorëve ushtarak që u kyçen dhe iu bashkëngjitën Ushtrisë Çlirimtare ishte shumë simbolik. Njësitet e UÇK-së tashmë përdornin taktikat sipas vendit dhe momentit ku zhvilloheshin luftimet, dukë kombinuar përvojat nga luftërat e të parëve tanë me përvojat moderne, njohuritë teorike me praktikën, duke ndërruar taktikat brenda një kohë shumë të shkurtër. Gjatë luftimeve u vërejte dallimi madh në mes të UÇK-së dhe forcave të armikut, ushtarët dhe eprorët e UÇK-së ishin vullnetarë dhe e kishin të lehtë procesin e marrjes së vendimeve, ndërsa eprorët e armikut kishin vështirësi në vendimmarrje, shumë ushtarë jo rrallë lëshonin frontin, ka raste kur largoheshin edhe pa paralajmërime. Një ndër konkluzionet që kjo temë sugjeron në lidhje me lidershipit ushtarak është se ky lidership mundësoj që të vihej në lëvizje gjithë UÇK-ja si strukturë e jo si grupacion, tashmë bëhej lufta e UÇK-së pa i nënvlerësuar luftërat e tjera historike të popullit shqiptar, qoftë edhe ato lokale. Kjo ndodhi para përcaktimit të strukturave të zonave dhe bërja e qartë dhe e saktë e detyrave në mision. U bë përcaktimi territorial i kufijve të zonave operative duke ngritur edhe Shtabin e Përgjithshëm me eproret e domosdoshëm për koordinim dhe komunikim në të gjithë nivelin organizativ.

IV.5. Formimi i strukturës organizative

Struktura Organizative e Zonës ishte komplet ushtarake kishte të gjitha elementet e nevojshme për zhvillimin e veprimeve luftarake. Zona kishte të gjitha sektorët të cilët mundësonin punën dhe ndihmonin në procesin e marrjes së vendimeve, kishte brigadat të cilat ishin mirë të armatosura dhe me mision të qartë luftarak, kishin njësitet rezervë dhe mbështetëse, kishin mbrojtjen civile e cila ishte urë lidhëse në mes pjesës së uniformes dhe popullatës, me një fjalë formacioni luftarak i përngjante 100% formacioneve luftarake me moderne. Përbërja: Komanda, Komandanti, z. v. Komandanti, Sektorin e Personelit, Sektorin Operativ, Sektorin Zbulimit Kundërzbulimit, Sektorin e Ndërlidhjes, Sektorin e Logjistikes, Sektorin për Moral, Sektorin për Mbrojtje Civile, 3 Brigada, Njësiti Special dhe Policia Ushtarake.

107

IV.6. Organizimi

KOMANDANTI I BRIGADËS

Zëvendëskomandanti i Brigadës

Shefi i sektorit Shefi i sektorit Shefi i sektorit të Shefi i sektorit Ndërlidhja Shefi i sektorit të Shefi i sektorit për zbulim Koordinator për mbrojtje personelit operativ logjistikës për moral kundërzbulim civile

Batalioni I Batalioni II Batalioni III Batalioni IV Batalioni V Njësiti special

Policia ushtarake

108

IV.6.1. Detyrat e Sektorit të Personelit G-1

Përgjigjej për zbatimin e politikave të përcaktuara në fushën e personelit, planifikimin dhe menaxhimin e burimeve njerëzore, mbante evidencat e stafit të mobilizuar, mbante evidencën e trajnimeve, ndryshimeve në personel. Merrej me menaxhimin e personelit, kontrollonte arsimimin e pjesëtareve të UÇK-së të sapo rreshtuar në radhët e ushtrisë. Merrej me planifikimin dhe menaxhimin e personelit, sipas akteve ligjore e nënligjore në fuqi me të cilat dispononte UÇK-ja. Sektori i personelit merrej me kompletimin e strukturës organike të njësisë, me personel sipas kritereve të përcaktuara nga ana e komandantëve të Zonës duke u bazuar në nevojat bazuar në luftimet dhe grupimet e armikut.

IV.6.2. Detyrat e Sektorit Informativ G-2

Përgjigjej për planëzimin dhe organizimin e punës për sigurimin e informacionit të zbulimit ushtarak dhe atij që kishte të bëjë me çështjet e sigurisë për njësinë dhe për njësive vartëse. Sektori përgjigjej për grumbullimin dhe përpunimin e informacionit të zbulimit për komandantin dhe shtabin e njësisë, për ruajtjen e informacionit të klasifikuar, të personelit dhe të infrastrukturës, shkëmbimin e informacionit të zbulimi me shefat e sektorëve informativ si dhe planëzimin e masave konkrete për ruajtjen e sigurinë e infrastrukturës së institucioneve të njësisë. Planëzonte dhe organizonte përdorimin e burimeve dhe sistemeve të zbulimit , në bashkëveprim me Komandat përkatëse. Ishte përgjegjës për planifikimin dhe realizimin e operacioneve të zbulimit. Ishte përgjegjëse për grumbullimin, ruajtjen dhe administrimin e dokumentacionit.

IV.6.3. Detyrat e Shefit të Sektorit Operativ G-3

Sektori operativ ishte përgjegjës për planifikimin, menaxhimin, dhe kontrollin e proceseve operacionale, të gatishmërisë, arsimimit e stërvitjes si dhe përpunimi i mësimeve të nxjerra në interes të përmirësimit të programeve të stërvitjes. Ishte përgjegjës për planifikimin e operacioneve, përpilimin e planeve për zhvillimin e operacioneve, analizën e operacioneve, nxjerrjen e mësimeve si dhe koordinimin e veprimeve me njësitet varëse si dhe përmbushjen e misionit luftarak. Sektori operativ koordinonte veprimet me degët e tjera të Shtabit të njësisë në interes të mbështetjes së institucioneve arsimore dhe stërvitore në njësi për përmbushjen e misionit të tyre për arsimimin dhe stërvitjen. Organizonte dhe drejtonte përpunimin e informacioneve dhe vëzhgimeve të stërvitjeve me qëllim evidentimin e eksperiencave dhe nxjerrjen e mësimeve në interes të përmirësimit të programeve të stërvitjes në njësi.

109

IV.6.4. Detyrat e Shefit të Logjistikës

Ky sektor ishte përgjegjës për planifikimin dhe sigurimin e mbështetjes logjistike të njësisë, me furnizime, mirëmbajtje, transport, materiale dhe shërbimet tjera në përputhje me resurset, buxhetin dhe prioritetet. Shefi i Degës së Logjistikës, përgjigjej për drejtimin e degës së logjistikës për realizimin e misionit të njësisë. Udhëhiqte punën për planifikimin e mbështetjes logjistike. Shefi i Sektorit Udhëhiqte punën për planifikimin e mbështetjes logjistike. Hartonte programimin logjistik për mbështetjen e luftimeve, kujdesej për transportin e mallrave dhe ushtarëve, furnizim me materiale etj.

IV.6.5. Detyrat e shefit të Degës së Planifikimit

Përgjigjej për përgatitjen e planeve për bashkëpunim me faktorët relevant, popullatën civile, me qëllim të motivimit dhe mobilizimit të popullatës për të iu bashkangjitur UÇK-së, njëkohësisht për hartimin e planeve të bashkëpunimit. Shef i Degës së Planifikimit, përgjigjet për koordinimin e punës me degët në shtab dhe institucionet e varësisë, për hartimin me kohë e me cilësi të planit të bashkëpunimit duke bërë harmonizimin e këtyre planeve, bënte hartimin dhe miratimin e programeve trajnuese dhe aktiviteteve tjera.

IV.6.6. Sektori i ndërlidhjes

Sektori i ndërlidhjes ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm, gjatë gjithë kohës, para dhe gjatë operacioneve luftarake ka funksionuar në mënyrën më të mirë të mundshme, ishte formacioni kryesor i mbështetjes me ndërlidhje në UÇK. Misioni primar ndërlidhjes ishte të instaloi, vendosë në veprim dhe të mbajë të qëndrueshme sistemet e ndërlidhjes në nivele të ndryshme në UÇK, gjatë zhvillimit të operacioneve. Detyra primare e këtij sektori ishte të mbështesë funksionet luftarake para dhe gjatë operacioneve.

Detyrat kryesore të sektorit të ndërlidhjes: 1. Të funksionalizojë dhe mirëmbaj sistemin e ndërlidhjes gjatë operacioneve luftarake. 2. Të mbështesë detyrat luftarake të njësive duke përfshirë komandim – kontrollin, zbulimin, zjarrin, mbështetjen e luftimit, mbështetjen e shërbimeve luftarake. 3. Të siguroi komunikim të brendshëm në të gjitha nivelet e forcave në operacion duke përfshirë drejtimin kryesor dhe sipas nevojës. 4. Shefi i këtij sektori në momente të caktuara organizonte trajnimin e stafit me qëllim që të sigurojë staf të mjaftueshëm dhe asistencë teknike për planifikimin dhe e kontrollin e të gjitha komunikimeve të kërkuara. 5. Të instalojë, vendosë në veprim dhe mbajë në gatishmëri reale komunikimin mobil.

110

6. Të sigurojë mbrojtjen e informacionit dhe shpërndarjen e tij në kohë reale. Shefi i sektorit ndërlidhës kishte dy detyra duke qenë njëkohësisht dhe planëzues i mbështetjes së ndërlidhjes në përbërje të shtabit por njëhershmi dhe këshillues i drejtë për drejtë i Komandantit dhe vartësve të tij direkt për çështjet e Komandim Kontrollit. Shefi i Ndërlidhjes kishte për detyrë ta këshillojë komandantin për planet dhe sistemin e ndërlidhjes, përgatit planet, dhe urdhrat për udhëheqjen dhe drejtimin e komandave vartëse dhe reparteve të ndërlidhjes, të ushtron mbikëqyrje teknike të aktiviteteve të ndërlidhjes brenda shtabit, të menaxhojë të gjitha çështjet operacionale dhe të sigurimit të kontingjenteve të komunikimit, ndihmon në zhvillimin e planeve operacionale të mbrojtjes së informacionit dhe politikën e shfrytëzimit të rrjetave të informacionit. Të ndihmojë në përgatitjen e anekseve të ndërlidhjes dhe urdhrave operacionale të njësive të UÇK-së në ZOLL, të krijojë procedura të operimit me mjetet e ndërlidhjes.

IV.6.7. Detyrat e Shefit të Financave

Përgjigjej për mbështetjen financiare në njësi duke u bazuar në mundësitë financiare me të cilat funksiononte Zona dhe në përputhje me mundësitë dhe prioritetet dhe vizionin e zhvillimit. Shefi i financave planifikonte, drejtonte veprimtarinë financiare, në përputhje me resurset, buxhetin, mundësinë dhe prioritetet. Bënte shpërndarjen proporcionale të financave bazuar në nevojat e njësive vartëse, për realizimin e detyrave dhe aktiviteteve kryesore luftarake. Gjithashtu mbante kontrollin e plotë e të gjitha të hyrave dhe harxhimeve.

IV.6.8. Bashkëpunimit civilo-ushtarak

Përgjigjej për koordinimin e veprimtarive që kanë të bëjnë me veprimtarinë e njësive, me organizatat dhe autoritetet civile dhe të gjithë aktorët ushtarakë e civilë për realizimin e misionit. Ky sektor ka luajtur rol të rëndësishëm sepse ishte urë kaluese në mes pjesës së uni formuar dhe strukturave civile dhe popullatës civile në përgjithësi, këto aktivitete kishin të bënin me mobilizimin, informimin, furnizimin si dhe punët tjera logjistike që ndërlidheshin me UÇK. Njësitet ushtarake: Brigada 151 ―Zahir Pajaziti‖, Brigada 152 ― Shaban Shala‖, Njësia Speciale e Zonës ― Komando‖ dhe njësia e Topave pa dridhje. Mbrojtja Territoriale: Njësitet e Mbrojtjes territoriale luajtën rol të rëndësishëm në ZOLL sepse ishin të shtrira në tërë territorin e përgjegjësisë së Zonës dhe ishin formacione të rregullta kryenin detyra si vëzhgimi, fortifikimi, mbështetja logjistike dhe të gjitha detyrat tjera që parashtroheshin nga Shtabi i Zonës operative në përbërje të vet kishte formacion ushtarak dhe më vonë pa ndonjë problem shndërrohet në ushtri të rregullt. Me ketë formacion Zona arriti që të përballet edhe me formacionet me të organizuara ushtarake serbe, nga këto luftime Zona doli edhe më e organizuar dhe me më përvojë.

111

Përvojat nga angazhimi i stafit dhe luftëtareve në betejat e ndryshme në ZOLL:

1. Stafi komandues tregoj aftësi komanduese dhe lidership të pazakontë; 2. Moral që nuk është shënuar në luftërat e deriatëhershme; 3. Suksesi i arritur edhe përkundër faktit se forcat e UÇK-së kishin mungesë armatimi; 4. Përballja me një armik shumëfish më të armatosur dhe numerikisht më të madh; 5. Përballja me armikun në kushte të një dimri të ftoftë; 6. Ndihma e madhe nga mbrojtja civile; 7. Ndihma e madhe nga vullnetaret; 8. Lidershipi i kishte kushtuar rendësi të madhe fortifikimit dhe maskimit; 9. Funksionimi perfekt i radiolidhjeve; 10. Funksionimi i jashtëzakonshëm i logjistikës; 11. Funksionimi i shkëlqyeshëm i sektorin të shëndetësisë dhe të informimit.

112

KREU V

LUFTA E UÇK-së NË ZONËN OPERATIVE TË LLAPIT

V.1. Betejat në Zonën Operative të Llapit

Zona Operative e Llapit ishte një ndër Zonat me rëndësi të madhe për Ushtrinë Çlirimtare, sipas organizimit, shtrirjes dhe rezultateve të arritura ishte shembull në nivel të Shtabit të Përgjithshëm të UÇK-së. Deri më 18 nëntor 1998 Ushtria Çlirimtare e Kosovës ishte e organizuar në një Zonë Operative, dhe kjo zonë përfshinte tërë territorin e Kosovës, dhe kështu në kuadër të kësaj Zone Operative funksiononin nënzonat tjera operative në mesin e të cilave ishte edhe Nënzona Operative e Llapit. Nga kjo datë me urdhër të Shtabit të Përgjithshëm të UÇK-së, organizimi kalon nga nën- zonat në Zona Operative, kështu që nënzona operative formohet në Zonën Operative të Llapit, me organizimin e mirëfilltë ushtarak, me komandën e zonës, tre brigadat dhe njësitet mbështetëse. Zona Operative e Llapit gjatë luftës njëvjeçare zhvilloi disa beteja, luftime e operacione që karakterizohen me jehonën dhe peshën e tyre jo vetëm tek opinioni ynë i brendshëm, po edhe tek ai ndërkombëtar. Në Zonën Operative të Llapit u zhvilluan disa beteja, ndër të cilat veçojmë: - Beteja e Kaçanollit (15-18 shtator 1998), - Beteja e Dhjetorit (24-27 dhjetor 1998), - Beteja e Lkesanit (9 janar 1999), - Beteja e Majacit (27 janar 1999), - Beteja e Prapashticës (7 prill 1999), - Beteja e Katunishtës (mars-prill 1999). Gjatë luftimeve në ZOLL ranë heroikisht 154 ushtarë të UÇK-së, ndërsa 181 u plagosen. Beteja e Kaçanollit- Beteja që u zhvillua nga Gryka e Kaçanollit nga 15 deri më 18 shtator 1998 është ndër më të rëndësishmet, jo vetëm të kësaj Zone por të tërë UÇK-së. Këtu u kthye morali dhe dinjiteti i UÇK-së. Faktori i jashtëm dhe i brendshëm u bind se UÇK-ja nuk është e shkatërruar, siç pretendohej pas betejës së Rahovecit dhe Bardhit të Madh, por ishte e organizuar dhe e shtrirë në mbarë territorin e Kosovës dhe e gatshme të përballet me makinerinë serbe deri në çlirimin e vendit. Në këtë betejë forcat serbe kishin ndërmarrë ofensive të madhe dhe kishin angazhuar një numër të madh të njësive të rregullta dhe paramilitare dhe mbrojtjen territoriale. Kjo ishte beteja e parë frontale ndërmjet forcave të UÇK-së dhe forcave paramilitare serbe. Në këtë armiku angazhoi brigadën 175 të këmbësorisë, njësitet e brigadës 150 të motorizuar, divizionin e artilerisë, brigadën 115 të blinduar, bat. 50 vëzhgues, bat. 52 të policisë ushtarake. Në këtë betejë armiku angazhoi edhe njësitet speciale me përvojë lufte si Njësia Speciale Antiterroriste ―SAJ‖ kompaninë e kërkim shpëtimit dhe pastrimit të terrenit, Njësitin mekanizues, dhe si gjithmonë njësinë policore serbe nga Podujeva.

113

Vlen të ceket se armiku këtu angazhoi edhe njësitet paramilitare të Frenki Simatoviqit, njësitin e Arkanit, Sheshelit dhe të tjerë. Ushtria Çlirimtare iu kundërvu me Brigadën 151‖Zahir Pajaziti‖, me njësitet e mbrojtjes territoriale. UÇK kishte pozicionet e veta në vijën nga fshati Dobratin, Bajqinë, Dobërdoll dhe Llapashticë. Forcat serbe sulmuan me njësitin e parë të këmbësorisë, ku kryesisht ishin mercenarë, tek të cilët më vonë do të gjenden shiringa, ampula, alkool, ndërsa më vonë do të sulmojnë njësitet e Frenki Simatoviqit dhe pjesëtarë të tjerë, kryesisht vendor dhe të ardhur nga Serbia gjatë luftimeve dhe pas, tek të njëjtit do të gjendet dokumentacioni i cili dëshmon përkatësinë e tyre, dhe, në skalionin e tretë ishte ushtria serbe e rregullt e cila fillimisht sulmonte me artileri e pastaj me njësi tankiste dhe të motorizuara duke përdorur Pragën 20.mm( e ndaluar me konventa) dhe më në fund sulmonte me këmbësori. Më 15 shtator në ora 6.00 fillon sulmi i njësiteve serbe, së pari me granatim të artilerisë e pastaj duke u futur nga të dy krahët me këmbësori. UÇK-ja përkatësisht Zona e Llapit, Brigada 151 ishte e tëra e pozicionuar dhe fortifikuar, kështu që humbjet ishin pothuajse minimale. Brigada problemin më të madh e kishte evakuimin e civileve të cilët ishin në numër të madh, duke zhvilluar luftë të pabarabartë, UÇK detyrohet të tërhiqet, gjatë kësaj beteje heroikisht mbesin në vijën e frontit 7 dëshmorë. Armiku gjatë tërheqjes ka kryer masakra të papara në popullatën civile dhe kështu masakrohen 21 civil të pafajshëm. Forcat paramilitare, policore dhe ushtarake pësuan humbje të konsiderueshme nga ushtarët e UÇK-së.

Beteja tjetër e lavdishme është Beteja e Dhjetorit (24 deri më 27 dhjetor 1998) apo siç njihet Beteja e Llapashticës, ku u thye bindja se forcat serbe janë të pamposhtura. Serbia për herë të parë pranoi se ka përdorur forcat ushtarake. Beteja e 24-27 dhjetorit ka rendësi të shumëfishtë. Ishte treguese se lufta për liri mund të fitohej mbi çdo ushtri. Ajo është një ndër betejat që ndikoi në faktorin për zgjedhjen e çështjes së Kosovës dhe mbajtjen e konferencave ndërkombëtare, siç edhe ndodhi në Rambuje. Komanda e Zonës në strategjinë e vet të luftës, në Betejën e Llapashticës tregoi se vendosmëria, morali dhe dëshira për liri janë shumë më të fuqishme se sa makineria, pajisjet dhe numri i madh i forcave ushtarake armike.

114

Në këtë betejë u vërejte se strategjia e kalitjes dhe e edukimit në frymën luftarake ishte shumë domethënëse. Ndër betejat të tjera e veçojmë: Beteja e 24 marsit 1999 (kjo betejë kishte filluar nga 20 marsi dhe ishte shtrirë në tërë pjesën perëndimore të Zonës nga Kodërza, Penuha, Urasi, Venedensi, Llapashtica e Poshtme dhe ajo e Epërme, Kastarti, Bajçina, Bardhashi, Livadhia, Lausha, Buzllapi, pastaj Tasheci, Rrepa, Pollata). Beteja e Prapashticës më 7 prill 1999. Beteja e Surdullit 15-16 prill 1999 - Beteja e muajit prilli (ishte shtrirë pothuajse në tërë pjesën lindore të Zonës, në Dafinet, Dardhishtë në Halabak, Sharban, Dyz, Kolaj, Rimanishtë, Kala, Merion, Mramur); Beteja për mbrojtjen e popullatës dhe të plagosurve nga 25 prilli deri më 2 maj 1999, e zhvilluar në Potok te Guri i Bardhë si dhe Beteja e Katunishtës. Operacioni për tërheqjen e të plagosurveka zgjat nga 28 prilli deri më 1 maj 1999 Komandanti i Zonës Operative të Llapit gjatë luftës ka marrë shumë vendime, por vendimi për kalimin e Zonës Operative të Llapit në Gollak lirishtë mundë të konsiderohet si vendim historik, sepse u realizua pa humbje, e tërë zona kaloi vetëm brenda natës, por ajo që është më e rëndësishmja e tërë popullata civile shpëtoi sepse kaloi në rajonin e Gollakut ku bashkërisht u vendosë me njësitet e UÇK-së dhe shpëtoi nga armiku sepse forcat serbe kishin ndërmarrë një ofensivë të madhe për eliminimin e Zonës, dhe shfarosjen e popullatës së pafajshme civile. Gjatë luftës njëvjeçare në ZOLL ranë heroikisht 154 luftëtarë, dëshmorë të kombit, ndërsa 181 u plagosën. Gjithashtu u ekzekutuan në forma të ndryshme rreth 700 civilë, ndërsa rreth 200 trajtoheshin të zhdukur (pjesa më e madhe e tyre janë identifikuar viteve të fundit). Nga bombardimet e forcave serbe, rajoni i zonës, veçmas fshatrat ku u zhvilluan luftimet frontale, pësoi dëme të shumta materiale. Komanda e Zonës arriti disa herë që t‘i shmanget ofensivës së madhe të armikut duke kaluar nga Zona e Llapit në atë të Gollakut, ky vendim mendoj që ishte historik sepse pamundësoi humbjet në njerëz dhe teknikë të UÇK-së dhe njëherë shpëtoj më shumë se 20000 njerëz të pafajshëm. Prandaj, ky vendim i komandantit të Zonës do të mbetët i shkruar në histori me shkronja të arta, se vendimet mëdha dhe kur merren me kohë janë vendime historike.

V.2. Faktorët që përshpejtuan fillimin e luftës

Fillimisht Zona Operative e Llapit duke u bazuar në përvojën e mëhershme në Zonat tjera u fokusua në përgatitjen, organizimin dhe realizimin e trajnimeve të ndryshme dhe në nivele të ndryshme, me qëllim të ngritjes së nivelit të gatishmërisë së njësive. Kështu që menjëherë fillojë krijimi i qëndresë së parë stërvitore të UÇK-së, në ZOLL. Gjatë kësaj periudhe të gjithë ushtarët e sapomobilizuar kalonin përmes fazës përgatitore, ushtarët vepronin në bazë të plan- programeve të stërvitjeve ushtarake, që kishte për qëllim aftësimin dhe ngritjen profesionale të individëve dhe njësive. Zona tani më ishte mirë e organizuar, me strukturë ushtarake dhe me hierarki tipike ushtarake. Përfundime Me betejën e Kaçanollit UÇK-ja dëshmojë se është gjallë, dhe që mundet në rrethana dhe kushte të ndryshme t‘i kundërvihet armikut.

115

Beteja dëshmoi se është e organizuar dhe e shtrirë në tërë territorin, dhe që ka hierarki dhe strukturë të mirë organizative. Dëshmoi se morali i ushtarëve është i madh edhe përkundër faktit se kishin mungesë të armatimit, municionit, pajisjeve tjera të nevojshme për luftë. Kjo betejë edhe më shumë mobilizoi forcat për tu përballur me armikun, vazhdoji fuqizimi edhe më i madh i ushtrisë, radhëve të ushtrisë iu bashkëngjiteshin dita e ditës edhe më shumë.

