1
Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych
Magdalena Cendrowska Nr albumu: 321562
Miejska turystyka transportowa w Polsce w latach 2013-2015
Praca magisterska na kierunku: geografia w zakresie specjalno ści: geografia miast i turystyki
Praca wykonana pod kierunkiem dra Mikołaja Madurowicza Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej
Warszawa, wrzesie ń 2016
2
Oświadczenie kieruj ącego prac ą
Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w post ępowaniu o nadanie tytułu zawodowego.
Data Podpis kieruj ącego prac ą
Oświadczenie autora pracy
Świadom odpowiedzialno ści prawnej o świadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowi ązuj ącymi przepisami.
Oświadczam równie ż, że przedstawiona praca nie była wcze śniej przedmiotem procedur zwi ą- zanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wy ższej uczelni.
Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z zał ączon ą wersj ą elek- troniczn ą.
Data Podpis autora pracy
3
Streszczenie Celem niniejszej pracy jest przybli żenie miejskiej turystyki transportowej. Omówiono dzieje transportu publicznego i jego rodzaje. Prze śledzono rozwój turystyki przemysłowej z uwzgl ędnieniem pierwszych form turystyki transportowej, której elementami s ą środki transportu oraz infrastruktura. Zwrócono uwag ę na tymczasowy i ruchomy aspekt turystyki transportowej. Przybli żono posta ć turysty transportowego (turysty codziennego oraz miło śni- ka komunikacji) i jego motywacje. Na podstawie opisów wypraw oraz rozmów z miło śnikami komunikacji miejskiej wyró żniono trzy główne formy turystyki transportowej w Polsce: po- dró że komunikacj ą miejsk ą, linie turystyczne oraz imprezy komunikacyjne. O ile pierwsza z nich zdaje si ę niedostrzegalna w śród innych pasa żerów, o tyle dwie pozostałe wskazuj ą na zwi ększaj ącą si ę popularno ść tego typu turystyki. W latach 2013-2015 siedemna ście miast polskich miało własn ą lini ę turystyczn ą, z czego dwa pojawiły si ę w statystyce po raz pierw- szy. W badanym okresie polscy miło śnicy komunikacji zorganizowali 198 imprez komunika- cyjnych, co było mo żliwe dzi ęki rosn ącemu zaufaniu spółek komunikacyjnych do grupy pa- sjonatów.
Słowa kluczowe turystyka, zagospodarowanie turystyczne, transport publiczny, komunikacja miejska, linie turystyczne, podró że
Dziedzina pracy (kody wg programu Socrates-Erasmus) [07.1] Geografia
Tytuł pracy w j ęzyku angielskim Urban transport tourism in Poland in the years 2013-2015
4
Spis treści Wprowadzenie ...... 5 1. Transport publiczny a podró że w mie ście ...... 8 1.1. Transport publiczny w miastach Polski ...... 8 1.2. Transport publiczny w turystyce ...... 15 1.3. U żytkownicy transportu publicznego w mie ście ...... 19 2. Turystyka transportowa ...... 25 2.1. Geneza i charakter ...... 25 2.2. Turysta transportowy ...... 33 3. Formy turystyki transportowej ...... 39 3.1. Podró że komunikacj ą miejsk ą ...... 39 3.2. Linie turystyczne ...... 46 3.2.1. Białystok ...... 47 3.2.2. Bydgoszcz ...... 49 3.2.3. Cz ęstochowa ...... 51 3.2.4. Elbl ąg ...... 52 3.2.5. Gda ńsk ...... 53 3.2.6. Gdynia ...... 55 3.2.7. Górno śląski Okr ęg Przemysłowy ...... 57 3.2.8. Kalisz ...... 61 3.2.9. Kraków ...... 63 3.2.10. Lublin...... 65 3.2.11. Łód ź ...... 67 3.2.12. Mrozy...... 69 3.2.13. Pozna ń ...... 69 3.2.14. Szczecin ...... 72 3.2.15. Toru ń ...... 73 3.2.16. Warszawa ...... 74 3.2.17. Wrocław...... 79 3.3. Imprezy komunikacyjne ...... 82 3.4. Inne walory turystyczne...... 88 3.4.1. Muzea komunikacji miejskiej ...... 88 3.4.2. Wydarzenia towarzysz ące ...... 89 Podsumowanie ...... 91 Literatura ...... 95 Źródła internetowe ...... 97 Źródła wywołane ...... 99 Źródła dodatkowe ...... 100 Spis tabel i schematów ...... 101 Spis planów...... 101 Spis fotografii ...... 101 Zał ącznik 1.1...... 102 Zał ącznik 1.2...... 103 Zał ącznik 1.3...... 105 Zał ącznik 2...... 106 Zał ącznik 3...... 122
5
Wprowadzenie Kiedy autorka niniejszej pracy zacz ęła interesowa ć si ę transportem publicznym, nie przy- puszczała, że świat poznawany zza okna autobusu wygl ąda inaczej ni ż ten znany na co dzie ń. To wła śnie wycieczki w poszukiwaniu najstarszych Jelczy spowodowały odwiedzenie tak „nieturystycznych” miast, jak Ostrowiec Świ ętokrzyski, Skar żysko-Kamienna czy Stalowa Wola. Równie ż i nowy wyd źwi ęk zyskał Górno śląski Okr ęg Przemysłowy – kojarz ący si ę dotychczas autorce z kopalniami i katowickim Spodkiem. Poprowadzone z dala od ulic zdeze- lowane i zaro śni ęte trawą torowiska tramwajowe uwidaczniały swoisty „inny świat” Górnego Śląska. Wreszcie – zabytkowe wagoniki linii turystycznych, tak pr ęż nie rozwijanych chocia ż- by w Krakowie, które przypominały, jak dawniej podró żowano po mie ście. Komunikacja miejska – to niby co ś zwykłego, co ś codziennego. Podstawa ka żdego pr ęż nie rozwijaj ącego si ę miasta. Ze zbyt drogimi biletami i niedziałaj ącą klimatyzacj ą doceniana jedynie wtedy, kiedy jej zabraknie. Jak mo żna interesowa ć si ę transportem publicznym, a tym bardziej wyra żać ciepłe uczucia wzgl ędem tych znienawidzonych, starych „trupów”, które od trzydziestu lat wo żą pasa żerów? Jak mo żna usprawiedliwia ć cz ęsto „niegodziwe” posuni ęcia organizatorów komunikacji, którzy zabieraj ą jedyn ą lini ę z danego osiedla? Jak wreszcie mo żna… podró żowa ć autobusem dla przyjemno ści? Autorka pracy nie potrafi odpowiedzie ć na żadne z powy ższych pyta ń. Zainteresowanie komunikacj ą nie towarzyszy jej „od zawsze”, jednak odk ąd si ęga pami ęci ą – to wła śnie kwe- stia dojazdu stanowiła najwa żniejszy element ka żdej wycieczki. „Czym?”, „dok ąd?” i „gdzie wysiadamy?” to najpopularniejsze pytania. Dopiero w 2009 roku, kiedy remontowano torowi- sko tramwajowe na warszawskiej Trasie W-Z i budowano tam pas tramwajowo-autobusowy, autorka – mieszkaj ąca na Woli – zwróciła uwag ę na Ikarusy, do ść cz ęsto kursuj ące na linii zast ępczej Z-1. W wyniku zwi ększonego zapotrzebowania na tabor, zajezdnie wysyłały „wszystko co miały”, wobec czego na ulicach mo żna było zobaczy ć nowoczesne Solarisy, ale i wła śnie wysłu żone Ikarusy – niektóre z nich pomalowane były jeszcze w stary, biało- czerwony schemat. To wła śnie ta ró żnorodno ść , niespotykana w XXI wieku, przyci ągała mi- ło śników komunikacji. Min ęły czasy stołecznych Miejskich Zakładów Komunikacyjnych, kiedy to kolory pojazdów czy ich wyposa żenie nie były dokładnie okre ślone, a skutkiem tego były serie pojazdów z br ązowym zderzakiem zamiast pomara ńczowego czy nietypowym marchewkowo-czerwonym malowaniem cało ści. To wła śnie lata 2009-2010 wydawały si ę ostatnim „tchnieniem” tego, co przemija. Przykładem mógł by ć chocia żby Ikarus o numerze 5596, oklejony przez kierowców-opiekunów przeró żnymi kolorowymi paskami i nazw ą „Mu- zyk” (przezwisko to – zdaniem autorki – przylgn ęło do autobusu ze wzgl ędu na charaktery-
6
styczne skrzypienie przegubu na zakr ętach). Wychodz ąc z domu na przystanek nieopodal, mo żna było sfotografowa ć wiele autobusów. Równie ż i inni miło śnicy udawali si ę na „łowy”, kiedy to spisywali numery wszystkich pojazdów je żdżą cych na liniach zast ępczych, dzi ęki czemu inni mogli „namierzy ć” ulubiony pojazd w celu odbycia nim podró ży albo zrobienia mu zdj ęcia. Autorka pracy pami ęta ten zawrót głowy: „tyle Ikarusów!”, co trudno było racjo- nalnie wytłumaczy ć. Ka żdy inny, ka żdy ze swoj ą histori ą… W 2010 roku autorka zapisała si ę do warszawskiego Klubu Miło śników Komunikacji Miejskiej. Od tego czasu rozpocz ęła słu żby konduktorskie na tramwajowej linii turystycznej T, a tak że pomagała przy remontach zabytkowych autobusów. To wła śnie w KMKM autorka pracy znalazła wielu nowych znajomych, którzy podzielali pasj ę komunikacyjn ą. Z cz ęś ci ą z nich wyruszyła w podró że po Polsce w celu „przejechania si ę” i sfotografowania starszych lub niespotykanych w Warszawie pojazdów. W „programie” takich wycieczek znajdowały si ę zabytki czy najwa żniejsze miejsca, jednak najwa żniejsz ą rol ę pełnił dojazd do nich. Dopiero – w przypadku zwiedzenia wszystkich atrakcji danego miasta – ponowny wyjazd