1 Autor Projekt okładki Tibor Dienes Dariusz Romanowicz

Pomysł serii Zdjęcia Michał Koliński Tibor Dienes Jolanta Pol István Dienes Irida Ruçi (fot. 1, 3) Redakcja Jolanta Pol Mapy Butrinti, Phoinike Neritan Ceka (w: Neritan Ceka, Butroti, Tirana 2002) Korekta Nina Kapuścińska Autorzy opracowań Apollonia, Butrinti, Phoinike – Jacek Przeniosło Konsultacja merytoryczna i uzupełnienia Literatura, fi lm, malarstwo i rzeźba – Jolanta Pol Jacek Przeniosło Architektura – Jacek Przeniosło, Jolanta Pol Parki Narodowe – Krzysztof Pol Skład i opracowanie map Słowniczek – Marta Przeniosło Paweł Szewczyk

© Copyright by Piątek Trzynastego, Łódź 2005

Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie, powielanie (łącznie z kserokopiowaniem), przenoszenie na inne nośniki bez pisemnej zgody Wydawcy jest trakto- wane jako naruszenie praw autorskich, łącznie z konsekwencjami przewidzianymi w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. nr 24 z 23.02.1994 r., poz. 83).

Wydawca starał się, aby przewodnik był poprawny merytorycznie i zawierał aktualne dane. Jednak nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie informacji w nim zawartych.

ISBN 978-83-61253-18-1

KSIĘŻY MŁYN Dom Wydawniczy Michał Koliński 90-345 Łódź, ul. Księży Młyn 14 tel./fax (0-42) 632 78 61, 630 71 17, tel. 0-602 34 98 02 infolinia: 0-604 600 800 (codziennie 8-22, także sms), skype: ksiezy-mlyn, gg. 4147954, 4146841 www.ksiezy-mlyn.com.pl; e-mail: [email protected]

Łódź rok: 2011 2010 2009 2008 ostatnia Wydanie II rzut: 9 8 7 6 5 4 3 2 1 liczba

Druk i oprawa Drukarnia na Księżym Młynie s.c., Łódź Printed in Poland

2 OD WYDAWCY

Albania jest krajem, który ma wspaniałe warunki turystyczne: góry, jeziora, morze, plaże, antyczne miasta. Na każdym kroku spotykamy wyjątkowo przyjaznych ludzi. A jednak tylko nieliczni Polacy wybrali się w podróż do tego ciekawego i niezwykle pięknego kraju. Brakuje informacji o Albanii, dużo jest powierzchownych bądź wręcz dalekich od prawdy, do wielu trudno dotrzeć bądź są fragmentaryczne.

Wierzymy w to, że ten przewodnik spełni swoją rolę – zachęci do podróży, a tym, którzy się na nią zdecydują, dostarczy nie tylko interesujących wiadomości o Albanii, ale także prak- tycznych rad, ułatwi poruszanie się po Albanii i jak najpełniejsze wykorzystanie swojego pobytu. Naszym celem jest przedstawienie rzetelnych informacji, chcemy pomóc poznać ten bliski, a przecież dla wielu zupełnie nieznany kraj.

Informacje ogólne zawierają najistotniejsze wiadomości o Albanii. Niektórym tematom po- święcono znacznie więcej miejsca niż w typowych przewodnikach, gdyż obecne na polskim rynku nieliczne, choć często bardzo interesujące, publikacje nie dają kompleksowej wiedzy o Albanii. Pragnęliśmy zatem, aby ten przewodnik przybliżył nie tylko warunki geografi cz- ne, ale także historię, obyczaje i kulturę kraju, który choć niepodległość odzyskał dopiero w XX wieku, jednak jego dzieje sięgają czasów iliryjskich. Wyruszamy w podróż to rozdział, w którym zostały zamieszczone informacje pomocne przy planowaniu wyjazdu do Albanii i podejmowaniu wstępnych decyzji. Przestudiowanie go z pewnością umożliwi lepsze przygotowanie i zorganizowanie podróży. Informacje praktyczne mogą przydać się zarówno przed podróżą, jak i pozwolą czuć się pewniej po przyjeździe do Albanii.

Proponowane trasy zwiedzania przybliżają nie tylko miejsca ogólnie znane, ale także te, o których mało kto słyszał bądź nie planował ich odwiedzić. Obok szczegółowych opisów miejsc, zwrócono uwagę na walory krajoznawcze, zabytki i wszystko, co istotne w danym rejonie. Podano także najważniejsze informacje o bazie noclegowej i gastronomicznej. Do- kładne opisy dojazdu do poszczególnych miejscowości z pewnością pomogą bez problemu dotrzeć do celu podróży. Mapy ilustrują trasę zwiedzania, a plany miast ułatwią poruszanie się po mieście. Informacje dotyczą nie tylko atrakcji turystycznych opisywanych miejscowości, ale także historii i ciekawostek, co niewątpliwie wzbogaci poznawanie tego pięknego kraju. Do do- kładnych opisów historii i zabytków antycznych miast – Butrinti i Apollonii – dołączone zostały szczegółowe mapki. Słowniczek zawiera najważniejsze wyrazy, wyrażenia i zwroty w języku albańskim. Indeks umożliwi błyskawiczne odszukanie informacji dotyczących nazw geografi cznych.

3 Na ogół została zachowana oryginalna pisownia nazw własnych. Tylko w wyjątkowych przy- padkach, kiedy nazwa od dawna jest spolszczona, zastosowano pisownię zgodną ze zwycza- jem językowym, przykładem mogą być nazwy miejscowości: Tirana, Durres czy Vlora.

Wydawnictwo włożyło w przygotowanie przewodnika wiele wysiłku, starając się, aby był on kompletny, dokładny i aktualny. Jednak tempo zachodzących w Albanii zmian jest im- ponujące, np. sieć dróg pierwszej kategorii w ostatnich trzech latach zwiększyła się o 25%, a liczba nowo powstałych hoteli o 50%. Zatem niektóre dane bardzo szybko się dezaktu- alizują. Za wszelkie sugestie, uwagi, komentarze i poprawki będziemy bardzo wdzięczni. Przeczytamy i przeanalizujemy wszystkie materiały dostarczone zarówno pocztą tradycyjną, jak i elektroniczną, aby móc je uwzględnić w kolejnym wydaniu.

Mamy nadzieję, że ten pierwszy przewodnik po Albanii, jaki ukazał się w Polsce, będzie dla Państwa nie tylko przewodnikiem, źródłem wiedzy o Albanii, ale także ciekawą lekturą.

Składamy serdeczne podziękowania za cierpliwość i nieocenioną pomoc w przygotowaniu tej publikacji Panu Jackowi Przeniosło – Wiceprezesowi Towarzystwa Polsko-Albańskiego. Dziękujemy wszystkim autorom „Przeglądu Albańskiego”, a w szczególności Redaktorowi Naczelnemu Jerzemu Wiśniewskiemu i Konsulowi Honorowemu Jarosławowi Rosochackie- mu za pozwolenie na wykorzystanie materiałów z tego jedynego na polskim rynku periodyku poświęconego Albanii. Pragniemy wyrazić ogromną wdzięczność wszystkim, którzy udzielali cennych wskazówek i informacji. Do powstania przewodnika przyczyniło się wiele osób, m.in. Profesor Neritan Ceka i Profesor Muzafer Korkuti – dyrektor Instytutu Archeologii w Albanii, Irida Ruçi, Marta Przeniosło, a także wielcy przyjaciele Polski, zawsze służący radą i pomocą, byli ambasadorowie Albanii w Warszawie: Profesor Osman Kraja – rektor Uniwersytetu w Ti- ranie i Profesor Enver Faja. Zarówno użyczone mapy, materiały, jak i wszystkie uwagi w sposób znaczący wpłynęły na kształt polskiej wersji publikacji.