V.3. UÇK-ja si Ushtri e mirëfilltë me një lidership adekuat si dhe me një efektivitet organizativ

Nuk ka asnjë dyshim se UÇK-ja ishte organizatë politike dhe ushtarake. Për këtë janë sjellë mjaft fakte dhe dokumente nga shumë autorë shqiptarë dhe të huaj. Por me interes të veçantë për mua është të ndalem për karakterin e saj ushtarak. Kjo organizatë vinte në mënyrë logjike nga rezistenca e armatosur e grupeve guerile kosovare. Ajo e kishte me rëndësi jetike normalizimin e vet si forcë e armatosur me mision dhe objektiv të qartë strategjik. Pranimi i saj si forcë e armatosur nga faktori ndërkombëtar e veçmas nga SHBA-ja dhe vendet kryesore të BE-së ishte vendimtare për të ardhmen e Kosovës. Përveç kësaj edhe përballja me ushtrinë dhe forcat policore e paramilitare serbe kërkonte organizimin e saj si forcë ushtarake moderne. Vetëm kështu do të pranohej roli i saj në opinionin publik të brendshëm e të jashtëm si dhe në kancelaritë ndërkombëtare me peshë vendimtare në vendimmarrje. Ushtria Çlirimtare e Kosovës për hir të së vërtetës në rrugën për formimin e saj kishte lëvizur në një terren mjaft të vështirë. Terren i cili në çdo kohë e kërcënonte ekzistencën dhe mospranimin e saj. Rreziqet që i kërcënoheshin kësaj organizate të re e cila kishte marrë përsipër të realizonte aspiratën dhe kauzën e lirisë të shqiptarëve të Kosovës ishin të shumta dhe komplekse. Ato ishin të brendshme e të jashtme dhe mjaft delikate. UÇK-së i duhej të luftonte jo vetëm armikun i cili kishte okupuar vendin por edhe duhej të organizohej në respekt të plotë të ligjit ndërkombëtar. Në këto kushte, udhëheqësit e saj, ju përveshën punës për krijimin e një ushtrie moderne dhe bashkëkohore. Mënyra e vetme për t‘u pranuar ndërkombëtarisht, por dhe nga populli i Kosovës ishte krijimi i një ushtrie e cila do të demonstronte jo vetëm gatishmërinë dhe kapacitetet operacionale për tu ndeshur me armikun por edhe do të zbatonte ligjet, rregullat dhe zakonet e luftës të pranuara ndërkombëtarisht. Për këto arsye ajo duhej t‘u shmangej kërcënimeve që vinin nga përpjekjet e krimit të organizuar rajonal dhe shtetit të Serbisë për ta implikuar me organizatat kriminale ndërkombëtare. Ajo duhej t‘i bënte ballë terrenit të krijuar nga shteti okupues serb, që kishte për qëllim infiltrimin në Kosovë të organizatave kriminale terroriste të përmasave ndërkombëtare siç ishte Al Kaida. Ajo duhej të përballonte dhe të kundërshtonte me fakte opinionin që kishte përhapur shteti, politika, dhe diplomacia serbe duke e paraqitur si forcë terroriste. Ajo duhej të ndërtonte strukturat e veta organizative të përshtatura plotësisht për të zbatuar konventat dhe ligjet ndërkombëtare që rregullojnë sjelljen e luftëtarëve në fushën e luftës.

116

Dy ishin momentet më të rëndësishme në të cilat u përqendruan drejtuesit ushtarakë për organizimin dhe zhvillimin e UÇK -së. Momenti i parë ishte krijimi i një ushtrie gjithë kosovare pa dallim feje, ideje dhe krahine e cila duhej të kishte organizim ushtarak modern dhe hierarki ushtarake të konsoliduar dhe të përgjegjshme në planifikim, zbatim, komandim dhe kontroll. Momenti i dytë ishte angazhimi i saj në betejën për t‘u pranuar ndërkombëtarisht, si ushtri e cila e kishte justifikuar përdorimin e forcës për arritjen e qëllimit strategjik- lirinë e popullit të vet. Të dyja këto momente UÇK -ja i përballoi me përgjegjësi dhe në nivel të lartë duke u shndërrua nga lëvizje guerile në formacion luftarak të rregullt e formatuar sipas kërkesave ë një ushtrie të rregullt, sepse: 1.Kishte udhëheqjen e vetë politike. Në shtabin e përgjithshëm të ushtrisë ajo ka pasur drejtorinë politike e cila kishte detyrë themelore të saj përcaktimin e direktivës politike si dhe misionin e ushtrisë. Ky organizëm politik përveç se përcaktonte vijën politike të UÇK -së ishte edhe instrumenti kryesor i cili realizonte në praktikë politikën e komunikimit me faktorët relevant ndërkombëtar por edhe me partitë politike shqiptare. Ishin drejtuesit politikë të UÇK-së që u angazhuan në bisedime në emër të UÇK-së në Kosovë dhe në Rambuje.132 Ishin drejtuesit politikë të UÇK-së ata që firmosen me NATO-n marrëveshjen (zotimin mbi çmilitarizimin dhe transformimin e UÇK) më 21 qershor 1999133. Kjo bëri të mundur të pranohej ndërkombëtarisht dhe legjitime rruga që kishte zgjedhur; “Luftën e armatosur për çlirim, si mjeti i fundit i cili i kishte ngel në dorë popullit të saj për të fituar lirinë nga pushtuesit kolonialë serb‖. Si të gjitha ushtritë moderne ajo kishte: Himnin, betimin dhe flamurin e saj. Himni i saj ishte, himni kombëtar. Ai ishte kthyer pjesë e ndërgjegjes dhe përgjegjësisë qytetare për të gjithë luftëtaret. Himni nuk ishte vetëm pjesë e krenarisë kombëtare por edhe instrument i përkushtimit ndaj atdheut, nderit e lavdisë së kombit. Ai këndohej përpara flamurit, betimit dhe luftimit. Ai ishte gjëja më e dashur dhe më frymëzuese për çdo luftëtar. Vetëm ai që ka rrokur armët për liri e di se çfarë rëndësie ka himni i kombit të tij dhe sa i shtrenjtë e frymëzues është për luftëtarin e lirisë. UÇK-ja kishte betimin e saj. Luftëtarët e lirisë pasi kishin kaluar stërvitjen fillestare ku kishin njohur misionin, armën e luftimit, ligjet dhe rregullat që ishin të detyruar të respektonin në luftë, kryenin në mënyrë solemne betimin ushtarak. Kryerja e betimit pavarësisht se bëhej në luftë ishte momenti ceremonial më i rëndësishëm dhe më obliguesi për luftëtarin. Pasi ngrihej flamuri dhe këndohej himni kombëtar, luftëtaret të rreshtuar përsëritnin fjalët e betimit të cilat i shqiptonte komandanti dhe me zë të fuqishëm në fund shqiptonin fjalën –BETOHEMI. Ja si normohet betimi në rregulloren e përkohshme të UÇK-së ―Organizimi i jetës së brendshme në ushtri‖.

132 Edita Tahiri: ―Konferenca e Rambujesë‖ f. 59-78 133 Edita Tahiri- Konferenca e Rambujesë f. 251-257.

117

2. Betimi ushtarak Betimi ushtarak është një akt solemn një ngjarje e shënuar në jetën e çdo ushtari me vlera të mëdha njerëzore e kombëtare, morale dhe politike. UÇK-ja kishte flamurin e saj, ai ishte flamuri kombëtar shqiptar. Secila njësi kishte flamurin e vet. Flamujt e njësive ruanin dizajnin e flamurit kombëtar dhe mbështeteshin mbi traditën dhe kulturën shqiptare. UÇK-ja kishte uniformen e përcaktuar mbi bazë shërbimi e krahasuar plotësisht me ushtritë moderne. Ajo kishte stemën dhe shenjat dalluese për luftëtarët. Stema vendosej në kapelë ajo paraqiste në pamje flamurin kombëtar me fushë të kuqe dhe shqiponjën e zezë dy krenare në mes e rrethuar me ngjyrë të artë dhe ku shkruhej UÇK. Gjithashtu sipas armëve ku luftëtarët rreshtoheshin kishin edhe stemat që tregonin llojin e armës dhe shërbimit. Këto shenja jo vetëm për sa i përket formatit por dhe përmbajtjes ishin të njëllojta me ato të ushtrive moderne perëndimore. 3. UÇK-ja kishte ndërtuar hierarkinë e komandimit dhe kontrollit Komandim- Kontrolli (C2) ishte i ndërtuar mbi hierarkinë ushtarake dhe mbi parimet moderne në të gjithë vertikalen e saj nga shtabi i përgjithshëm deri në nivelin e skuadrës dhe të grupit. Kjo ndikoi drejtëpërsëdrejti në suksesin e operacioneve. Organizimi modern i komandim kontrollit në UÇK i lejoi komandantet të komandojnë dhe të sinkronizojnë thellësinë, afërsinë dhe krahët e operacionit. (në momentin kur e tërë Zona rrezikohej nga një ofensive e paparë e armikut, zona sulmohej nga të gjitha anët nga Drejtimi i Mitrovicës, Kurshumlisë, Prishtinës, atëherë komandanti i Zonës merr vendim, sipas mendimit tim historik, që brenda natës e tërë zona nga Llapi të kaloi në Gollak, bashkërisht me 20 deri në 30000 civil dhe që të gjithë shpëtuan)134 Komandim- kontrolli i ndërtuar në të gjithë hierarkinë komanduese të UÇK-së ju siguroi komandantëve të të gjitha shkallëve të komandimit të posedojnë dhe transmetojnë informacionin në mënyrën e duhur. Ai ishte i qëndrueshëm dhe me aftësi të mëdha manovrueshmërie, pa pasur nevojë për ndryshime cilësore në skemën e organizimit. Qëndrueshmëria e komandim kontrollit u manifestua jo vetëm në operacione të mëvetësishme por edhe me koordinimin e veprimit luftarak dhe bashkëveprimin mes Forcave Ajrore gjatë fushatës ajrore të NATO-s. Tregimi i objektivave dhe kombinimi i goditjeve të pushtuesit më forcën ajrore të NATO-s funksionuan mjaft mirë. Operimi në arenë të përbashkët ishte manifestim i organizimit ushtarak, hierarkisë ushtarake dhe rregullit ushtarak i përngjashëm dhe në nivelin e ushtrive moderne. Sistemi i komandim kontrollit taktik të Zonës Operative të Llapit ishte pjesë e arkitekturës së komandim kontrollit (C2) dhe nën vendosje e sistemit të komandimi dhe kontrollit të Shtabit të Përgjithshëm të UÇK-së. Ai ishte sistem mjaft efiçient dhe u krijoi mundësitë e duhura që komandanti i zonës ushtarake të Llapit dhe komandantëve të brigadave e batalioneve të kryejnë me efektivitet të lartë; Manovrën ushtarake, Mbështetjen me zjarr, Mbrojtjen ajrore,

134 Data e kalimit nga Llapi në Gollak 28 prill 1999 gjatë këtij kalimi duhej kaluar rruga magjistrale Prishtinë- Podujevë, në ndërkohë që UÇK-ja kishte 28 të plagosur rëndë, dhe një numër shumë i madh i civileve, gjatë këtij kalimi është bartur e tërë logjistika si dhe sektori i shëndetësisë ku secili ushtar barte me vete nga një artikull shëndetësor.

118

Zbulimin dhe masat e sigurisë në luftim dhe jashtë luftimit, Mbështetjen e luftimit dhe shërbimeve të luftimit, Mbështetjen humanitare për popullsinë e cila ju kishte nënshtruar eksodit të brendshëm. Duke studiuar aksionet luftarake dhe operacionet e zhvilluara në zonën ushtarake të Llapit lehtë shkohet në përfundimin se sistemi i Komandim - Kontrollit u lejoi komandanteve dhe shtabeve të tyre të planifikojnë dhe kontrollojnë operacionet duke i koordinuar ato me komandat e zonave tjera në krahë dhe shpinë të vet

V.4. UÇK-ja ishte organizatë ushtarake e armatosur

Si e tillë ajo ishte e ndërtuar mbi parime të organizmit modern. Përveç personelit dhe funksioneve organike ajo kishte të shtrirë edhe pajisjet dhe armatimin individual dhe kolektiv. E armatosur dhe e strukturuar sipas normave e rregullave ushtarake ajo deri në nivel batalioni ishte e ndërtuar dhe armatosur sipas parimit të sistemit tresh, pra togë – kompani- batalion. Mbi strukturën e batalionit ishte e organizuar në Brigadë dhe Zonë ushtarake. UÇK-ja, ishte organizatë ushtarake e strukturuar mbi baza ligjore dhe kishte të normuar jetën e vet nëpërmjet rregulloreve për çdo fushë të veprimtarisë së saj. Që në krijimin e saj ajo u përcaktua plotësisht në krah dhe zbatim të ligjit ose siç njihet si ―Ligji Ndërkombëtar Humanitar‖ ose Ligji i Konfliktit të Armatosur135. Gjithashtu ajo adaptoi dhe pranoi konventën e Gjenevës ―Për të Drejtat e Njeriut dhe të Individëve‖, protokollet shtesë të Hagës dhe materialet e Kryqit të Kuq Ndërkombëtar. Duke u mbështetur në ligjet ndërkombëtare të cilat përshkruajnë dhe normojnë rrethanat dhe bazën ligjore për përdorimin e forcës në mbrojtje të drejtave të popujve dhe shteteve, UÇK-ja u organizua në luftë për mbrojtjen e ekzistencës së popullit të saj. UÇK-ja megjithëse e organizuar në kushte ilegaliteti mori përsipër mbrojtjen e të drejtave themelore të njeriut gjatë konfliktit të armatosur. UÇK-ja e kishte të normuar me rregullore të veçantë mbrojtjen dhe sjelljen në përshtatje me ligjet rregullat dhe zakonet e luftës të personave që do të binin robër lufte në duart e saj, pra robërit e luftës, të plagosurit, të sëmuret, civilet e tjerë. Ligjet dhe konventat ndërkombëtare i përshkruajnë të drejtat e shteteve dhe të luftëtarëve por dhe kufizimet në përdorimin e forcës për qëllimet e tyre politike. Mbi bazën e këtyre ligjeve UÇK-ja hartoi dhe miratoi një varg rregulloresh të cilat e normonin plotësisht veprimtarinë e saj si formacion luftarak i ligjshëm. Aktet e rregullimit të veprimtarisë të UÇK-së në luftë për çlirimin e Kosovës çuan në organizimin e saj në përputhje të plotë më veprimtaritë që kanë kryer ushtritë e rregullta në kohë moderne. Për pasojë ajo u përcaktua saktësisht mbi domosdoshmërinë e përdorimit të forcës ose dimensionit ushtarak si mjeti i fundit me të cilin mund të merreshin vesh e të zgjidhnin konfliktin me Serbinë në dobi të lirisë dhe paqes në rajon. UÇK-ja pati meritën historike pasi ajo:

135 Dokumnti-STANAG-2449 i NATO-së.

119

-Bëri dallimin e duhur ndërmjet objektivave civile dhe atyre ushtarake. Në veprimtarinë e saj ajo u udhëhoq nga parime thellësisht humanitare dhe njerëzore. Kjo jo vetëm për mbështetjen që ju dha popullsisë civile pavarësisht etnisë, racës dhe gjinisë por edhe në mbrojtjen e infrastrukturës civile. Nuk ka pasur asnjë rast të goditjes dhe dëmtimit të civilëve, përkundër ajo ka organizuar në kushte shumë të rënda të luftimit mbështetjen humanitare. Propocionaliteti në përdorimin e forcës ka qenë një tjetër veprim i matur dhe mjaft i rëndësishëm i UÇK-së gjatë zhvillimit të konfliktit. Për shumë analistë ushtarakë ky element i rëndësishëm i të drejtës ndërkombëtare në zhvillimin e konfliktit ishte më shumë detyrim për pushtuesin se për UÇK-në. Kjo edhe mund të jetë e vërtetë, por në kushtet e zhvillimit të konflikteve të armatosura të gjitha palët mund të abuzojnë në përdorimin e forcës. Përse UÇK-ja e zbatoi me korrektësi këtë kërkesë të ligjeve ndërkombëtare të luftës? Sepse nuk ka asnjë rast kur UÇK-ja të ketë përdorur armët e rënda siç është artileria ose mjete të tjera force ndaj popullsisë civile. Nuk ka pasur asnjë rast kur trupat e UÇK-së të kenë përdorur në mënyrë të planifikuar dhe të organizuar torturën, sjelljen mizore dhe zhdukjen e vrasjen e civilëve serbë dhe të etnive të tjera. Pavarësisht akuzave të makinerisë politike dhe diplomatike serbe ndaj UÇK-së, vendimet e fundit të drejtësisë e konfirmojnë plotësisht këtë pohim. E kundërta është e vërtetë. Ushtria serbe përgjatë gjithë konfliktit i ka kryer të gjitha llojet e krimeve kundër njerëzimit përfshi zhdukjen, torturën, sjelljen mizore dhe depërtimit masiv. Humanizmi gjatë zhvillimit të konfliktit ishte një vlerë tjetër e cila ishte në qendër të veprimit dhe moralit të çdo luftëtari, komandantëve dhe vetë UÇK-së. Sjellja humanitare e forcave të UÇK-së prodhoi qëndrim korrekt të luftëtarëve të saj me pakicën serbe edhe përkundër frustrimit që krijoheshin si rezultat i masakrave të ushtrisë, policisë dhe paramilitarëve serb ndaj popullatës civile shqiptare. Në mënyrë institucionale UÇK-ja shmangu krijimin e vuajtjeve, shkatërrim e pronës private pavarësisht faktit se shumë civilë serbë ishin armatosur dhe luftonin kundër saj dhe popullsisë civile të pambrojtur shqiptare. Megjithëse e armatosur dhe me armë të rënda dhe e pa trajnuar në kazerma dhe në kushte paqe me instruktorë profesionistë, UÇK-ja u vetë kufizua në përdorimin e armëve dhe mjeteve dëmtuese masive siç janë, artileria, minat kundër këmbësorisë dhe kundër tanke. Ajo e dispononte këtë lloj armatimi por nuk e përdori asnjëherë për dëmtimin e popullsisë dhe as të infrastrukturës civile. Në sjelljen dhe respektimin e ligjeve dhe zakoneve të luftës, ndryshimi ndërmjet UÇK-së dhe forcave ushtarako policore e paramilitare serbe është qartësisht i dallueshëm. Ushtria, policia dhe forcat paramilitare serbe planifikuan dhe zhvilluan luftë gjenocidale ndaj shqiptarëve pavarësisht fesë dhe statusit të tyre social.

120

Ata hartuan dhe zbatuan planin ―Patkoi‖ 136 për depërtimin masiv të popullsisë civile shqiptare nga trojet e veta. Ata planëzuan dhe kryen me qindra e qindra masakra në të gjithë territorin e Kosovës. Ata luftonin për ç‘ kombëtarizimin e territorit dhe ndryshimin e raporteve etnike nëpërmjet forcës.

UÇK-ja në tërë veprimtarinë e saj luftarake ju përmbajt me vendosmëri ligjeve ndërkombëtare dhe sjelljeve humanitare. Ajo në asnjë rast nuk planifikoi dhe nuk zhvilloi betejën e vet me popullsinë civile të pambrojtur të etnitetit serb. Objektivi i saj ishin forcat pushtuese dhe paraushtarake serbe. Ajo luftonte për lirinë e popullit të vet dhe për ndërtimin e

136 Operacioni Patkoi është emri i operacionit, fushatës së spastrimit etnik të kryer nga forcat serbe në Kosovë gjatë luftës 1998/99. Policia serbe dhe ushtria jugosllave gjatë bombardimeve të NATO-s në vitin 1999 kanë kryer operacione të koordinuara kundër popullsisë shqiptare, në mënyrë për të dëbuar atë nga Kosova dhe kështu të mbajë kontrollin e Beogradit mbi Kosovën. Autoritetet serbe kanë bërë vrasje të organizuara, depërtimet dhe dëbimet masive të shqiptarëve të Kosovës, me përdorim të konsiderueshme të burimeve publike. Forcat qeveritare kanë vrarë mijëra civilë të cilët nuk ishin luftëtarë, dhe fëmijët përfshi gra, përhapjen e frikës dhe panikut në mesin e shqiptarëve të Kosovës për të detyruar ata që të largohen. Përdhunimi i i vajzave dhe grave është bërë edhe në shërbim të spastrimit etnik. Veprimet e qëllimshme të forcave serbe kanë shkaktuar largimin e të paktën 700.000 refugjatë shqiptarë nga Kosova në periudhë të shkurtër kohe. Sipas statistikave të UNHCR, numri i përgjithshëm i refugjatëve nga Kosova më 9 qershor qëndroi në 862.979 njerëz. Gjatë kontrolleve që ju bëheshin shqiptarëve në zonat kufitare, ata plaçkiteshin, dhe ju merrni komplet dokumentacionin me qellim te fshirjes se identitetit te tyre.

121 një shteti demokratik ku të gjithë qytetarët pavarësisht fesë, racës, etnisë dhe ngjyrës do të ishin të barabartë. Sfidat me të cilat UÇK-ja ballafaqohej janë të shumta dhe të natyrave më të ndryshme, por sfida e organizimit si ushtri e rregullt dhe e shtrirë në të gjithë territorin e Kosovës ishte sfida më e vështirë dhe ndoshta puna e kryer më mirë nga shqiptaret në të gjithë historinë e tyre. Pas daljes në skenë në vitin 1997 (nëntor), nuk kishte më dilemë nga askush nëse ekzistonte apo jo UÇK-ja. Këtë fakt tani ishte i detyruar ta pranonte okupuesi serb gjithashtu edhe komuniteti ndërkombëtar, ndërsa për shqiptarët ajo ishte kthyer në krenari kombëtare. Menjëherë pas daljes publike shumë llapjan kryesisht të rinj, tashme ishin bërë gati dhe pritnin momentin për tu bashkëngjitur radhëve dhe herë pas herë binin në kontakt me udhëheqësit me kërkesën kryesore për tu bërë anëtar i UÇK-së. Ky ishte suksesi i parë i arritur nga shqiptarët, pasi tashmë forcën e vet për tu mbrojtur nga pushtimi e kishin institucionalizuar mbi bazë krahine dhe të mbështetur plotësisht në ligjin ndërkombëtar. Betejën më Serbinë populli i Kosovës kishte zhvilluar pa ndërprerë por pas vitit 1981 ajo kaloi nëpërmjet tre etapave. Në etapën e parë ishte përplasja ndërmjet institucioneve legale të Kosovës me ato të Serbisë dhe ish Jugosllavisë. Institucionet e Kosovës u munduan të ruanin të drejtat kushtetuese të cilat i garantonte kushtetuta jugosllave dhe ajo e krahinës e vitit 1974. (Serbët kërkonin që shqiptaret të ktheheshin në pozitën kushtetuese të vitit 1966 kur shqiptarët ishin pjesë e Serbisë dhe trajtoheshin si qytetar të dorës së dytë. Kjo përplasje zgjati deri në shpërbërjen e Jugosllavisë. Etapa e dytë ishte konflikti. Nga studimet dhe konsultimet e bëra me dokumentet e kohës si dhe analizat e bëra nga studiues të ndryshëm mendoj se kjo etapë shtrihet nga viti 1989 deri në vitin 1997 kur u organizua UÇK-ja. Në këtë etapë janë zhvilluar të gjitha llojet e konfliktit. Në rrafshin politik konflikti u zhvillua ndërmjet popullit kosovar për të mbrojtur kushtetutën e vitit 1974 dhe okupatorit serb i cili me dhunë e zhveshi Kosovën nga të gjitha të drejtat e veta kushtetuese dhe praktikisht realizoi okupimin e plotë. Deri në shpalljen e krijimit të UÇK-së konflikti u zhvillua në të gjitha drejtimet përfshi përplasjen me armë të cilën e imponoi regjimi pushtues serb. Forcës së pushtuesit shqiptarët ju përgjigjen përveç se me rezistencën paqësore e betejën diplomatike ndërkombëtare edhe me forcë nëpërmjet luftës guerile. Etapa e tretë, ishte lufta e armatosur. Shqiptarët e realizuan kryengritjen e armatosur dhe e shtrinë në të gjithë territorin e tyre vetëm atëherë kur u themelua ushtria e tyre që quhej UÇK. UÇK-ja e ktheu konfliktin e vazhdueshëm me serbët në konflikt të armatosur, midis popullit të Kosovës dhe forcave ushtarako policore e paramilitare serbe. Ajo arriti këtë pasi ishte kthyer nga guerile në forcë të rregullt ushtarake duke planifikuar dhe zhvilluar një varg betejash për të arritur objektivat themelore kombëtare. Ajo ishte gati të luftoje dhe të arrijë sukses përgjatë të tri shkallëve operacionale. Ajo tashmë ishte kthyer në faktorin numër një të shqiptarëve në terren. ―Ne vepruam për të mbrojtur njerëzit e pafajshëm në Kosovë, përballë një ofensive të egër ushtarake. Ne vepruam për të parandaluar zgjerimin e luftës në zemër të Evropës. Amerika ka përgjegjësi që të qëndroj përkrah aleatëve të cilët u angazhuan përkrah nesh në ruajtjen e paqes dhe stabilitetit në Evropë. Kjo është arsye e ndërhyrjes në Kosovë.‖137dhe vazhdon mendimin e vet Tony Blair ―Po të mos ndërhynim në Kosovë, spastrimi etnik do të vazhdonte

137 Bill Clinton, Fjalim drejtuar qytetarëve të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, 24 mars 1999.

122 dhe i tërë rajoni do të destabilizohej. Në anën tjetër NATO-ja do të dukej e pafuqishme, dhe për mua këto do të ishin pasoja të rënda‖.138

V.5.Konferenca e Rambujesë

Në kohën kur në Kosovë zhvilloheshin luftime të ashpra, në kohën kur kriza në Kosovë kishte përshkallëzuar në një luftë të përgjakshme me rrezik për t‘u shtrirë edhe jashtë kufijve të Kosovës, bashkësia ndërkombëtare me qellim të ndërprerjes së dhunës së organizon konferencën e Rambujesë .139 Konferenca e Rambujësë shënoi kthesë thelbësore në historinë e Kosovës dhe të shqiptarëve në përgjithësi. Konferenca me vendimet e veta ndryshojë rrjedhat e ngjarjeve në Kosovë. Konferenca u mbajte në kohën kur në Kosovë zhvilloheshin luftime të ashpra, serbët kishin shtuar sulmet ndaj UÇK-së dhe civilëve të pafajshëm. Konferenca argumentoj të drejtën e popullit të Kosovës për vetëvendosje, është kompromis midis qëndrimeve të palëve negociuese dhe të qëndrimit të bashkësisë ndërkombëtare për një zgjidhje kalimtare. Konferenca paraqet fillimin e korrigjimit të padrejtësisë ndaj shqiptarëve, të cilët me vendimet e padrejta të Konferencës së Londrës (1913) u ndanë tragjikisht dhe si pasojë Kosova dhe një pjesë e territoreve të tjera shqiptare mbetën jashtë territorit amë dhe nën pushtimin e të huajve. Konferenca kishte për objektiv kryesor ndaljen e luftës dhe të gjenocidit serb kundër shqiptarëve, vendosjen e Kosovës nën protektoratin e NATO-së, krijimin e një statusi kalimtar për Kosovën dhe evitimin e rrezikut potencial që kërcënonte paqen dhe sigurinë ndërkombëtare. Konferenca e Rambujesë shënon shkallën më të lartë të ndërkombëtarizimit dhe të trajtimit të çështjes së Kosovës dhe të çështjes shqiptare. SHBA dhe aleatet e saj në NATO por edhe shtete tjera me influencë e peshë në politiken botërore. Konferenca e Rambujesë hapi mundësitë për intervenimin e NATO-s në krizën e Kosovës,140 për ndaljen e luftës dhe të spastrimeve etnike në Kosovë, për vendosjen e Kosovës nën protektoratin ndërkombëtar të NATO-s dhe të OKB-së, si dhe për gjetjen e një zgjidhjeje kalimtare për Kosovën, duke hapur shtegun për deklarimin e popullit të saj me referendum për statusin final të Kosovës, nënkuptoi nënshkrimin e aleancës së Kosovës me SHBA dhe Perëndimin, krijoi bazën për një status ndërkombëtar të Kosovës, duke thyer përfundimisht, në mënyrë institucionale paradigmën e pretendimeve serbe për Kosovën si çështje e brendshme e saj, krijoi bazën legale për njohjen ndërkombëtare te të drejtës për vetëvendosje të popullit të Kosovës dhe shënoi një hap përpara drejt pavarësimit të Kosovës.