był ju ż stricte komunikacyjny i mo żna było wtedy usłysze ć: „jad ę do Wrocławia na Jelcza”. Wątek podró ży komunikacyjnych w ko ńcu stał si ę celem nadrz ędnym w tej pasji – żeby zobaczy ć i „do świadczy ć” jak najwi ęcej ró żnych pojazdów: zwiedza ć, porównywa ć, doku- mentowa ć i kolekcjonowa ć bilety, stanowi ące pami ątk ę przeja żdżki. Powodów do takich wy- jazdów dostarczali sami miło śnicy, organizuj ący okoliczno ściowe przejazdy. Wreszcie i sama autorka pracy zorganizowała jedn ą z takich imprez – „Po żegnanie zajezdni Redutowa” w 2013 roku, kiedy Miejskie Zakłady Autobusowe zdecydowały o jej tymczasowym zamkni ęciu. Do „krainy wiecznych odjazdów” wyruszyły te ż przegubowe Jelcze M181M, tzw. „odkurzacze” i to wła śnie jednym z nich miło śnicy udali si ę w ostatni ą podró ż. Kolejna z imprez organizowanych przez autork ę – ju ż w 2015 roku – to „Kwadratem po ścierniskach” czyli przejazd zabytkowym Jelczem 120MM/1 (tzw. „kwadratem”) po mało ucz ęszczanych drogach zachodnich rubie ży Warszawy. Podró żuj ąc pojazdami komunikacji miejskiej autorka wielokrotnie zastanawiała si ę, czy mo żna ten typ turystyki jako ś nazwa ć. Czy udawanie si ę w podró ż po to, żeby odby ć kolejn ą podró ż, to ju ż turystyka? Tym bardziej, że przedmiot zainteresowania miło śników komunika- cji to autobus czy tramwaj – obiekt, o jakim nie pisze si ę w przewodnikach – tym bardziej, że jest to „zwykły” pojazd, który jednego dnia mo że jeszcze je ździ ć po ulicach miasta, a drugie- go dnia zostanie skasowany i nikt nie b ędzie o nim pami ętał. W świadomo ści społecznej po- jazdy komunikacji miejskiej nie wydaj ą si ę niczym szczególnym. To raczej zabytkowe auta robi ą wra żenie na innych, autobusy za ś – niekoniecznie. Wynika ć to mo że ze zbyt młodego
7
wieku niektórych zabytków – autorka pracy niejednokrotnie widziała podczas „Nocy Muze- ów”, jak pasa żerowie nie chcieli wsiada ć do nowszych Jelczy i Ikarusów, a czekali na starsze Jelcze, czyli popularne „ogórki”, darzone najwi ększ ą sympati ą. Innym problemem okazuje si ę brak specjalistycznych muzeów po świ ęconych komunikacji. W Polsce przeplataj ą si ę one tematycznie z motoryzacj ą i komunikacj ą (nie miejsk ą, a mi ędzyludzk ą – jak np. urz ądzenia telekomunikacyjne), a jedyne „muzea komunikacji miejskiej” to tak naprawd ę małe izby pa- mi ęci miejskich zakładów komunikacyjnych, otwarte w dużej mierze dzi ęki pasjonatom, cze- go przykładem mog ą by ć Łód ź i Pozna ń. Tak że w literaturze światowej trudno jest znale źć dobre opracowanie na temat „turystyki transportowej” b ądź „turystyki komunikacyjnej”. Wynika to w znacznej cz ęś ci z małej popu- larno ści tego typu turystyki. Jedyne obszerne źródło wiedzy na ten temat to rozprawa D. Halla Transport Tourism (2005), równie ż nie do ko ńca obja śniająca tę dziedzin ę. Warto tak że zwróci ć uwag ę na prób ę zdefiniowania „turystyki komunikacyjnej” przez pasjonatów, którzy prawdopodobnie sami zauwa żyli problem braków poj ęciowych. Równie ciekawym tematem s ą przejawiane przez nich aktywno ści, czyli formy miejskiej turystyki transportowej. Zaw ęzi ć mo żna je do podró żowania pojazdami komunikacji miejskiej, jednak nie ka żda po- dró ż to ju ż turystyka transportowa. Zwykłego pasa żera od turysty transportowego odró żniaj ą przede wszystkim do świadczenia – jak postrzega pojazd, tras ę, a tak że siebie i innych w tej przestrzeni. Celem niniejszej pracy jest przybli żenie tematyki wzgl ędnie nowej dziedziny, jak ą jest tu- rystyka transportowa. Próba usystematyzowania tego zjawiska wymagała przeanalizowania dziejów turystyki przemysłowej i okre ślenia specyfiki turystyki „ruchomej”. Wa żne było te ż zdefiniowanie turysty transportowego oraz okre ślenie głównych form tej turystyki. W swoich badaniach autorka uj ęła okres trzech lat od 2013 do 2015 roku z kilku wzgl ę- dów. Pierwszy z nich to osobiste zaanga żowanie autorki. Jak ju ż wspomniano, w tym czasie zorganizowała dwie imprezy komunikacyjne oraz podróżowała po Polsce w poszukiwaniu najstarszych pojazdów. Podczas tych wyjazdów autorka miała okazj ę pozna ć funkcjonowanie linii turystycznych w wielu miastach, a od 2014 roku pełni równie ż rol ę przewodnika na po- kładzie warszawskiej „Tetki”. Pozostałe przyczyny takiego wyboru s ą ju ż nieco bardziej pro- zaiczne – jest to istnienie wielu aktualnych źródeł (wszak że nadal przyczynkowych) na ten temat, a tak że lepsza mo żliwo ść porównywania w przypadku trzech lat, które mog ą ukaza ć pewn ą ci ągło ść . Terenem bada ń jest obszar Polski, poniewa ż dane zawarte na – znanych autorce – stronach miło śniczych s ą najbardziej przyst ępne.
8
1. Transport publiczny a podró że w mie ście 1.1. Transport publiczny w miastach Polski Według Ustawy o publicznym transporcie zbiorowym z 2010 roku publiczny transport zbiorowy definiowany jest jako „powszechnie dost ępny regularny przewóz osób wykony- wany w okre ślonych odst ępach czasu i po okre ślonej linii komunikacyjnej, liniach komunika- cyjnych lub sieci komunikacyjnej”. Linia komunikacyjna za ś to poł ączenie komunikacyjne na: a) sieci dróg publicznych albo b) liniach kolejowych, innych szynowych, linowych, lino- wo-terenowych, albo c) akwenach morskich lub wodach śródl ądowych – wraz z oznaczonymi miejscami do wsiadania i wysiadania pasa żerów, a linie komunikacyjne składaj ą si ę na sie ć transportow ą. Powy ższe definicje wskazuj ą na ró żnorodno ść środków transportu publicznego w Polsce, który dzieli si ę na: • transport drogowy, • transport kolejowy, • transport inny szynowy (np. tramwaje), • transport linowy, • transport linowo-terenowy, • transport morski. Według tej samej ustawy, komunikacja miejska definiowana jest jako „gminne prze- wozy pasa żerskie wykonywane w granicach administracyjnych miasta albo: a) miasta i gmi- ny, b) miast, albo c) miast i gmin s ąsiaduj ących – je żeli zostało zawarte porozumienie lub został utworzony zwi ązek mi ędzygminny w celu wspólnej realizacji publicznego transportu zbiorowego”. Zdaniem O. Wyszomirskiego (2009), transport miejski w sensie technicznym nie stanowi gał ęzi transportu (jego specyfika nie pozostaje na tyle jednolita, żeby mówi ć o wspólnym kryterium drogi, po której si ę porusza). Poj ęcie „transportu miejskiego” wyosob- niono wi ęc na podstawie kryterium podziału jednostek terytorialnych, w obr ębie których do- konuje si ę czynno ści transportowych. Sam przestrzenny zasi ęg działania nie mo że by ć jednak podstaw ą wyodr ębnienia zagadnie ń transportu miejskiego. Staje si ę ni ą bowiem specyfika problematyki eksploatacyjno-ekonomicznej, wynikaj ąca z charakteru pasa żerskich potrzeb przewozowych i sposobu ich zaspokajania. Poj ęcie „transport miejski” jest zatem najcz ęś ciej kojarzone z transportem pasa żerskim i u żywane zamiennie z terminem „komunikacja miej- ska”. W ramach transportu miejskiego podstawow ą rol ę odgrywaj ą: środki transportu szyno- wego – metro, kolej miejska i tramwaj oraz środki transportu drogowego – autobus, trolejbus
9