4 SPIS TREŚCI

INFORMACJE OGÓLNE 9 Położenie geografi czne, Obyczaje ...... 25 klimat i krajobraz ...... 9 Gjakmarrja (krwawa zemsta) ...... 30 Kim są Albańczycy ...... 10 Historia ...... 32 Język albański ...... 11 Ustrój polityczny Literatura ...... 11 i podział administracyjny ...... 39 Film ...... 15 Gospodarka ...... 40 Malarstwo i rzeźba ...... 18 Stopa życiowa ...... 41 Architektura ...... 20 Flora i fauna ...... 41 Struktura ludności ...... 23 Ochrona środowiska ...... 43 Wyznania ...... 23 Parki narodowe ...... 43

WYRUSZAMY W PODRÓŻ 47 Formalności ...... 47 Statkiem ...... 48 Najważniejsze przepisy celne ...... 47 Samolotem ...... 48 Kiedy wyjechać do Albanii ...... 47 Pociągiem ...... 49 Jak dojechać do Albanii ...... 48 Noclegi ...... 49 Samochodem ...... 48 Gdzie wypoczywać latem ...... 49 Autobusem ...... 49 Plany podróży ...... 51

INFORMACJE PRAKTYCZNE 53 Bezpieczeństwo publiczne ...... 53 Rower i motocykl ...... 62 Służba zdrowia i opieka lekarska ...... 54 Znaki informacyjne ...... 62 Podróżowanie z dzieckiem ...... 54 Mapy ...... 62 Osoby niepełnosprawne ...... 54 GPS ...... 62 Kobiety w Albanii ...... 54 Internet ...... 63 Jak się ubierać ...... 55 Sieć telefoniczna ...... 63 Toalety publiczne ...... 55 Telefony komórkowe ...... 63 Komunikacja ...... 55 Poczta ...... 63 Podróż samochodem ...... 55 Prasa ...... 64 Proponowane trasy ...... 57 Media ...... 64 Samochód terenowy ...... 58 Pieniądz, wymiana pieniędzy ...... 64 Wypożyczanie samochodów ...... 59 Banki ...... 64 Autostop ...... 59 Godziny pracy ...... 64 Wypadki samochodowe ...... 59 Dni świąteczne ...... 65 Komunikacja dalekobieżna autobusowa .. 60 Zakupy ...... 65 Koleje ...... 60 Ulgi, zniżki, przywileje ...... 66 Komunikacja miejska ...... 62 Ceny ...... 66

5 Posiłki ...... 66 Rozrywka ...... 73 Słodycze ...... 66 Muzyka ...... 74 Konserwy ...... 67 Muzea ...... 74 Wyroby mleczne ...... 67 Biura podróży ...... 74 Wędliny i wyroby mięsne ...... 68 Fotografowanie ...... 74 Pieczywo ...... 68 Turystyka lecznicza ...... 75 Owoce i warzywa ...... 68 Sporty zimowe ...... 75 Kuchnia albańska ...... 69 Sporty ekstremalne ...... 75 Napoje ...... 70 Wędkarstwo ...... 75 Alkohole ...... 71 Wspinaczki, trekking ...... 76 Gastronomia ...... 71 Myślistwo ...... 77

ZWIEDZANIE 79 1. TIRANA – DURRES – BERAT Informacje praktyczne ...... 109 – APOLLONIA – VLORA Historia ...... 110 Tirana ...... 79 Zwiedzanie ...... 111 Dojazd ...... 79 Okolice Vlory ...... 113 Noclegi ...... 80 Laguna Narta ...... 113 Gastronomia ...... 80 Sazan ...... 114 Historia ...... 80 Amantia ...... 114 Zwiedzanie ...... 82 Półwysep Karaburun ...... 114 Okolice Tirany ...... 86 Góra Dajti ...... 86 2. RIWIERA ALBAŃSKA Zamek Petrela ...... 86 W kierunku Sarandy ...... 117 Durres ...... 86 Llogara ...... 117 Dojazd ...... 86 Dhërmi ...... 117 Noclegi ...... 87 Vuno ...... 118 Gastronomia ...... 87 Himarë ...... 118 Historia ...... 88 Porto Palermo ...... 119 Zwiedzanie ...... 89 Saranda ...... 121 Okolice Durres ...... 92 Informacje praktyczne ...... 121 W kierunku Fier ...... 93 Historia ...... 122 Divjakë ...... 93 Zwiedzanie ...... 122 Kuçove ...... 94 Okolice Sarandy ...... 123 Berat ...... 95 Butrinti ...... 124 Informacje praktyczne ...... 95 Usytuowanie miasta ...... 124 Historia ...... 95 Prace wykopaliskowe ...... 125 Zwiedzanie ...... 96 Historia ...... 126 Ardenicë ...... 100 Zwiedzanie ...... 126 Apollonia ...... 101 Okolice Butrinti ...... 138 Usytuowanie miasta ...... 101 Phoinike ...... 139 Prace wykopaliskowe ...... 102 Usytuowanie miasta ...... 139 Historia ...... 102 Prace wykopaliskowe ...... 140 Zwiedzanie ...... 103 Historia ...... 140 Vlora ...... 109 Zwiedzanie ...... 141

6 3. GJIROKASTËR – KORCZA Zwiedzanie ...... 166 – POGRADEC – ELBASAN Qafë e Shtamës ...... 170 Z Sarandy do Gjirokastër ...... 143 Lezha ...... 170 Gjirokastër ...... 145 Informacje praktyczne ...... 170 Informacje praktyczne ...... 145 Historia ...... 171 Historia ...... 145 Zwiedzanie ...... 172 Zwiedzanie ...... 146 Okolicy Lezhy ...... 173 Tepelena ...... 148 Shëngjin ...... 173 Droga do Korczy ...... 149 Ishulli i Lezhës ...... 173 Korcza ...... 152 Droga do Szkodry ...... 173 Informacje praktyczne ...... 152 Szkodra ...... 173 Historia ...... 152 Informacje praktyczne ...... 174 Zwiedzanie ...... 153 Historia ...... 174 Okolice Korczy ...... 155 Zwiedzanie ...... 175 Voskopojë ...... 156 Okolice Szkodry ...... 180 Jezioro Prespańskie ...... 157 Shirokë ...... 180 Pogradec ...... 157 Velipojë ...... 180 Okolice Pogradec ...... 159 Vau i Dejës ...... 180 Droga do Elbasan ...... 160 Od Szkodry do granicy ...... 181 Elbasan ...... 161 W Górach Północnoalbańskich ...... 182 Informacje praktyczne ...... 161 Theth ...... 182 Historia ...... 161 Vermosh ...... 183 Zwiedzanie ...... 162 Llixha e Elbasanit ...... 162 5. RUBIK – KUKËS Z Elbasan ...... 163 BURREL – PESHKOPI Droga do Rubik ...... 187 4. KRUJA – LEZHA – SZKODRA Jeziora Lurë ...... 187 THETH Z Rubik do Kukës ...... 188 VERMOSH Kukës ...... 189 Kruja ...... 165 Z Burrel do Peshkopi ...... 189 Informacje praktyczne ...... 165 Peshkopi ...... 191 Historia ...... 165 Z Peshkopi do Librazhd ...... 192