138 Toni Blair, Intervistë për Frontline, PBS. 2005. 139 Konferenca ndërkombëtare Paqësore për Kosovën u mbajt në Rambuje dhe në Paris prej 6 deri më 23 shkurt dhe prej 15 deri 18 mars 1999. 140 Kështu më 23 mars, sekretari i përgjitheshem i NATO-së Javier Solana, urdhëroi fillimin e operacionit ‖Allied Forcë‖ për të nesërmen m[ 24 mars 1999.

123

V.6. Intervenimi i NATO-së

Cilët ishin faktorët kyç që çuan deri të intervenimi? Dështimi i Konferencës së Rambujesë, me fajin e palës serbe e cila refuzoi ta nënshkruajë Marrëveshjen, Orientimi pro luftës i regjimit serb dhe refuzimi i rrugës paqësore për zgjidhjen e konfliktit ishte provuar për dhjetë vite. Pala shqiptare nënshkroi marrëveshjen, e vetëdijshme se ajo nuk do të sjelltë zgjidhjen e dëshiruar, dhe me ketë rast rikonfirmoj orientimin paqësor dhe për dialog i popullit të Kosovës. Përvoja e bashkësisë ndërkombëtare me Serbinë pas luftës në Bosnje e Kroaci. Pas dështimit të Konferencës së Rambujesë, si përpjekje e fundit në vargun e gjatë të përpjekjeve të pa suksesshme paqësore për Kosovën, vendimi i NATO-s për ta përdorur forcën si mjet për zgjidhjen e krizës në Kosovë ishte opsion i vetëm. Objektivat e NATO-s në Kosovë ishin të qarta. Ajo ishte e vendosur ta ndalë luftën gjenocidale serbe kundër shqiptarëve, ta pengoi de stabilizimin e gjendjes së vendeve fqinjë edhe ashtu të brishtë, dhe ta ruaj stabilitetin e Evropës Juglindore, të zgjidhë një problem të rëndësishëm edhe për paqen dhe sigurinë, si dhe ta mbajë unitetin dhe kredibilitetin e NATO-s, që do të ishte e pamundur sikur Aleanca të rrinte duarkryq përballë krimeve të tmerrshme para dyerve të saj, sidomos pas mësimeve të nxjerra nga luftërat e më parme në këto hapësira. Derisa NATO tradicionalisht angazhohej për mbrojtjen e territorit të vet, ajo vendosi ta zgjeroi konceptin dhe gjeografinë e vet vepruese në favor të çështjeve të sigurisë në Evropë. Koncepti i ri strategjik i NATO-s, i cili u inaugurua në Samitin e Romës më 1991, ishte përpjekje për të gjetur përgjigjen në zhvillimet e dekadës së fundit dhe mënjanimin e rreziqeve që ato bartnin në adresë të sigurisë, duke theksuar veçmas Ballkanin. Suksesi i NATO-s në ndaljen e luftës në Bosnjë dëshmoi se ky reformim i NATO ishte i drejtë dhe i domosdoshëm. Në Samitin e Uashingtonit, në prill 1999, u aprovua identiteti i ri tij, në bazë te të cilit NATO e shekullit 21 ishte e gatshme për sfidat e mbrojtjes dhe të sigurisë në Evropë në zonën e NATO-s dhe jashtë saj. Suksesi i NATO-s në mposhtjen e regjimit gjenocidal serb dhe marrja në mbrojtje të popullit të Kosovës, shënoi misionin më të madh humanitar ndërkombëtar të këtij shekulli. Kjo ishte ndërhyrje e parë ushtarake e NATO-s jashtë zonës së saj dhe ajo u bë me qëllim të pengimit të një tragjedie humanitare. NATO për herë të parë luftoi, jo për ta mbrojtur territorin, por për të mbrojtur vlerat morale mbi të cilat ishte themeluar. Intervenimi i NATO-së kundër caqeve ushtarake serbo-jugosllave çimentoi unitetin e Aleancës, në pesëdhjetëvjetorin e ekzistimit të saj, duke i dhënë dimensione të reja. Përveç testimit të kohezionit të NATO-së dhe të Bashkimit Evropian, lufta e UÇK-së ndihmoi edhe për rrënimin e skemës paralizuese të vendimmarrjes në Këshillin e Sigurimit, ku ishin testuar skemat bllokuese me veto në periudhën e Luftës së Ftohtë. Kosova dha provën se intervenimi mund të bëhej edhe pa pyetur Rusinë e Kinën, gjë që konfirmoi se pas mbarimit të Luftës së Ftohtë, e vetmja superfuqi e botës ishin Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Lajmi për intervenimin e NATO-s është pritur me gëzim, fillimi i intervenimit shënonte realizimin edhe të një objektivi strategjik të UÇK-së. UÇK-ja në strategjinë e saj kishte paraparë që herët a vonë në luftën e saj të drejtë për liri do të bashkohej edhe fuqia më e madhe ushtarake e botës NATO-ja. Dhe kjo u bë realitet me 24 mars 1999. U bë realitet falë sakrificës së popullit tonë por edhe luftës heroike të UÇK-së dhe pjekurisë politike të saj.

124

Lufta kundër regjimit mizor të Milosheviqit na bashkoi në një partneritet të cilin koha vetëm sa e ka forcuar. Mbështetja e NATO-së e bëri të pashmangshme fitoren e përbashkët dhe mposhtjen e Milosheviqit dhe ia hapi dyert një roli të ri të Aleancës Veri-Atlantike në Kosovë. Në aspektin humanitar ishte një luftë e bazuar mbi parimin se respektimi i të drejtave të njeriut është më i rëndësishëm sesa respektimi i integritetit dhe sovranitetit të shtetit që po ushtronte dhunë dhe gjenocid mbi një popull. Ishte luftë për të ndaluar spastrimin etnik dhe për të krijuar kushtet për kthimin e qindra mijëra refugjateve që me dhunë ishin larguar nga Kosova edhe mijëra refugjateve tjerë që ishin strehuar në malet e Kosovës. Në aspektin politik ishte lufta e parë që u zhvillua jashtë artikullit të 5-të të NATO-s i cili thotë se NATO mbron çdo anëtarë të vetëm në rast të kërcënimit. Kosova nuk ka qenë anëtare e NATO-së dhe asnjëri prej shteteve që iu bashkuan fushatës nuk ka pasur interes të drejtpërdrejtë në Kosovë dhe asnjëra prej këtyre shteteve nuk e ka parë krizën e Kosovës si kërcënim për sigurinë e vet. Po ashtu ishte luftë e bërë pa miratimin dhe mandatin e Kombeve të Bashkuara. Një qellim tjetër politik i kësaj lufte ishte edhe largimi i Milosheviqit nga pushteti dhe instalimi i një pushteti demokratik në Serbi. Në aspektin ushtarak ishte lufta e parë e NATO-s e fituar nga distanca dhe nga ajri pa përdorimin e forcave tokësore dhe me humbje minimale. Nga 37000 fluturime gjatë fushatës NATO-ja ka humbur vetëm 2 aeroplanë. Njëri i goditur nga forcat serbe dhe njëri rrezuar në Adriatik dhe pilotët e të dy aeroplanëve kanë shpëtuar. Gjatë gjithë fushatës nuk ka humbur jetën asnjë ushtarë i NATO-së. Intervenimi i NATO-se është komentuar në forma të ndryshme. Në njërën anë është cilësuar si ndërhyrje për ndaljen e gjenocidit dhe spastrimit etnik, si ndërhyrje me qëllime humanitare, ndërsa në anën tjetër është quajtur agresion ndaj një shteti sovran. Përkufizimin më të mirë për këtë luftë në aspektin ushtarak e ka dhëne njeri prej protagonisteve të saj gjenerali Klark i cili në librin e tij e quan luftë moderne. Dhe në aspektin e përdorimit të forcave dhe pajisjeve të sofistikuara ishte vërtet një luftë e tillë. Por unë do ta përkufizoja edhe si luftë morale për të mbrojtur nderin e civilizimit dhe qytetërimit perëndimor. Luftë për të mbrojtur vlerat universale që po rrezikoheshin seriozisht nga çmenduria e Milosheviqit dhe regjimit të tij. Në kohën kur aeroplanët e NATO-s sulmonin nga ajri forcat serbe, UÇK-ja ballafaqohej – luftonte në tokë kundër të njëjtit armik. Bashkëpunimi, kontaktet, koordinimi me NATO-në në këtë luftë të përbashkët ishte prezent, UÇK-ja trajtohej si aleat dhe partner real në mposhtjen e armikut të përbashkët. UÇK-ja që në fillim ka pasur kontakte me strukturat e NATO-së, por këto kontakte me shumë kanë qenë në rrafshin politik dhe janë zhvilluar mes krerëve politike të UÇK-së dhe strukturave politike të NATO-së, Në aspektin ushtarak gjatë fillimit të fushatës ka pasur një lloj komunikimi141. Një pengesë e madhe për ketë bashkëpunim, ishte edhe fakti se në marrëveshjen e Rambujesë parashihej shpërbërja e UÇK-së dhe NATO-ja nuk e ka paraparë mbijetesën dhe transformimin e UÇK-së që do të ndodhte më vonë, falë këmbënguljes së UÇK-së.142, 143.

141 Ish shefi i Shtabit te UÇK-se mendon se UÇK me NATO-në, kishte komunikim indirekt dhe në heshtje, vetëm në muajit e fundit thekson Çeku komunikimi ishte me Shtabin e NATO-së në Kumanovë. Personalisht Komandanti i UÇK-se ka pasur kontakte te drejtpërdrejta me Gjeneralin Xhekson. Por komunikimi dhe bashkëpunimi mes UÇK-se dhe NATO-se nuk ka qenë i lehtë. 142 Më 21 qershor 1999 në komandën e KFOR-it në Prishtinë.

125

Më vonë kur NATO-ja po planifikonte të ndërhynte me forca tokësore në rast të dështimit të fushatës ajrore në planet e tyre kanë llogaritur në mbështetjen e UÇK-së. Edhe UÇK-ja ishte e përgatitur për ketë dhe ka hartuar plane konkrete. Edhe operacioni sulmues "Shigjeta" dhe sulmet e UÇK-së nga Kosharja dhe Pashtriku në njëfarë mënyre i kanë paraprirë një fushate të tillë dhe e kanë ndihmuar shumë operacionin e NATO-s duke i detyruar forcat serbe të lëvizin drejt kufirit dhe duke i bërë kështu caqe të lehta për forcat e NATO-s. Ndonëse NATO-ja e arriti qëllimin e saj largimin e forcave, administratës dhe sovranitetin serb nga Kosova - lufta apo fushata ajrore zgjati shumë më shumë se sa ishte paraparë dhe përmasat e krimit mbi popullsinë civile në Kosovë ishin shumë më të mëdha sesa dikush në NATO mund ta kishte parashikuar.

Arsyet e kohëzgjatjes së fushatës:

I tërë operacioni i NATO-s është zhvilluar nën kontrollin politik dhe kjo e ka vështirësuar shumë vendimmarrjen ushtarake dhe e ka ngadalësuar dinamiken e fushatës. Problemi është komplikuar edhe më shumë kur rolin udhëheqës e ka marrë Grupi i Kontaktit, në të cilin bënte pjesë edhe Rusia. Përfshirja e Rusisë e inkurajojnë Millosheviqin që të vazhdoi pastrimin etnik në Kosovë. Operacioni është paraparë të zhvillohet në pesë faza : 1. Shkatërrimi i sistemit kundërajror dhe komandës, kontrollit dhe komunikimit (aeroportet, radarët, bazat raketore, mjetet e komunikimit, postat, komandat, kazermat). 2. Shkatërrimi i shtyllave të pushtetit (RTV, Zastava, Rafineritë e naftës, Komiteti Qendror) 3. Izolimi i forcave dhe kufizimi i lëvizjes, manovrave (urat, rrugët, hekurudhat etj.) 4. Shkatërrimi i forcave tokësore - caqe të lëvizshme dhe statike. 5. Ndërhyrja e forcave tokësore. Për kalimin nga një fazë luftarake në tjetrën është dashur vendim politik. Dhe kjo e ka komplikuar shumë punën. Uniteti i Aleancës ka qenë qëllimi kryesor dhe ruajtja e këtij uniteti me çdo kusht ishte në dëm të një operacioni më bindës dhe më të vendosur. Po ashtu duhet pasur parasysh faktin se jo të gjitha vendet e NATO-së që i janë bashkuar fushatës kanë qenë njësoj të gatshme dhe entuziaste për intensitetin e sulmeve. Dhe jo të gjitha shtetet kanë qenë të pajtimi për të ndërhyrë me forca tokësore. Në kohëzgjatjen e fushatës ka ndikuar edhe vetë doktrina e NATO-së e cila në thelb nuk kishte për qëllim shkatërrimin e kundërshtarit por kishte synim shkatërrimin e vullnetit të kundërshtarit për të rezistuar. Me sulmet ajrore nuk synohej shkatërrimi i potencialit ushtarak të Millosheviqit por dobësimi i vullnetit të tij për t‘i rezistuar presionit të bashkësisë ndërkombëtare.

143 Trupat e Mbrojtjes së Kosovës (TMK) ishin pjesë përbërës e Qeverisë së përkohshme të Kosovës nën protektoratin e OKB-se rezoluta 1244 dhe më 20 janar 2009 TMK u shpërbe dhe u shndërrua në Forcën e Sigurisë së Kosovës.

126

Para komandës ushtarake u vendosen disa kërkesa: Të mos ketë viktima në radhët e NATO-së, Të mos ketë dëme kolaterale në Serbi, Të përfundoi sa më shpejtë fushata ajrore, Sa më pak të rrezikosh aq më shumë do të zgjatë operacioni.

6. Rezultati i tërë ofensivës solli të marrëveshja e kapitullimit të ushtrisë serbe e nënshkruar në Kumanove.144 (përveç efekteve të menjëhershme në tërheqjen e trupave serbe nga Kosova, hyrjen e trupave të NATO-s, kthimit të refugjateve, kjo marrëveshje ka marrë edhe kritika për shkak të kufizimeve që i ka shkaktuar Kosovës në rrugën drejt pavarësisë dhe vënien e kontrollit të institucioneve në tërë territorin). Mbi të gjitha Marrëveshja e Kumanovës ishte kapitullim i Serbisë dhe ushtrisë së saj. Serbia në Kumanovë e nënshkroi me dorën e vet humbjen e luftës dhe kapitullimin përfundimtar të saj. Prandaj Serbia ishte humbësi i vetëm. Por, nga kjo marrëveshje Serbia ka nxjerrë disa favore pasojat e të cilave po i ndjejmë edhe sot në terren. Ne nuk kemi qenë palë në atë marrëveshje dhe nuk kemi mund të ndikojmë në te. Unë e konsideroj të gabueshme afatin që iu është dhënë largimit përfundimtar të forcave serbe nga Kosova, 20 qershorin e vitit 1999. Kjo kohë ju ka mundësuar forcave serbe që të fshihen dhe riorganizohen në veri. Për shkak të krizës humanitare dhe mundësisë së përhapjes së luftës edhe në pjesë të tjera të Ballkanit intervenimi i NATO-s ishte i pashmangshëm, kjo më së miri vërehet edhe në deklaratën e shefit të NATO-s Lordit Robertson i cili thotë: ― Por, ajo (Lufta në Kosovë kundër forcave serbe), gjithashtu ka implikime për vlerat tona. Në qoftë së do të lejonim ketë pastrim etnik të shkonte me tejë, ne do të kishim një gërryerje fatale të komunitetit modern euro-atlantik të cilin ne po mundohemi ta ngremë, pikërisht tani që po hyjmë në shekullin e 21. Në të vërtetë ne duhet që kurrë më të mos lejojmë rikthimin e Holokaustit.‖ Konferenca e Rambujesë dështoi me fajin e palës serbe e cila refuzoi ta nënshkruajë Marrëveshjen. Orientimi pro luftës i regjimit serb dhe refuzimi i rrugës paqësore për zgjidhjen e konfliktit ishte provuar për dhjetë vite. Se ky regjim gjenocidal njihte vetëm gjuhën e forcës ishte parë qartë nga zinxhiri i luftërave agresore të tij kundër Sllovenisë, Kroacisë dhe, ajo më e përgjakshmja, kundër Bosnjës. Këtë e dinte më së miri NATO-ja sepse ishte e vetmja që ia doli ta mposhtë atë në Bosnje, pas përpjekjeve të dështuara të mekanizmave të tjerë ndërkombëtarë. Pala shqiptare e nënshkroi Marrëveshjen, edhe pse e vetëdijshme se ajo nuk do të sjelltë zgjidhjen e dëshiruar. Me këtë rast edhe njëherë u ri konfirmua orientimi paqësor dhe për dialog i popullit të Kosovës, i cili kishte rezistuar me mjete paqësore për një dekadë dhe kishte vendosur të luftojë me rrugë të armatosur vetëm atëherë kur kjo kishte mbetur alternativë e vetme. Përshkallëzimi i krizës në Kosovë, roli i aktorëve të saj dhe mësimet që bashkësia ndërkombëtare i nxori nga kriza në Bosnje, ishin tregues të mjaftueshëm së paku kritik për intervenimin me forcë në Kosovë ishte arritur edhe më herët.

144 Marrëveshja e Kumanovës 9.6.1999.

127

Përkundër kësaj, bashkësia ndërkombëtare megjithatë ishte përcaktuar t‘i jepte edhe një shanse përpjekjeve paqësore duke e mbajtur Konferencën e Rambujesë. Ky qëndrim i bashkësisë ndërkombëtare u ishte bërë i njohur palëve negociuese përmes Sekretares amerikane të shtetit, M. Olbrajt, e cila në mënyrë eksplicite kishte njoftuar palët për pasojat e dështimit të Konferencës së Rambujesë duke thënë: ‖ nëse shqiptarët nuk e nënshkruajnë marrëveshjen do të izolohen ndërkombëtarisht, ndërsa nëse serbët nuk e nënshkruajnë Marrëveshjen do të ballafaqohen me bombardimet e NATO-së‖145. Pas dështimit të Konferencës së Rambujesë, si përpjekje e fundit në vargun e gjatë të përpjekjeve të pasuksesshme paqësore për Kosovën, vendimi i NATO për ta përdorur forcën si mjet për zgjidhjen e krizës në Kosovë ishte opsion i vetëm.

Objektivat e NATO-së në Kosovë ishin të qarta, ajo ishte e vendosur: 1. Ta ndalë luftën gjenocidale serbe kundër shqiptarëve, 2. Ta pengojë destabilizimin e gjendjes së vendeve fqinje edhe ashtu të brishtë, dhe 3. Ta ruajë stabilitetin e Evropës Juglindore, të zgjidh një problem të rëndësishëm edhe për paqen dhe sigurinë, si dhe 4. Ta mbajë unitetin dhe kredibilitetin e NATO-s, që do të ishte e pamundur sikur Aleanca të rrinte duarkryq përballë krimeve të tmerrshme para dyerve të saj, sidomos pas mësimeve të nxjerra nga luftërat e mëparshme në këto hapësira.

Derisa NATO tradicionalisht angazhohej për mbrojtjen e territorit të vet, ajo vendosi ta zgjerojë konceptin dhe gjeografinë e vet vepruese në favor të çështjeve të sigurisë në Evropë. Koncepti i ri strategjik i NATO-s, i cili u inaugurua në Samitin e Romës më 1991, ishte përpjekje për të gjetur përgjigjen në zhvillimet e dekadës se fundit dhe mënjanimin e rreziqeve që ato bartnin në adresë të sigurisë, duke theksuar veçmas Ballkanin. Suksesi NATO-s në ndaljen e luftës në Bosnje dëshmoi se ky reformim i NATO ishte i drejtë dhe i domosdoshëm. Në Samitin e Washingtonit, në prill 1999, u aprovua identiteti i ri, në bazë te të cilit NATO e shekullit 21 ishte e gatshme për sfidat e mbrojtjes dhe të sigurisë në Evropë në zonën e NATO-s dhe jashtë saj. Suksesi i NATO-së në mposhtjen e regjimit gjenocidial serb dhe marrja në mbrojtje të popullit të Kosovës, shënoi misionin më të madh humanitar ndërkombëtar të këtij shekulli. Kjo ishte ndërhyrje e parë ushtarake e NATO-s jashtë zonës së saj dhe ajo u bë me qëllim të pengimit të një tragjedie humanitare. NATO për herë të parë luftoi, jo për ta mbrojtur territorin, por për të mbrojtur vlerat morale mbi të cilat ishte themeluar. Në operacionin, Forca Aleate, gjatë 78 ditëve të sulmeve ajrore, me pjesëmarrjen e 13 shteteve dhe 1090 avionë, duke kryer rreth 37225 misioneve ose afërsisht 300 sulmeve ajrore në ditë, nga të cilat 10484 ishin sulme goditëse, pa asnjë dëm të pësuar nga Aleanca. U hodhën 22000 bomba ndaj 410 objekteve fiks, e 520 objekteve taktike me një saktësi 99.6% vetëm 30 bomba shkaktuan dëme anësore. Në dispozicion të Aleancës veç bazave ushtarake që kishte në Itali dhe në det të hapur u vunë në dispozicion edhe ato të Turqisë, Hungarisë si dhe hapësira ajrore e Bullgarisë dhe e Shqipërisë. Aleanca deri në gjysmën e fazës së dytë të sulmeve kishte goditur 150 objekte strategjike, ishin asgjësuar 50% e avionëve Mig-29 që kishin Forcat e armatosura Serbe, dy

145 Deklarata e z. M.Olbrajt në Rambuje me rastin e nënshkrimit të marrëveshjes.

128 vendkomandat ushtarake kryesore të serbeve, si dhe 40% e rezervave të karburanteve në tërë Serbinë. Në vazhdim u intensifikuan sulmet mbi objektiva të rëndësisë së veçantë si Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë, Ministria e Punëve të Brendshme, TV shtetëror serb, selia e PS-së së Millosheviqit etj. Sipas komandantit të skuadriljes që u fut e para në territorin kosovar, nënkolonelit amerikan Dejv Nikols, për çdo objektiv që goditej bëheshin më parë 8 lloje zbulimi që nga ai satelitor, më tej me avionët pa pilot, me mjete me rreze laser, me mjete optiko-pamore etj. Përdorimi i një sasie kaq të madhe zbulimi ishte në parimet e Aleancës e cila kërkonte shkatërrimin e makinës së vjetër serbe dhe dhënies fund gjenocidit në Kosovë. Pas gjithë këtyre sulmeve me në fund, Millosheviqi u detyrua t‘i plotësojë kushtet politike të vendosura nga Aleanca: -Të siguronte ndalimin e verifikueshëm të të gjitha veprimeve ushtarake dhe t‘i jepte menjëherë fund dhunës dhe represionit në Kosovë; -T‘i tërhiqte nga Kosova forcat e tij ushtarake, policore dhe paraushtarake; -Të binte dakord për dislokimin në Kosovë të një pranie ushtarake ndërkombëtare; -Të binte dakord për kthimin pa kushte dhe të sigurt te të gjithë refugjateve dhe personave të zhvendosur; -Të jepte siguri të besueshme të vullnetit të tij për të punuar për krijimin e një kornize politike bazuar në bisedimet e Rambujes (Rambouilet). Lind pyetja, pse Millosheviqi pranoi në heshtje kushtet e NATO-së ? Disa nga arsyet, sipas mendimit tim, janë : -Dëmi i madh njerëzor e material që po rritej çdo ditë nga bombardimet; -Solidariteti i vendeve të Aleancës dhe këmbëngulja për ta quar operacionin deri në fund; -Përpjekjet e vazhdueshme të aleancës për ta angazhuar Rusinë me diplomaci; -Ndërtimi i fuqisë luftarake tokësore të NATO-s (helikopterët, Apache në Shqipëri, forcat e implementimit të paqes në Maqedoni dhe përgatitjet e dukshme për dislokimin e forcave të tjera); -Këmbëngulja e UÇK-së ishte një pengesë serioze, veçanërisht ri ngritja e tyre në javët e fundit të fushatës, demonstroi tek Millosheviqi se ai nuk mund ta eliminonte këtë rrezik; - Vendet e NATO-s përdoren edhe mjete të tjera politike dhe ekonomike si forcim i sanksioneve ekonomike, kufizimet e udhëtimeve, ngritja e financave serbe në banka etj.; Në sulmet ajrore duhet theksuar se rreth 80% e të gjitha kontributeve të përdorura ishin të SHBA-ve. Kontributet sipas shteteve janë si më poshtë: SHBA Gjithsej 700 avion, nga këta: Avion të tipit B-52 me raketa të drejtuara, Avion të tipit B-2 gjuajtës të fshehtë, Avion të tipit F-15 gjuajtës bombardues, Avion të tipit F-16 gjuajtës Bombardues, Avion të tipit F-1A-18 gjuajtës bombardues, Avion të tipit F-117 gjuajtës bombardues i pa kapshëm nga radarët.