i samochód osobowy, z czego ten ostatni nie mie ści si ę w definicji publicznego transportu zbiorowego (Wyszomirski 2009). Pocz ątek komunikacji zbiorowej w Polsce datowany jest na 1822 rok, kiedy w War- szawie zainaugurowano kursowanie pierwszej linii omnibusu konnego prowadz ącej ze Śród- mie ścia do Bielan i Młocin (Lijewski 1986). Tak że w Warszawie po raz pierwszy pojawiły si ę tramwaje konne (1866 rok). Zostały one zorganizowane przez zarz ąd kolei w celu przewo że- nia pasa żerów z Dworca Wiede ńskiego na Dworzec Terespolski. Zmiana trakcji z konnej na elektryczn ą po raz pierwszy nast ąpiła w Gda ńsku, Bielsku-Białej i Elbl ągu w 1895 roku. Autor Geografii transportu Polski T. Lijewski (1986) zwraca uwag ę na dysproporcje mi ędzy zaborem pruskim i pozostałymi zaborami pod wzgl ędem istniej ących sieci tramwajowych. Na obecnym obszarze Polski, jak wskazuje, przed I wojn ą światow ą na ziemiach pod zaborem niemieckim powstało 17 sieci tramwajowych, pod zaborem austriackim – tylko trzy, a pod zaborem rosyjskim – jedynie dwie. W latach 1960-1973, ze wzgl ędu na kosztown ą budowę torowisk tramwajowych, polskie miasta zwróciły si ę w stron ę komunikacji autobusowej. Pojazdy te okazały si ę opłacalne na trasach o niewielkich przewozach pasażerskich, gdzie uzupełniały komunikacj ę szynow ą. Autobusy w wielu miastach stały si ę podstawowym środ- kiem transportu, przyczyniaj ąc si ę nieraz do likwidacji tramwajów w mniejszych miastach, takich jak Bielsko-Biała, Olsztyn czy Wałbrzych (D ąbrowski, Nalazek, Stiasny 2005), a w wi ększych miastach – do zamkni ęcia niektórych tras śródmiejskich, koliduj ących ze wzmo żonym ruchem samochodowym. Przyczyn likwidacji tramwajów upatrywano tak że w ich niereprezentacyjno ści. Jak wskazuj ą autorzy filmu Trudno ści bardzo obiektywne , tram- waje w Warszawie w latach 70. XX wieku były w opłakanym stanie – odchodziły z nich płaty farby, pojawiała si ę rdza, zacieki i brud. 1 W latach 90. sytuacja taborowa stopniowo ulegała poprawie, a w XXI wieku znów planuje si ę budow ę i rozbudow ę sieci tramwajowych w mia- stach, czego przykładem mo że by ć ponowne uruchomienie komunikacji tramwajowej w Olsztynie pod koniec 2015 roku. Komunikacj ę autobusow ą wprowadzono w 1920 roku w Warszawie (Lijewski 1986). Pocz ątkowo niewielkich rozmiarów sie ć poł ącze ń rozwin ęła si ę w czasach Polskiej Rzeczpo- spolitej Ludowej, kiedy to linie autobusowe zast ępowały likwidowane linie tramwajowe. Obj ęły one obsług ą tak że nowe osiedla mieszkaniowe i dzielnice przemysłowe, a tak że nie- które osiedla podmiejskie. T. Lijewski podaje liczbę 240 miast obsługiwanych komunikacj ą autobusow ą (stan na 1986 rok), jednak – maj ąc na wzgl ędzie obsług ę tych miast przez Przed-
1 Trudno ści bardzo obiektywne [film], 1972, re ż. Jerzy Dmowski, Warszawa, WFDiF
10
si ębiorstwa Komunikacji Samochodowej (nie stanowi ącej stricte komunikacji miejskiej) – w praktyce mogło by ć ich mniej. Trolejbusy pojawiły si ę po raz pierwszy w Polsce w 1930 roku w Poznaniu, a po wojnie w 1946 roku tak że m.in. w Lublinie, Warszawie czy Trójmie ście, w Wałbrzychu natomiast zast ąpiły one przestarzał ą trakcj ę tramwajow ą. W kolejnych latach trend si ę jednak odwrócił – trolejbusy uznano za nieekonomiczny i utrudniaj ący ruch miejski środek transportu. Nie bez znaczenia było równie ż uruchomienie w Jelczu-Laskowicach w 1960 roku produkcji opartego na czechosłowackiej licencji autobusu Jelcz 272 MEX (popularny „ogórek”), a na pocz ątku lat 70. – Jelcza PR110. Sytuacja ta działała na korzy ść rodzimych autobusów, poniewa ż w owym czasie Polska Rzeczpospolita Ludowa nie produkowała taboru trolejbusowego, a konieczno ść importu tych pojazdów z Czechosłowacji i ZSRR powodowała problemy natu- ry finansowej i organizacyjnej (Pie ńkowski 2012). Do 1975 roku zlikwidowano wi ęc prawie wszystkie sieci trolejbusowe w Polsce z wyj ątkiem Lublina i Trójmiasta. W latach 80. próbo- wano jeszcze wskrzesi ć system trolejbusowy w innych miastach, co udało się tylko w Ty- chach. W 2015 roku w polskich miastach dominowała komunikacja autobusowa i jest wielce prawdopodobne, że – ze wzgl ędu na powszechne wykorzystanie przez autobusy ogólnodo- st ępnej infrastruktury drogowej (Zych, Baran 2012) – trend ten b ędzie si ę utrzymywa ć. Nie sposób doliczy ć si ę, w ilu miastach wykonywane s ą przewozy autobusowe komunikacji miejskiej, wiadomo jednak, że jest to przynajmniej 250 miast. 2 W Polsce istnieje równie ż 15 sieci tramwajowych, z czego dwie maj ą charakter miejsko-podmiejski: sie ć w Łodzi obej- muje kilka s ąsiednich miejscowo ści, a sie ć w Górno śląskim Okr ęgu Przemysłowym ł ączy wi ększo ść miast konurbacji.3 Funkcjonowanie komunikacji tramwajowej uwarunkowane jest wspomnian ą wcze śniej kosztown ą budow ą torowisk, co tłumaczy obecno ść tramwajów tylko w najwi ększych miastach Polski. W skali kraju wyj ątkiem są trzy miasta posiadaj ące komuni- kacj ę trolejbusow ą, co jest poniek ąd spu ścizn ą poprzedniego ustroju.4 Spo śród miast polskich
2 Opracowanie własne na podstawie: Stiasny M., 2008, Atlas autobusów , wyd. Pozna ński Klub Modelarzy Kole- jowych, Pozna ń, s. 32-69 (dane na 2008 rok), uzupełnione o: Wikipedia , hasło: Komunikacja miejska
11
metro funkcjonuje jedynie w Warszawie (dwie linie). Metro okazuje si ę najszybsz ą z form komunikacji miejskiej z racji całkowitego odseparowania od ruchu ulicznego przez wytycze- nie linii pod ziemi ą. Tę sam ą zalet ę wykorzystuj ą linie kolei regionalnych, poprowadzone w miastach w tunelach, wykopach lub na nasypach. Na terenie o śmiu województw działa dwunastu przewo źników kolejowych, z czego jeden – niemiecki Usedomer Bäderbahn – tylko w Świnouj ściu, natomiast pozostałe poł ączenia mi ędzywojewódzkie obsługuj ą Przewozy Regionalne.5 Jednak w porównaniu do metra transport kolejowy stanowi cz ęść wi ększej sieci, w której obowi ązuje inny system biletowy i jest on traktowany jako uzupełnienie komunikacji miejskiej. Po zawarciu odpowiednich porozumie ń między organizatorem komunikacji a przewo źnikami kolejowymi na cz ęś ci linii, przebiegaj ącej przez miasto i s ąsiednie miejsco- wo ści, mo żliwe jest wprowadzenie honorowania biletów komunikacji miejskiej. 6 Transport w mie ście to tak że regularne linie komunikacyjne innych przewo źni- ków, przebiegaj ące przez tereny miast lub cz ęś ci sieci komunikacyjnych położone na terenie miast (Ustawa o publicznym transporcie zbiorowym 2010). Przez lata monopol na przewozy autobusowe – poza miastami i strefami podmiejskimi (mowa o obszarze obsługiwanym przez komunikacj ę miejsk ą) – miała Pa ństwowa Komunikacja Samochodowa (Lijewski, Mikułow- ski, Wyrzykowski 2002). Po 1930 roku, kiedy upowszechniła si ę komunikacja autobusowa, obsług ę mniejszych miast – bez komunikacji tramwajowej – stanowiły autobusy mi ędzymia- stowe, pozostaj ące w gestii spółdzielni i przewo źników prywatnych. Organizacj ą tej sieci w wi ększym zakresie zaj ęło si ę dopiero przedsi ębiorstwo pa ństwowe PKS (Mazurek, Kubal- ski 1968). Po 1945 roku upowszechnił si ę podział organizacyjny: komunikacja miejska nale- żała do zarz ądów miejskich, komunikacja podmiejska autobusowa – do PKS, komunikacja podmiejska kolejowa – do PKP. Pod wzgl ędem zasi ęgu geograficznego linie autobusowe mo żna podzieli ć na cztery klasy: linie lokalne, linie regionalne, linie mi ędzyregionalne i linie mi ędzynarodowe (Lijewski 1986). Z miejskiego punktu widzenia istotne s ą dwie pierwsze: linie lokalne – słu żą ce ru- chowi wewn ątrz- lub mi ędzygminnemu, zbiegaj ące si ę promieni ście w dawnych miastach powiatowych, mog ą by ć to równie ż linie podmiejskie wokół wielkich miast, linie obsługuj ące ośrodki przemysłowe i linie ł ącz ące miasta z najbli ższymi stacjami kolejowymi, oraz linie regionalne – łącz ące dalsze gminy i miasta w obr ębie tego samego województwa, schodz ą-
5 Wikipedia , hasło: Przewo źnicy kolejowi w Polsce
12
ce si ę najcz ęś ciej w miastach wojewódzkich. W 1990 roku Pa ństwowa Komunikacja Samo- chodowa została podzielona na regionalne przedsi ębiorstwa, u żywaj ące nadal skrótu PKS. 7 Ust ępuj ąc wspomnianej komunikacji miejskiej w aglomeracjach, autobusy PKS w dalszym ci ągu kursuj ą przez wszystkie wi ększe miejscowo ści, a ich sie ć obejmuje ok. 130 tysi ęcy ki- lometrów dróg. Komunikacja miejska jest wi ęc w praktyce nie tylko tym, co okre śla Ustawa o publicznym transporcie zbiorowym , czyli przewozami organizowanymi przez gmin ę, ale s ą to tak że wszystkie inne linie regularne, przechodz ące przez teren danego miasta. Na stronach interne- towych podwarszawskich miast 8 mo żna wi ęc znale źć informacj ę o komunikacji miejskiej – zarówno tej organizowanej przez Zarz ąd Transportu Miejskiego w Warszawie (Legionowo, Otwock i Piaseczno), jak i przez urz ąd gminy (Grodzisk Mazowiecki, Legionowo i Piasecz- no), a tak że o komunikacji kolejowej (wszystkie cztery miejscowo ści), poł ączeniach PKS (Grodzisk Mazowiecki i Piaseczno), wreszcie komunikacji prywatnej (Legionowo i Otwock). Ró żnorodno ść oferty transportowej jest pozytywnym skutkiem konkurencji mi ędzy przewo ź- nikami, jednak samo zjawisko konkurencji powoduje dezintegracj ę taryfowo-biletow ą, co przekłada si ę na brak dost ępno ści wszystkich środków transportu dla niektórych grup – zwłaszcza podczas przesiadek. W ustawie wymieniono bardzo zró żnicowane środki transportu, jednak komunikacja miej- ska w Polsce to w wi ększo ści poł ączenia autobusowe, rzadziej uzupełniane przez linie tram- wajowe i trolejbusowe. W przeciwie ństwie do innych miast europejskich, takich jak Buda- peszt, w Polsce trudno spotka ć regularn ą komunikacj ę promową, która – je śli ju ż wyst ę- puje – stanowi wył ącznie poł ączenie sezonowe lub atrakcj ę turystyczn ą. Do 2013 roku w żadnym z miast polskich nie funkcjonowała te ż sie ć kolei linowej. Chlubnym wyj ątkiem mo że by ć Wrocław, gdzie Politechnika Wrocławska uruchomiła „Polink ę” – kolej łącz ącą kampus główny uczelni z kompleksem badawczym Geocentrum po drugiej stronie Odry. Na przejazd kolejk ą obowi ązuj ą specjalne bilety (nieobowi ązuj ące w komunikacji miejskiej),