SŁOWNICZEK 193 WSPÓŁRZĘDNE GPS 203 INDEKS NAZW 205 BIBLIOGRAFIA O ALBANII 211

7 INFORMACJE OGÓLNE

Położenie geografi czne, W Albanii nie znajdziemy długich rzek. Naj- klimat i krajobraz dłuższą rzeką jest Drin (285 km). Kraj ten posiada natomiast wiele jezior. Największe Albania jest małym krajem położonym naturalne jezioro – Szkoderskie – leży przy w rejonie śródziemnomorskim, w zachodniej granicy z Czarnogórą (pow. 368 km2, średnia części Półwyspu Bałkańskiego, na brzegu głębokość 8 m), a Jezioro Ochrydzkie na gra- Adriatyku i Morza Jońskiego. Od północy nicy z Macedonią (pow. 362,6 km2, średnia graniczy z Czarnogórą i Kosowem (admini- głębokość 138 m, najgłębszy punkt 287 m). strowane przez ONZ), na wschodzie z Ko- Zapory elektrowni wodnych wybudowane sowem, Macedonią, Grecją, na południu na zboczach gór przekształciły wzburzone z Grecją. W sąsiednich krajach żyje znaczna potoki w głębokie sztuczne zbiorniki wod- liczba Albańczyków (szczególnie dużo we ne. Akweny takie leżą w dolinach o wyso- Włoszech). kich zboczach, są niezbyt szerokie, ale za to długie i głębokie. Największe jest jezioro Kraj o wielkości 28 000 km2 (mniej niż po- Fierzës (ma 72 km długości, pow. 72,6 km2, wierzchnia województwa mazowieckiego) a maksymalna głębokość wynosi 128 m). posiada różne regiony geografi czne. W pół- W całym kraju wybudowano około 700 mniej- nocno-wschodnim rejonie kraju są wysokie szych zbiorników wodnych, głównie służą- Góry Północnoalbańskie (zwane też Alpami cych melioracji, choć znaczna część dziś już Albańskimi), których dzikie zbocza bardziej nie istnieje. Na wysokości ponad 1600 m na południe łagodnieją i przy nabrzeżu Adria- n.p.m. znajduje się zespół jezior polodowco- tyku przechodzą w równinę. Wybrzeże Mo- wych, np. jeziora Lurë. rza Adriatyckiego jest piaszczyste, natomiast Na wybrzeżu morskim jest kilka dużych Jońskiego otoczone jest górami – to słynna słonych i półsłonych lagun. Największa Riwiera Albańska z przepięknymi zatoczka- o nazwie Karavastasë znajduje się na tere- mi. Dwie trzecie obszaru Albanii stanowią nie parku narodowego i znana jest z miejsc góry: Północnoalbańskie, Tomorri, Korabi wylęgania pelikanów kędzierzawych (Peli- – zbudowane głównie z wapienia, z licz- canus crispus). Jezioro Butrintit znane jest nymi formami zjawisk krasowych. Najwyż- natomiast z przepięknych muszli. szym szczytem jest Korabi (2751 m n.p.m.), w górach o tej samej nazwie znajdujących Na nizinie nadmorskiej panuje klimat cha- się na pograniczu z Macedonią. Najwyższym rakterystyczny dla krajów basenu śród- szczytem Gór Północnoalbańskich jest Jezer- ziemnomorskiego, tzn. gorące i suche lato, cë (2694 m n.p.m.). Średnia wysokość kraju a umiarkowana i deszczowa zima. Wiosną wynosi 708 m n.p.m. – Albania jest drugim morze chłodzi powietrze, a prawdziwa krajem w Europie pod względem średniej przyjemna pogoda zaczyna się w kwiet- wysokości n.p.m. niu, kiedy wszystko się zieleni i pokrywa kwiatami. W maju nadchodzi upał i woda w morzu się ociepla. Do kąpieli nadaje się

9 Kim są Albańczycy

aż do października. Naturalnie latem mogą w okolicach Szkodry (Gajtan) i Sarandy (Xa- nadejść zimne fronty i chłodniejsze dni. Po rë). Żyjący na tym terenie pozostawili znacz- gorącym lecie znowu zazielenia się pejzaż, ną ilość zabytków z okresu brązu. Do najstar- znika brązowy kolor spalonych przez słoń- szych miast albańskich należy Durres, które ce roślin i posępny czarny kolor po częstych było zamieszkiwane przez Ilirów już przed letnich pożarach. założeniem kolonii greckiej w 627 r. p.n.e. W górach – dotyczy to także gór położonych Ślady zwyczajów plemion iliryjskich do- w pobliżu morza – panuje klimat kontynen- strzegane są do dziś w niektórych rejonach INFORMACJE OGÓLNE talny. Zima jest mroźna i bogata w opady górskich. śniegu. Zdarza się, że duże opady śniegu ta- rasują drogi w Górach Północnoalbańskich i odcinają od świata wiele miejscowości. Pochodzeniem przodków Albańczyków – Chociaż latem jest ciepło, to noce są chłod- Ilirów interesował się Włodzimierz Pają- ne i temperatura może spaść poniżej 10ºC. kowski. Był on znawcą dziejów Albanii, Dotychczas najwyższą temperaturę 43,9ºC autorem m.in. dzieła „Ilirowie. Siedziby zmierzono w Kuçovë. Stosunkowo dużo jest i historia. Próba rekonstrukcji”. opadów deszczu w Albanii. Roczna ilość opadów szczególnie w górach przekracza Chociaż Albania jest małym krajem, ludzie 2700 mm. Na zachodniej nizinie opady są na rozmawiają tam różnymi dialektami. Już poziomie 900 mm, a w Korczy średnie opady po pierwszych słowach można rozpoznać, wynoszą 700 mm. Jest to najsuchszy teren z jakiej okolicy pochodzi nasz rozmówca. Albanii. Na nizinach, zgodnie z typem po- Dialekt z północy kraju (używany przez gody śródziemnomorskiej, największe opady Gegów) różni się od tego na południu (uży- są w zimie. Zdarzyło się już, że na wybrzeżu wanego przez Tosków) w zakresie fonetyki, nie było opadów przez dwa, trzy miesiące. Za gramatyki i słownictwa. Przy opracowaniu to na terenach górzystych charakterystycz- języka literackiego w roku 1972 w pierw- ne są obfi te opady także latem. Te obszary szym rzędzie wzięto pod uwagę dialekt po- pokrywa śnieg od listopada do kwietnia. łudniowej Albanii. W najwyżej położonych punktach w gó- rach od strony północnej śnieg leży przez Podział religijny ludności jest także na- cały rok. Średnia ilość godzin słonecznych stępstwem wydarzeń historycznych. Teren wynosi więcej niż 2200, na Riwierze nawet zamieszkiwany przez Albańczyków był 2600 godzin, co jest równe 300 dniom sło- częścią Imperium Bizantyjskiego i dlatego necznym (Dhërmi jest najbardziej nasłonecz- dominującą religią było chrześcijaństwo ob- nionym miejscem), w górach 1800 godzin, rządku wschodniego. Po podboju tych ziem tzn. 210 dni słonecznych. przez Turków ludność zamieszkująca tere- ny nizinne przy morzu, ze względu na uwa- runkowania historyczne, przeszła na wiarę Kim są Albańczycy muzułmańską. Jednak ludność z obszarów górzystych, północnych, w większości jest Albańczycy wywodzą się od jednej z naj- wyznania rzymskokatolickiego. starszych grup ludności indoeuropejskiej, od Ilirów. Obszar dzisiejszej Albanii był od bar- Albańczycy to bardzo dumny naród. Łatwo dzo dawna zamieszkiwany, a pierwsze zna- można ich urazić. Z tego powodu odnośmy leziska pochodzą ze środkowego paleolitu; się do nich z największym szacunkiem. wśród kilku najstarszych stanowisk sprzed ponad 100 tys. lat, najbogatsze znajdują się 10 Język albański