129

Aeroplanmbajtësja ‗‘Teodor Rusvelt‖ e dislokuar në detin Adriatik me 63 avion luftarak në bord. Nëndetëse me predha të drejtuar, anije amfibe për transport trupash, kryqëzor, anije sulmuese. U vendosen në territorin e Shqipërisë dhe ishin në gatishmëri 24 helikopter ―Apach‖ të destinuar kryesisht për luftë kundër mjeteve tokësore. Të gjithë këta avion kryen rreth 29 000 fluturime. Anglia Gjithsej 49 avion, nga këta: Anione të tipit ―Tornado‖ gjuajtës bombardues, Avion të tipit ―Harrjer Gr-7‖ gjuajtës bombardues, Avion të tipit E-3 për zbulim, Avion të tipit ―Kamera Pr-9‖ për zbulim, Avion të tipit ―Tristar L-1011‖ për furnizimin me karburant në ajër. Nëndetëse me predha të drejtuara. U kryen gjithsej 1950 fluturime. Gjermania Gjithsej 15 avionë, nga këta: Avionë të tipit ―Tornado‖ me pajisje special për luftë elektronike dhe asgjësim të mjeteve tankiste, Avionë të tipit ―Tornado‖ për zbulim objektivash, Avion të tipit ―Tornado‖ gjuajtës bombardues, Avionë të tipit C-160 për furnizimin me karburant në ajër, U kryen gjithsej 237 fluturime. Franca Gjithsej 101 avionë, nga këta: Avionë të tipit ―Mirage‖ për zbulim objektivash, Avionë të tipit ―Jaguar‖ gjuajtës bombardues, Avionë të tipit KC-135 për furnizimin me karburant në ajër, Aeroplanmbajtësja ―Fosh‖, U kryen gjithsej 2414 fluturime. Italia Gjithsej 43 avionë, nga këta: Avionë të tipit ―Tornado‖ gjuajtës bombardues, Avionë të tipit ―Boing-707‖ për furnizimin me karburant në ajër, Avion të tipit KC-130 për furnizimin me karburant në ajër, U kryen gjithsej 1081 fluturime.

130

Turqia Gjithsej 11 avionë, nga këta: Avionë të tipit F-16 gjuajtës bombardues, U kryen gjithsej 354 fluturime. Holanda Gjithsej 43 avionë, nga këta: Avionë të tipit F-16 gjuajtës bombardues, Avionë të tipit ―KDC-10‖ për transport, U kryen gjithsej 1252 fluturime. Po kështu në dispozicion të NATO-së kontribute kanë dhënë edhe shtete të tjera si: Danimarka, Belgjika, Kanadaja , vendet nordike etj. Pas 11 javësh sulme ajrore më 9 qershor u nënshkrua marrëveshja taktiko-ushtarake në Shkup ku, mes të tjerash, kryesore ishte tërheqja e trupave serbe nga Kosova. Me 12 qershor 1999 forcat e KFOR-it fillojnë operacionin ―Mbrojtja e Bashkuar‖ . 24 marsi 1999 shënonte realizimin edhe të një objektivi strategjik të UÇK-së. UÇK-ja në strategjinë e saj kishte paraparë që herët a vonë në luftën e saj të drejtë për liri do të bashkohej edhe fuqia më e madhe ushtarake e botës NATO-ja. Dhe kjo u bë realitet me 24 mars 1999. U bë realitet falë sakrificës së popullit tonë por edhe luftës heroike të UÇK-së dhe pjekurisë politike të saj. Lufta kundër regjimit mizor të Millosheviqit na bashkoi në një partneritet të cilin koha vetëm sa e ka forcuar. Mbështetja e NATO-s e bëri të pashmangshme fitoren e përbashkët dhe mposhtjen e Millosheviqit dhe ia hapi dyert një roli të ri të Aleancës Vëri atlantike në Kosovë. Në aspektin humanitar ishte një luftë e bazuar mbi parimin e respektimit te të drejtave të njeriut është më i rëndësishëm sesa respektimi i integritetit dhe sovranitetit të shtetit që po ushtronte dhunë dhe gjenocid mbi një popull. Ishte luftë për të ndaluar spastrimin etnik dhe për të krijuar kushtet për kthimin e qindra mijëra refugjatëve që më dhunë ishin larguar nga Kosova dhe mijëra refugjatëve tjerë që ishin strehuar në malet e Kosovës. Në aspektin politik ishte lufta e parë që u zhvillua jashtë artikullit të 5-të të NATO-s i cili thotë se NATO mbron çdo anëtarë të vetin në rast të kërcënimit. Kosova nuk ka qenë anëtare e NATO-s dhe asnjëri prej shteteve që iu bashkuan fushatës nuk ka pasur interes të drejtpërdrejt në Kosovë, dhe asnjëra prej këtyre shteteve nuk e ka parë krizën e Kosovës si kërcenim për sigurinë e vet. Po ashtu ishte luftë e bërë pa miratimin dhe mandatin e Organizatë së Kombeve të Bashkuara. Një qëllim tjetër politik i kësaj lufte ishte edhe largimi i Millolleviqit nga pushteti dhe instalimi i një pushteti demokratik në Serbi. Në aspektin ushtarak ishte lufta e parë e NATO-s e fituar nga distanca dhe nga ajri pa përdorimin e forcave tokësore dhe me humbje minimale. Nga 37.000 fluturime gjatë fushatës NATO-ja ka humbur vetëm 2 aeroplanë, njëri i goditur nga forcat serbe dhe njëri i rrëzuar në Adriatik dhe pilotët e të dy aeroplanëve kanë shpëtuar. Gjatë gjithë fushatës nuk ka humbur jetën asnjë ushtarë i NATO-së.

131

Mendoj se përkufizimin më të mirë për këtë luftë në aspektin ushtarak e ka dhënë një prej protagonistëve të saj gjenerali Klark i cili në librin e tij e quan luftë moderne. Dhe në aspektin e përdorimit të forcave dhe pajisjeve të sofistikuar ishte vërtet një luftë e tillë. Por unë këtë luftë do ta përkufizoja edhe si luftë morale për të mbrojtur nderin e civilizimit dhe qytetërimit perëndimor. Luftë për të mbrojtur vlerat universale që po rrezikoheshin seriozisht nga çmenduria e Millosheviqit dhe regjimit të tij. A mund të themi se në atë periudhë UÇK-ja është trajtuar si aleat dhe partner real i NATO-së në mposhtjen e armikut të përbashkët? UÇK-ja që në fillim ka pasur kontakte me strukturat e NATO-s. Por këto kontakte më shumë kanë qenë në rrafshin politik dhe janë zhvilluar mes krerëve politikë të UÇK-së dhe strukturave politike të NATO-s. Në aspektin ushtarak gjatë fillimit të fushatës ka pasur një lloj komunikimi që mundë të quhet indirekt dhe në heshtje. Vetëm në muajin e fundit të fushatës së NATO-s UCK-ja vendosi kontakte të drejtpërdrejta me Shtabin e NATO-së në Kumanovë. Por komunikimi dhe bashkëpunimi mes UÇK-së dhe NATO-s nuk ka qenë i lehtë. Një pengesë e madhe për këtë bashkëpunim ishte edhe fakti se në Marrëveshjen e Rambujesë parashihej shpërbërja e UÇK-së dhe NATO-ja nuk e ka paraparë mbijetesën dhe transformimin e UÇK-së që do të ndodhte më vonë falë këmbënguljes sonë. Më vonë kur NATO-ja po planifikonte të ndërhynte më forca tokësore në rast të dështimit të fushatës ajrore në planet e tyre kanë llogaritur në mbështetjen e UÇK-së. Edhe ne kemi qenë të përgatitur për këtë dhe kemi hartuar plane konkrete. Edhe operacioni sulmues ― Shigjeta ― dhe sulmet e UÇK-së nga Kosharja dhe Pashtriku në njëfarë mënyre i kanë paraprirë një fushatë të tillë dhe e kanë ndihmuar shumë operacionin e NATO-s duke i detyruar forcat serbe të lëvizin drejt kufirit dhe duke i bërë kështu caqe të lehta për forcat e NATO-s. Rezistenca 78 ditësh të forcave serbe ndaj sulmeve të NATO-së nga ajri por edhe luftës së intensifikuar tokësore nga UÇK-ja ? Ndonëse NATO-ja e arriti qëllimin e saj largimin e forcave, administratës dhe sovranitetit serb nga Kosova - lufta apo fushata ajrore zgjati shumë më shumë se sa ishte paraparë dhe përmasat e krimit mbi popullsinë civile në Kosovë ishin shumë më të mëdha sesa dikush në NATO mund ta kishte parashikuar . Në vlerësimin tim edhe politik edhe ushtarak janë tre arsye që ka ndikuar në kohëzgjatjen e kësaj fushate: 1.Tërë operacioni i NATO-s është zhvilluar nën kontrollin politik dhe kjo e ka vështirësuar shumë vendimmarrjen ushtarake dhe e ka ngadalësuar dinamikën e fushatës. Problemi është komplikuar edhe më shumë kur rolin udhëheqës e ka marrë Grupi i Kontaktit, në të cilin bënte pjesë edhe Rusia. Përfshirja e Rusisë e inkurajoi Millosheviqin që të vazhdojë pastrimin etnik në Kosovë. Operacioni është paraparë të zhvillohet në faza: 1. Shkatërrimi i sistemit kundërajror dhe komandës, kontrollit dhe komunikimit (aeroportet, radarët, bazat raketore, mjetet e komunikimit, postat, komandat, kazermat ) 2. Shkatërrimi i shtyllave të pushtetit ( RTV, Zastava, Rafineritë e naftës, Komiteti Qendror) . 3. Izolimi i forcave dhe kufizimi i lëvizjes, manovrave – ( urat, rrugët, hekurudhat etj ) . 4. Shkatërrimi i forcave tokësore – caqe të lëvizshme dhe statike. 5. Ndërhyrja e forcave tokësore .

132

Për kalimin nga një fazë luftarake në tjetrën është dashur vendim politik. Dhe kjo e ka komplikuar shumë punën. 2.Uniteti i Aleancës ka qenë qëllimi kryesor dhe ruajtja e këtij uniteti me çdo kusht ishte në favor të një operacioni më bindës dhe më të vendosur. Po ashtu duhet pasur parasysh faktin se jo të gjitha vendet e NATO-së që i janë bashkuar fushatës kanë qenë njësoj të gatshme dhe entuziaste për intensitetin e sulmeve. Dhe jo të gjitha shtetet kanë qenë të pajtimi për të ndërhyrë me forca tokësore. 3.Në kohëzgjatjen e fushatës ka ndikuar edhe vetë doktrina e NATO-së e cila në thelb nuk ka për qëllim shkatërrimin e kundërshtarit por ka synim shkatërrimin e vullnetit të kundërshtarit për të rezistuar. Me sulmet ajrore nuk synohej shkatërrimi i potencialit ushtarak të Millosheviqit por dobësimi i vullnetit të tij për t‘i rezistuar presionit të bashkësisë ndërkombëtare. Para komandës ushtarake u vendosën disa kërkesa: Të mos ketë viktima në radhët e NATO-s ; Të mos ketë dëme kolaterale në Serbi ; Të përfundojë sa më shpejt fushata ajrore; Sa më pak të rrezikosh aq më shumë do të zgjatë operacioni.

Marrëveshja e Kumanovës 9.6.1999 në Kumanovë

Mbi të gjitha Marrëveshja e Kumanovës ishte kapitullim i Serbisë dhe ushtrisë së saj. Serbia në Kumanovë e nënshkroi më dorën e vet humbjen e luftës dhe kapitullimin përfundimtar të saj. Prandaj Serbia ishte humbësi i vetëm. Por, nga kjo Marrëveshje Serbia ka nxjerrë disa favore pasojat e të cilave po i ndjejmë edhe sot në terren. Ne nuk kemi qenë palë në atë Marrëveshje dhe nuk kemi mundur të ndikojmë në të. Unë e konsideroj të gabueshme afatin që iu është dhënë largimit përfundimtar të forcave serbe nga Kosova, 20 qershorin e vitit 1999. Kjo kohë ju ka mundësuar forcave serbe që të fshihen dhe riorganizohen në veri. Po ashtu nuk mendoj se ka qenë vendim i duhur që në një zonë të ndjeshme siç ishte Mitrovica të dërgohen forca të KFOR-it, doktrina e të cilave do të mund t'i përshtatej Serbisë ( Doktrina e ndarjes së palëve në konflikt- Vendosja në mes të dyja palëve. ) ―Kështu, duke njohur çfarë ne njihnim atëherë dhe duke konfirmuar atë çfarë ne njohim tani, unë jam krenar dhe mund të them me zë të lartë së ajo që bëri NATO në Kosovë ishte jo vetëm gjëja më e drejtë për tu bërë por dhe e vetmja gjë që mund të bëhej‖. Shton Lordi Robertson

Fushata ajrore e NATO-s paraqet edhe një përvojë nga e cila edhe vet NATO mësoi shumë: Mësimi i parë: Asnjëherë askush nuk duhet të bëjë kërcënime me forcë Ushtarake nëse nuk është i gatshëm për të hyrë në luftë që të nesërmen. Në rastin e Kosovës patëm përkeqësim të situatës sepse nuk u morën vendime të prera gjatë takimeve të Ministrave brenda NATO-s kur kërcënuan Millosheviqin në pranverën e 1998-tën por nuk ishin të gatshëm të reagojnë Ushtarakisht menjeherë. Mësimi i dytëtë: Askush asnjeherë nuk duhet ndryshuar detyrat në mes të një krize. NATO-ja udhëhiqte në fillim duke u pasuar nga SHBA-të, pastaj nga OSCE-ja së bashku me NATO-n,

133 dhe në fund Grupi i Kontaktit e mori udhëheqjen. Kur Grupi i Kontaktit dështoi, udhëheqja e misionit prap kaloi tek NATO. Mësimi i tretë: Gjithmonë duhet hutuar kundërshtarin. NATO-ja mësoi se nuk ka asnjë arsye për t‘ju treguar të gjithëve se çka do të bëjë dhe kur do ta bëjë atë. Kur një numër i caktuar i Politikanëve u tërhoqën nga mendimi për të bërë ndërhyrje me forcat tokësore, para se të bjerë bomba e parë, Millosheviqi mendoi të priste sepse NATO do të vonohet. NATO mësoi se duhet mbajtur kundërshtarin të hutuar për riskun me të cilin do të ballafaqohet ai, dhe se paqartësia është mënyra më e mirë e menaxhimit të krizave me sukses. Mësimi i katërtë: Duhet qenë gjithmonë i gatshëm për të pranuar reagime asimetrike (kundërthënëse) përveç atyre të terrorizmit. Gjatë luftës në Kosovë, një sërë taktikash asimetrike janë përdorur nga forcat Jugosllave, si për shembull, vendosën tanke dhe pajisje tjera ushtarake në mes të fshatrave ku forcat Jugosllave e dinin se NATO-ja gjithmonë kujdeset për të minimizuar dëmet kolaterale dhe që nuk do të bombardoj fshatrat(pjesë e rëndësishme e propagandës Serbe për sulmet ndaj civilëve si dhe dezinformatat tjera rreth fushatës). Si‖ Dëbimi i dhunshëm i Shqiptarëve të Kosovës kishte dy qëllime: e para që të ndihmojë Millosheviqin për tu çliruar nga Shqiptarët etnik dhe e dyta që në të njëjtën kohë të destabilizoj vendet fqinje‖. Mësimi i pestë: Shpejtësia e zbarkimit të forcave tokësorë të NATO-s, duhet përmirësuar. Është fakt i pranuar se pa prezencën e forcave të NATO-s në Shqipëri dhe Maqedoni, do të ishte shumë vështirë për NATO-n që të zbarkojë forcat tokësore në Kosovë. Dhe pa këtë zbarkim, NATO do të ballafaqohej me një vështirësi shumë të madhe, sepse kishte problem me aftësinë për t‘i zbarkuar shpejtë forcat tokësore gjatë kohëzgjatjes së operacionit. Mësimi i gjashttë: NATO nuk duhet ta ketë pjesë të objektivave Ushtarake kthimin në tavolinën e bisedimeve. Në vend kësaj, NATO duhet të drejtojë planet e sajë drejt objektivave më ambicioze duke imponuar vullnetin e sa drejt kundërshtarit. Mësimi i shtatë: Fleksibiliteti operacional mund të arrihet vetëm ndërmjet përdorimit të kombinuar të fuqisë të përbërë nga disa elemente Ushtarake. Çështja lidhur me përdorimin e forcave tokësore, do ta shkatërronte solidaritetin e NATO-s, por uniteti politik dhe solidariteti ishte shumë më me rendësi se sa ndonjë gjë tjetër. Kjo ishte arsyeja pse një fushatë e qëllimshme por e ngadalshme në fillim u zgjodh mbi mënyrën e preferuar të SHBA-ve për një fushatë të shpejtë dhe të vrullshme. Stili i ngadalshëm i operacionit ishte i domosdoshëm për të siguruar përkrahjen vendore si dhe atë ndërkombëtare për fushatë. Përkrahja publike më së shumti varte nga ofrimi i një sigurie që viktimat e fushatës do të jenë në minimum. Për të minimizuar këtë rrezik, Aleanca e limitoi numrin, shpejtësinë, objektivat si dhe sasinë e forcës së përdorur në fushatë. Mësimi i tetë: Fushata Ajrore merr shumë kohë. Sa më shpejt që ndokush dëshiron të arrijë një përfundim të suksesshëm, aq më shumë rritet rreziku për gabime kolaterale, për këtë arsye, fushata ajrore është në një garë të përhershme në mes të shkatërrimit dhe rindërtimit. Në rastin e Kosovës ka qenë një dëshirë e motivuar politikisht që në të njëjtën kohë të arrihen tri kushte: a. Sa më pak ose asnjë viktimë. b. Zvogëlimi i dëmeve kolaterale në Serbi. c. Një sukses i shpejtë. Mësimi i nëntë: Dallimi në përdorimin e teknologjisë moderne në mes të SHBA-ve dhe Aleatëve të saj është aq i madh sa që kjo ndikon negativisht në bashkëveprimin operacional të trupave të NATO-s në përgjithësi. Gjatë fushatës në Kosovë, SHBA-të ofruan 700 nga 1055

134 aeroplanët Ushtarak që u përdorën në këtë fushatë dhe të njëjtën kohë morën pjesë me numrin më të madh të aksioneve. Evropianët gjithashtu nuk ishin të aftë të zbarkojnë personel dhe pajisje në vendet e caktuara dhe ti mbajnë aty aq sa duhet. SHBA-të ofruan më shumë se 90% të aeroplanëve tanker që mbushin tjerë aeroplan gjatë fluturimit, transport ajror dhe përkrahje në lëvizjet taktikore. Pas operacioneve, më qartë se asnjëherë më parë, disa Aleatë pranuan nevojen për armë më të fostifikuara forca më të lëvizshme(mobile), dhe për këtë arsye u bë apeli për një identitet më të fortë Evropian për siguri dhe mbrojtje, si një imperativ për të siguruar një ndarje më të barabartë të mundit që do të ju mundësoj Evropianëve të ndërhyjnë Ushtarakisht në kriza për të cilat SHBA –të nuk kanë interes të ndërhyjnë Sidoqoftë, operacioni i Forcave të Aleancës ka qenë tregim i suksesit për NATO-n, është bërë në mënyrë profesionale dhe ka arritur qëllimet politike të Aleancës. Ne, Kosovarët jemi shumë falënderues për këtë arritje të madhe. Po ashtu u jemi mirënjohës deri në fund të gjitha vendeve mike të cilat morën pjesë në çlirimin e vendit. Me mundin e tyre, vuajtjet e popullit tonë morën fund, dhe liria u arrit, me mundin e tyre dhe me përkrahjen e tyre të fortë, ne mund ta shijojmë lirinë dhe pavarësinë. Sipas Kieran Webb146nuk mund të thuhet se lufta në Kosovë u fitua vetëm nga fushata ajrore. Ka pasur forma të tjera të presioneve gjatë luftës së Kosovës të cilat mund të shpjegojnë se si kapitullimi mund të ndodhte pa pasur nevojë për ndërhyrje me forca tokësore. Humbja e përkrahjes Ruse gjatë luftës ishte një ndër faktorët që çoi Serbinë drejt kapitullimit. Sipas pikëpamjeve të Gjeneralit Britanik Jackson, ishte vendimi Rus me 3 qershor për të përkrahur pozicionin e perëndimit dhe për të kërkuar nga Millosheviqi të dorëzohet që kishte ndikim të madh në ndaljen e luftës(p.304) Një tjetër faktor shtesë mund të ketë qenë kur OKB-ja e klasifikoi Millosheviqin si kriminel lufte. Po ashtu, vet lufta e UÇK-së e përkrahur nga fushata ajrore e NATO-s paraqiste një presion ndaj Millosheviqit. Kishte raportime mbi sukseset e sulmeve ndaj forcave Serbe. Kufiri në koshare u mor nga UÇK-ja gjë që mundësoi furnizimin më të mirë të forcave në brendi(p.305). Dhe mundësia që NATO të intervenoj edhe me forca tokësore paraqiste një rrezik të madh për forcat Serbe. Forcat e NATO-s vetëm se ishin të zbarkuara në Maqedoni dhe Shqipëri për të zhvilluar misionin paqeruajtës në Kosovë pas përfundimit të luftës. Plani i NATO-s për invazion tokësor ishte i koduar me emrin B-.‖Kosova në Nato-NATO në Kosovë‖147 Lajmet e 2 qershorit të vitit 1999 për takimin që do të mbahej në mes të Presidentit Clinton dhe Shefave të 4 shërbimeve të tij për të parën herë , për të diskutuar opsionin për zbarkimin e forcave tokësore në rast se fushata ajrore dështon kishin ndikim në vendimin e Millosheviqit për kapitullim. Millosheviqi, para se të vdiste në vitin 2006, asnjëherë nuk e shpjegoi se pse e ka pranuar kapitullimin.

146 Kieran Webb, Strategic Bombardment and Kosovo: Evidence from the Boer War, 2008, Defense&Security Analysis Vol,24, pp.303-315. 147 Agim, Çeku: Ligjeratë në Fakultetin Filozofik, me temën NATO në Kosovë-Kosova në NATO‖, Prishtinë, 10 qershor 2013.