7 Bossakowska J., PKS daleko od szosy. Bolesny upadek transportowego kolosa [w:] „Wyborcza.biz”, 7.11.2011,
13
które mo żna naby ć w biletomatach wrocławskiego Miejskiego Przedsi ębiorstwa Komunika- cyjnego. 9 Powy żej naszkicowano pokrótce sytuacj ę, jaka charakteryzuje funkcjonowanie komunika- cji miejskiej w Polsce. Trudno jednak zestawi ć to z dosy ć wybiórczymi informacjami na te- mat transportu publicznego w innych krajach Europy. We źmy w rachub ę przykładowo dwa pa ństwa o powierzchni wi ększej ni ż Polska – Niemcy i Finlandi ę oraz dwa o powierzchni mniejszej – Włochy i Wielk ą Brytani ę. Nale ży jednak zwróci ć uwag ę, że Finlandia, mimo du żej powierzchni, z racji chłodnego klimatu jest słabiej zaludniona (dane na 2010 rok), przez co – mimo najwi ększego odsetka ludno ści miejskiej – mieszka ńców miast jest tutaj najmniej (Rocznik demograficzny 2015 ). Taki stan mo że by ć powodem mniejszego zapotrzebowania na transport publiczny, czego przykładem zdaje si ę funkcjonowanie tylko jednej sieci tram- wajowej w całym kraju (dane na 2015 rok) 10 i brak jakiejkolwiek trolejbusowej. 11 Z tego wła- śnie powodu komunikacj ę w Polsce sensownie zestawiać jedynie z Niemcami, Włochami i Wielk ą Brytani ą. W ka żdym z tych pa ństw praca przewozowa samochodów osobowych w 2012 roku wynosiła ok. 84-85% pasa żerokilometrów 12 (we Włoszech 81,2% pkm), nato- miast w Polsce było to 76,7% pkm, co wskazuje na większe wykorzystanie transportu publicznego ( Transport drogowy w Polsce w latach 2012 i 2013 2015). Równie ż w przypadku poszukiwania danych zwi ązanych z wykorzystaniem komunikacji autobusowej w tych krajach mo żna napotka ć du ży problem. Zdaniem autorki niniejszej pracy mo że by ć to spowodowane powszechno ści ą tego środka transportu, a miasta musiałyby by ć raczej wyró żniane przez nieposiadanie tego typu komunikacji. Jedyne dane niedotycz ące bez- po średnio autobusowej komunikacji miejskiej mo żna znale źć w opracowaniu Transport dro- gowy w Polsce w latach 2012 i 2013 (2015). Tam że w tabeli pt. „Autobusy zarejestrowane w krajach Unii Europejskiej” spo śród wymienionych pa ństw najwi ęcej tego typu pojazdów posiadaj ą Włochy – 4143,8 tysi ęcy, najmniej za ś – Finlandia z liczb ą 508 tysi ęcy. Polska znajduje si ę po środku stawki, zaraz za Wielk ą Brytani ą. Co ciekawe, w Polsce jest wi ęcej zarejestrowanych autobusów ni ż w najwi ększych powierzchniowo i najbardziej zaludnionych Niemczech. Mieszka ńcy tego kraju, którzy poruszaj ą si ę transportem publicznym, wybieraj ą
9 Politechnika Wrocławska: Kolej linowa „Polinka”
14
komunikacj ę szynow ą – tramwaje i poci ągi. Według tego samego zestawienia niemal we wszystkich rodzajach transportu pod wzgl ędem wykorzystania w 2012 roku Polska była na pierwszym miejscu – praca przewozowa autobusów i trolejbusów wyniosła 15% pkm (na drugim miejscu były Włochy), a tramwajów i metra – 1,6% pkm (na drugim i trzecim miejscu – z niewielk ą ró żnic ą – były Niemcy i Wielka Brytania). Jedynie w kategorii kolejo- wej najwi ększ ą prac ę przewozow ą wykonały Niemcy – 8,4% pkm (Polska na trzecim miejscu za Wielk ą Brytani ą – 6,7% pkm). Przyczyn takiego stanu rzeczy mo żna doszukiwa ć si ę w historii transportu brytyjskiego, który ju ż przed 1895 rokiem wykształcił g ęst ą sie ć kolei podmiejskich. Równie ż w tym czasie trwała elektryfikacja tramwajów miejskich na Wyspach, a tak że w Niemczech (Wesołowski 2003), które na swoim terenie posiadaj ą a ż 54 sieci tramwajowe. Warto w tym kontek ście wspomnie ć, że jedn ą sie ć tworz ą linie tramwajowe przebiegaj ące nieraz przez dwa lub wi ęcej sąsiednich miast na obszarze działania organizatora transportu (Ustawa o publicznym trans- porcie zbiorowym 2010). Tramwaje stanowi ą podstaw ę komunikacji w wi ększo ści niemiec- kich miast, st ąd te ż du ża liczba sieci na terenie kraju. Cz ęść z nich to poło żone w mniejszych miejscowo ściach bardzo małe systemy, których najciekawszym przykładem są licz ące po jednej linii sieci w Bad Schandau, Strausbergu i Woltersdorfie. Wskazany wcze śniej przez T. Lijewskiego (1986) wpływ zaborcy pruskiego na Polsk ę w zakresie budowy nowych linii tramwajowych był zapewne wła śnie pocz ątkiem niemieckiej fascynacji tym środkiem transportu. W pozostałych krajach dane nie s ą ju ż tak imponuj ące: Włochy maj ą nieco mniej sieci ni ż Polska – bo 12, a Wielka Brytania – 7. Jest wi ęc to liczba sieci odpowiadaj ąca powierzchni i zaludnieniu kraju. J. Wesołowski (2003) tłumaczy, że historia transportu w Polsce jest dosy ć skromna z powodu powolnej urbanizacji i małego znaczenia demograficznego miast polskich. Przed II wojn ą światow ą tylko Warszawa prze- kroczyła pół miliona mieszka ńców, co nie niosło za sob ą nadmiernej potrzeby rozwoju trans- portu publicznego. Dopiero w dobie komunizmu tempo rozwoju miast gwałtownie zwi ększy- ło si ę, przez co wykorzystanie transportu zbiorowego stało si ę powszechne. Wzrost popular- no ści komunikacji przypadł na czasy, w których główn ą rol ę odgrywał ju ż autobus i samo- chód osobowy. Modernizacja środków zwi ązanych z transportem publicznym wi ązała si ę wi ęc z budow ą sieci ulicznej w nowych dzielnicach i wytyczaniem obwodnic miejskich, wy- cofuj ących tranzyt z centrów wielkich miast. Wtedy te ż – wzorem miast europejskich – masowo likwidowano linie tramwajowe. Auto- rzy dokumentu Trudno ści bardzo obiektywne zwracaj ą uwag ę, że o ile w Europie tramwaj był zast ępowany metrem, tak w Polsce zast ępowano go mniej pojemnymi autobusami. Decyzj ę
15
krytykowano ze wzgl ędu na bezsensowno ść – tramwaje ju ż wtedy je ździły po wydzielonych torowiskach, natomiast autobusy i samochody tkwiły w korkach. 13 Równie ż – tak jak w całej Europie – w Polsce chwilowy trend do zakładania sieci trolejbusowych w latach 50. XX wie- ku został szybko powstrzymany z powodu taniej ącej ropy, a wi ększo ść systemów wr ęcz zli- kwidowano. Do trolejbusów wrócono wszelako w latach 70. XX wieku pod wpływem kryzy- su paliwowego na Bliskim Wschodzie. 14 W 2015 roku w Europie mo żna zauwa żyć znacz ące dysproporcje w liczbie sieci trolejbusowych. Spo śród porównywanych pa ństw tylko w trzech wyst ępuj ą trolejbusy – w Polsce, Niemczech (po trzy sieci) oraz we Włoszech, które maj ą tych sieci aż czterna ście. Podobne usieciowienie, co we Włoszech, istnieje w Czechach i Szwajcarii, co mo że potwierdza ć tez ę autorów Historii trolejbusów na świecie , że wi ększe znaczenie od sytuacji ogólnej dla budowy infrastruktury trolejbusowej maj ą obecnie najroz- maitsze czynniki lokalne. 15 Z powy ższych rozwa żań mo żna wysnu ć wniosek, że transport publiczny w polskich mia- stach jest dosy ć dobrze rozwini ęty. O ile istnienie komunikacji miejskiej zostało uwarunko- wane czynnikami historycznymi – w tym przypadku niezbyt dobrze przeniesion ą na polskie warunki mod ą – o tyle współcze śnie zarz ądcy miast zdaj ą sobie spraw ę z jej wagi i skupiaj ą si ę na jej rozwoju. Wspomniana ju ż budowa sieci tramwajowej od podstaw w Olsztynie czy polityka miast w zakresie integracji taryfowej i przywilejów dla środków transportu pu- blicznego są najlepszymi przykładami rozwoju transportu zbiorowego w Polsce.