W Albanii niezbędne są znajomości. Dzięki toskijskiego, z którego pochodzi większość nim można załatwić wszystko. Przez wspo- form, choć także widoczny jest wpływ INFORMACJE OGÓLNE mnienie nazwiska wspólnego znajomego dialektu gegijskiego. W 1972 r. odbył się więcej osiągniemy niż przez pokazanie kongres językowy, na którym spotkali się banknotów. językoznawcy z północy i południa i ustali- li podstawowe normy językowe (niektórzy specjaliści postulują zwołanie kolejnego kon- Język albański gresu w celu wprowadzenia pewnych zmian związanych m.in. z pojawieniem się nowych Albania wielokrotnie była opanowana przez nazw czy pojęć). narody mówiące w języku słowiańskim, serb- Chociaż w całej Albanii obowiązuje jednoli- skim i bułgarskim. Ślady tego pozostały do ta norma językowa, to inaczej mówią i piszą dzisiaj w języku albańskim, także w nazwach Albańczycy z Kosowa, którzy posługują się miejscowości, np. Kamenica, Çorovoda, Su- pewną odmianą północnego dialektu gegij- hareka. skiego (w szkołach uczą się albańskiego ję- W języku albańskim znajdziemy słowa po- zyka literackiego). Inaczej też mówią potom- chodzące z języka prasłowiańskiego i obecne kowie średniowiecznej emigracji albańskiej także w języku polskim, np. wiśnia po albań- we Włoszech, nazywani Arbereszami. sku: wishnja; pić po albańsku pi; pijak po albańsku pijanec. Wiele jest także słów po- Kto nie zna albańskiego, a czyta na przy- chodzenia łacińskiego, np. shkolla (szkoła), kład na mapie nazwy własne, zauważy, że pallto (palto). pisownia rzeczowników w mianowniku ma dwa rodzaje. Rodzaj zależy od tego, czy Język albański należy do grupy języków in- rzeczownik jest określony czy nieokreślo- doeuropejskich, ale nie ma z nimi żadnego ny. Często pojawia się pytanie, dlaczego pokrewieństwa, gdyż posiada swoistą, archa- na jednej mapie jest napisane Shkodra, a na iczną gramatykę. Nie jest to język prosty, po- innej Shkoder. A po prostu – pierwsza na- nieważ istnieją osobne tryby dla czasowni- zwa jest w formie określonej: ta Shkodra, ków i odmiany w kilku czasach. a druga w formie nieokreślonej: jakieś miasto Shkoder. W zależności od kontekstu używa- my formy określonej bądź nieokreślonej, np. Korzenie języka albańskiego i jego współ- Tirana (forma określona) bądź Tiranë (forma czesne dialekty badał Wacław Cimochow- nieokreślona), Kruja (forma określona), Kru- ski. Otrzymał pośmiertnie od prezydenta jë (forma nieokreślona). Sali Beriszy Order im. Naima Frashëriego (najwyższe albańskie odznaczenie I stopnia za zasługi dla albańskiej kultury, oświaty Literatura i nauki). Był pierwszym Polakiem odzna- czonym tym orderem. Napisał pierwszą gra- Pojęcie „literatura albańska” jest szersze niż matykę języka albańskiego po polsku. obszar historycznej i geografi cznej Albanii. Poza literaturą dzisiejszej Albanii obejmu- Jeszcze po II wojnie światowej Albańczycy je literaturę Arbereszy (Italo-Albańczyków mówili w kilku dialektach. Obecnie mówi się – albańskiej diaspory we Włoszech, istnie- o dwóch głównych dialektach: gegijskim (na jącej tam od 2. poł. XV w.), Albańczyków północy) i toskijskim (na południu). Współ- z Kosowa, Macedonii, Czarnogóry i Grecji. czesny język literacki powstał po II wojnie światowej głównie na podstawie dialektu 11 Literatura

W Albanii nie było jednolitego języka li- Mówiąc o literaturze albańskiej pisanej alfa- terackiego. Do połowy XX w. Albańczycy betem arabskim, warto wspomnieć tworzą- posługiwali się dwoma dialektami (toskij- cego w XVIII w. Nezima Ibrahima Frakulla, skim i gegijskim), które z kolei dzieliły się który w swej oryginalnej poezji mówi o mi- na wiele gwar. Używano również różnych łości, przyjaźni, zmienności ludzkiego losu alfabetów, także nieeuropejskich: greckiego, i pięknie przyrody. Z kolei w 1. poł. XIX w. a nawet arabskiego. Łacińskie litery – jako powstały pierwsze w literaturze albańskiej powszechnie obowiązujące – wprowadzono dwie powieści poetyckie Muhameta Kuçyku INFORMACJE OGÓLNE w roku 1908 na tzw. Kongresie w Monasty- (pseud. Çami). rze. W konsekwencji w różnych źródłach W XVIII w. rozwijała się również literatura można było spotkać odmienny sposób zapisu Arbereszów, szczególnie poezja. Na uwagę tytułu tego samego utworu literackiego. zasługuje Nikollë Keta – autor pierwszych Do XIX w. literatura albańska kształtowała sonetów w języku albańskim. się w izolacji od prądów, nurtów i tenden- cji znamiennych dla literatury europejskiej. Literatura okresu Odrodzenia Narodowe- Istotny wpływ na jej rozwój miała tradycja go (Rilindja Kombëtare; 1836-1912) ludowa, dostarczając zarówno motywów, jak Terminem Rilindja określa się albański ruch i kształtując formy literackie. narodowy dążący do wyzwolenia Albanii spod panowania tureckiego i utworzenia W literaturze albańskiej wyróżniono pięć niepodległego państwa. W okresie Rilindja podstawowych okresów: literatura staro- nastąpił szczególny rozwój literatury albań- albańska, okres Odrodzenia Narodowego, skiej, rozkwitła poezja, publicystyka i kry- literatura niepodległej Albanii, literatura tyka literacka, powstała proza powieściowa, reżimu Envera Hodży, literatura po upadku nowelistyka i pojawiły się pierwsze utwory komunizmu (od 1991 r.). dramatyczne. Wtedy powstają także, choć ze względu na sytuację polityczną często poza Literatura staroalbańska (do 1836 r.) granicami Albanii, liczne stowarzyszenia W XVI w. tworzyli w Albanii humaniści, pi- oświatowo-kulturalne, m.in. Towarzystwo szący w języku łacińskim. Najsławniejszym do Publikacji Książek Albańskich; wyda- był Marin Barleti (Marinus Barletius). Jego wane są czasopisma i gazety, a w 1887 r. utwory, ukazujące albańskiego bohatera na- w Korczy założono pierwszą szkołę z języ- rodowego Skanderbega, przełożył i wydał kiem albańskim. w Polsce Cyprian Bazylik pt. „Historyja Nie dominował określony prąd literacki; o żywocie i zacnych sprawach Jerzego Ka- powstawały utwory zarówno zgodne z po- stryjota, którego pospolicie Szkandrbegiem etyką romantyzmu, jak i realizmu. Wydaje zowią, książęcia Epireńskiego... Przydatne się, że najistotniejsza dla pisarzy była idea są ktemu o oblężeniu i dobywaniu Szkodry narodowowyzwoleńcza (za koniec okresu księgi troje.. .” (1569). uważa się rok 1912, kiedy to Albania uzy- Pierwszym tekstem w języku albańskim, skała niepodległość). w dialekcie północnogegijskim, był „Mszał” Jeronima De Radę, najwybitniejszego repre- Gjona Buzuku, księdza katolickiego. Został zentanta poezji Arbereszów w XIX w., uważa wydany w 1555 r. Z kolei w 1685 r. powsta- się za twórcę nowoczesnej albańskiej litera- ła pierwsza oryginalna książka w języku al- tury pięknej. Był poetą romantycznym, ko- bańskim „Çeta e profetëve” (Grono proro- rzystał z wątków ludowych, nawiązywał do ków) – zbiór pism fi lozofi cznych, religijnych historii (wprowadził Skanderbega do litera- i astronomicznych. Jej autorem był Pjetër tury w języku albańskim, jako symbol walki Bogdani, doktor teologii i fi lozofi i. o wolność), istotną rolę w jego utworach od- 12 Literatura grywały nastrojowe opisy przyrody i analizy W okresie Odrodzenia Narodowego tworzyli stanów psychicznych bohaterów. także inni wybitni twórcy, jak Ndre Mjeda INFORMACJE OGÓLNE Warto wspomnieć także takich twórców, czy Hile Mosi. Powstały pierwsze utwory jak Anton Santori (autor m.in. pierwszego Andona Zako Çajupi, także jego zbiór szcze- dramatu w języku albańskim) czy Kon- gólnie cenionych liryk i satyr; natomiast lata standin Kristoforidhi (przekładał Biblię, 20. przynoszą jego parafrazy bajek La Fonta- zapoczątkował też albańską nowelistykę). ine’a oraz przekład bajek sanskrydzkich. Na- Wybitnym poetą tego okresu, który wywarł leży wspomnieć też o znaczącym wkładzie wpływ na dalszy rozwój poezji albańskiej, Çajupi w rozwój albańskiego dramatu. był Naim Frashëri. Literatura niepodległej Albanii (1912-1939) Naim Frashëri (1846-1900) w klasztorze Po prawie sześciu wiekach niewoli powsta- bektaszytów rozpoczął naukę tureckiego, je w 1912 r. niepodległe państwo albańskie. perskiego i arabskiego, ale był znawcą Pojawiają się liczne przekłady literatury także literatury antycznej i francuskiej. światowej. Zmieniają się poruszane przez Jest autorem 22 dzieł (cztery w języku autorów problemy. tureckim, jedno w perskim, dwa w języku W 1913 r . po studiach w Stanach Zjednoczo- greckim i piętnaście w albańskim). Napisał nych do Albanii powrócił Fan S. Noli, który m.in. liryczny poemat „Bagëti e bujqësia” w 1924 r. został premierem rządu demokra- (Trzoda i rolnictwo), wyd. 1886 r., opi- tycznego. Na uwagę zasługują nie tylko jego sujący piękno rodzinnych stron oraz życie polemiczne wiersze o tematyce politycznej, pasterzy i rolników; zbiór liryk fi lozofi cz- biografi a Skanderbega, ale także twórczość nych „Luletë e verësë” (Kwiaty lata), wyd. przekładowa (tłumaczył m.in. Szekspira, Ce- 1890 r.; poemat epicki „Historia e Skënder- rvantesa). Włoską literaturę (m.in. Dantego, beut” (Historia Skanderbega), wyd. 1898 r., Petrarkę, Ariosta) przekładał Ernest Koliqi opiewający walki albańskiego bohatera – autor między innymi liryków fi lozofi czno- narodowego z Turkami w XV w. religijnych o wysokim poziomie artystycz- Jego utwory mają wymowę patriotycz- nym „Gjurmat e stinve” (Na tropach pór ną, wyrażają wiarę w siłę narodu i jego roku), na cześć albańskich bohaterów naro- wyzwolenie. Wzbogacił wiersz albański, dowych oraz nowel. Koliqi był także kryty- przyczynił się do ujednolicenia dialek- kiem literackim, a na emigracji we Włoszech tu toskijskiego, a tym samym znacznie wydawcą miesięcznika „Shejzat” (publikacje wpłynął na kształt albańskiego języka o tematyce społecznej i literaturze albań- literackiego. skiej). Znanym dramatopisarzem, autorem tragedii, komedii i skeczów, był Kristo Floqi, Gjergj Fishta w latach 1899-1906 stworzył który przełożył także znane dramaty litera- zbiór ballad epickich „Lahuta e Malcis” (Lut- tury światowej m.in. Sofoklesa, Moliera. Za nia gór), nad którymi pracował do 1930 r. najlepszego dramaturga okresu międzywo- Cykl nawiązujący do wydarzeń historycz- jennego uznawany jest Etëhem Haxhiademi, nych, pełen ekspresji i patosu, stał się al- doktor nauk politycznych, urzędnik państwo- bańską epopeją narodową. Fishta pisał nie wy, jeden z założycieli Związku Literatów tylko interesujące utwory epickie i liryczne, Albańskich. W 1946 r. został aresztowany, ale także ostre satyry, tłumaczył Moliera skazany na karę śmierci, którą zamieniono i Eurypidesa. na dożywocie; w 1965 r. zmarł w więzieniu. Stworzył m.in. trylogię: „Ulisi” (Ulises),