135

KREU VI

EFEKTIVITETI ORGANIZATIV NË ZOLL

VI.1. Anketa-rezultatet

Psikologjia pozitive paraqet një koncept të ri për hulumtimin e zhvillimeve për liderët ushtarak. Ky koncept fokusohet në zhvillimin e anëve të forta të liderit e jo në eliminimin e dobësive. 148 . Personeli ushtarak përfaqëson një grup relativisht të ri në moshë, fizikisht të fortë si dhe emocionalisht stabël. Rrjedhimisht, ky princip i psikologjisë pozitive duket të jetë i përshtatshëm për kuptimin e faktorëve të cilët ndikojnë në zhvillimin dhe sjelljen e liderëve. Në hulumtimin e bërë nga Matthews dhe të tjerë, 2006, si qëllim kryesor ka qenë përshkrimi i anëve të forta të një karakteri si dhe virtytet e personelit ushtarak dhe identifikimi se cila prej këtyre është më e rëndësishme për adaptimin e suksesshëm të stresit si dhe kërkesave të një jete ushtarake si dhe kërkesat operacionale. Për më shumë, ata në hulumtimin në fjalë kanë gjetur se edhe pse forcimi i karakterit nëpërmjet psikologjisë pozitive, virtytet, si dhe vlerat janë të futura në doktrinat ushtarake si elemente të rëndësishme për lidership të suksesshëm, ka shumë pak rezultate që përshkruajnë këto veti në mostrat ushtarake të studiuara. Në studimin e tyre, Matthews dhe të tjerët kishin marrë kadetë nga akademia ushtarake Amerikane West Point (103), kadetë nga akademia e marinës së Norvegjisë (141), si dhe civil amerikanë në moshë prej 18 deri 21 vjeç (838) duke përdorur 24 përshkrime të karaktereve të ndryshëm për lidership. Rezultatet nga ky hulumtim treguan se kadetët nga akademia ushtarake Amerikane West Point kishin rangim më të lartë nga pyetësori i përdorur. Sidoqoftë, kur u krahasuan gradat me fortësinë e karakterit, dy mostrat ushtarake u ranguan më shumë se mostra me civilët amerikan. Karakteristikat më të forta që ishin evidente në mes mostrave ushtarake ishin ato të sinqeritetit, shpresës, trimërisë, dhe punës grupore. Aspekti tjetër me rëndësi për këtë studim ka të bëjë me involvimin e ushtarëve brenda organizatës ushtarake të emëruar UÇK. Ushtria, si çdo organizatë tjetër serioze duhet të fokusohet në nevojën që ushtarët e kanë për tu involvuar (të qenurit pjesëmarrës aktiv) në punë të ndryshme brenda ushtrisë. Kjo është e nevojshme për arsye se shumë të rinj e shohin ushtrinë si burim për aktivitete që plotësojnë jetën e tyre sociale e jo vetëm si një detyrë (për më shumë shih Cartwright & Holmes, 2006). Studimi i bërë nga Alarcon149 dhe të tjerë, pikërisht shpjegon dhe hulumton efektin e lidershipit, kulturës organizative, interaksionet e grupeve të së njëjtës moshë, dhe qartësia e rolit ndaj ndryshimit të qëllimeve të ndërmjetësuara nga involvimi i punonjësve (në rastin tonë ushtarëve). Prej literaturës së analizuar nxjerrim dy hipoteza: Hipoteza 1: Lidershipi ushtarak në zonën operative të Llapit ndikoi pozitivisht në ngritjen e efektivitetit organizativë ushtarak.

148 Peterson & Seligman, 2004 e cituar nga Mattheës dhe tjerë, 2006. 149 Alarcon, Lyon dhe tjerë ―Understanding Predictors of Enagement Within the Military‖ 2010.

136

Hipoteza 2: Organizimi ushtarak në Zonën Operative të Llapit plotësonte standardet e një organizate efektive ushtarake me të gjitha elementet e sajë. Me kyçje të ushtarëve në punën e përgjithshme të ushtrisë nënkuptojmë në qasje të psikologjisë pozitive që karakterizon marrëdhëniet që ka individi më punën e tij. Për më shumë, me involvim nënkuptohet edhe motivimi i personit dhe aftësia e tij/sajë për të kontribuar në suksesin e organizatës. Një studim tjetër i bërë nga Johnson, 2009, për vetitë e personalitetit brenda lidershipit ushtarak. Ajo zbuloi se ka një dallim të rëndësishëm në mes kornizave të veprimit të liderit efektiv dhe atij joefektiv kur ai veprim kushtëzohet nga nervoza. Në këtë rast, liderit efektiv ka pasur më shumë veti ekstroverte, i hapur ndaj eksperiencës, pajtueshmërisë për dallim nga lideri joefekti tek te cili nuk janë hasur këto veti. Duke pasur parasysh se nuk ekziston një teori e vetme që shpjegon lidershipin, ushtritë e ndryshme harxhojnë shumë kohë dhe resurse duke përdorur metoda të patestuara mirë për seleksionimin e ushtarëve që kanë veti të mira për lidership150. Ky disertacion tenton që të hulumtoj vlerësimet mbi lidershipin ushtarak në Zonën Operative të Llapit dhe njehërit të ofroj sugjerime mbi metodat e ndryshme të analizës ku përmes pyetësorëve mbi lidershipin ushtarak të identifikohen ata persona që kanë tendenca më të mëdha për tu bërë lider të aftë.

VI. 1.1. Metodologjia

Pjesëmarrësit e studimit si dhe procedurat Për të arritur një shkallë të besueshmërisë së rezultateve në këtë punim shkencor do të përdoren dy lloje të pyetësorëve dhe intervista me vetë ushtarët dhe oficerët e UÇK-së të Zonës Operative të Llapit nga viti 1998/1999. Mbledhja e të dhënave do të bëhet nga 10 persona të cilët do të pranojnë një trajnim paraprak mbi aplikimin profesional të pyetësorëve në terren. Analiza e të dhënave do të bëhet me ndihmën e programit kompjuterik SPSS i cili program përdoret në shkencat sociale për analiza komplekse statistikore. Mirëpo, duke pasur parasysh se ky kërkim shkencor është i pari i këtij lloji në Republikën e Kosovës për shkak se nuk kemi hulumtim paraprak mbi lidershipin ushtarak, efektivitetin organizativ apo aspektet tjera të përmendura në këtë punim, rezultatet statistikore do të kenë në radhë të parë karakter përshkrues (deskriptiv statistic). Pyetësori i parë ka të bëjë me vlerësimin e lidershipit ushtarak nga ana e ushtarëve si dhe nga ana e qytetarëve të cilët kanë qenë në mënyrë direkte apo indirekte të involvuar në luftë në atë zonë. Ky pyetësorë është adaptuar për qëllime të këtij studimi dhe përbëhet nga 11 pyetje me 5 mundësi përgjigjeje të tipit të shkallës Likert. Është shumë me rëndësi të dihen dhe të analizohen mendimet e individëve mbi aspektet e ndryshme të lidershipit. Pyetësori i mendimit mbi lidershipin ushtarak merr në konsideratë pikëpamjet e një audience të paracaktuar mbi strukturën dhe dinamikën e lidershipit. Ky pyetësor është formuluar nga ekspertë të ndryshëm në lëmin e resurseve njerëzore.

150Johnson & Hill, Personality traints and Military Leadership, Individual Difference Research, 2009.

137

Duke pasur parasysh mungesën e hulumtimeve në lëmin e lidershipit ushtarak në Republikë e Kosovës, pyetësorët e përdorur në këtë disertacion janë përshtatur nga lëmi e resurseve njerëzore si dhe nga hulumtimet e ngjashme mbi lidershipin ushtarak të bëra në SHBA dhe Evropën Perëndimore.

 Mosha:

18-25 26-35 36-45 45+

 Gjinia:______

Pyetësori i parë

1. Lideri juaj ishte më i zoti në njësitin tuaj?

Pajtohem shumë Pajtohem Neutral Nuk pajtohem Aspak nuk pajtohem

2. Lideri i juaj ishte në gjendje të jetë i qetë në ballafaqimin me situata të rënda?

Pajtohem shumë Pajtohem Neutral Nuk pajtohem Aspak nuk pajtohem

3. Lideri i juaj ishte në gjendje të përmirësoj gabimin e bërë menjëherë?

Pajtohem shumë Pajtohem Neutral

138

Nuk pajtohem Aspak nuk pajtohem

4. Cili është vetia më e rëndësishme që ju e dëshironi tek një lider?

Trimëria Sinqeriteti Aftësia udhëheqëse Inovacioni/kreativiteti Aftësia për të komunikuar mirë

5. A llogaritet lider ai i cili e ngre zërin ndaj një dukurie të keqe në shoqëri?

Pajtohem shumë Pajtohem Neutral Nuk pajtohem Aspak nuk pajtohem

6. Lideri duhet të japë llogari para ushtarëve të tij për vendimet e marra?

Pajtohem shumë Pajtohem Neutral Nuk pajtohem Aspak nuk pajtohem

7. Lidershipi mund të kaloj tek një person tjetër në mes të betejës?

Pajtohem shumë Pajtohem Neutral Nuk pajtohem Aspak nuk pajtohem

139

8. Lideri i juaj ishte i suksesshëm në komunikimin e ideve që dëshironte t’i aplikoj?

Gjithmonë Shpeshherë Ndonjëherë Rrallëherë Asnjëherë

9. Cilën veti e dëshironit më së shumti tek lideri i juaj?

Vendimmarrja e shpejt Ndihma të tjerëve Sinqeriteti Aftësitë motivuese Të gjitha të lartpërmendurat

10. A ishte lideri i juaj i hapur ndaj sugjerimeve drejtuar atij për përmirësimin e interaksionit me anëtarët e tjerë të grupit?

Gjithmonë Shpeshherë Ndonjëherë Rrallëherë Asnjëherë

11. A e kontrollonte lideri i juaj punën tuaj/kërkimi i raporteve të rregullta?

Gjithmonë Shpeshherë Ndonjëherë Rrallëherë Asnjëherë

140

Pyetësori i dytë i përdorur në këtë disertacion ka të bëjë me efektivitetin organizativ të UÇK-së në Zonën Operative të Llapit

1. Ushtria përdor misionin si kriter që parashikon suksesin

Po - Jo

2. Misioni dhe vizionin janë të komunikuara nëpërmjet ushtrisë dhe janë dukshëm të shprehura

Po - Jo

3. Veprimet dhe strategjitë e ushtrisë reflektojnë në misionin dhe vizionin

Po - Jo 4. Procedurat janë të aplikuara për shqyrtim të misionit në periudha të caktuara

Po - Jo

5. Ushtria mund të demonstrojë shqyrtimin e misionit dhe vizionit në periudha të caktuara dhe bën adaptime të nevojshme që përkrahin planin strategjik

Po - Jo

6. Ushtria duhet të verifikoj a ka plani strategjik të njëjtin drejtim me misionin

Po – Jo

7. Ushtria është në gjendje të citoj shembuj të rasteve ku vendimet e të gjitha niveleve ushtarake kanë qenë të udhëhequra nga misioni dhe vlerat e ushtrisë

Po - Jo

8. Dinamika dhe përfshirja e oficerëve qartë nënkupton udhëheqje dhe mbajtje të përgjegjësive të ushtrisë

Po - Jo

141

Rezultatet e pyetësorëve dhe analiza e tyre Rezultatet e pyetësorit (vlerësimi i lidershipit ushtarak në Zonën Operative të Llapit nga ana e ushtarëve dhe vartësve tjerë ushtarak)

I. Rezultatet nga pyetësori i parë

MOSHA

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 81 81.8 81.8 81.8

2 14 14.1 14.1 96.0

3 4 4.0 4.0 100.0

Total 99 100.0 100.0

Nga 100 të anketuar 82% e tyre ishin të moshës 18-25; 14% ishin të moshës 26-35; 4% e tyre ishin të moshës 36-45 vjeçare. (Duhet të ceket se kjo llogaritje vlen për vitin 1998/1999. Për hulumtimin është me rëndësi të dihet mosha e pjesëtarëve të Zonës Operative të Llapit gjatë kohës së luftës).

142

GJINIA

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 96 97.0 97.0 97.0

2 3 3.0 3.0 100.0

Total 99 100.0 100.0

Sa i përket gjinisë, prej 100 participantëve, kemi marr 99 përgjigje prej të cilëve 97% e tyre janë meshkuj, kurse vetëm 3% janë femra.

143

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 62 62.6 63.3 63.3

2 17 17.2 17.3 80.6

3 11 11.1 11.2 91.8

4 6 6.1 6.1 98.0

5 2 2.0 2.0 100.0

Total 98 99.0 100.0

Missing System 1 1.0

Total 99 100.0

144

1. Në pyetjen: Lideri juaj ishte më i zoti në njësitin tuaj? 63% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me a) pajtohem shumë; 17% e tyre janë përgjigjur me b) pajtohem; 11% e tyre janë përgjigjur me c)neutral; 6% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me d) nuk pajtohem si dhe 2% e tyre janë përgjigjur me e) aspak nuk pajtohem.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 36 36.4 36.7 36.7

2 45 45.5 45.9 82.7

3 16 16.2 16.3 99.0

4 1 1.0 1.0 100.0

Total 98 99.0 100.0

Missing System 1 1.0

Total 99 100.0

145

2. Në pyetjen: Lideri i juaj ishte në gjendje të jetë i qetë në ballafaqimin me situata të rënda? pjesëmarrësit janë përgjigjur në këtë mënyrë: 37% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me a) pajtohem shumë; 46% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me b) pajtohem; 16% e tyre janë përgjigjur me c) neutral, si dhe 1% është përgjigjur me d) nuk pajtohem.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 11 11.1 11.5 11.5

2 59 59.6 61.5 72.9

3 25 25.3 26.0 99.0

4 1 1.0 1.0 100.0

Total 96 97.0 100.0

Missing System 3 3.0

Total 99 100.0

146

3. Në pyetjen: Lideri i juaj ishte në gjendje të përmirësoj gabimin e bërë menjëherë? 11% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me a) pajtohem shumë; 62% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me b) pajtohem; 26% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me c) neutral si dhe 1% e tyre janë përgjigjur me d) nuk pajtohem.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 25 25.3 25.8 25.8

2 4 4.0 4.1 29.9

3 22 22.2 22.7 52.6

4 1 1.0 1.0 53.6

5 45 45.5 46.4 100.0

Total 97 98.0 100.0

Missing System 2 2.0

Total 99 100.0

147

4. Në pyetjen: Cila është vetia më e rëndësishme që ju e dëshironi tek një lider? 26% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me a) Trimëria; 4% e tyre janë përgjigjur me b) Sinqeritetit; 23% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me c) Aftësia udhëheqëse; 1% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me d) inovacioni/kreativiteti si dhe 46% e tyre janë përgjigjur me e) Aftësia për të komunikuar mirë.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 81 81.8 84.4 84.4

2 12 12.1 12.5 96.9

3 3 3.0 3.1 100.0

Total 96 97.0 100.0

Missing System 3 3.0

Total 99 100.0

148

5. Në pyetjen: A llogaritet lider ai i cili e ngre zërin ndaj një dukurie të keqe në shoqëri? 82% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me a) pajtohem shumë; 12.5% janë përgjigjur me b) pajtohem; 3% e tyre janë neutral.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 63 63.6 67.0 67.0

2 24 24.2 25.5 92.6

3 6 6.1 6.4 98.9

4 1 1.0 1.1 100.0

Total 94 94.9 100.0

Missing System 5 5.1

Total 99 100.0

149

6. Në pyetjen: Lideri duhet të japë llogari para ushtarëve të tij për vendimet e marra? 67% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me a) pajtohem shumë; 25.5% e tyre janë përgjigjur me b) pajtohem; 6.4% janë përgjigjur me c) neutral; 1% janë përgjigjur me d) nuk pajtohem.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 3 3.0 3.1 3.1

2 13 13.1 13.5 16.7

3 7 7.1 7.3 24.0

4 42 42.4 43.8 67.7

5 31 31.3 32.3 100.0

Total 96 97.0 100.0

Missing System 3 3.0

Total 99 100.0

150

7. Në pyetjen: Lidershipi mund të kaloj tek një person tjetër në mes të betejës?! 3.1% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me a) pajtohem shumë; 13.5% e tyre janë përgjigjur me b) pajtohem; 7% e tyre janë përgjigjur me c) neutral; 44% janë përgjigjur me d) nuk pajtohem; 32% e tyre janë përgjigjur me e) aspak nuk pajtohem.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 26 26.3 26.5 26.5

2 70 70.7 71.4 98.0

3 2 2.0 2.0 100.0

Total 98 99.0 100.0

Missing System 1 1.0

Total 99 100.0

151

8. Në pyetjen: Lideri juaj ishte i suksesshëm në komunikim të ideve që dëshironte t‘i aplikoj? 26.5.% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me a) Gjithmonë; 71% e tyre janë përgjigjur me b) shpeshherë; 2% e tyre janë përgjigjur me c) ndonjëherë.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 36 36.4 36.7 36.7

2 7 7.1 7.1 43.9

3 10 10.1 10.2 54.1

4 35 35.4 35.7 89.8

5 10 10.1 10.2 100.0

Total 98 99.0 100.0

Missing System 1 1.0

Total 99 100.0

152

9. Në pyetjen: Cilën veti e dëshironit më së shumti tek lideri juaj? 37% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me a) vendimmarrje të shpejt; 7% e tyre janë përgjigjur me b) ndihma të tjerëve; 10% e tyre janë përgjigjur me c) sinqeriteti; 36% e tyre janë përgjigjur me d) aftësitë motivuese; 10% janë përgjigjur me e) Të gjitha të lartpërmendurat.

P10

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 50 50.5 50.5 50.5

2 34 34.3 34.3 84.8

3 13 13.1 13.1 98.0

4 2 2.0 2.0 100.0

Total 99 100.0 100.0

153

10. Në pyetjen: A ishte lideri i juaj i hapur ndaj sugjerimeve drejtuar atij për përmirësimin e interaksionit me anëtarët e tjerë të grupit? 50.5% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me a) Gjithmonë; 34% e tyre janë përgjigjur me b) Shpeshherë; 13% e tyre janë përgjigjur me c) Ndonjëherë; 2% e tyre janë përgjigjur me d) Rrallëherë.

P11

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 24 24.2 24.5 24.5

2 51 51.5 52.0 76.5

3 23 23.2 23.5 100.0

Total 98 99.0 100.0

Missing System 1 1.0

Total 99 100.0

154

11. Në pyetjen: A e kontrollonte lideri i juaj punën tuaj/kërkimi i raporteve të rregullta? 24.5% e pjesëmarrësve janë përgjigjur me a) Gjithmonë; 52% e tyre janë përgjigjur me b)Shpeshherë; 23.5% e tyre janë përgjigjur me c) Ndonjëherë.

VI.1.2. Analiza

VI.2. Lidershipit Ushtarak

II. a. Evoluimi i lidershipit ushtarak

Koncepti i lidershipit ushtarak ka ndryshuar në kohërat moderne sepse ka raste ku ekziston më shumë se një armik dhe ai armik është vështirë të identifikohet nganjëherë. Edhe misionet paqësore dhe humanitare kërkojnë një dituri në çështjet politike dhe civile. Për këtë arsye kërkohet që personeli ushtarak të ketë shkathtësi të reja për tu ballafaquar me situata të rrezikshme siç janë luftimet për së afërmi, guerilët e ndryshme, si dhe ballafaqimi me rreziqe nga armët biologjike. Edhe në rastin e hulumtimit të këtij disertacioni, UÇK-ja edhe pse në fillim i takonte llojit jotradicional ushtarak, ajo shumë shpejt evoluoi në një të tillë për shkak të ndikimit të drejtpërdrejt të lidershipit, misionit, vizionit, organizimit ushtarak dhe angazhimit politik ndërkombëtar.

155

Një ndër propozimet kryesore këtij disertacioni është propozimi i Yammarino, Mumford, Connelly dhe Dionne151 ku përparësi i jepet një lidershipi ushtarak interdisiplinar, shumështresor dhe dinamik. Duke u nisur nga kjo, modeli që sugjerojmë ka të bëjë me ndërtimin e një analize në disa nivele për një grup të caktuar ku shprehet dinamika e lidershipit e cila i jep përparësi punës grupore. Propozimi i disertacionit sugjeron që të ketë lidership pragmatik në nivel individual, lidership individual në nivel të komunikimit diadik (interpersonal), dhe lidership i ndarë (me ndarje të detyrave) në nivelin e grupit. Rrjedhimisht mund të konkludojmë se lidershipi ushtarak nuk është edhe aq i nevojshëm në situata me rrezik të ulët ku grupi ka një nivel të lartë të kompetencës, mirëpo në situata me rrezik të lartë lidershipi ushtarak është thelbësor. Në mënyrë që të jemi të suksesshëm dhe efektiv në rrethana ekstreme, fokus i veçantë i jepet lidershipit dhe dinamikës grupore që janë të nevojshme për personelin ushtarak, duke përfshirë komandantët dhe ushtarët.

Figura 1. Lidershipi dhe dinamika grupore për kontekstet e rrezikshme ushtarake (burimi: Yammarino, Mumford, Connely dhe Dionne, 2010).

151 Yammarino, Mumford, Conelly, Dione, Leadership and Team Dynamics for Dangerous Military Context, Military Psychology, 2010.

156

Faktorët kontekstual Të gjitha betejat e ZOLL-it që janë të përshkruara më lartë, në këtë disertacion, i takojnë kategorisë të betejave të vështira. Ku ballafaqimi me forcat në numër më të madh dhe me armatim më modern, ka paraqitur një vështirësi të madhe për liderët ushtarak të asaj zone. Shumë hulumtues kanë vërejtur nevojë për lidership të mirëfilltë ushtarak në raste të rënda rreziku. Edhe Bass (1960)152 ka bërë lidhjen në mes të kohërave të rënda dhe me sfida dhe liderëve të mëdhenj. Në kohërat e rënda nevoja për lider ushtarak karizmatik është shumë më e madhe153 (për më shumë, House, Spangler & Ëoycke, 1991). Ndryshimet gjeopolitike dhe zhvillimet teknologjike çojnë drejt një luftimi në koalicione dhe luftime të bazuara në rrjete siç janë armata e SHBA-së, Kanadasë dhe Britanisë së Madhe. Në thelb, lidershipi ushtarak duhet të ndërmarrë vendime edhe kur janë të shpërndarë në kohë dhe hapësirë por të ndërlidhur në mes veti me ndihmën e teknologjisë. Dërgimi i informatave relevante nga lidershipi ushtarak të vartësit e tyre është kyçe në marrjen e aksioneve të ndryshme me sukses më të madh. Rezultatet e pyetësorit të dytë mbi efektivitetin organizativ të UÇK-së në Zonën Operative të Llapit.

Pyetësori i dytë

Statistics

p1 p2 p3 p4 p5 p6 p7 p8

N Valid 107 108 108 108 108 107 106 108

Missing 2 1 1 1 1 2 3 1

152 Bass, Leadership, psychology, and organizational behavior, 1960. 153 House, Spangler, Ëoycke, Personality and charisma in the U.S. presidency: A psychological theory of leader effectiveness. Administrative Science Quarterly, 1991.

157

1. Pyetja e parë: Ushtria përdor misionin si kriter që parashikon suksesin. Kësaj pyetje i janë përgjigjur gjithsej 109 participant. Prej tyre 95 apo 89% janë përgjigjur po ndërsa 12 persona apo 11.2% janë përgjigjur jo. Me poshtë bashkangjitur do gjeni tabelën dhe grafikonin.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 95 87.2 88.8 88.8

2 12 11.0 11.2 100.0

Total 107 98.2 100.0

Missing System 2 1.8

Total 109 100.0

158

2. Pyetja e dytë : Misioni dhe vizionin janë të komunikuara nëpërmjet ushtrisë dhe janë dukshëm të shprehura. Kësaj pyetje gjithsej i janë përgjigjur 109 participant. Prej tyre 107 apo 99% janë përgjigjur me po dhe 1 person apo 0.9% është përgjigjur me jo. Tabela dhe grafikoni vizualizon këtë.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 107 98.2 99.1 99.1

2 1 .9 .9 100.0

Total 108 99.1 100.0

Missing System 1 .9

Total 109 100.0

159

3. Pyetja e tretë: Veprimet dhe strategjitë e ushtrisë reflektojnë në misionin dhe vizionin. Në këtë pyetje janë përgjigjur gjithsej 109 participant. Prej tyre 105 apo 97% janë përgjigjur me po dhe vetëm 3 apo 3% janë përgjigjur me jo. Tabela dhe grafikoni e pasqyron këtë.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 105 96.3 97.2 97.2

2 3 2.8 2.8 100.0

Total 108 99.1 100.0

Missing System 1 .9

Total 109 100.0

160

4. Pyetja e katërt: Procedurat janë të aplikuara për shqyrtim të misionit në periudha të caktuara. Kësaj pyetje i janë përgjigjur gjithsej 109 participant. Prej tyre 101 apo 93.5% janë përgjigjur me po dhe 7 persona apo 8.4% janë përgjigjur me jo. Me poshtë është bashkangjitur tabela dhe grafikoni.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 101 92.7 93.5 93.5

2 7 6.4 6.5 100.0

Total 108 99.1 100.0

Missing System 1 .9

Total 109 100.0

161

5. Pyetja e pestë: Ushtria mund të demonstrojë shqyrtimin e misionit dhe vizionit në periudha të caktuara dhe bënë adaptime të nevojshme që përkrahin planin strategjik. Janë përgjigjur gjithsej 109 participant. Prej tyre 107 apo 99% janë përgjigjur me po dhe vetëm një person apo 0.9% është përgjigjur me jo. Më poshtë është bashkangjitur tabela dhe grafikoni.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 107 98.2 99.1 99.1

2 1 .9 .9 100.0

Total 108 99.1 100.0

Missing System 1 .9

Total 109 100.0

162

6. Pyetja e gjashtë: Veprimet Ushtarake të zonës operative të Llapit kanë qenë në shërbim të misionit të Shtabit të Përgjithshëm të UÇK-së. Është përgjigjur nga 109 participant. Prej tyre 106 apo 99% janë përgjigjur me po dhe vetëm 1 person apo 0.9% është përgjigjur me jo. Tabela dhe grafikoni e paraqet më mirë këtë.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 106 97.2 99.1 99.1

2 1 .9 .9 100.0

Total 107 98.2 100.0

Missing System 2 1.8

Total 109 100.0

163

7. Pyetja e shtatë: Ushtria është në gjendje të citoj shembuj të rasteve ku vendimet e të gjitha niveleve të ushtarake kanë qenë të udhëhequra nga misioni dhe vlerat e ushtrisë. te cilës i janë përgjigjur gjithsej 109 participant. Prej tyre 106 apo 100% janë përgjigjur me po dhe asnjë person nuk është përgjigjur me jo. Bashkangjitur është paraqitur tabela dhe grafikoni me këto të dhëna.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 106 97.2 100.0 100.0

Missing System 3 2.8

Total 109 100.0

164

8. Pyetja e tetë: Dinamika dhe përfshirja e oficerëve në të gjitha veprimtarit ushtarake qartë nënkupton udhëheqje dhe mbajtje të përgjegjësive të ushtrisë. Gjithsej janë përgjigjur 109 participant. Prej tyre 105 apo 97.2% janë përgjigjur me po dhe 3 ose 3% janë përgjigjur me jo. Bashkangjitur është tabela dhe grafikoni që e paraqet ketë.