1.2. Transport publiczny w turystyce Jak twierdz ą B. Lamb i S. Davidson (1996), transport jest jednym z trzech podstawowych elementów turystyki – pozostałe dwa to produkt turystyczny (poda ż) i rynek turystyczny (po- pyt). Wskazuj ą oni na wielk ą wag ę transportu, bez którego wi ększo ść form turystyki nie mo że istnie ć – umo żliwia on dotarcie do miejsca docelowego podró ży, ale te ż poruszanie si ę w obr ębie odwiedzanego regionu (por. Pawlusi ński 2008). C. M. Hall i S. J. Page (1999) opi- sali wzajemne oddziaływanie transportu i turystyki jako cztery wyra żaj ące si ę w przestrzeni role, a mianowicie: a) poł ączenie miejsca stałego pobytu z miejscem docelowym, b) zapew- nienie mobilno ści i dost ępu w miejscu docelowym, c) zapewnienie mobilno ści i dost ępu w obr ębie rzeczywistej atrakcji turystycznej oraz d) ułatwienie podró ży wzdłu ż trasy rekre- acyjnej, która sama w sobie jest do świadczaniem turystyki. Ju ż wcze śniej D. Halsall (1982)
13 Trudno ści bardzo obiektywne [film], dz. cyt. 14 Ziutek: Historia trolejbusów na świecie
16
zidentyfikował fundamentaln ą zale żno ść mi ędzy transportem a czasem wolnym, według której transport jest integraln ą cz ęś ci ą szerszych zachowa ń rekreacyjnych – zarówno jako środek dost ępu do ró żnych form rekreacji, jak i aktywno ść rekreacyjna sama w sobie. Urz ądzenia i usługi transportowe s ą wi ęc cz ęś ci ą składow ą zagospodarowania turystycz- nego, które nale ży rozumie ć jako „system poł ączonych ze sob ą funkcjonalnie urz ądze ń tury- stycznych i usług (…), które wyst ępuj ą na okre ślonym obszarze, powstały w celu udost ępnie- nia turystom walorów przestrzeni geograficznej i które słu żą zaspokojeniu szeroko rozumia- nych potrzeb turystyczno-rekreacyjnych człowieka” (Kowalczyk, Derek 2010, s. 18). Na ogół przyjmuje si ę cztery kategorie jego podziału: • urz ądzenia noclegowe, • urz ądzenia żywieniowe, • urz ądzenia transportowe, • urz ądzenia towarzysz ące (uzupełniaj ące).
Tabela 1. Podział urz ądze ń i usług składaj ących si ę na zagospodarowanie turystyczne (źródło: Kowalczyk, Derek 2010, s. 29)
Podział ogólny Podział szczegółowy Przykłady noclegowe hotele i usługi hotelarskie żywieniowe restauracje itp., usługi cateringowe przystanie jachtowe, parkingi, usługi autokarowe, oznaczone szlaki transportowe turystyczne, wyci ągi narciarskie, wynajmowanie samochodów rekreacyjno-sportowe kąpieliska, pola golfowe, parki rozrywki Urz ądzenia i usługi rozrywkowo-kulturalne sale widowiskowe, dyskoteki, kasyna gry turystyczne kulturalno-edukacyjne sale wystawowe, amfiteatry leczniczo-uzdrowiskowe urz ądzenia i usługi sanatoryjne regeneracyjno-kosmetyczne ośrodki i usługi wellness , kluby fitness handlowo-usługowe sklepy z pami ątkami, sklepy wolnocłowe punkty informacji turystycznej, usługi organizacyjno-informacyjne przewodnickie sale konferencyjne, ławki i zadaszenia inne w punktach widokowych urz ądzenia i usługi infrastruktury drogowej, kolejowej, lotniczej oraz zwi ązanej z pasa żerskim transportem infrastruktury technicznej wodnym; telekomunikacja; infrastruktura energetyczna, wodoci ągowo-kanalizacyjna oraz ciepłownicza Urz ądzenia i usługi infrastruktury społecznej urz ądzenia i usługi opieki zdrowotnej paraturystyczne poczty, placówki administracji rz ądowej publiczno-administracyjne i samorz ądowej zajmuj ącej si ę turystyk ą i rekreacj ą placówki bankowe, bankomaty, finansowo-ubezpieczeniowe placówki firm ubezpieczeniowych bezpiecze ństwa i porz ądku posterunki policji inne pozostałe sklepy i obiekty usługowe, ko ścioły
17
A. Kowalczyk i M. Derek zwracaj ą te ż uwag ę na inny podział. Ze wzgl ędu na u żytkowni- ka tych urz ądze ń mo żna je podzieli ć na turystyczne i paraturystyczne. O ile pierwsze powsta- ły z my ślą o turystach, o tyle drugie skierowane s ą do mieszka ńców danego obszaru. W tabeli 1. urz ądzenia i usługi z zakresu transportu umieszczono w kategorii zagospodarowania stricte turystycznego. Wzmiankowani autorzy wyró żnili takie urz ądzenia jak: przystanie jachtowe, parkingi, usługi autokarowe, oznaczone szlaki turystyczne, wyci ągi narciarskie i wynajmo- wanie samochodów. Co wi ęcej, lokuj ą urz ądzenia i usługi infrastruktury drogowej, kolejowej, lotniczej oraz zwi ązanej z pasa żerskim transportem wodnym równie ż w kategorii urz ądze ń i usług paraturystycznych, co oznacza, że transport pasażerski mo żemy podzieli ć na transport publiczny, w którym tury ści s ą dodatkow ą grup ą u żytkowników (por. Lijewski 1986) i trans- port typowo turystyczny. Tak że B. Sawicki (2012) przypomina o oddzieleniu transportu pasa żerów w celach tury- stycznych od transportu przeznaczonego tylko dla turystów, który jest sk ądin ąd głównym kreatorem ruchu turystycznego. Tym sposobem urz ądzenia i usługi transportowe mo żemy zakwalifikowa ć równie ż jako zagospodarowanie paraturystyczne. Przykładami takich urz ądze ń s ą szlaki transportowe (linie kolejowe, szosy, szlaki żeglowne i lotnicze), stacje i przystanki kolejowe oraz autobusowe, porty morskie i rzeczne, a tak że lotniska. Wszystkie te urz ądzenia zwi ązane s ą z odpowiednio zorganizowanymi usługami, takimi jak obsługa podró żnych, prace techniczne czy porz ądkowe. Warto jednak wspomnie ć, że niektórzy bada- cze traktuj ą transport nie jako element zagospodarowania turystycznego, a jako cz ęść skła- dow ą całokształtu turystyki. Jako składniki systemu N. Leiper (1990) wymienia: turyst ę, region generuj ący podró że, turystyczny region docelowy, trasy tranzytowe dla turystów po- dró żuj ących pomi ędzy obszarami generuj ącymi a docelowymi oraz bran żę turystyczn ą. W analizie tej transport jest wi ęc integraln ą cz ęś ci ą systemu turystyki, ł ącz ącą obszary. Według R. Pawlusi ńskiego (2008, s. 165) obok funkcji komunikacyjnej transport zapewnia tak że realizacj ę funkcji rekreacyjno-rozrywkowej w przypadku, gdy odbywana po- dró ż stanowi atrakcj ę turystyczn ą sam ą w sobie – np. rejs statkiem wycieczkowym czy prze- ja żdżka kolejk ą widokow ą. Uwzgl ędniaj ąc aspekty organizacyjno-funkcjonalne, autor ten wydziela: • przejazdy środkami transportu publicznego, w ramach sieci ogólnodost ępnych poł ącze ń, odbywaj ące si ę regularnie według upublicznionego rozkładu jazdy – tury ści stanowi ą w tym przypadku jedynie dodatkow ą grup ę odbiorców usług, natomiast w okresie wzmo- żonych podró ży turystycznych mo żna zaobserwowa ć uruchamianie dodatkowych poł ą-
18