13 Literatura

„Akili” (Achilles), „Aleksandri” (Aleksan- Literatura reżimu Envera Hodży der), która ukazała się w 1931 r. (1944-1990) Jednym z największych poetów albańskich Przez ponad 45 lat literatura albańska podpo- był Migjeni (właśc. Millosh Gjergj Nikolla), rządkowana była realizmowi socjalistyczne- który zdobył uznanie i sławę jako poeta no- mu, rozwijała się prawie w całkowitej izola- watorski i oryginalny. cji, bez kontaktu z literaturą światową. Głów- Migjeni (1911-1938) uczęszczał do serbsko- nym zadaniem literatury było wychowanie języcznej szkoły podstawowej w Szkodrze, nowego człowieka – komunisty. Służyły INFORMACJE OGÓLNE a później wstąpił do prawosławnego semi- temu także formy literackie – poematy pa- narium św. Jana w Bitoli (dziś Macedonia). triotyczne, powieści i dramaty produkcyjne Znał m.in. rosyjski, francuski, grecki i łacinę, W sytuacji zniewolenia w Albanii nie było czytał utwory w tych językach. Wrócił do dysydentów i „drugiego obiegu”. Twórców, Albanii, pracował jako nauczyciel we wsi którzy sprzeciwiali się reżimowi, elimino- Vraka (nieopodal Szkodry), pisał wiersze wano, zakazując pisania, skazując na wie- i opowiadania. Dwa lata przed śmiercią uka- loletnie więzienie, także na karę śmierci. To zał się jego tomik „Vargjet e lira” (Wolne skutecznie odstraszało pozostałych. wiersze). Utwory te cechowało nowator- Najwybitniejsi autorzy, akceptowani przez stwo formalne znamienne dla trendów euro- dyktatora, to: Ismail Kadare (ur. 1936), Fatos pejskich tamtych czasów. Cały nakład został Arapi (ur. 1930), Dritëro Agolli (ur. 1931). jednak skonfi skowany przez cenzurę (dykta- Międzynarodową sławę zyskał Kadare, dzię- torskie rządy Ahmeda Zogu) ze względu na ki przekładom większości powieści na fran- rewolucyjna tematykę. Jego twórczość wy- cuski, z którego tłumaczono go następnie na dano pośmiertnie dopiero w 1954 r. w zbio- inne języki. Fatos Arapi poświęcił się poezji, rowym tomie pt. „Vepra” (Dzieła). a Agolli, prócz świetnej poezji, najbardziej znany jest z satyrycznej powieści „Shkëlqi- mi dhe rënia e shokut Zylo” (Wzlot i upadek towarzysza Zylo).

Ismail Kadare urodził się w 1936 r. w Gjirokastër. Pisał wiersze, ale największy rozgłos zdobyły jego powieści: „Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (Generał martwej armii), 1964; „Përbindëshi” (Potwór), 1991; „Prilli i thyer” (Krew za krew), 1978; „Kush e solli” Do- runtinën? (Kto przyprowadził Doruntynę?), 1979; „Pallati i Ëndrrave” (Pałac Snów) 1981. W powieści „Generał martwej armii”, rozgrywającej się w dwóch planach czasowych (wojna i okres powojenny), autor podejmuje wiele uniwersalnych kwestii moralnych. Książka była tłumaczona na kilka języków, na jej podstawie nakręcono we Włoszech fi lm (w roli głównej Marcello Mastroianni). Znana jest także „Kronikë në gur” (Kronika w kamieniu)1971; o jego rodzinnym mieście Gjirokastër. W 2001 r. na podstawie powie- ści „Krew za krew” powstał brazylijski fi lm „W cieniu słońca” (reż. Abril Despedaçado), poruszający problem krwawej zemsty. W Polsce ukazały: „Generał martwej armii”, „Krew za krew”, „Kto przyprowadził Dorun- tinę?”, „Potwór”, „Akta sprawy H.”. Kadare tłumaczył także wiersze Adama Mickiewicza na język albański (z rosyjskiego). Przed upadkiem reżimu wyemigrował w 1990 r. do Francji. Do Albanii wrócił w 2002 r. Kilkakrotnie był nominowany do literackiej Nagrody Nobla. W czerwcu 2005 r. otrzymał prestiżową angielską nagrodę literacką Man Booker International.

14 Film

Literatura po upadku komunizmu w Szkodrze, gdzie działała Driteshkronja (od 1991 r.) Idromeno. W 1908 r. miał urządzać pierw- INFORMACJE OGÓLNE Cechuje ją ogromna różnorodność poszuki- sze pokazy w swoim domu, ale nie wiadomo, wań. Do głosu doszli twórcy eliminowani czy to był fi lm czy coś w rodzaju fotopla- przez reżim – byli więźniowie polityczni; stikonu. Pierwszy pokaz fi lmowy, o którym rozwinęła się literatura obozowa. Masowo wiadomo, miał miejsce w 1911 r. w sklepie tłumaczona jest klasyka światowa i literatura kawowym Stema w Korczy. We wrześniu współczesna; rozwijać się zaczęła niezależna 1912 r. Idromeno podpisał umowę z Josefem krytyka literacka, w czasach komunizmu nie- Stauberem – przedstawicielem austriackiej obecna. Powstają nowe, ambitne czasopisma fi rmy – o rozpowszechnianiu fi lmów w Al- literackie, jak „Mehr Licht”, „ALEPH”, czy banii. Niestety, brak bliższych informacji społeczno-literackie, jak „Përpjekja”. Poja- o jej efektach. wili się młodzi, ambitni trzydziestolatkowie Włoska wytwórnia „Cines” z Turynu nakrę- – pisarze, poeci i tłumacze, skupieni wokół ciła w 1909 r. fi lm pt. „Albania ribella” (Al- czasopisma „ALEPH” – Gent Çoçoli, Agron bania zbuntowana). Tufa, Romeo Çollaku. Starszymi pokolenio- wo, lecz debiutującymi pod koniec lat 80. W latach 1912-1914 na terenie Albanii fi lmy i w poł. 90. są Fatos Kongoli (ur. 1944) oraz kręciło wielu producentów włoskich (Aqu- Ylljet Aliçka (ur. 1951). Kongoli jest obec- ila, Savoia, Comerio czy Luce), ale też au- nie najbardziej znanym poza granicami, po striackich (Sascha Film Fabrik czy Wienej Kadare, pisarzem albańskim. Na podstawie Autorenfi lm). W okresie międzywojennym scenariusza Aliçki, którego kanwą było kil- doszły do tego fi rmy niemieckie (Ufa, Kabi- ka jego opowiadań, powstał fi lm „Parullat” net Film), szwajcarskie (Rich) czy belgijskie (Hasła), nagrodzony w Cannes w 2002 r. (Kurt Thorman Film). Najsłynniejsze były Nagrodą Młodych. Zbiór jego 13 opowia- obrazy dotyczące panowania króla Zogu, na- dań ukazał się w Polsce w 2002 r. w tomie kręcone przez amerykańską Fox Movieton pt. „Kompromis”. News. Wkroczenie wojsk włoskich do Alba- nii w 1939 r. fi lmowała włoska fi rma Luce.