Cumulative Frequency Percent Valid Percent Percent

Valid 1 105 96.3 97.2 97.2

2 3 2.8 2.8 100.0

Total 108 99.1 100.0

Missing System 1 .9

Total 109 100.0

165

VI.3. Kompleksiteti i komandim -kontrollit dhe menaxhimit të departamenteve ushtarake

Në prag të Luftës së Gjirit të Derrave në Mars të vitit 1961, Presidenti Kenedi kërkoi krijimin e një sistemi brenda departamentit të mbrojtjes, që do të lejojë lidershipin nacional të delegoj aksionet ushtarake në tërë botën. Raporti përfundimtar Task Forcës të komandës dhe kontrollit nacional i ofroi administratës së atëhershme me një dokument për një sistem të tillë. Emri që ju dha këtij departamenti ishte Sistemi Nacional i Komandës Ushtarake (National Military Command System, NMCS)154. Ky sistem nuk do të ishte i pavarur por pjesë e sistemit ekzistues të aseteve të ndryshme nga programet ushtarake të cilat sapo ishin krijuar, në vazhdim e sipër ose të vjetra. Mirëpo, gjatë krijimit të këtij sistemi, u themelua diçka krejtësisht tjetër, një sistem që përfshinte një integrim gjithëpërfshirës. Ky sistem i ri u quajt Sistemi Botëror i Komandës dhe Kontrollit Ushtarak (World Wide Military Command and Control System (WWMCCS). Në vitin 1971 Sekretari i Mbrojtjes David Packard urdhëroi rishikimin e departamentit të mbrojtjes ku dolën detyra të reja për WWMCCS-në e cila është të përkrahet Autoriteti i Komandës Nacionale. Pas krijimit të këshillit të WWMCC‘s, u mundësua implementimi i strukturës menaxheriale të centralizuar nga lartë– poshtë duke u fokusuar në nevojat e autoriteteve të Komandës Nacionale duke zëvendësuar menaxhmentin e deriatëhershëm nga poshtë-lartë ku shumica e iniciativave merreshin nga nivelet e ulëta nga komandantët operativ ku projektet e tyre merrnin resurse të mjaftueshme. Nga këtu WWMCC-ja zhvilloi projekte për përpunimin e të dhënave si dhe krijoi Rrjetin Informativ. Ky përshkrim i krijimit edhe përmirësimit të një departamenti të caktuar dëshmon rëndësinë që ka organizimi ushtarak. Përmirësimet në komandën dhe kontrollin ishin pjesë e Strategjisë Triadike. Pjesa e parë kishte të bëjë me ndërtimin e satelitëve më efikas paralajmërues në rast sulmi nga BRSSS-ja e atëhershme. Pjesa e dytë ishte zbarkimi apo përmirësimi i sistemeve të komunikimit në mënyrë që lidershipi të mund të jetë në kontakt të vazhdueshëm me forcat strategjike, deri në nivelin e krizave nukleare. Dhe së fundi, pjesa e tretë e Triadës kishte të bëjë me ndryshime dhe përmirësime të strukturës së komandës duke ndryshuar ato pozita të cilat ishin fikse dhe ato mobile, duke u bazuar në Sistemin e Informacioneve. Shembulli i krijimit të WWMCC‘s nga Departamenti i Mbrojtjes së SHBA-ve disa dekada më parë ndihmon në sqarimin e kompleksitetit të krijimit të departamenteve të reja brenda strukturave të mbrojtjes duke u udhëhequr nga inovacione teknologjik. Për më shumë, vet mënyra e menaxhimit ose delegimit të detyrave që u vendos të jetë nga lartë-poshtë, e bëri që sistemi i WWMCCS ishte joefektiv. Në strukturën e saj organizative, WWMCCS-‘ja dukej si një strukturë vetëshkatërruese për shkak të shumë pjesëve që ishin të lidhura me të por që kishin vështirësi veprimi. Një ndër shpjegimet se pse WWMCCS-ja nuk ishte efikase ishte bazuar në konceptin e botës fizike dhe asaj sociale dhe sa të ndryshme janë ato. Një inovacion lejohet të realizohet, teknologjia e nevojshme të merret dhe elementet e tjera të sistemit të funksionojnë me kalimin e kohës.

154 David E. Pearson, Organization, Technology and Ideology in Ëorldëide Command and Control, Defense Analysis Vol.15, No2, pp. 197-214, 1999.

166

Ky koncept lejonte që këto ndërmarrje të realizohen pas marrjes së përkrahjes burokratike dhe atë retorike për shkak se kjo u klasifikua si një ―çasje revolucionare‖ e zhvillimit të sistemit të komandës dhe kontrollit. Në fund mund të arrijmë në përfundimin se një sistem i tillë kompleks siç është WWMMCCS-ja ishte drejtuar për shkatërrim. Ky fenomen quhet ―Dështimi i Sistemit.‖ Në krizën e ―Luftës së Ftohtë‖ WWMCCS‘ja dështoi sepse u fokusua në procesin e jo në rezultate, duke u fokusuar në racionalitetin formal e jo atë substancial. Por kishte edhe të tillë që mbronin këtë sistem kompleks për shkak se një projekt i tillë që kushtonte me bilionë dollar mund t‘i duronte dhe toleronte ca gabime të bëra nga moskujdesi. Por në përgjithësi, ky sistem ishte krijuar për të dështuar.

VI.4. Strategjia ushtarake (SHBA, NATO dhe konteksti i luftës së Kosovës, 1999)

Presidenti Obama gjatë fjalimit të tij para Korpusit të Kadetëve të Ushtrisë Amerikane u fokusua në nxitjen e rëndësisë së strategjisë. Në këtë fjalim ai përfshiu edhe komentin mbi rritjen e numrit të ushtarëve që do të zbarkohen në vende të ndryshme konflikti, numri që diskutohej ishte rreth 30,000 trupa 155. Disa mund të thonë se kjo nuk kishte fare të bëjë me asgjë strategjike. Mirëpo, ajo se çka do të thotë sot strategji nuk është e njëjta me atë të luftës së ftohtë. Ka ndryshime radikale në mes të strategjisë së formuluar për luftë konvencionale dhe shmangieje të luftës nukleare, dhe asaj që është e nevojshme për të bërë një luftë të armatosur në një botë postmoderne. Nuk është lehtë që kjo e fundit të definohet nga natyra e veprimit. Modelet e hershme të luftës ishin të bazuara në luftërat në mes të popujve dhe konflikteve tjera në mes të popujve. Mirëpo, teoritë bashkëkohore i jepnin një rëndësi të veçantë luftës aktorëve që jo domosdo janë shtete ose popuj. Që nga viti 2001, me një përjashtim të disa javëve të pranverës së vitit 2003, SHBA-ja dhe aleatet e saj janë duke bërë luftë me akterë jo shtetëror ose me disa kuaziorganizata të cilat e tejkalojnë konceptin e luftës konvencionale. Kjo çon në dyshimin e bazuar në konceptin e besuar deri më tash që rrjedh nga marrëveshja e Vestfalisë e që kishte të bëjë me Kombe- Shtete. Mundë të thuhet se disa nga këto organizata shtrihen në më shumë se një shtet edhe lufta kundër tyre është shumë më komplekse se sa duket në shikim të parë. Disa dekada më parë, në kolegjet ushtarake ligjëroheshin elemente diplomatike, informatike, ushtarake, ekonomike dhe të tjera, të cilat aplikoheshin nga ushtria për të zgjidhë probleme të ndryshme. Mirëpo, sot diskutimet e njëjta kanë të bëjnë me teori, analizë të sistemeve dhe dizajn. Për të planifikuar një kampanjë, duhet që të kuptohet problem në thelbin e tij, por nuk mund thjesht të përdorim një mostër për të zgjidhjen e tyre, pikërisht për shkak të kompleksitetit të problemeve. Më parë diskutimet për dizajnin janë bërë në kuadër të artit ushtarak, mirëpo sot dizajni aplikohet në përpilimin e strategjisë. Strategjia është pika e caktuar e procesit kur dikush e adreson dimensionin politik në të.

155 Jakob Ë. Kipp, Lester Ë. Grau, Military Theory, Strategy and Praxis, Military Revieë, 2011.

167

Ushtritë moderne dhe liderët e tyre politik kanë dyshime kur provojnë të sjellin një vendim. Kjo krijon frustrime të ndryshme. Në kushte të tilla, lufta nuk është vazhdim i politikës me mjetë të tjera. Por, lufta e konsideron si të veten të gjithë përmbajtjen politike, që në fakt e ri- formon përmbajtjen e vetë konfliktit. Kjo pikëpamje nuk është e re. Clausewitz, i cili morri pjesë në kampanjën e vitit 1812 si pjesë e ushtrisë ruse, e pa se si përmbajtja politike e frustron një gjeni ushtarak kur e injekton konceptin e luftës së popullit në vetë luftën që bëhet. Në vitin 1812, Napoloni e humbi luftën me Rusinë pa ndonjë humbje të një beteje të vetme. Humbja kishte të bëjë më shumë faktorë si grupe të partizanëve, dimri i egër, dhe koncepti i ushtrisë ruse që edhe nga Tolstoj është quajtur lufta e popujve. Clausewitzi e analizonte këtë gjë nën prizmin e një bote Njutoniane. Mirëpo, sot, teoreticientët ballafaqohen me atë që quhet mekanika kuantike që gjeneron probleme të paparashikuara. Planifikimi i mirë nuk mund të tejkaloj problemet e tilla (page 14). Teknologjia e cila dukej se po e çliron luftën nga shumë gabime të mundshme, nuk po ndihmon fare në luftën komplekse në mes të njerëzve. Në të njëjtën kohë, edukimi ushtarak i cili një herë e ligjëronte teorinë e luftimit modern sipas Clausewitz-it, sot duhet të ri- shqyrtojnë konceptet e ―luftërave të vogla‖ siç janë sot luftërat në Afganistan dhe Irak. Si transformim, dhe sipas departamentit të mbrojtjes në kohën e Donald Rumsfeld si sekretar i saj, teknologjia u bë zëvendësim për teorinë. Rumsfeld, mendonte se ushtria amerikane do ta përdorë superioritetin teknologjik dhe marrjen e informatave si avantazh të sajin për të mundur shpejt armiqtë me të cilët kishin konflikt. Kjo ide u dëshmua si e gabuar pas fillimit të dy luftërave të lartpërmendura. Ideja që një mostër e përdorimit dhe funksionimit të teknologjisë në ushtri ishte e mjaftueshme të aplikohet në konflikte të ndryshme u dëshmua si qasje shumë e gabuar. Pas fillimit të luftës në Irak, qarkullimi i lajmit se Sadami është ende gjallë, dërgimi i trupave në Bosnje dhe Hercegovinë, negociatat me NATO-n për përfundimin e luftës në Kosovë, dhe mbijetesa e Al Kaidës së bashku me Talibanët, ishin faktorë të cilët po e komplikonin suksesin e aplikimin e teknologjisë ushtarake si zgjidhje të problemeve. Ishte gabim të menduarit se pas luftës në Irak situata e pasluftës do të ishte e qetë dhe pa probleme të mëdha, ku do të mundësoheshe tërheqja e trupave nga atje. Mirëpo, sa më shumë zgjatë lufta, aq më e nevojshme bëhet identifikimi i mjeteve politike për të menaxhuar me popullatën e vendit. Ndërtimi i një kombi supozon se mund të imponohet lehtë modeli i perëndimit dhe vlerave të perëndimit mbi popullatën. Për fat të keq, kjo është mendim joefektiv. Stabiliteti arrihet vetëm atëherë kur popullata supozon se siguria është në duart e tyre të sigurta. Nuk ka një listë të dëshirave ku okupatori mendon se popullata vendore i dëshiron për të siguruar një paqe të qëndrueshme. Çdo herë kur një ushtri duhet fokusuar në kuptimin sa më të mirë të qasjes së vendorëve për kulturën dhe vendin e tyre dhe se si ata e shohin progresin, gabohet dhe vazhdohet me qasjen e përdorimit të forcës për të arritur të njëjtat rezultate. Për këtë arsye ata janë komfort me përdorimin e termit ―Dëm Kolateral‖ kur bëhet fjalë për dëmtimin e pronave të vendorëve ose vrasja e tyre e paqëllimshme. Këtë qasje e ka përdorur edhe ushtria serbe gjatë luftës së vitit 1999 në Kosovë duke trajtuar viktimat si dëme të pashmangshme gjatë luftimit të ashtuquajturit ―terrorizmit‖ vendor. Në vitin 1983 në një kazermë ushtarake të SHBA-së në Bejrut u vranë 268 ushtarë amerikan, SHBA-të vendosën të tërhiqen nga Libani156. Mirëpo, kur në Berlin në vitin 1986 u vranë

156MichaelRussellRipandJamesM.Hasik,ThePrecisionRevolution,Annapolis:NavalInstitute Press, 2002,

168 disa punonjës në ushtrinë amerikane, atëherë presidenti Regan urdhëroi bombardimin e Libisë. Dallimi është se kazerma ushtarake ishte cak i pranuar dhe legjitim kurse diskoteka paraqiste një vend civil dhe vrasja aty llogaritet si kriminale dhe provokuese. Analogjia e njëjtë mund të përdoret në shpjegimin se pse NATO vendosi të ndërhyjë në luftën e Kosovës. Në Kosovë nuk kurseheshin fshatrat me civilë ku nuk kishte prezencë të UÇK-së, por forcat serbe kryen vrasje dhe masakra si ajo në Raçak. Nga ana tjetër, gjatë bombardimit të NATO-s në Serbi, edhe pse u bombarduan edhe caqe civile, viktimat kishte shumë më pak. Për NATO-në dhe për forcat e SHBA-së në veçanti, lufta e Kosovës ishte e para pas luftës së gjirit. Serbët mësuan nga përvoja e Irakut se kamuflimi është shumë me rëndësi dhe për këtë arsye dërguan forcat e tyre në male dhe pyje, po ashtu i larguan edhe mjetet e tyre teknologjike si dhe i shuan motorët e automjeteve. Ata ndërtuan tanke nga kartoni dhe materiale të ndryshme kamuflimi, poste komanduese që në fakt nuk ishin të tilla etj. Qëllimi i tyre ishte që ta ruaj ushtrinë për konfliktin që vjen pas luftës. Kjo qasje ishte pjesërisht e suksesshme për ta. Fushata e sulmeve ajrore të NATO-së që ishte paraparë të zgjaste tre ditë zgjati 78 ditë. Serbët nuk u dorëzuan por negociuan marrëveshje me ndërmjetësim të Unionit Evropian me kushte shumë më të mira se sa që fillimisht NATO ofronte. Forcat ajrore të NATO-s në mënyrë të saktë i shkatërruan caqet e parapara, si ato realet ashtu edhe ato që ishin caqe falso. Pas një kohe u pa se kjo nuk po sjell dorëzimin e serbëve, atëherë NATO filloj të bombardojë edhe caqe civile, si fabrikat, urat dhe pjesë tjera të infrastrukturës që çojnë drejt ndërprerjes së funksionimit normal të ushtrisë serbe. Pas marrëveshjes së Kumanovës, trupat serbe filluan të dilnin nga malet dhe pyjet të padëmtuara. Adaptimi i teorisë së Douhet-it157 nga Warden për rrathët koncentrik të forcave ajrore zvogëluan dukshëm dëmet civile, por nuk mund të impononte një humbje politike tek oponenti i cili ende kishte prezencë ushtarake në terren. Rasti i Kosovës pas luftës përfundoi me një marrëveshje paraprakisht të negociuar kur NATO rrezikohej nga fraksionizmi lidhur me zbarkimin e trupave në Kosovë. Administrata e Klintonit përdori narrativin e fitores nëpërmjet forcave dhe kampanjës ajrore i cili filloi të dobësohet dhe ndikoi në solidaritetin e aleancës në përgjithësi. Mirëpo, një pjesë e analistëve përkrahën idenë e kampanjave ajrore si formë e re e luftimit modern158. Nuk kishte nevojë për forca tokësore në luftërat e së ardhmes. Nga ana tjetër, kjo formë e luftimit nuk parashihte implikime politike ose ekonomike përpos atyre të lidhura drejtpërdrejt me bombat e harxhuara. Çdo shtyrje e fundit të këtij lloj luftimi do të trajtohej si çështje kohe gjersa të gjitha caqet fizike të bombardoheshin. Strategjia në këtë kontekst paraqet mjetet dhe rrugën ku një komb përgatitet për një luftë dhe se si përformohet ajo luftë. Ekzistojnë katër komponentë të strategjisë të cilat duhet të merren parasysh: Ekonomik Politik Ushtarak dhe Informativ p. 336. 157. Giulio Douhet, The Command of the Air, trans. D. Ferrari, London, Faber & Faber, 1943. 158.John Keegan, ―Please, Mr Blair, Never Take Such a Risk Again‖, Daily Telegraph, London, 6 June 1999, http://ëëë.telegraph.co.uk/htmlContent.jhtml?html=/archive/1999/06/06/ ëkee06.html

169

Strategjia determinon se si një vend do ta filloj dhe vazhdoj luftën, fazat e dëshiruara të luftës si dhe kushtet në të cilat do të përfundoj lufta. Strategjia e përcakton mënyrën dhe rrugën e luftës ashtu që liderët politik dhe ushtarak të mund të përcaktojnë përparimin apo ngecjen në implementimin e asaj strategjie Liderët po ashtu duhet shpjeguar këto veprime tek popullata e tyre dhe komunitetit ndërkombëtar. Ne kemi pritur variabla të shumta organizative të lidhen me angazhimin dhe se angazhimi, nga ana tjetër, do të jetë i lidhur me qarkullimin e synimet. Ndërveprimet e grupit, klima organizative dhe qartësia e rolit ishin të gjithë parashikues të rëndësishëm të angazhimit në modelin. Interesante, ndikimi i drejtuesve në angazhimin ishte ndërmjetësuar plotësisht nga klima organizative dhe qartësia e rolit. Kjo tregon se udhëheqësit ndikojnë angazhimin e punonjësve dhe përmes ndikimit të tyre në mjedis dhe përmes perceptimeve të punonjësve të qartësimit të roleve, në vend se të pasurit e një efekt të drejtpërdrejtë. Kjo është në përputhje me teorinë e udhëheqjes që pretendon se një aspekt kyç i udhëheqjes është që të qartësojë rolet e punëtorëve, si dhe për të nxitur një kulturë organizative produktiv (Northouse, 1997). Megjithatë, kjo është në kundërshtim me teorinë e Britt dhe kolegëve (2004) se udhëheqja do të kenë ndikim të drejtpërdrejtë në rezultatet organizative të tilla si qëllime të qarkullimit. Për më tepër ndikimi i lidershipit në qëndrimet organizative ishte plotësisht ndërmjetësuar nga kultura organizative dhe qartësimi i rolit. Duke pasur një kulturë organizative që fokusohet në këto ideale mund të lejojë personelit të provoj gjëra të reja dhe të jenë të sigurt në veprimet e tyre. Një tjetër burim i vlefshëm për të punësuarit është grupi i kolegëve të tyre. Kolegët të cilët ndajnë qëllimet e përbashkëta të karrierës të përfitojnë nga nivelet më të larta të angazhimit. Duke qenë se ka shumë pak të publikuara në këtë temë çdo shpjegim është spekulim i pastër. Megjithatë, ajo mund të jetë se, kur bashkëmoshatarët ndajnë qëllimet e përbashkëta të karrierës ata mund të ndajnë përvojat ose mësimet e nxjerra, duke rritur të kuptuarit e tyre se si për të përparuar në organizatë, si dhe mundësitë e lehtësimit të tërthorazi. Një burim i tretë që nxit angazhimin në mesin e punonjësve duket të jetë qartësia mbi rolin e dikujt. Studimi i tanishëm tregon se qartësia e rolit është një parashikues i fuqishëm i angazhimit. Duke kuptuar se çfarë është e nevojshme pritet për punën e dikujt, individët mund vërtetë të angazhohen në punën e tyre dhe të krijojë një histori të përformancës së lartë. Përveç identifikimit parashikimi i angazhimit, studimi tregoi se angazhimi i plotë ndërmjetëson marrëdhënien e qartësisë së rolit, kulturës organizative dhe bashkëmoshatarëve me qëllime të qarkullimit, e cila është në përputhje me hulumtimet e mëparshme (Schaufeli & Bakker, 2004). Organizatat që mund të nxisin angazhimin mund të jetë në gjendje të mbajë punëtorë më shumë se organizatat që dështojnë për të promovuar angazhimin. Organizata mund të shpëtojë burime të konsiderueshme duke investuar në lider të mirë që do të promovojnë një mjedis që inkurajon angazhim.