cze ń w ramach komunikacji publicznej, dostosowanych do potrzeb turystów – tzw. wa- kacyjne rozkłady jazdy, • przejazdy specjalnie wynaj ętymi lub zarezerwowanymi środkami transportu, takimi jak autokary turystyczne, poci ągi turystyczne, wynaj ęte statki czy czarter lotniczy, • przejazdy środkami transportu słu żą cymi wył ącznie do celów turystycznych, np. autobu- sowe linie turystyczne, statki wycieczkowe czy koleje linowe, • przejazdy własnymi środkami transportu. Jak pisze dalej R. Pawlusi ński, „rodzaj wykorzystywanego środka transportu i jego forma organizacyjna pozostaje w ścisłym zwi ązku z celem i charakterem podró ży turystycznej”, wobec tego w turystyce indywidualnej użytkuje si ę najcz ęś ciej środki transportu publicznego, a w turystyce zorganizowanej – specjalnie wynaj ęte do tego pojazdy. Wybór transportu dosto- sowanego do rodzaju aktywno ści podró żnych został przedstawiony na wykresie pt. „Trans- porting the tourist in the destination” przez S. J. Page’a (2009):
Schemat 1. Transport turystów w miejsca docelowe ( źródło: Page 2009, s. 29); tłumaczenie własne
Można zauwa żyć, że typ transportu jest dostosowany swoj ą pojemno ści ą do liczby prze- wo żonych turystów. Dla aktywno ści indywidualnych wybiera si ę rower, samochód, ale tak że i transport publiczny. W przypadku dwóch pierwszych środków transportu indywi- dualizm wydaje si ę oczywisty – rower mo że przewie źć od jednej do dwóch osób, samochód za ś – do pi ęciu. Transport publiczny natomiast mie ści o wiele wi ęcej osób, jednak skierowany jest do pasa żerów o zró żnicowanych żą daniach dotycz ących usług i preferencji w zakresie ceny i jako ści usług (Ruci ńska 2012), a ka żdego z nich nale ży traktowa ć odr ębnie – st ąd in-
19
dywidualizm. Dla turystyki zorganizowanej wybiera si ę przede wszystkim autokary o pojemno ści wystarczaj ącej dla grupy turystów, z których ka żdy wybiera si ę w to samo miej- sce i o tej samej porze. W śród aktywno ści turystyki zorganizowanej wyró żniaj ą si ę tak że formy turystyki niszowej, charakteryzuj ącej si ę uczestnictwem niewielkiej liczby turystów. Warto zwróci ć uwag ę na odpowiednie zastosowanie środków transportu w zale żno ści od wielko ści grupy oraz przystosowania pojazdu do uwarunkowa ń terenu. Tury ści indywidu- alni b ędą wi ęc mogli pieszo doj ść wsz ędzie (z wyj ątkiem osób starszych i chorych), a pozo- stali tury ści napotkaj ą na ograniczenia – rowerzy ści nie wjad ą na szczyty górskie (nie dotyczy to rowerów przeznaczonych do sportów ekstremalnych), kierowcy samochodów musz ą poru- sza ć si ę jedynie po drogach, autokary wycieczkowe za ś dowioz ą turystów tylko do miejsc parkingowych, sk ąd ci będą zobligowani przej ść pieszo w miejsce docelowe, znajduj ące si ę np. przy niewielkiej uliczce. Znacz ąca rola transportu w turystyce nie przekłada si ę niestety na stan bada ń w geografii transportu. S. J. Page (2009) uwypukla zaniedbania w tej dziedzinie od lat 70. XX wieku – znaczna cz ęść prac z lat 90. została po świ ęcona podró żom samolotem, a w 2007 roku poja- wiło si ę specjalne wydanie czasopisma „Journal of Sustainable Tourism” po świ ęcone trans- portowi, turystyce i zmianom klimatu. Oprócz Page’a, równie ż R. S. Tolley i B. J. Turton (1995) postulowali potrzeb ę uwzgl ędnienia turystyki w kontek ście geografii transportu. Mimo tych braków, warto jednak świadomie zało żyć, że transport w turystyce nie stanowi tylko elementu zagospodarowania turystycznego, lecz jedn ą z wa żniejszych cz ęś ci całokształtu turystyki, od której zale żą pozostałe czynniki. R. Pawlusi ński (2008) wskazał te ż na realizacj ę funkcji rekreacyjno-rozrywkowej poprzez środki transportu, w przypadku gdy podró ż nimi stanowi atrakcj ę sam ą w sobie.
1.3. U żytkownicy transportu publicznego w mie ście W celu okre ślenia ró żnych typów u żytkowników transportu publicznego w mie ście nale ży okre śli ć ich cele podró ży i sposób tych przemieszcze ń. Na podstawie tabeli pt. „A conceptual map of the links between motivation, life cycle, transport roles and the travellers experience” (Page 2009, s. 143) mo żna oceni ć wpływ ró żnych czynników na wybór środka transportu i na do świadczenia zdobyte podczas podró ży. Motywacje podró żnych s ą kształtowane przez ich wiek, status rodzinny, status mieszkaniowy i poprzednie do świadczenia. Jako główne przyczyny wyjazdów turystycznych S. J. Page wymienia ucieczk ę i relaks, nowo ść , zwi ązki i rozwój osobisty, natomiast A. Kowalczyk i M. Derek (2015) przypominaj ą słowa H. Hughe- sa o pojawieniu si ę w motywacjach i zachowaniach podró żnych elementów wskazuj ących
20
na nowe formy turystyki: znaczenia, nowo ści i to żsamo ści. Autorzy przywołuj ą tak że słowa T. N. Clarka, który traktuje miasto jak miejsce konsumpcji, specyficzn ą „maszyn ę rozrywki”. Jego zdaniem konsumpcj ę nap ędza lokalna specyfika – kawiarnie, galerie sztuki, walory przy- rodnicze, architektoniczne i postrzeganie miasta w kategoriach estetycznych tworz ą z miasta jedyn ą w swoim rodzaju atrakcj ę. Na podstawie bada ń ankietowych, przeprowadzonych przez Małopolsk ą Organizacj ę Tu- rystyczn ą w 2005 roku (Rotter-Jarz ębi ńska, Wilko ńska 2007), daje si ę wskaza ć najcz ęstsze przyczyny przyjazdów turystycznych do Krakowa – zwiedzanie i wypoczynek. Oprócz tego pobyt turystów w mie ście zwi ązany jest z dokonywaniem zakupów, rozrywk ą, odwiedzinami krewnych i znajomych oraz przyjazdami w celach religijnych. Porównuj ąc te i inne, wcze- śniej zaprezentowane motywy przyjazdów turystów do miast, mo żna wymieni ć najpopular- niejsze: rozwój osobisty przez zwiedzanie i poznawanie „nowego”, rozrywk ę oraz relaks i wypoczynek. Po okre śleniu celu wyjazdu, turysta zwraca uwag ę na czynniki determinuj ące wybór środ- ka transportu. S ą to m.in. koszt i czas przejazdu, dost ępno ść i konkurencja (na podstawie: Page 2009), jednak nale ży pami ęta ć, że nie wszystkie elementy daj ą si ę komfortowo skoor- dynowa ć. Konsekwencj ą braku chocia ż jednego z nich staj ą si ę negatywne do świadczenia podró żnych. S. J. Page we wspomnianej tabeli charakteryzuje różne role transportu i ich wpływ na prze życia turystów. Transport mo że by ć: • całkowit ą blokad ą – w przypadku wysokich kosztów lub wyczerpuj ących podró ży ak- tywno ść nie jest podejmowana, • znacznym ograniczeniem – w przypadku bardzo długich tras w trudnych warunkach po- dró żni mog ą narzeka ć na złe samopoczucie, • powi ązaniem funkcjonalnym – tury ści oceniaj ą wtedy podró że pod k ątem efektywno ści powi ązania, np. lotniska z miejscem docelowym, • zintegrowanym elementem – rodzaj podró ży jest bliski do świadczeniu miejsca docelo- wego, np. dojazd katamaranem do miejsca nurkowania, • dominuj ącym do świadczeniem – kiedy sam rodzaj podró ży staje si ę głównym prze ży- ciem, np. rejs statkiem. Wśród powy ższych zachowa ń mo żna wskaza ć najmniej i najbardziej po żą dane skutki wpływu transportu na do świadczenia podró żnych. Transport jako całkowita blokada staje si ę czynnikiem zatrzymuj ącym wszelkie aktywno ści turystyczne, natomiast w roli ogra- niczenia transport umożliwia odbycie podró ży, jednak nie do ko ńca według zamierze ń.