Znanym tłumaczem z języka polskiego Pierwsze kino „Perparimi” otworzył w 1920 r. jest Qevqep Kambo. Przekładał m.in. we Vlorze Kodhel Zilja. Nieco później po- A. Mickiewicza, J. Słowackiego, H. Sien- wstało „Cinema moderne” w Korczy. kiewicza, M. Hłasko. Przełożył też tomik 32 wierszy Wisławy Szymborskiej, współ- W 1926 r. utworzona została w pełni albańska pracował z nim Fatos Arapi – wybitny po- spółka zajmująca się wyświetlaniem fi lmów eta albański. (Alqi Hobdari, Xhuf Koljana). Powołała ona do życia kino „Nacional” w Tiranie (1926 r.). Filmy, które przed rokiem 1939 cieszyły się Film powodzeniem w Albanii, to między innymi „Tarzan” i „Pancernik Potiomkin”. Domino- W 1908 r. fi lmy na terenie dzisiejszej Alba- wały fi lmy włoskie, francuskie i amerykańskie. nii, ale także fi lmy o Albańczykach kręcili Korzystano także z kronik wyprodukowanych bracia Manaki (Milton i Janaki), szczegól- przez obcokrajowców, a dokumentujących nie na pograniczu albańsko-macedońskim. życie codzienne Albańczyków. W 1938 r. naj- Próby podjął także znany malarz, architekt większą popularność zyskał fi lm ze ślubu kró- i fotograf Kolë Idromeno. Pracował on z ru- lewskiego – Zogu i Geraldine. chomymi obrazami już pod koniec XIX w. 15 Film

W 1935 r. prawdopodobnie pierwsze fi l- Przed II wojną światową także obcokrajowcy my kręcili sami Albańczycy – bracia Mano kręcili w Albanii fi lmy, głównie dokumen- z Korczy, będący właścicielami miejscowe- talne, a tematyka albańska przewijała się go kina, własną kamerą uwiecznili sceny w zagranicznych kronikach. z życia miasta. W 1945 r. utworzono Albańską Agencję Fil- W okresie międzywojennym w kinie europej- mową, a w 1947 r. Państwowe Przedsiębior- skim pojawiło się kilku aktorów pochodze- stwo Kinematografi czne. Pierwszą albań- INFORMACJE OGÓLNE nia albańskiego, w tym Aleksander Moisiu ską kronikę fi lmową nakręcono w 1948 r. i śpiewak Kristaq Antoniu. Moisiu znany był W 1947 r. powstał pierwszy po wojnie al- przede wszystkim w Niemczech, ale także bański fi lm dokumentalny pt. „Komendant w Europie. Zagrał w 10 fi lmach (w tym sie- odwiedza środkową i południową Albanię”. dem niemych). Sławę przyniosły mu jednak Operator Hamdi Ferhati towarzyszył Envero- role teatralne. Pierwszą aktorką albańską wi Hodży w podróży po kraju. Potem S. Mu- była Elena Qirici, która pod koniec lat 30. sha, E. Keko, A. Fortuzi kręcili dokumenty wystąpiła w dwóch fi lmach wytwórni Metro o otwieraniu fabryk bądź stacji kolejowych. Goldwyn Mayer. W 1952 r. w Tiranie powstało studio fi lmo- W czasie okupacji włoskiej fi lmy doku- we (Kino-Studio) „Shqipëria e Re” (Nowa mentalne w Albanii kręcił Mihallaq Mone. Albania), dzięki któremu Albańczycy mogli Po wojnie zapomniano o jego twórczości, pracować nad fi lmami artystycznymi. Obiekt uznając ją za przejaw kolaboracji. Mone zbudowano z rozmachem, w socrealistycz- był członkiem profaszystowskiej organiza- nym stylu; tworzono tu ogromne plany fi l- cji Tomorri. W 1942 r. Mone nakręcił „Orli mowe, niczym w Hollywood. Do dzisiaj na synowie Skanderbega”. tę dzielnicę mówi się Kino-Studio.

Były możliwości, środki – opowiada dyrektor Kino-Studio Teodor Laço – gorzej by- ło z poziomem artystycznym. Cenzurę mieliśmy bardzo ostrą. Sam Hodża uczestniczył w kolaudacji wszystkich nowych fi lmów. W willowej dzielnicy, w której mieszkała komu- nistyczna nomenklatura, było specjalne kino. Hodża lubił oglądać zarówno fi lmy krajo- we, jak i zagraniczne. Do tego kina mieli wstęp tylko przyjaciele i operator. Ten ostatni, jak sobie przypominam, był porządnym człowiekiem. Od razu po pokazie mówił nam, co się nie podobało. Trzeba było przycinać taśmę, zanim się zrobił szum w Biurze Poli- tycznym KC APP. Może to nie do wiary, ale robiliśmy również normalne, dobre fi lmy. Że potem różnie z nimi bywało, to już inna kwestia. Na przykład „Guret e shtëpisë sime”(Kamienie mo- jego domu) Dhimitra Anagnostiego z 1985 r. można było obejrzeć wyłącznie w kinach. Telewizja bała się go emitować. Przedstawiał bowiem zbyt realistycznie tematykę wojen- ną we wsi, z której pochodziło „paru bohaterów narodowych” i jeden ówczesny członek „politbiura”. „Hijet mbeten pas” (Cienie, które pozostają w tyle) Esata Mysliu, fi lm z tego samego roku, opowiadał o warstwie rządzącej. Jednak moim zdaniem, najbardziej śmiałym obrazem był fi lm Vladimira Priftiego „Dhe vjen një ditë” (I nadchodzi dzień) z 1986 r., opowiadający o deprawacji człowieka, który zdobył władzę. Natomiast najbar- dziej kasowym fi lmem okazała się „Dora e ngrohtë (Gorąca ręka) Kujtima Çashku z 1983 r., odważny jak na owe czasy i bardzo ciepło przyjęty przez zagraniczną krytykę.