170

PËRFUNDIME

Ushtria jugosllave e kreu operacionin e spastrimit etnik të Kosovës në tri faza. Ushtria jugosllave edhe përkundër faktit se ishte shumëfish më e armatosur dhe me përvojë të madhe lufte , ajo, nuk arriti sukses në konfrontimin e drejtpërdrejt me UÇK-në, kishte një moral shumë të ulët, luftonin në terrenin e huaji, zingjiri komandues i luhatur. Demobilizoheshin dita ditës, sepse e dinin se lufta ishte e humbur. Kishin vështirësi të mëdha në mobilizimin e të rinjve në ushtri, sepse kishin përvojë të hidhur me luftërat e mëhershme në Kroaci, Bosnje e Hercegovinë. Kishin humbje të mëdha si në teknikë ashtu edhe në njerëz, nuk paguheshin në rregull për angazhimin e tyre në luftë dhe kjo ndoshta ishte edhe arsyeja kryesore e demobilizimit të tyre. Megjithatë ata u angazhuan në disa faza: Faza e parë, përfshiu spastrimin e pjesëve të veçuara të Drenicës dhe përgjithësisht rajonin kufitar me Shqipërinë, nga Peja deri në Prizren. Faza e dytë, ku forcat ushtrisë dhe të sigurimit serb zbrazën përgjithësisht fshatra të vegjël, në të gjithë Kosovën, me intensitet më të lartë në Drenicë, Kosovën Perëndimore e Qendrore. Faza e tretë, që ishte më e shkurtër në kohe por më e ashpër në veprime, manifestoi brutalitet dhe sjellje nga më çnjerëzoret kundër shqiptarëve në historinë e Kosovës, u dëbuan pothuajse gjithë banorët e qyteteve dhe fshatrave të Kosovës, rreth 1,5 milion persona, rreth 600 mijë vetë mbeten të zhvendosur në Kosovë, duke u strehuar për të mbijetuar në pyje të izoluara dhe në luginat e maleve, afro 700 mijë vetë u strehuan në Shqipëri, në Bosnje-Hercegovinë, në Maqedoni dhe në Malit të Zi. Sipas pamjeve të filmuara nga NATO, u dogjën mbi 600 qendra të banuara, u shkatërruan xhami, kisha, shkolla e mjedise mjekësore. Shumë lokalitete të banuara janë shkatërruar tërësisht në përpjekje për ta bërë të sigurt që banorët shqiptarë etnikë të mos kthehen më. Ushtria, policia dhe shërbimi sekret serb u përpoqën të asgjësonin identitetin kombëtar të kosovarëve, nëpërmjet konfiskimit të pasaportave dhe dokumenteve të tjera të identitetit, shkatërrimit sistematikisht të regjistrave të votimeve dhe dokumenteve të tjerë të regjistrimeve civile në Kosovë, përfshi heqjen e targave nga automjetet që dilnin jashtë kufirit, në bazë të politikës për të penguar rikthimin e tyre në Kosovë. Ushtria serbe mbajti gati planin e ripopullimit me serb[ të Kosovës, rreth 500 qyteteve e fshatrave të Kosovës do të ripopulloheshin me serb, në rast se bombardimet e NATO-s do të bënin ndonjë pauze eventuale, gjë që dhe u kërkua nga pala serbe. Roli i ushtrisë ishte vendimtar për të kontrolluar gjendjen dhe realizuar objektivat e paravendosur të spastrimit etnik e sistematik të Kosovës. Ajo u mbështet kryesisht në përdorimin e grupeve luftarake, të përberë nga 4 deri 5 grupe luftarake. Policia u tregua e paaftë të kontrollojë gjendjen, të përballojë forcën ushtarake të shqiptarëve dhe të realizojë, pa përkrahjen e ushtrisë, spastrim të suksesshëm etnik të Kosovës. Mbështetja luftarake e logjistike e ushtrisë favorizoi policinë të mos dështojë në operacionet e saj, me gjithë kualifikimin profesional që trupat policore kishin marrë për të kontrolluar protestat e konfliktit në mjedise urbane. Ushtria nuk zbatoi veprime klasike kundër forcës së armatosur të shqiptarëve. Përgjithësisht nuk u zbatuan veprime të luftës frontale, qoftë dhe në nivele të ulta, nuk pati ndeshje përballë dhe kontakte direkte të palëve, trupat serbe u mbështetën në përvojën e luftës kundër

171 mjediseve urbane, kontrollit nga distanca të gjendjes dhe spastrimit me anë të artilerisë e tankeve të zonave shqiptare. Gjatë gjithë luftës, u përdor taktika ruse e zjarrit masiv me artileri nga distanca, pa përzgjedhje objektivash, dukë përdorur kryesisht predha me forcë të madhe shpërthyese, për të realizuar shkalën më të lartë të dëmtimeve e shkatërrimeve. Në të njëjtën kohë artileria u përdor gjerësisht edhe për të mbajtur nën kontroll rajone të veçanta, ku trupat e kishin të vështirë depërtimin ose kishte premisa për viktima në ushtar. Në asnjë rast trupat e ushtrisë nuk u futën të parat në qendra banimi, në krye vendosnin paraushtarakët ose ekstremistët, dhe në fazën e tretë të spastrimit etnik (pranverë 1999), në krye të veprimeve kundër qendrave të banuara u vunë kryesisht mercenaret e huaj. Futja në qendra banimi bëhej vetëm pas rrafshimit total të tyre me artileri e tanke. Veprimet luftarake u kryen përgjithësisht ditën. Natën këto veprime reduktoheshin vetëm në lëvizje, duke kaluar në veprime të ruajtjes e mbrojtjes, pasi veprimet e UÇK-ja filluan të intensifikohen kryesisht gjatë natës. Rreth 70 % e personelit komandues të ushtrisë ishte marrë nga njësitet e mëparshme në Kroaci e Bosnje ku, politikisht, ishte kontingjenti më i manipulueshëm, sepse nuk kishte alternativë tjetër, veç angazhimit në luftë, për të siguruar ekzistencën e familjeve të tyre. Pjesë e tij ishte dhe grupi i oficereve me prejardhje nga jetimoret, persona të shpërthurur, agresivë, kriminelë dhe të lidhur me mafien politike. Efektivi i ushtarëve aktive manifestoi mungesë të theksuar të vullnetit për të luftuar, moral të ulët dhe përgatitje jo të lartë profesionale për të luftuar në mjedise urbane. Në trupat ushtarake e policore serbe kishte mjaftë dezertime, refuzime të kryerjes së detyrës dhe mobilizimit me forcë me destinacion Kosovën, gjë që tregon se përgjithësisht nuk pëlqehet lufta nga vetë popullsia serbe. Për këtë qëllim ushtria shumë shpejt kaloi në zëvendësimin e tyre me kontingjentin rezervist, duke tërhequr kryesisht njerëz me përvojë luftarake dhe të vendosur. Shtabet ushtarake qendrore nuk kishin besim në kontingjentet aktiv të reparteve e njësive aktuale në Kosovë, për shkak të përgatitjes së pamjaftueshme dhe mungesës së motivit për të vepruar ndaj situatave eventuale në territorin e Kosovës. Ata manifestuan njohje të pakët të terrenit dhe mungesës së dëshirës për të marrë pjesë në veprime kundër grupeve dhe banorëve lokalë. Me çdo mënyrë forcat ushtarake u përpoqën të kapnin zonat strategjike, të kontrolluara nga UÇK-ja, sidomos lartësitë e rrugët që lidheshin me Drenicën, për të krijuar pozita më të favorshme dhe për të izoluar formacionet e rëndësishme shqiptare në brendësi të Drenicës e cila ishte qendra e rezistencës. Ushtria dhe policia serbe përdoren përgjithësisht sistemet civile për shkëmbimin e informacionit ushtarak, kjo për t‘iu shmangur dekonspirimit të qëllimeve e operacioneve konkrete në terren. U punua gjerësisht për të interceptuar komunikimet e NATO-s dhe objektivave luftarake të saj, që nga momentet e fillimit të detyrave dhe u zbatua një lëvizshmëri e lartë e efektivave luftarake, si ditën ashtu dhe natën. Ushtria krijoi një numër të lartë objektivash falso. Nga ana tjetër, lejohej sistemi i zbulimit vizual të NATO-s të filmonte e fotografonte objektivat reale ushtarake serbe gjatë ditës, ndërkohë që ato zhvendoseshin për në pozicione të tjera gjatë natës.

172

Gjithë veprimtaria ushtarake në Kosovë u shoqërua me një fushatë të gjerë psikologjike, të përpunimit të opinionit të brendshëm e të jashtëm, përfshi dhe fushatën e transmetimit të mesazheve të gabuara në internet. Ushtria jugosllave nuk arriti të tërheqë ushtrinë shqiptare në konflikt, me gjithë përpjekjet serioze e të përsëritura për përplasje të armatosur mes tyre. Në një hark kohorë prej 2 muajsh, përgjatë kufirit midis Shqipërisë dhe Kosovës midis Forcave të Armatosura Shqiptare dhe Forcave të Armatosura Serbe janë zhvilluar përplasje me armë deri në beteja të vërteta të cilat kanë zgjatur nga disa orë deri në 2-3 ditë, dhe gjithnjë për fajin e forcave serbe. Forcat shqiptare asnjëherë nuk kanë provokuar forcat serbe, por kanë qenë gjithmonë këta të fundit iniciuesit dhe provokuesit e 6 betejave të zhvilluara në Padesh, 3 në Kamenicë, 3 në Zherkë, 2 në Stobërdë, 9 në Qaf Prushi, 2 në Dobrunë, 4 në Pogaj dhe 2 në Morinë. Ushtria shqiptare me gjakftohtësi e zgjuarsi e shmangu një gjë të tillë dhe nuk ra pre e provokimeve të tilla, kjo jo për pamundësi, por për t‘u ruajtur që të mos krijoheshin kushte për një luftë ndërshtetërore, gjë e cila i interesonte Serbisë, pasi ajo (lufta) duhet të fillonte kur forcat e armatosura shqiptare të ishin fajtore, ndërsa Serbia të gjendej në pozicionin e të goditurit, me qëllim që gjithë opinioni ndërkombëtarë të drejtohej drejt Shqipërisë si provokuese e këtyre përplasjeve. Forcat e D2K Kukës me 2 BrK të vendosura në Bajram Curr dhe Kukës dhe autonomet e tij, forcat e ardhura në përforcim si, 2bt,2bAF,1b raketash,1b komando, 1bspecial ndoqën me vëmendje situatën, zhvilluan stërvitje të vazhdueshme. Shkalla dhe niveli i përgatitjes së efektivave për përballimin e gjendjes së luftës u demonstrua në stërvitjet e zhvilluara gjatë viteve 1998-1999, si ajo ―Helshani 98‖ dhe ―Drini i Bardhë 99‖, stërvitje të cilat nxorën në pah nivelin e mirë të përgatitjes për luftë të të gjithë efektivave, si dhe shërbyen si bazë e përvojës së shëndosh për thellimin e përgatitjes. Për vetë kushtet që përballoi Divizioni i Këmbësorisë Kukës dhe forcat e dërguara në përforcim, krahas përgatitjes së ushtarëve aktiv, për rritjen e shkallës së kompletimit të njësive e reparteve si element i ri për herë të parë në forcat e armatosura u aplikua dhe thithja e kontingjenteve të ushtarëve profesionist, gjë e cila shtroi mjaft detyra të tjera për përgatitjen dhe aftësimin e tyre në postet luftarake. Për këtë qëllim lindi si nevojë të përcaktoheshin jo vetëm kriteret e përzgjedhjes të këtij elementi, por dhe të hartoheshin programe specifike për përgatitjen e tyre dhe aftësimin në përmbushjen e misionit dhe detyrës së ngarkuar. Përballimi me qindra e mija të dëbuarve nga Kosova, kur gjendja e tyre ishte e vështirë, do të shtronte para këtyre efektivave dhe një veçori tjetër, u bë e domosdoshme përgatitja e programeve të veçanta për stërvitjen humanitare, dhe përgatitja e këtyre efektivave për këtë qëllim. Zgjerimi i luftës në Kosovë, rritja e forcës ushtarake të UÇK-së krahas detyrave për përgatitjen dhe aftësimin e efektivave të Forcave të Armatosura të Ushtrisë Shqiptare, për përballimin e situatës, u shtrua si detyrë imediate dhe përgatitja e efektivave të UÇK-së. Për këtë qëllim në saj të përzgjedhjes së kuadrove që do të merreshin me përgatitjen e këtij kontingjenti paralelisht u punua dhe për aftësimin e tyre për luftë. Krijimi i qendrave të veçanta stërvitore për këtë kontingjent, bëri të domosdoshme nxjerrjen e programeve të veçanta, sigurimin dhe përdorimin e bazës materiale të plotë, si dhe njohjen e armatimit e municionit që përdorte kundërshtari. Për nga mënyra e organizimit dhe e veprimit UÇK-ja klasifikohet si organizatë politike dhe ushtarake me strategji politike e mision të qartë ushtarak. Si organizatë politike ajo mbërriti të jetë faktor shumë i rëndësishëm dhe kryesor në marrjen e vendimeve jetike për të ardhmen e Kosovës. Ajo u përball me sfida, kërcënime e rreziqe shumë të vështira dhe ja doli ti kalojë me sukses të plotë.

173

E angazhuar në luftë, me idealin dhe aspiratën e popullit të saj për çlirim dhe bashkim kombëtar me shtetin amë, UÇK-ja nuk mbeti skllave e idealeve por duke parë me realizëm situatën përpunoi qëndrimin politik dhe shkoi drejt zgjidhjes së mundshme dhe më optimale. Kjo ishte një sfidë jo e lehtë e cila u tejkalua brenda vetës së saj. Rivlerësimi i rendit të zgjidhjes së çështjes së Kosovës dhe përshtatja me ligjet e normat ndërkombëtare i dhanë peshë dhe integritet të lartë UÇK-së në vëmendjen jo vetëm të vendimmarrësve por dhe të mendimit analist politik e publik ndërkombëtar. Kjo ishte përparësi e cila ndikoi në arritjen më vonë të objektivit strategjik të shqiptarëve - pavarësinë. UÇK-ja u rrit, u zhvillua, u armatos dhe u strukturua në kushtet e mosbesimit të faktorit kryesor politik shqiptar dhe atij ndërkombëtar duke u kthyer për një kohë të shkurtër në faktorin më të rëndësishëm shqiptar dhe me peshë vendimtare për të ardhmen e Kosovës, por dhe aleati i besueshëm për NATO-n. UÇK-ja, konfliktin e armatosur me Serbinë e kthej nga përplasje me grupe të armatosura në betejë të armatosur me kërkesa të qarta politike dhe objektiva të sakta ushtarake. Nga konflikt të kufizuar në zona të caktuara gjeografike e shtriu në të gjithë Kosovën duke e kthyer në luftë të armatosur të organizuar dhe me mbështetje gjithë popullore. UÇK-ja në Rambuje shkoi jo vetëm si faktor ushtarak por dhe si faktor politik me peshë vendimtare në vendimmarrjen e palës kosovare. Zgjedhja e drejtuesit politik të saj si kryetar i delegacionit është dëshmia më e mirë e këtij argumenti. Ajo kontribuoi që faktori politik shqiptar të shkojë i organizuar dhe me qëndrim e platformë të përbashkët në këtë konferencë. Në rrafshin ushtarak arriti suksese taktike shumë të rëndësishme duke pamundësuar forcave ushtarako-policore dhe paramilitare serbe të kontrollonin territorin e Kosovës. Ajo nga forcë guerile u transformua në forcë të armatosur ushtarake dhe aleati kryesor tokësor i NATO-s në terren. Mbijetoi në kushtet e terrorit dhe të shkatërrimit të pasurive materiale të shqiptarëve të cilët ishin burimi i vetëm i furnizimit të saj duke krijua një rrjet mbështetje të fuqishëm të shërbimeve publike për ushqyerjen, shëndetin dhe arsimin për njerëzit në nevojë të cilët kishin emigruar brenda territorit të Kosovës dhe ishin vendosur në zonat që kontrollonte vetë ajo. Mbajti nën goditje të vazhdueshme forcat ushtarako-policore dhe paramilitare serbe duke ua bërë terrenin e rrëshqitshëm dhe të pasigurtë në çdo vend të Kosovës. Ajo ishte faktori kryesor i cili kontribuoi me gjak, sakrifica të panumërta por dhe me maturi politike që të ndihmonte faktorin relevant ndërkombëtarë të prirë nga SHBA-në që të shkonte drejt konferencës së Rambujesë. E bindi me fakte faktorin politik ndërkombëtar dhe vetë popullin shqiptar se regjimi serb nuk njeh gjuhë tjetër përveçse gjuhës së forcës (imponimit). Përfaqësuesit e saj të dalë nga lufta u treguan në nivelin e politikanëve dhe të diplomatëve të karrierës në bashkëbisedim me personalitetet më të larta botërorë, pasi ata treguan përgatitje dhe përgjegjësi për kompromis duke qëndruar brenda logjikës të së drejtave politike të popullit të vet. Ata përballuan me sukses, presionet e shumëfishta, ndërhyrjet flagrante, izolimin duke ruajtur ekuilibrin ndërmjet përgjegjësisë për të ardhmen e popullit të vet, dhe rregullit e ligjit ndërkombëtar. Nëpërmjet vendosjes së kontakteve me njerëz të rëndësishëm të vendimmarrjes botërore përfaqësuesit e saj afirmuan rolin vendimtar që pati lufta e UÇK-së në zgjidhjen e problemit ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve si mënyra e vetme ku e kishte futur problemin regjimi i Millosheviqit. Pa UÇK-në nuk do kishte vlerë asnjë marrëveshje.

174

Me angazhimin serioz dhe plotësisht të përgjegjshëm për marrëveshje për paqe, ata dëshmuan se ishin futur në luftë për paqe, drejtësi dhe të drejtat e veta politike dhe jo për të shtypur shfrytëzuar e skllavëruar të tjerët. Në analizë të fundit, roli i UÇK-së në funksion të realizimit të pavarësisë së Kosovës mund të përmblidhet: Nga tentativë e pasuksesshme për zgjidhje nëpërmjet bisedimeve, UÇK-ja e ktheu çështjen e Kosovës në zhvillim rajonal shumë të rëndësishëm dhe përcaktues për të ardhmen e rajonit e më gjerë duke e tërhequr komunitetin ndërkombëtar në mënyrë aktive dhe të përgjegjshme për drejtimin e këtij zhvillimi në kahen e duhur - drejt pavarësisë së Kosovës dhe paqes në rajon.

Përfundime nga lufta në Zonën Operative të Llapit: 1. Llapi është njëra ndër krahinat e Republikës së Kosovës e cila për gjatë gjithë historisë së saj ka patur kontribut me peshë në lëvizjen kombëtare të shqiptarëve në ish Jugosllavi. 2. Shtypja e lirive politike dhe njerëzore të popullit shqiptar të ―Krahinës Autonome të Kosovës‖ dhe suspendimi i të drejtave të fituara me kushtetutën e vitit 1974, por edhe dështimi i lëvizjes paqësore ishin shkaqet kryesore që i dhanë fuqi, krahë, forcë dhe mbështetje gjithë popullore luftës të UÇK-së edhe në Llap. 3. Jo vetëm aspirata e shqiptarëve për liri dhe bashkim kombëtar, por edhe situata e krijuar pas shpërbërjes në ish- Jugosllavi, sidomos lufta e armatosur që Serbia dhe regjimi i saj shtypës represiv dhe terrorist kryente në Kosovë e kishin bërë të domosdoshme dhe alternativë të vetme luftën e armatosur të shqiptarëve për të dalë nga okupimi dhe terrori që Serbia i kishte rezervuar për rreth 100 vjet rresht. 4. Krahina e Llapit ishte në vijën e parë të organizimit ushtarak dhe të krijimit të bazave për rezistencë të armatosur. Këtu u krijuan grupet e para guerile (grupi i komanduar nga Zahir Pajaziti) për organizimin e rezistencës së armatosur. 5. Në konfliktin me ushtrinë dhe policinë serbe grupet guerile u organizuan dhe e zhvilluan betejën e tyre të mbështetur mbi parimet universale të luftës guerile siç janë: Sulmi ndaj objektivave të ndjeshme, morali i lartë, zbulim i mirë dhe vëmendje ndaj pikave kritike të armikut, veprim në një zonë të gjerë luftarake, baza të sigurta dhe përdorim elastik i zonave rurale për arritjen e objektivit, lëvizshmëri të lartë, maskim i mirë dhe shfrytëzim i terrenit për të mos i dhënë mundësi armikut për ti rrethuar, mbështetje në popullsinë e zonës. 6. Forcat ushtarako–policore serbe ishin të armatosura dhe mbështeteshin në teknologji moderne e cila është bazë e luftës moderne siç janë: Inteligjenca elektronike, artileria e rëndë vetëlëvizëse, forcat e blinduara, aviacioni e tjerë. Ato ju shmangen luftës frontale dhe të mbështetur mbi teknikë moderne, zhvilluan luftime në distancë duke përdorur fuqinë e zjarrit për shkatërrimin total jo vetëm të trupave luftuese të UÇK-së por edhe bazën e jetës të popullsisë shqiptare. 7. Organizimi ushtarak në Zonën e Llapit nga grupe guerile në strukturë ushtarake luftarake të rregullt u krye nën pushtim dhe në zjarrin e luftës duke ju përgjigjur strategjiket dhe taktikisht veprimeve luftarake që forcat pushtuese kryenin në terren. 8. ZOLL u konfigurua dhe funksionoi si forcë ushtarake e rregullt ku bazë e ndërtimit të saj ishin batalionet luftarake, njësite taktike (brigadat) dhe trupat speciale. Mbi bazën e strukturës ajo ndërtoi linjën e komandim -kontrollit duke siguruar vendimmarrjen, planifikimin, drejtimin dhe komandim – kontrollin e operacioneve luftarake. Struktura

175 luftarake u ndërtua e mbështetur mbi :Trupat e luftimit; Trupat e mbështetjes së luftimit; Trupat e mbështes me shërbime të luftimit. 9. Operacionet luftarake të planëzuara në ZOLL ishin kryesisht të nivelit taktik dhe në pak raste edhe të nivelit operativ. Strategjia ushtarake mbështetur dhe në strategjinë e përgjithshme të Shtabit të Përgjithshëm të UÇK-së ishte; që nëpërmjet operacioneve të nivelit taktik dhe të kudondodhura të goditeshin pa pushim trupat ushtarako – policore dhe paramilitare serbe me qellim dëmtimin dhe shkatërrimin e trupave njerëzore dhe teknikës luftarake dhe krijimin e kushteve për operacione operative në shkallë të gjerë. Këto veprime ushtarake synonin që në kohë optimale të përgatitej dhe zhvillohej fushata e përgjithshme ushtarake për ta përzënë jo vetëm ushtrinë, policinë, paramilitarët dhe shërbimin e fshehtë serb por edhe administratën serbe nga Kosova, duke e çliruar plotësisht territorin e okupuar. 10. Operacionet luftarake u planëzuan dhe zhvilluan të bazuara mbi parime doktrinare të luftimit por edhe të eksperiencës të fituar në luftërat në ish- Jugosllavi dhe të mbështetura mbi teatrin e luftimit ku ne kishim përparësi mbi armikun, pasi ishte toka dhe vendi ynë. Lufta jonë ishte e mbështetur mbi një kauzë të drejtë, por edhe në respekt të ligjeve të luftës. Ishte kjo arsyeja pse tek ushtarët serbë u krijua ndjenja e pasigurisë dhe mendimi se beteja për Kosovën ishte një betejë e humbur. 11. Organizimi i bashkëveprimit, sigurimi i komandim – kontrollit i mbështetur me sisteme efiçente ndërlidhje, kontrolli i burimeve njerëzorë e materiale në zonë dhe mbështetja e sigurt logjistike, armatimi dhe trajnimi në luftë e sipër, ishin arritjet më të mëdha të organizimit ushtarak në zonën e Llapit. 12. ZOLL e mbështetur mbi direktivën ushtarake të drejtorisë politike të UÇK-së vuri nën kontroll dhe administroi burimet e mbështetjes për ekzistencën e saj. Këto burime ishin populli i Kosovës, sidomos të rinjtë e saj që jetonin në Kosovë dhe emigracioni shqiptar kudo në botë (mosha mesatare e rekruteve ishte 22 vjeç), ekonomia e shqiptarëve në zonë e jashtë saj, si dhe vetë teatri i luftës. 13. Trajnimi, krahas zhvillimit të operacioneve nëpërmjet kurseve të shkurtra ishin detyra kryesore për të gjithë komandantët e të gjitha hallkave të zinxhirit të komandimit. Njohja dhe përdorimi i armatimit, teknikës luftarake dhe rregullave të luftimit si dhe shfrytëzimi i terrenit ishte njëra nga detyrat shumë të rëndësishme që u përballua në luftë e sipër. 14. Kohezioni dhe morali ishin bazë e efektshmerisë maksimale të trupave në luftim. Ai çoi në gatishmërinë e çdo luftëtari për të dhënë jetën jo vetëm për idealin dhe betimin për të cilat kishte hyrë në luftë, por edhe për tu sakrifikuar në çdo kohë për shokët dhe shoqet që luftonin përkrah tij. 15. Lufta në zonën e Llapi ja ktheu dinjitetin kombëtar kësaj zone me tradita patriotike dhe rriti në maksimum shpirtin e sakrificës dhe gatishmërinë e qytetarëve për të bërë çfarëdo sakrifice që mund tu kërkohej në emër të lirisë të atdheut. 16. Organizimi i luftës së armatosur dhe shtrirja e rezistencës së armatosur në të gjithë Kosovës kushtimisht edhe në zonën e Llapit ishte projekti më madhor që shqiptarët në këtë trevë kishin realizuar që nga lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe kryengritjet e Armatosura në periudhën e pavarësisë së Shqipërisë.

176

REKOMANDIME

1. Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës në Prishtinë dhe Tiranë të programojnë dhe mbështesin studimin e plotë për të gjitha aspektet e realizmit të rezistencës së armatosur në Kosovë, kjo si detyrim për të nxjerrë mësime për të kaluarën e afërt dhe të largët si dhe detyrimet për të sotmen dhe të ardhmen si komb. 2. Akademia e Forcave të Armatosura e Republikës së Shqipërisë dhe sistemi arsimor ushtarak në Republikën e Kosovës duhet ta përfshijnë në programet e tyre ushtarake studimin e luftës së UÇK-së në module të veçanta. Ajo duhet të jetë pjesë e kurikulave të gjitha niveleve të kualifikimit dhe arsimimit ushtarak në të dy shtetet Shqiptare. 3. Shndërrimi i FSK-së në Forcë të Armatosur nuk është më, vetëm kërkesë për përmbylljen e shtet ndërtimit të Kosovës por mbi të gjitha është domosdoshmëri imperativë e kohës dhe interes strategjik mbarë kombëtar. Me rastin e transformimit dhe pas përvojat e fituara nga lufta e UÇK-së duhet të merren parasysh.