21
Dopiero transport b ędący powiązaniem funkcjonalnym zyskuje aprobat ę u żytkowników, da- jąc im du że mo żliwo ści w zakresie dojazdu do celu. W gronie osób zainteresowanych dobrym funkcjonowaniem transportu zbiorowego zazwyczaj znajduj ą si ę przede wszystkim miesz- ka ńcy miasta, a w dalszej kolejno ści dopiero tury ści. Kiedy transport staje si ę zintegrowanym elementem wyjazdu, podró żni odbieraj ą to nader pozytywnie. Takie poł ączenie wyst ępuje najcz ęś ciej w przypadku wycieczek tematycznych, kiedy mo żna powi ąza ć wszystkie ich składniki – tak że transport – w jedn ą cało ść . Ostatnia rola transportu to dominuj ące do świad- czenie. S. J. Page podaje jako przykład rejs statkiem (linie turystyczne) oraz samodzieln ą turystyk ę, ale mog ą by ć to równie ż przejazdy codziennymi środkami transportu, takimi jak autobus czy tramwaj, kiedy sama podró ż staje si ę atrakcj ą. Na podstawie zarysowanych motywacji turystów w mie ście mo żna wyró żni ć trzy główne grupy osób korzystaj ących z publicznego transportu zbiorowego w miastach. Najwa żniejszym użytkownikiem komunikacji miejskiej s ą mieszka ńcy miasta realizu- jący potrzeby komunikacyjne. Rozumie si ę przez to „ch ęć lub konieczno ść jednostki lub okre ślonej zbiorowo ści przemieszczania si ę z jednego miejsca w drugie za pomoc ą środka transportu” (Pawlicka 1978, s. 14). Potrzeby komunikacyjne daje si ę podzieli ć na bezwzgl ęd- nie obligatoryjne, wzgl ędnie obligatoryjne i fakultatywne (incydentalne), a będą to odpo- wiednio: praca i nauka, potrzeby bytowe oraz turystyka, rekreacja, kultura, życie towarzyskie i rodzinne (Tundys 2008). Do najwa żniejszych postulatów zgłaszanych przez u żytkowników transportu nale żą za ś szybko ść podró żowania, wygoda podró ży i niezawodno ść przewozu (Ruci ńska 2012), dlatego w przypadku codziennych podró ży do miejsc pracy czy edukacji (przy ustalonym czasie pracy lub zaj ęć lekcyjnych) mieszka ńcy korzystaj ą najcz ęś ciej z tych samych linii i kursów o okre ślonej godzinie. Wyj ątkiem mog ą by ć nieplanowane zdarzenia na drodze, zmuszaj ące ich do wyboru innego środka transportu. Drugi typ u żytkowników komunikacji to tury ści. W śród nich mo żna wyró żni ć turystów indywidualnych. W porównaniu do grup zorganizowanych, korzystaj ących z oferty organi- zatora masowego, są oni bardziej samodzielni podczas poruszania si ę po mie ście (por. sche- mat 1). Dla wi ększo ści z nich komunikacja miejska stanowi tylko środek transportu. Korzy- staj ą z niego w ten sam sposób jak mieszka ńcy – są zale żni od rozkładu jazdy. Ci drudzy jed- nak, znaj ąc układ komunikacji miejskiej, wsiadaj ą – tak jak autorka niniejszej pracy – w pierwszy pojazd, który podjedzie i przesiadaj ą si ę w kolejny – byle szybciej znale źć si ę bli żej celu. Tury ści natomiast, z racji nierzadkiej nieznajomo ści linii, wybieraj ą poł ączenia pewne i sprawdzone, wymagaj ące jak najmniejszej liczby przesiadek. Staraj ą si ę tak że nie popełnia ć bł ędów zwi ązanych z przejazdem niewła ściw ą lini ą, poniewa ż dysponuj ą ograni-
22
czonym czasem na zwiedzanie. Dla osób pracuj ących, będących na krótkich urlopach, strata czasu na przejazdy bywa szczególnie dotkliwa. Dla turystów równie wa żna, co szybko ść przewozu i wygoda fizjologiczna podró żowania, jest tak że mo żliwo ść podziwiania krajobrazu i koszty przewozu turystycznego (Sawicki 2012). Według T. Lijewskiego (1986) ok. 80% ludno ści w Polsce podczas wyjazdów turystycznych przemieszcza si ę z pomoc ą transportu publicznego, a przedsi ębiorstwa transportowe staraj ą si ę wyj ść im naprzeciw, organizuj ąc specjalne poci ągi sezonowe, dodatkowe linie autobusowe czy linie świ ąteczne. Zwiedzaj ący maj ą do dyspozycji tak że szersz ą gam ę infrastruktury turystycznej, jak ą oferuje miasto, i cz ę- sto udaj ą si ę w podró ż liniami turystycznymi. Jest to doskonały sposób na ekspresowe zwie- dzenie miasta interesuj ącym pojazdem – trasy są uło żone tak, aby zobaczy ć jak najwi ększ ą liczb ę obiektów w jak najkrótszym czasie. Na przykładzie Warszawy mo żna wyró żni ć nast ę- puj ące środki transportu przeznaczone do celów turystycznych: pojazdy historyczne, autobusy pi ętrowe, doro żki i statki.16 Obsług ę pojazdów zabytkowych stanowi ą konduktorzy zrzeszeni w lokalnych stowarzyszeniach miło śników komunikacji, a na niektórych kursach mo żna po- słucha ć przewodnika opowiadaj ącego o obiektach mijanych na trasie.17 Odmian ą turystów są tury ści zaanga żowani – drifter według E. Cohena (1972) – którzy chc ą pozna ć miasto żyj ąc tak, jak mieszka ńcy (tury ści miejscy), i korzystaj ąc z komunikacji miejskiej w sposób naturalny i spontaniczny. Tury ści, którzy przyje żdżaj ą do miasta na wi ększ ą liczb ę dni i nie licz ą si ę z mijaj ącym czasem, wsiadaj ą w lini ę przeje żdżaj ącą – np. przez centrum miasta – i jad ą do ko ńca jej trasy, ogl ądaj ąc po drodze napotkane obiekty. Do turystów zaanga żowa- nych mo żemy zaliczy ć te ż mieszka ńców miasta – turystów we własnym mie ście (Maduro- wicz 2008). Ostatni typ u żytkowników komunikacji to pasjonaci, zakochani w środkach transportu publicznego – jak pisz ą: „dla nas autobus czy tramwaj to (…) maszyna z dusz ą”.18 Interesuj ą ich pojazdy, trasy linii i funkcjonowanie systemu transportowego miasta. Walorem turystycz- nym miejscowo ści mo że by ć wi ęc dla takiego miło śnika stary Jelcz, kursuj ący poza centrum miasta, czy jednotorowe odcinki sieci tramwajowej. Pasjonaci wykazuj ą aktywno ści podobne do działa ń turystów zaanga żowanych, kiedy udaj ą si ę w nieznane tylko po to, aby przejecha ć si ę konkretnym pojazdem i zwiedzi ć jego tras ę.
16 Oficjalny portal turystyczny m.st. Warszawy: Nie tylko pieszo
23
Powy ższa charakterystyka pasa żerów transportu publicznego w mie ście jest prób ą skatalo- gowania motywacji podró żnych i środków transportu, jakie wykorzystuj ą. Z powodu braku odpowiednich danych trudno jest opisa ć szczegółowo ruch pasa żerski w komunikacji miej- skiej. Poza uniwersalnymi, a wi ęc teoretycznymi postulatami transportowymi (Kołodziejski 2012), nie istnieje zbyt wiele opracowa ń dotycz ących wyboru środka transportu w praktyce. W modelowych przykładach funkcjonowania rynku transportowego rzadko kiedy bierze si ę pod uwag ę korzystanie z niego przez turystów. Udział w transporcie osób nieb ędących mieszka ńcami miasta wyró żniony jest jedynie jako element potrzeb pasa żerskich. Zwi ązane są one z dojazdami do szkoły, pracy, podró żami słu żbowymi i wreszcie z subiektywnymi przejazdami pasa żerskimi – w tym wła śnie w celach turystycznych i rozrywkowych (Ruci ń- ska 2012). W literaturze przedmiotu mo żna znale źć artykuły na temat transportowych prefe- rencji podró żnych, jednak dotycz ą one głównie dojazdu z miejsca zamieszkania do miasta docelowego, a nie komunikacji wewn ątrz miasta – przykład Krakowa (Wilko ńska, Rotter- Jarz ębi ńska 2013), albo stanowi ą prób ę ewaluacji wcze śniej zrealizowanego projektu w mie- ście – przykład Szczecinka (Kasperska 2012). Jedynie D.-T. Le-Klähn i C. M. Hall zwracaj ą uwag ę na przemieszczanie si ę turystów w miejscu docelowym, którzy korzystaj ą z transportu publicznego zarówno na tym obszarze, jak i doje żdżaj ąc do niego. 19 Twierdz ą oni, że w wielu europejskich miastach najcz ęś ciej używanym przez turystów środkiem transportu jest metro, czego przykładem jest Monachium i Pary ż. Usługi promowe na rzekach za ś mog ą by ć znacz ące dla miasta i cz ęsto zintegrowane z komunikacj ą autobusow ą. W niektórych przypadkach promy staj ą si ę nawet kultowym środkiem transportu, jak w Sydney czy Hongkongu. Według bada ń D.-T. Le-Klähn i C. M. Halla, wi ększo ść u żytkowników transportu publicznego w miastach – w przeciwie ństwie do wsi – stanowi ą młodzi odwiedzaj ący. Rozwa żania dotycz ące komunikacji w miastach skupia- ją się na sposobie wykorzystania transportu zbiorowego oraz na czynnikach decyduj ących o wyborze środka transportu i satysfakcji: niezale żnie od obszaru (miejskiego lub wiejskiego) dla turystów najwa żniejsza jest dost ępno ść . Naukowcy przywołuj ą tez ę, że transport publicz- ny – a zwłaszcza poci ąg – jest rekomendowany do przemieszcze ń mi ędzy lotniskiem a zwi ą- zanymi z nim miejscami w mie ście, ze wzgl ędu na wysoko cenione cechy, takie jak bezpie- cze ństwo, niezawodno ść , czas podró ży i niski koszt. Autorzy wreszcie wskazuj ą na motywa- cj ę turystów do wyboru transportu publicznego – w Monachium jest to ch ęć unikni ęcia kor- ków ulicznych, natomiast Brytyjczycy na obszarach wiejskich wykorzystuj ą transport w celu
19 Le-Klähn D.-T., Hall C. M., Tourist use of public transport at destinations – a review
24
odbycia malowniczych przeja żdżek czy nawi ązania kontaktów społecznych. Badacze prezen- tuj ą równie ż zalety transportu zbiorowego: jest on bardziej odpowiedni dla osób, które maj ą wiele miejsc docelowych w s ąsiedztwie, ale tak że i wady: na odwiedzaj ących wpływa m.in. poziom komfortu w środkach transportu czy poziom zatłoczenia. D.-T. Le-Klähn zwraca równie ż uwag ę na fakt, że doskonało ść systemu transportu pu- blicznego jawi si ę w oczach turystów jako dodatkowa atrakcja miasta. Ta my śl, zdaniem au- torki niniejszej pracy, wydaje si ę najlepszym podsumowaniem dotycz ącym miejsca transportu w turystyce – będącego ju ż nie tylko elementem zagospodarowania, ale tak że czynnikiem przyci ągaj ącym turystów.