16 Film

W ramach przyjaźni radziecko-albańskiej, grodę otrzymał obraz „Serce matki” Besni- w kooperacji z „Mosfi lmem” nakręcono ka Biszy (Bishy). Na festiwalu w 2000 r. INFORMACJE OGÓLNE w 1953 r. pierwszy kolorowy fi lm o Skander- pokazano 10 fi lmów fabularnych, 27 doku- begu, w reżyserii Sergeja Jutkiewicza. Rolę mentalnych i 14 rysunkowych. Za najlepszy Skanderbega grał radziecki aktor – Gruzin obraz uznano „Koloneli bunker” (Pułkow- Akaki Horava. W tamtym czasie fi lm ten nik Bunkier) w reżyserii Kujtima Çashku można było obejrzeć także w Polsce. (Czaszku). Rodzima fabularna produkcja zaczęła po- Film ten, produkcji francusko-polsko-albań- wstawać od 1958 r. Były to typowe socre- skiej (jednym z producentów był Filip Bajon, alistyczne produkcje. Pierwszym fi lmem by- a główną rolę żeńską grała Anna Nehrebec- ła „Tana” w reżyserii K. Dhamo. ka), otrzymał w 1997 r. pierwszą nagrodę W latach 60. powstawał rocznie tylko jeden fi lm na Festiwalu Filmu Europejskiego w Saint fabularny. W latach 70. importowano mniej fi l- Etienne, został zauważony podczas prezenta- mów (w 1973 r. Hodża zabronił sprowadzania cji na festiwalach w Tunezji i Czechach. fi lmów z zagranicy), ale więcej produkowano w Albanii, na początku 5-6, a później nawet Od końca lat 90. albańska kinematografi a jest do 25 rocznie. Poruszano tematy walki z fa- reformowana. Zmieniło się ustawodawstwo szyzmem i budowy socjalizmu. Pierwsza dotyczące fi lmów. Został utrzymany mono- komedia (z 1972 r.) nosiła tytuł „Kapedani” pol państwa, powstało Narodowe Centrum (Kapitan) i dotyczyła problemu emancypacji Kinematografi i. Niestety, koszty powstania kobiet. Powstawały fi lmy dla dzieci, m.in. fi lmów wzrosły, dlatego choć nie istnieje cen- „Beni ecen vete” (Beni sobie poradzi) z 1975 r. zura, bariery ekonomiczne (fi nansowe) ha- w reżyserii Xhamfi se Keko. mują rozwój albańskiej kinematografi i. Jej Produkowano także fi lmy dokumentalne (nie szansą jest współpraca z innymi krajami. tylko propagandowe), od 20 do 40 rocznie. W latach 1976-1990 kilkakrotnie odbywał się Narodowy Festiwal Filmowy. Najbardziej znanym na świecie aktorem Od 1981 r. powstają fi lmy rysunkowe, ok. pochodzenia albańskiego był John Belu- 10-15 rocznie. Od 1978 r. Telewizja Albań- shi (1949-1982). Stworzył z Danem Ay- ska (TVSH) rozpoczęła produkcję fi lmów. kroydem zespół „The Blues Brothers”, był Jeden z ciekawszych to wzruszający fi lm głównym wokalistą zespołu; nagrali 3 pły- o miłości „Flutura në kabinën time” (Motyl ty. Zagrał w około 50 amerykańskich fi l- w mojej ciężarówce), w reżyserii V. Prifti. mach, m.in. wspólnie z Johnem Landisem Zainteresowaniem cieszył się też inny fi lm zrealizował słynny obraz „The Blues Bro- tego reżysera pt. „Udha e shkronjave” (Droga thers” (1980). Jego ojciec Adam był emi- liter) – przedstawiający długą i trudną drogę grantem z rejonu Korczy. Matka Egna, cho- do stworzenia alfabetu i obrony języka al- ciaż urodziła się w Stanach Zjednoczonych, bańskiego w czasie okupacji). również była z pochodzenia Albanką. Do 1990 r. nakręcono ok. 200 fi lmów fabu- James Belushi – brat Johna – debiutował larnych. Liczba kin systematycznie się zwięk- w 1979 r. w serialu „Who’s Watching the szała; w 1950 r. działało 35 kin, a w połowie Kids”. Od 1983 r. występował w progra- lat 70. ponad 100. mach rozrywkowych. Popularność zdo- W 1991 r. fi rma państwowa podzieliła się był w latach 80. po roli w „K-9”. Zagrał na kilka studiów i zaczęto kręcić fi lmy we m.in. w fi lmach: „Samotnik” w reż. Mi- współpracy z zagranicą. W Albanii odbyły chaela Manna, „Salvador” w reż. Olive- się dwa festiwale fi lmowe (w latach 1995 ra Stone’a, „Czerwona Gorączka” w reż. i 2000). Na festiwalu w 1995 r. główną na- Waltera Hilla. 17 Malarstwo i rzeźba

Film dokumentalny z 1997 r. „Kënga” Malarstwo i rzeźba (Pieśń) Plutona Vasi otrzymał pierwsze nagrody na festiwalach w Baden-Baden Okres do XVIII w. i Budapeszcie. Do końca XVIII w. na terenie dzisiejszej Al- Na 38 Międzynarodowym Festiwalu Filmo- banii występowało głównie malarstwo sakral- wym w Salonikach w 1997 r. albańscy akto- ne – ikony i freski. W okresie bizantyjskim rzy – Kadri Roshi i Margarita Xhepa (Dżepa) (XII-XIV w.) powstały m.in. freski z Rubik – otrzymali nagrody Grand Prix za role w fi l- i kościoła w Vau i Dejës. Z okolic Mbor- INFORMACJE OGÓLNE mie greckim „Do widzenia” opowiadającym je koło Korczy pochodzą ikony z XIV w. o losach albańskich emigrantów. przedstawiające Archanioła Michała, a wię- Niezwykle interesującym dziełem albań- cej albańskich ikon zachowało się w miej- skiej dokumentalistyki stał się fi lm „Unë scowościach leżących wokół Jeziora Pre- jam Ismail Qemali” (Jestem Ismail Qemal) spańskiego. z 1997 r., w reżyserii Viktora Gjiki, opowieść W XVI w., już w czasie dominacji osmań- kręcona w 17 krajach, które odwiedził ten al- skiej, rolę centrum sztuki sakralnej na zie- bański działacz niepodległościowy. miach albańskich pełnił Berat. Tam też two- Na uwagę zasługuje też obraz Besnika Bishy rzył Onufri, którego dzieła spotykane były „Bolero” z 1997 r. nie tylko na obszarze Albanii, ale także Grecji i Macedonii. Na ikonach Onufrego poza mo- tywami sakralnymi można zauważyć także Kujtim Çashku (ur. 1950) – jeden z naj- sceny z życia Albańczyków. W jego sztuce popularniejszych reżyserów albańskich. widoczne są wpływy sztuki bizantyjskiej. Studiował w Tiranie i Bukareszcie. Na- Stworzył nową szkołę malarstwa ikon, któ- kręcił m.in. „Krew za krew” i „Srogą zi- re charakteryzowały niezwykle bogate ko- mę” na podstawie powieści Ismaila Kada- lory. Jego jasna i intensywna czerwień prze- re. Większość jego fi lmów jest opartych szła do historii jako „czerwień Onufriego”. na motywach historycznych. „Koloneli Do dziś nikt nie jest w stanie jej skopiować. Bunker” (Pułkownik Bunkier) – pro- Nie udało się to nawet jego synowi Nikolli dukcja francusko-polsko-albańska – to i jego uczniom. fi lm, jak twierdzi Çashku, o unikalnym totalitaryzmie albańskim, o samoizolacji W następnych wiekach na terenie Albanii Albanii w okresie reżimu komunistycz- działali również inni znani malarze ikon, któ- nego i o mentalności Albańczyków. Film rych dzieła można podziwiać w starych ko- dokumentalny „Oczy Kosowa” miał pre- ściołach w Albanii i w sąsiednich krajach. Na mierę w 2000 r. w Tiranie. terenie Albanii znani byli bracia Konstandin W 2004 r. nakręcił fi lm „Magiczne oko” i Athanas Zografi , a także Konstandin Shpa- w kooprodukcji z Niemcami, o wydarze- taraku. W XVIII w. autorem monumental- niach z 1997 r. nych fresków był David Selenica.