177

CONCLUSIONS

Military conclusions The Yugoslav Army carried out Kosovo ethnic cleansing operation in three phases. Despite the fact that the Yugoslav Army was heavily more armed and experienced in combat, it did not succeed in its direct confrontation with the KLA; they showed low morale, fought in a foreign land, their chain of command was unstable, the morale of soldiers and commanders was very low. They were getting demobilized day by day because they knew war was lost. They had great difficulties in mobilizing young people in the army because they had bitter experience from previous wars in Croatia and Bosnia and Herzegovina. They experienced great losses both in technique and in soldiers; they did not get paid regularly for their engagement in war and this was probably the main reason of their demobilization. Nevertheless, they engaged in several phases: The first phase included the cleansing of the isolated parts of Drenica and, generally, the border region with Albania, namely from Peja to Prizren. The second phase was the phase when Serbian army and security forces emptied entire small villages across Kosovo, especially in Drenica, West and Central Kosovo. The third stage, which was shorter in duration but more severe in action, manifested brutality and the most inhuman behavior against Albanians in the history of the people of Kosovo; almost all of the Kosovo population was expelled (about 1.5 million people), and about 600,000 people were displaced in Kosovo, seeking shelter to survive in isolated forests and mountain valleys; almost 700,000 Kosovars have fled to Albania, Bosnia and Herzegovina, Macedonia, and Montenegro. According to the footage filmed by NATO, more than 600 settlements were burned down, mosques, churches, schools, and medical facilities were destroyed. Many settlements were totally destroyed in an attempt to ensure that the ethnic Albanian population could not return. Serbian army, police and secret service tried to strip Albanians of their national identity by confiscating their passports and other identity documents, by systematically destroying voter registers and other civil registration documents in Kosovo, and by removing license plates from vehicles that crossed the border, in order to block their return to Kosovo. Serbian Army had had ready the plan of repopulating Kosovo with Serbians, around 500 towns and villages in Kosovo would be re-populated with Serbians in case NATO bombardments would stop – something that was repeatedly requested by the Serbian side. The role of the army was crucial to controlling the situation and meeting the preset objectives of ethnic and systematic cleansing of Kosovo. The army was mainly based on the use of combat groups, comprised of 4 to 5 combat groups. The police seemed unable to control the situation, to withstand the military force of Albanians, and to carry out, without the support of the army, the successful ethnic cleansing of Kosovo. Military and logistic support of the army favored the police to succeed in its operations, despite the professional qualifications that police forces had acquired to control conflict protests in urban areas. The army did not apply classical actions against the armed Albanian forces. In general, no frontal action was implemented; there was no confrontation or direct contact between the

178 parties even at low levels; Serbian troops relied on the combat experience in urban areas, controlling situation from a distance, and cleansing Albanian areas using artillery and tanks. Throughout the war, Russian tactics of massive artillery firing at distance were used without a target, using mostly high explosive shells to achieve the highest rate of damage and destruction. At the same time, artillery was widely used to keep separate regions under control, where troops had a difficult time to penetrate, or where casualties in soldiers would be high. In no case did the army troops enter the settlements in front, they were always led by paramilitaries or extremists, and in the third phase of ethnic cleansing (spring 1999) foreign mercenaries were mostly placed at the forefront of the action against settlements. They entered into settlements only after they were totally destructed using artillery and tanks. Combat operations were generally carried out during the day. At night, these operations were reduced to movements only, namely to protective operations, as the KLA actions had begun to intensify mainly during the night. About 70% of the army command staff was taken from the previous units of Croatia and Bosnia where, politically, it was the most manipulable contingent, as there was no other alternative but engage in war to provide food for their own families. Part of this staff was also the group of officers from orphanages, addicted and aggressive persons, and criminals associated with the political mafia. The active combat officers manifested a lack of will to fight, low morale, and poor professional training to fight in urban areas. Serbian military and police troops had a lot of desertions, rejection of duty, and imposed mobilization to Kosovo, which indicates that the war was generally disliked by Serbian population. For this purpose, the army soon switched to replacing them with the reservist contingent, mostly involving experienced and determined people. Central military headquarters did not trust the active contingents of current units in Kosovo due to insufficient preparation and lack of motive to act on potential situations in the territory of Kosovo. They manifested little knowledge of the terrain and lack of will to participate in actions against local groups and population. By all means, military forces tried to seize strategic areas controlled by the KLA, especially the highlands and roads that lead to Drenica, to create more favorable positions and to isolate the important Albanian formations inside Drenica, which constituted the center of resistance. In general, the Serbian military and police used civilian systems for the exchange of military information, in order to avoid revealing the specific goals and operations on the ground. Attempts were made to intercept NATO‘s communications and its combat objectives since the beginning and a high mobility of combatants was carried out both day and night. The army created a number of false targets. On the other hand, NATO's visual discovery system was allowed to film and photograph the real Serbian military objectives during the day, but they kept shifting to other positions at night. All of the military activity in Kosovo was accompanied by a broad psychological campaign of shaping internal and external opinions, including the campaign of transmitting wrong messages on the Internet. The Yugoslav Army failed to draw the Albanian army into conflict, despite the serious and repeated attempts of armed confrontations between them.

179

In a period of two months, at the border between Albania and Kosovo there was an armed confrontation between the Albanian Armed Forces and the Serbian Armed Forces that lead to battles lasting from a few hours to two to three days and it was always the fault of Serbian forces. Albanian forces have never provoked Serbian forces, but it was always the latter that were the initiators and provocateurs of the 6 battles in Padesh, 3 in Kamenica, 3 in Zherkë, 2 in Stobërdë, 9 in Qaf Prushi, 2 in Dobruna, 4 in Pogaj and 2 in Morinë. The Albanian army avoided such a thing with calm and cleverness and did not bother with such provocations, not just because they could, but because they wanted to guard against the creation of conditions that would lead to an interstate war, which was convenient to Serbia as it (the war) would begin in a time when the blame would be on Albanian Armed Forces, whereas Serbia would be in the position of the damaged party, so that international opinion would blame Albania of having provoked such confrontation. D2K Kukes forces with 2 BrK located in Bajram Curr and Kukës and its suburbs, the backup forces such as 2bt, 2bAF, 1b rocket, 1b commando, 1b special carefully analyzed the situation and had continuous trainings. The level of preparation of the combatants to cope with the war was demonstrated in the drills during 1998-1999, as is the case of ―Helshani 98‖ and ―Drini i Bardhë 99‖. These drills proved the good level of preparation for war of all the combatants and served as an experience for deepening such preparation. Because of the challenges that Kukës Infantry Division and the backup forces faced, in addition to the preparation of active soldiers, in order to complete the units, contingents of professional soldiers were established. This was a new element used for the first time in the Armed Forces. This added many other tasks with regard to their preparation and training in combat positions. To this end, it was necessary not only to define the selection criteria for this aspect, but also to design specific programs for their preparation and training in fulfilling the mission and the task assigned. Facing hundreds of thousands of deportees from Kosovo, when their situation was difficult, would add to these forces another feature: it became necessary to prepare special programs for humanitarian training, and consequently to prepare combatants for such purpose. The expansion of the war in Kosovo, the increase of the KLA military force in addition to the tasks for the preparation and training of the Albanian Armed Forces to cope with the situation, the preparation of the KLA combatants emerged as an immediate need. To this end, when selecting the cadres that would be involved in the preparation of this contingent, they would also work in training them for war. The establishment of special training centers for this contingent necessitated the issuance of special programs, the provision and use of the complete material base, as well as the recognition of the weaponry and ammunition used by the opponent. In the aspect of organization and action, the KLA is classified as a political and military organization with clear political strategy and mission. As a political organization it came to be a very important and crucial factor in making vital decisions for the future of Kosovo. It faced a lot of challenges, threats and dangers and managed to pass them with full success. Engaged in war with the ideal and aspiration of its people for national liberation and unity with Albania, the KLA did not remain a slave of the ideals, but analyzed the situation and established a political stance by choosing the most appropriate and optimal solution. This was not an easy challenge; however, it was overcome successfully. Reassessment of the agenda of resolving the Kosovo issue and compliance with international laws and norms gave KLA importance and high integrity to the attention of not only decision-makers but also political and public opinion of analysts. This was an advantage which influenced the later achievement of the Albanian strategic objective – independence.

180

The KLA grew, developed, got armed, and got structured under the mistrust of the main Albanian and international political factor, considered for a short time as the most important and decisive Albanian factor for the future of Kosovo, but also as a reliable ally for NATO. The KLA turned the armed conflict with Serbia from a confrontation with armed groups into an armed struggle with clear political demands and precise military objectives. From limited conflict in certain geographical areas it spread throughout Kosovo, turning into an armed and organized struggle with nationwide support. The KLA in Rambouillet went not only as a military factor, but also as a decisive political factor for Kosovar party. Choosing its political leader as the head of the delegation was the best evidence of this argument. It contributed to the Albanian political factor to go organized sharing a common stand in this conference. In the military aspect KLA reached highly important tactical successes by disabling the Serbian paramilitary, military, and police forces to control the territory. It transformed itself from a guerrilla force into an armed military force and NATO's most important ally on the ground. It survived the conditions of terror and of the destruction of material assets of Albanians who constituted their sole source of supply by creating a strong support network of public services for nutrition, health and education for people in need who had emigrated within the territory of Kosovo and were placed in the areas that controlled by KLA. It kept military, police, and paramilitary forces under constant attack by making the ground slippery and unsafe in every part of Kosovo. It was the main factor that contributed with countless sacrifices but also with political maturity in helping the relevant US-led international factor to go to the Rambouillet conference. Using facts it persuaded the international political factor and the Albanian people that the Serbian regime knows no other language but the language of violence (force). The KLA representatives showed a level of politicians and career diplomats when talking with the world's prominent personalities; they showed preparation and responsibility for compromise while still remaining within the logic of the political rights of its people. They coped successfully with multiple pressures, flagrant interference, total isolation while maintaining the balance between responsibility for the future of their people and the rule of international law. By establishing contacts with prominent international decision-makers, its representatives affirmed the decisive role that the KLA's struggle had in solving the problem between Serbians and Albanians introduced by Milosevic's regime. Without the KLA there would be no agreement. With the serious and fully responsible commitment to peace agreement, they proved that they had come to war for peace, justice and their own political rights and not to suppress, exploit or slave others. Finally, the role of the KLA in view of Kosovo's independence can be summarized as follows: From an unsuccessful attempt to settle through talks, the KLA turned the issue of Kosovo into an important regional development, determinative for the future of the region and beyond, attracting the international community in an active and responsible manner towards leading this development in the right direction – towards Kosovo's independence and peace in the region.

181

Conclusions drawn from the Llapi Operative Zone: 1 Llapi is one of the regions of the Republic of Kosovo, which throughout its history has provided significant contribution to the national movement of Albanians in the former Yugoslavia. 2 The suppression of the political and human freedoms of the Albanian people of the ―Autonomous Province of Kosovo‖, the suspension of the rights acquired by the 1974 Constitution, and the failure of the peaceful movement were the main causes that gave power, wings, strength and support to the nationwide KLA war in Llap. 3 It was not only the aspirations of the Albanians for freedom and national unity, but also the situation created after the breakup of the former Yugoslavia, especially the armed war of Serbia and its repressive and terrorist regime in Kosovo that made the armed struggle of Albanians indispensable and the only alternative to escape the occupation and terror that Serbia had reserved for about 100 years. 4 The Llap zone was at the forefront of the military organization and the zone where armed resistance bases were established. The first guerrilla groups (the group commanded by Zahir Pajaziti) were established there to organize the armed resistance. 5 In the conflict with the Serbian army and police, guerrilla groups were organized and carried out their battle based on the universal principles of the guerrilla warfare, such as: attack on sensitive targets, high morale, good discovery and attention to critical enemy points, action in a large combat area, safe military bases and use of rural areas to achieve the target, high mobility, good coverage and using the ground by not allowing to be besieged by the enemy, as well as support to the population of the area 6 Serbian military and police forces were armed and relied on modern technology, which is the basis of modern warfare, such as: electronic intelligence, self-propelled artillery, armored vehicles, aviation, and so on. They avoided the frontal war and assisted by modern technology fought at distance by using the power of fire for total destruction not only of KLA fighting troops but also of the Albanian population. 7 Military organization in the Llap zone by guerrilla groups in regular combat military structures was conducted under invasion and warfare, responding strategically and tactically to the combat actions that invading forces carried out on the ground. 8 LLOZ was configured and functioned as a regular military force where combat battalions, tactical units (brigades) and special troops constituted its base. Based on the structure, it built the Control-Command line by providing decision-making, planning, direction and command-control of combat operations. The combat structure was built and supported by the combat troops; combat support troops; armored combat troops. 9 The combat operations planned at LLOZ were mainly of a tactical level and, in some cases, of the operational level. The military strategy supported also by the strategy of the KLA General Headquarters was that through tactical and perpetual operations to repeatedly strike Serbian military, paramilitary and police forces in order to damage and destroy troops and combat techniques and to create conditions for large-scale operations. These military actions aimed at preparing and developing the general military campaign in an optimal time to expel not only the army, police, paramilitaries and the Serbian secret service, but also the Serbian administration from Kosovo, thus completely liberating the occupied territory. 10 The combat operations were planned and developed based on the doctrinal principles of combat but also based on the experience gained in the wars in the former Yugoslavia and based on the combat scenario where we had priority over the enemy as it was our land and our country. Our struggle was based on a just cause, but also in respect of the laws of war. That was the reason why among Serbian soldiers was created a sense of unhappiness and the belief that the battle for Kosovo was a lost battle.

182

11 The organization of co-operation, the provision of Command-Control supported by efficient interconnection systems, the control of human and material resources in the area and the logistics support, weaponry and training during the war were the greatest achievements of military organization in the Llapi zone. 12 LLOZ, based on the military directive of the KLA political directorate, put under control and administered the sources of support for its existence. These resources were the people of Kosovo, especially youth living in Kosovo and Albanians around the world (average age of recruits was 22 years old); the financial support of Albanians inside the country and abroad, as well as the scenario of war itself. 13 Training, alongside the development of operations through short courses, were the main task for all commanders of the command chain. Recognition and use of armament, combat technique and combat rules as well as the use of terrain was one of the very important tasks that were faced in the war. 14 Cohesion and morale were the most effective base for maximum troop levels in combat. They led to the willingness of every soldier to give their lives not only for the ideal and oath for which they had entered into the war, but also to sacrifice themselves at any time for the companions who fought beside him. 15 The war in the Llapi zone brought the national dignity back to this area with patriotic traditions and maximized the spirit of sacrifice and willingness of the citizens to make every sacrifice that could be required in the name of freedom of the homeland. 16 The organization of the armed struggle and the extending of the armed resistance throughout Kosovo in the Llap zone was also the largest project that Albanians in this area had carried our since the Albanian League of Prizren and the Armed Rebellions in the period of independence of Albania.

183

RECOMMENDATIONS

1. The Academy of Sciences and Arts in Prishtina and Tirana should program and support the full study on all aspects of the implementation of armed resistance in Kosovo, as an obligation to draw lessons as a nation for the near and distant past and for the present and the future as well. 2. The Academy of Armed Forces of the Republic of Albania and the military education system in the Republic of Kosovo should include in their military programs the study of the KLA war on special modules. It should be part of the curricula of all levels of military qualification and education in both Albanian states. 3. The transformation of the KSF into Armed Forces is no longer just a requirement for the completion of Kosovo's state-building, but above all it is a necessity of time and a nationwide strategic interest. When such transformation occurs, the experiences gained from the KLA war must be taken into account.

184

Literatura

I. Libra

1. Abazi, Hajdin: Demokracia shans për pavarësinë e Republikës së Kosovës. Tiranë,1996. 2. Ajeti, Bajram & Kiçmari, Sabri: Kujtime. Besianë, 2011. 3. Alarcon, Lyon dhe tjerë: Understanding Predictors of Enagement Within the Military, 2010. 4. Arapi,Fatos: Çështja shqiptare dhe kriza Ballkanike. Tiranë, 2001. 5. Baftiu, Fehmi: Kosova krizë ndërkombëtare. Prishtinë, 2004. 6. Bass: Leadership, psychology, and organizational behavior Amazon. 1960. 7. Basha-Keçmezi,Sabile: Organizatat dhe grupet ilegale në Kosovë 1981-1989. Prishtinë, 2003. 8. Bashkurti, Lisien: Diplomacia shqiptare në fillimet e Luftës së Ftoftë. Tiranë, 2003. 9. Baze, Mero: Shqipëria dhe lufta në Kosovë. Tiranë, 1999. 10. Berisha, Musa: Njëvjetori i Kuvendit të Verat e Llukës. Prishtinë, 1991. 11. Bugajski, Janusz: Ngritja e Kosovës -Artikuj dhe fjalime nga okupimi deri te pavarësia. Prishtinë, 2006. 12. Bugajski, Janusz: Ngritja e Kosovës, Prishtinë, 2006. 13. Buganjski, Jonuz: ― Çështja e Kosovës dhe shkatërrimi i Jugosllavisë‖, Prishtinë, 2006. 14. Clark, W.: Waging modern war: Bosnia, Kosovo and the future of combat. New York, Public Affairs, 2001. 15. Clark, W.: Waging Modern War. US Public Affairs, Perseus Books Group, 2001. 16. Conte, A: Jalta dhe ndarja e botës. Tiranë, 1994. 17. Cordigtnano, F: Lingua Albanese. Milano, 1931. 18. Çabej, Eqrem: Shqipëria ndermjet Perendimit dhe Lindjes. Tiranë, 1998. 19. Dalema, M. : Kosova, italianët dhe lufta. Tiranë, 2004. 20. Danaj, P.: Kosova dhe NATO. Tiranë, 2005. 21. Denis Mumford : Kosovo, a yast War. Londër, 2001. 22. Detrez. R. : Kosova, lufta e shtyrë. Tiranë, 2004. 23. Dokumnti-STANAG-2449 I NATO-s. 24. Dreshaj, Myrvete: Kuvendi i parë i lëvizjes për pajtimin e gjaqeve. Prishtinë, 1991. 25. Mazower, M.: Ballkani. Tiranë, 2003. 26. EARL H. TILFORD, JR.: Operation Allied Force and the Role of Air Power Brussels. 1999-2000. 27. Giulio, Douhet: The Command of the Air, trans. D. Ferrari, London, Faber & Faber, 1943. 28. Giulio Douhet: The Command of the Air, trans. D. Ferrari, London, Faber & Faber, 1943. 29. Gjata,Avdi&Kurti,Bajram&Baliu,Begzad&Bedo,Resul: Gjaku i lirisë. Prishtinë, 1966. 30. Horvat,Branko: Çështja e Kosovës. Lubjanë,1988. 31. Hoxha, Hajredin & Popovci, Syrja: Barazia e pakicave kombëtare. Rilindja, Prishtinë, 1984.

185

32. Hoti, Ukshin:Filozofia politike e çështjes shqiptare. Prishtinë, 1996. 33. Islami, Bedri: Lëvizja (lindje e përgjakur), Tetovë, 2012. 34. Ismajli, Rexhep: Kosova dhe shqiptarët në ish Jugosllavi. Qendra për Informim e Kosovës, Prishtinë, 1995. 35. James Pettifer, Ushtria Çlirimtare e Kosovës “nga një luftë e fsheftë në një kryengritje të ballkanit 1948-2001, Tiranë 2013”. 36. Judah, T.: Kosava luftë dhe hakmarrje. Tiranë, 2002. 37. Kadare, Ismail: Poshtërimi në Ballkan. Tiranë, 2004. 38. Keçmezi-Basha, Sabile: Të burgosurit politikë shqiptar në Kosovë. Prishtinë, 2009. 39. Kola. H. ―Genocidi serb ndaj shqiptarve në viset e tyre etnike në jugosllavi 1941- 1967‖, Tiranë 2000. 40. Krasniqi, Jakup: Kosova rrugë e gjatë, drejtë vetëvendosjes 1981-1991. Prishtinë, 2010. 44. Krasniqi, Jakup: Kthesa e madhe. Prishtinë, 2005. 45. Kristič, Đorđe: Колонизаϲіја Jужне Sрбіје. Sarajevo, 1928. 46. Kudusi, Lame: Kosova dhe ushtria Çlirimtare. Tiranë, 2005. 49. Kumnova, Edmond: Lëvizja shqiptare për faljen e gjaqeve në Kosovë 1990- 1992 Prishtinë 2007 . 52. Malcolm, Noel: Kosovo – A short histori. Macmillan, London, 1998. 53. Malcolm, Neol: Kosova një histori e shkurtër, Prishtinë. 1998. 56. Mejdani, Rexhep: Ndërvartësia e integrimit në procesin e globalizimit. Materjal studimi për Kolegjin e Mbrojtjes, Tiranë, 2004. 57. Michael RussellRip and JamesM.Hasik:The Precision Revolution. Annapolis NavalInstitute Press, 2002. 59. Mustafa, Rrustem: Në Evropë apo në Europë. Faik Konica, Prishtinë. 2012 61. Pirraku, Muhamet: Lëvizja gjithëpopullore për faljen e gjaqeve 1990-1992. Prishtinë, 1998. 62. Pushkolli, Fehmi: Llapi gjatë historisë. Prishtine, 1998. 63. Qosja, Rexhep:Strategjia e bashkimit kombëtar. Tiranë, 1998. 64. Qosja, Rexhep: Çështja Shqiptare. Prishtinë, 1994. 67. Rizaj, Skënder: Kosova dhe shqiptarët dje, sot dhe nesër. Prishtinë, 1992. 68. Rushiti, Limon: Lëvizja Kaçake në Kosovë (1918-1928). Prishtinë, 1981. 70. Rushiti, Limon: Rregullimi Administrative-Territorial i Kosovës gjatë viteve 1918-1929. Prishtinë 1974. 71. Rrapi, Gjergj: Kosova e viteve të ndrydhura. Prishtinë, 1993. 72. Schevill. F.: A Histori of Ballkans. New York, 1991. 73. Sinani, Shaban: Kosova në gjeopolitikë. Tiranë, 1998. 74. Sinani, Shaban: Kosova në syrin e ciklonit. Tiranë, 1999. 75. Stavileci, Esat: Rrugëtimet dhe labirintet e Kosovës dhe të shqiptarëve. Gjakovë, 2009. 76. Shala, Blerim: Kosovo krv i suze. Lubjanë, 1990. 77. Shala, Blerim: Libri i fitores, vëllimi i parë. Koha, Prishtinë, 2012. 78. Shala, Blerim: Libri i fitores, vëllimi i dytë. Koha, Prishtinë, 2012. 79. Shala, Blerim: Vitet e Kosovës(1988-1999). Prishtinë, 2003. 80. Schmitt,Jens,Oliver: Kosova. Prishtinë, 2000. 81. Schmitt,Jens,Oliver: Kosova Histori e Shkurtër e një treve Qendrore Ballkanike. Koha, Prishtine, 2012. 82. Tucoviq,Dimitrije: Srbija i Albanija. Beograd, 1914. 84. Yammarino, Mumford, Conelly, Dione: Leadership and Team Dynamics for

186

Dangerous Military Context, Military Psychology, Oklahoma bing University 2010. 85. Zajmi, Gazmend: Dimensions of the Question of Kosovo in the Balkans. Kosovo Information Center, Prishtinë, 1994. 86. Zajmi, Gazmend: Çështja e Kosovës një problem historik dhe aktual. Tiranë, 1996. 87. Zenuni, Metush: Lëvizja popullore e Kosovës dhe roli i saj në formimin e UÇK-së. Prishtinë, 2009.

II. Revista dhe gazeta

1. Cohen, R.: Cooperative Security: From individual security to international stability Marshal Center Papers, No 3, 2001 2. David E. Pearson: Organization, Technology and Ideology in WorldWide Command and Control, Defense Analysis Vol.15, No2, pp. 197-214, 1999. 3. David E. Pearson: Organization Technology and ideology in Ëorldëide Command and Control, Defense Analysis Vol.15, No2, pp. 197-214, 1999. 4. Gazeta ―Nezavisna Svetllost‖ 10 Maj 1997. 5. Gazeta ―Zëri‖, Prishtinë, nëntor, 1991. 6. Hamre, J. and Ralston, J.: Deputy Defense Secretary John Hamre and Vice Chairman of the Joint Chiefs of Staff Air Force Gen. Joseph 36.Ralston directed the study, ―The after-action report is a quick scrub of lessons learned from the operation‖, October 1999John A. Tirpak: Lessons Learned and Re-learned. Air Force Magazine, August 1999. 7. Jakob W. Kipp, Lester W. Grau: ― Military Theory, Strategy and Praxis, Military Review‖, 2011. 8. Jakob W. Kipp, Lester W. Grau, Military Theory, Strategy and Praxis, Military Review, 2011. 9. Johnson & Hill: Personality traints and Military Leadership, Individual Difference Research, University of Arizona 2009. 10. Peter van Ham: Europe‘s New defense ambitions: implications for NATO, the US, and Russia. Marshal Center Papers, No 1, 2000, Revista ―NATO and partners‖, Nr.3, 2004. 11. Quotet in David Blinder, ―Bush Warns Serbs not to ëiden War‖ NeW York Times, December 28, 1992. 12. Revista ―Kosovo one Yere On‖, Bruksel 2000. 13. Revista ―Mbrojtja‖, Nr.2,4,5,6,7, Tiranë , 1999. 14. Van Ham, P.: Europe‘s New defense ambitions: implications for NATO, the US, and Russia. Marshal Center Papers, No 1, 2000.

III. Burime elektronike

Gallis, P.: Kosovo: Lessons learned from Operation Allied Force. CRS Report for Congress http://www.fas.org/man/crs/RL30374.pdf Cordesman, A.H.: The lessons and non-lessons of the air and missile ëar in Kosovo http://www.csis.org./kosovo/LessonsBrief.pdf Peters, J.& all: European Contribution to operation Allied Force: Implications for Transatlantic Cooperation, 2001. www.http://www..rand.org/publications/MR/MR1391

187

Prague Summit Declaration www.http://www.nato.int/docu/pr/2002/p02-127e.htm .http://www.defenselink.mil/news/Oct1999/n10141999_9910144.html Cordesman, A.H.: The lessons and non-lessons of the air and missile ëar in Kosovo http://www.csis.org./kosovo/LessonsBrief.pdf William S. Cohen and Gen. Henry H. Shelton, www.defenselink.mil. Wesley K. Clark, Waging Modern War,. Brian Barder: Kosovo 1999: an Alternative View. (http://www.barder.com/brian/Kosovo.htm) The Rambouillet Agreement: (www.) The United Nations Charter: (http://www.un.org)

IV. Arkivi i Ushtrisë Shqiptare

Drejtoria e Zbulimit në MM.: informacione ditore, 1998, date 01.03; 10.05; 15.06; 09.08. 1998. Drejtoria e Zbulimit në MM: vlerësime për situaten në Kosovë, 1998, datë 02.03; 10.08. 1998. Drejtoria e Zbulimit në MM: vleresime për situaten në Kosove, 1999, datë 30.03; 05.04; 15.06. 1998. Materjalet e simpoziumit shkencorë të mbajtur në D2K Kukës, mbi konfliktin ne Kosovë.

188