Do tej pory największym sukcesem kine- Okres Odrodzenia Narodowego i niepod- matografi i albańskiej jest francusko-albań- ległej Albanii ski fi lm „Parullat” (Hasła). Reżyserował go Od XVIII w. widoczne są wpływy sztuki Gjergji Xhuvani (Dżuwani), a scenariusz europejskiej, a w okresie Rilindja poetyki napisał Ylljeta Aliçka. W 2002 r. w Cannes romantyzmu. Zarówno w malarstwie, jak uhonorowany został Nagrodą Młodych, i w rzeźbie przeważała tematyka patriotycz- a na festiwalu fi lmowym w Tokio (2002) na, narodowa, przedstawiano narodowych Grand Prix. bohaterów. 18 Malarstwo i rzeźba

Inspiracją dla twórców okresu Odrodzenia W 1920 r. otwarto pierwszą wystawę albań- Narodowego była przede wszystkim postać skiego malarstwa w Korczy, a potem w Szko- INFORMACJE OGÓLNE Skanderbega, ale powstawały także obrazy drze była pierwsza wystawa malarzy z tego z życia ludu. Postać Skanderbega inspirowała regionu. W 1931 r. Towarzystwo Przyjaciół Simona Rrotę. Jorgji Panariti i Kole Idrome- Sztuki zorganizowało w Tiranie pierwszą no malowali portrety Skenderbega. W tym ogólnonarodową wystawę. Rok później po- czasie Kole Idromeno był najbardziej zna- wstała Szkoła Rysunku. nym artystą albańskim, autorem takich obra- zów, jak „Wesele w Szkodrze” czy słynnego Okres po 1944 r. portretu kobiecego „Nasza matka”. Dominacja realizmu socjalistycznego w sztu- Portrety Skanderbega, ale także współcze- ce albańskiej po 1944 r. przyniosła szereg snych im Albańczyków stały się ważnym obrazów o tematyce historycznej, odwołu- elementem w twórczości Spiro Xegi i Ndo- jących się do albańskich powstań i działań ca Martini. Spiro Xega przedstawiał także al- ruchu oporu w czasie II wojny światowej, bańskie pejzaże. Po 1912 r. albańscy twórcy ale też portrety robotników i realistyczne częściej malowali pejzaże, skłaniając się ku sceny z ich życia. Przedstawicielami ma- realizmowi lub impresjonizmowi. Impre- larstwa historycznego byli m.in. N. Zajmi sjonistą był najsłynniejszy malarz okresu i K. Kodheli. międzywojennego – Vangjush Mio, a także Warto zauważyć, że niektóre obrazy odbie- Zef Kolombi. gały od sztampy narzuconej przez wymogi Malarstwo historyczne, odwołujące się do ideologiczne, czego przykładem mogą być tradycji, inspirowało młode pokolenie twór- „Kobieta z Lab” N. Zajmiego czy „Walka ców, debiutujące w latach 30. Przedstawi- z suszą” – dzieło Agima Faji, porównywane cielami byli m.in. F.Stamo czy Nexhmedin z obrazami Paula Gauguina. Zajmi, którzy po 1944 r. tworzyli w duchu socrealizmu. Po II wojnie światowej rzeźby, związane ideowo z założeniami socrealizmu, przedsta- Warto wspomnieć, że również znani poeci wiały trud pracy robotnika, ale także przy- byli dobrymi malarzami, np. Gjergj Fishta pominały bohaterów narodowych z XIX w. i Lasgush Poradeci. i z okresu walk partyzanckich. Nowe poko- lenie rzeźbiarzy (Thoma Dhamo, Jana Paco) W okresie Odrodzenia Narodowego niewielu nie miało możliwości odejścia od socreali- albańskich twórców wykonywało rzeźby. Do stycznych wymogów. Pewnym wyjątkiem tych wyjątków należał Murat Toptani, autor i jedną z najciekawszych rzeźb powojennych popiersia Skanderbega. Sławę pierwszego był pomnik ofi ar wojny w Drashovice. spośród albańskich rzeźbiarzy zyskał Od- W 1972 r. odsłonięto we Vlorze (w 60. hise Paskali. Pierwsze jego dzieła powstały rocznicę niepodległości) wykonany w brą- w czasie studiów w Turynie. Po powrocie do zie pomnik Niepodległości. Dzieło trzech Albanii w 1931 r. skupił się na wykonywa- artystów (Kristaq Rama, Mumtaz Dhrami niu monumentalnych rzeźb, poświęconych i Shaban Haderi) wznosiło się na wysokość bohaterom powstań narodowych. W Korczy 17 metrów i przedstawiało Ismaila Qemala stanął pomnik Themistokli Germenjego, w otoczeniu dwóch anonimowych postaci, w Gjirokastër – Cerciza Topulli. Najsłynniej- symbolizujących Albanię Północną i Albanię szym jednak dziełem Paskalego był pomnik Południową. Do tego wzorca nawiązywało „Nieznanego żołnierza” z 1932 r., który sta- wielu albańskich rzeźbiarzy. nął w Korczy.

19 Architektura

Już w roku 1945 zorganizowano narodową swoje prace prezentowali m.in. Ibrahim wystawę, ale swe prace prezentowali tylko Kodra, Kel Kodheli, Skander Kamberi. artyści identyfi kujący się z nowym systemem W kręgu albańskiej diaspory w USA godne władzy. W 1954 r. została otwarta pierwsza odnotowania są sukcesy Ylli Haruni, emi- galeria sztuki. W tym czasie było dużo wy- granta z Elbasan. W 1996 r. prasa amerykań- staw i konkursów (m.in. konkurs na pomniki ska umieściła go wśród najoryginalniejszych Skanderbega w Kruji i Tiranie oraz na mo- artystów nowojorskich. W tym samym roku nument związany z odzyskaniem niepodle- na międzynarodowym festiwalu karykatury INFORMACJE OGÓLNE głości we Vlorze). w Antalli w Turcji, w którym uczestniczyło W 1960 r. została założona Akademia Sztuki. ponad 800 artystów z całego świata, nagrodę Do tej pory albańscy artyści studiowali za „Złotej Pomarańczy” otrzymał Medi Belor- granicą, ale kiedy Albania zerwała stosunki taja, odnoszący sukcesy także w konkursach z krajami socjalistycznymi, także artyści zo- w Japonii i Korei. stali odcięci od świata sztuki. Cenzura była ostra, jedynym dopuszczonym kierunkiem W latach 90. poza granicami Albanii mieli w sztuce był realizm socjalistyczny. Mala- szansę zaistnieć twórcy starszego pokole- rze, którzy nie chcieli tak tworzyć, wybiera- nia, pejzażyści: Ismail Lulani, Ndoc Gura- li tematy historyczne lub tworzyli pejzaże. shi, Agim Kadillari czy Liljana Cefa. Wśród Wielu artystów zaniechało tworzenia bądź młodych twórców albańskich, których dzieła byli wysiedlani. są w ostatnich latach obecne na wystawach Od 1991 r. wszyscy artyści mogą pracować (głównie włoskich), warto wymienić Zafi - swobodnie, bez cenzury, ale też bez wspar- nę Vasę i Ali Rizę Oseku – wystawiającego cia państwa. w kilkunastu krajach Europy.

W latach 1992-1996 aż 78 najsłynniej- Architektura szych albańskich dzieł sztuki było wysta- wianych poza granicami kraju, m.in. rzeź- Rozkwit cywilizacji iliryjskiej to czasy od by znajdujące się obecnie w Albanii: Dea V w. p.n.e. do I w. n.e. Wtedy w głębi kraju z Butrinti (dzieło szkoły Praksytelesa) na stokach gór powstawały obwarowane mu- i złota Artemida (I w. n.e.) odnaleziona rami obronnymi miasta, jak np. Bylis, Lisi, w Curillaj koło Durres. Prace konser- Dimali, Phoinike czy Antipatrea. O wyso- watorskie nad cennymi ikonami z Berat kim poziomie techniki budowlanej świadczą prowadzą francuscy specjaliści. odkryte w wykopaliskach archeologicznych W wyniku wydarzeń z 1997 r. kultura al- świątynie, teatry, odeony, stadiony. bańska poniosła ogromne straty (Art Da- de – minister kultury – określił je szacun- Już przed VI w. p.n.e., głównie wzdłuż wy- kowo na 2 mln dolarów); policji greckiej brzeża, powstawały kolonie greckie, m.in. udało się odzyskać część wywiezionych Epidamnos, Butrinti, Apollonia, Oricum z Albanii rzeźb. – ich urbanistyka i architektura nawiązuje do sztuki iliryjskiej, choć wyraźnie domi- Rośnie zainteresowanie sztuką albańską ze nuje styl heleński i helenistyczny. W cen- strony włoskich i albańskich organizatorów trum miasta znajdowała się agora (później wystaw. Istotną rolę w promocji sztuki wi- forum), był tam teatr, ulica spacerowa ze zualnej odgrywa organizowany corocznie sklepami, obiekty sakralne i budynki władz konkurs „Onufri”. W 1998 r. w Strasburgu miejskich. W Amantii dobrze zachował się otwarto wystawę sztuki albańskiej, gdzie stadion sportowy. 20