25
2. Turystyka transportowa 2.1. Geneza i charakter Szukaj ąc pocz ątków turystyki transportowej, nale ży cofn ąć si ę zapewne do epoki mo- dernizmu, gdy rozwijało si ę zainteresowanie turystyk ą przemysłow ą. Wtedy wła śnie społe- cze ństwa krajów wysoko rozwini ętych przechodziły z fazy cywilizacji industrialnej do epoki cywilizacji postindustrialnej, a popularno ść turystyki przemysłowej wi ązała si ę z zaintereso- waniem histori ą techniki, ale tak że z nostalgi ą za minionymi czasami (Kowalczyk 2008). Ju ż wtedy turystów przyci ągała nowoczesna Wie ża Eiffle’a w Pary żu, jednak prawdziwy rozwój tego typu turystyki nast ąpił dopiero w latach 80. XX wieku. Miało to zwi ązek z upadkiem tradycyjnych gał ęzi przemysłu, głównie w Europie Zachodniej. W Manchesterze, który w tym okresie przechodził kryzys gospodarczy, rozpocz ęto restrukturyzacj ę przemysłu oraz reinter- pretacj ę turystyki wła śnie w oparciu o dziedzictwo przemysłowe. Powstanie pierwszego w Wielkiej Brytanii Parku Dziedzictwa Miejskiego stało si ę impulsem do masowego wyko- rzystania terenów poprzemysłowych przez turystyk ę (Kronenberg 2007). W kontek ście pracy B. Osieckiego (2005) nale ży rozró żni ć turystyk ę przemysłow ą na te- renie działaj ących zakładów przemysłowych, zwi ązan ą z poznaniem obecnych procesów pro- dukcyjnych, i turystyk ę poprzemysłow ą, dotycz ącą miejsc, gdzie produkcja została ju ż za- ko ńczona. M. Kronenberg proponuje jednak podział na turystyk ę na terenach poprzemysło- wych i turystyk ę dziedzictwa przemysłowego. Pierwsz ą z nich przedstawia jako odwiedzanie miejsc, w których funkcja przemysłowa nie jest eksponowana, np. w obr ębie Silesia City w Katowicach, gdzie na terenie dawnej kopalni zlokalizowano centrum handlowo- rozrywkowe, a o przemysłowej historii świadcz ą jedynie dwa zachowane budynki oraz wie ża szybowa. Druga to natomiast odwiedzanie terenów, na których dziedzictwo stanowi główn ą atrakcj ę i jest ono głównym motywem wizyty. Polska Organizacja Turystyczna definiuje dziedzictwo przemysłowe jako zabytki budow- nictwa przemysłowego i techniki. S ą to obiekty związane z działalno ści ą produkcyjn ą, prze- mysłem przetwórczym, a tak że przedmioty stosowane w transporcie kolejowym, wodnym i l ądowym oraz dzieła my śli in żynieryjnej, czyli nieruchome dobra kultury. Nast ępn ą grup ę, okre ślon ą jako ruchome dobra kultury, stanowi ą maszyny będące wyposa żeniem fabryk, zbio- ry placówek muzealnych, pojazdy silnikowe i urz ądzenia kolejowe. Liczny zasób tworz ą wła- śnie środki transportu kolejowego, a do rejestru wpisano tak że wiele samochodów osobo- wych. Specyficznym rodzajem zabytków techniki s ą pojazdy wojskowe oraz środki transportu
26
publicznego: autobusy i tramwaje, a nawet pojazdy konne (Turystyka w obiektach poprzemy- słowych… 2004). Równie ż według T. J ędrysiaka (2011) turystyka dziedzictwa przemysłowego zaintereso- wana jest produkcj ą przemysłow ą, jej procesami, otoczeniem i efektami, a powołując si ę na A. Stasiaka (2009), ów autor precyzuje, że są to wszystkie podró że, których podstawo- wym, a czasem jedynym celem jest poznawanie dziedzictwa przemysłowego. Twierdzi tak że, że turystyka przemysłowa na świecie bije rekordy popularno ści, jednak w Polsce wydaje si ę zjawiskiem stosunkowo nowym, które na dobre nie wpisało si ę jeszcze w katalog produktów turystycznych. Pierwsza placówka polskiego muzealnictwa technicznego powstała w 1868 roku w Kra- kowie jako Muzeum Techniczno-Przemysłowe, w nast ępnych latach za ś powstały muzea techniki we Lwowie i Warszawie. W okresie mi ędzywojennym pojawiły si ę muzea koncen- truj ące si ę na okre ślonej dziedzinie techniki lub przemysłu. I tak w Warszawie powstały wówczas m.in. Muzeum Kolejnictwa, Muzeum Tramwajów i Autobusów, Muzeum Poczty, w Gdyni organizowano Muzeum Morskie, a w Wieliczce zapocz ątkowano zbiory dawnych narz ędzi górniczych. Szczególnie wa żne dla wzrostu zainteresowania komunikacj ą miejsk ą okazały si ę stołeczne Muzeum Techniki oraz Muzeum Tramwajów i Autobusów, które po- wstało w 1934 roku. Gromadziło ono dokumenty i fotografie związane ze stołeczn ą komuni- kacj ą od czasów tramwajów konnych po czasy najnowsze, modele elektrowozów czy silnik autobusu w przekroju (Otwarcie muzeum tramwajów i autobusów… 1934). Wskutek działa ń wojennych całe muzeum i prawie wszystkie eksponaty uległy zniszczeniu podczas bombar- dowa ń Warszawy we wrze śniu 1939 roku. 20 Okres powojenny nie sprzyjał niestety ochronie zabytkowych pojazdów – dopiero w latach 70. wrócono do pomysłu stworzenia muzeum komunikacji miejskiej z prawdziwego zdarze- nia. Zabezpieczono wtedy najcenniejszy tramwaj typu A z 1907 roku i wyremontowano wa- gon typu C z 1925 roku. Wła śnie te dwa wagony obsługiwały lini ę o numerze 0, uruchomion ą w 1973 roku przez biuro turystyczne „Syrena”. 21 Od czerwca w dni wolne od pracy tramwaj wykonywał dwa kursy o godz. 10:00 i 19:00 na trasie okólnej z placu Starynkiewicza przez Prag ę z powrotem do centrum.22 Wydarzenie to, mimo du żej popularno ści, było tylko jedno- rocznym precedensem (temat linii turystycznej w Warszawie powróci dopiero w 1996 roku
20 Zarz ąd Transportu Miejskiego w Warszawie: Ochrona zabytków komunikacji miejskiej
27
przy okazji linii T). Jak si ę jednak okazało, poznawanie miasta za po średnictwem transportu zbiorowego stało si ę ciekawym sp ędzaniem wolnego czasu. W 1974 roku na ulicach Warsza- wy pojawiła si ę okoliczno ściowa linia uruchomiona z okazji otwarcia Trasy Łazienkowskiej. Turystów po nowej arterii woził m.in. kabriolet zbudowany na kanwie autobusu San H100A, nale żą cy do Warszawskiego O środka Turystyki i Wypoczynku „Wisła” ( Warszawa lata 70. 2015). W latach 70. we Wrocławiu poddano remontowi skład wagonów typu Neue Berolina z 1902 roku. Przekazano je Towarzystwu Miło śników Wrocławia, które miało wówczas sie- dzib ę w staromiejskich kamieniczkach „Ja ś” i „Małgosia”, dzi ęki czemu równie ż do wago- nów przylgn ęły takie nazwy. Tramwaj wynajmowany był szkołom i innym organizacjom do odbywania wycieczek po Wrocławiu (Kołodziejczyk 2011). Kolejn ą wart ą odnotowania dat ą jest rok 1972, kiedy to w Poznaniu oddano do u żytku kolejk ę dzieci ęcą na Malcie, a jej eksploatacj ę powierzono Miejskiemu Przedsi ębiorstwu Komunikacyjnemu. 23 W 1974 roku po stolicy Dolnego Śląska rozpocz ął kursowanie tak że „Fredru ś”, autobus-kabriolet przekazany Towarzystwu Miło śników Wrocławia podczas Dni Wrocławia. Zbudowany był na bazie Jelcza 043 (popularnego „ogórka”), a swoj ą nazw ę otrzymał dzi ęki B. Zakrzewskie- mu, znawcy twórczo ści Aleksandra Fredry. 24 Równie ż w Krakowie w 1975 roku z okazji stulecia krakowskiej komunikacji miejskiej zaprezentowano niemal identyczny autobus-kabriolet, słu żą cy do przewozu turystów. Ten rok to tak że data zało żenia Krakowskiego Klubu Modelarzy Kolejowych, 25 w którym wkrótce powstała sekcja tramwajowa, zajmuj ąca si ę promowaniem komunikacji miejskiej, remontem zabytkowych pojazdów i obsług ą konduktorsk ą na linii muzealnej. Nieco pó źniej, bo w 1980 roku zało żono warszawski Klub Miło śników Komunikacji Miejskiej, którego spotkania prze- niesiono do wspomnianego wcze śniej Muzeum Techniki. Dzi ęki jego opiece stowarzyszenie mogło istnie ć nadal po ogłoszeniu stanu wojennego.26 W 1981 roku powstała łódzka sekcja warszawskiego KMKM, przekształcona w 1994 roku w Klub Miło śników Starych Tramwa- jów. 27 Czy te daty mo żna traktowa ć jako pocz ątek turystyki transportowej w Polsce? Czym turystyka transportowa wła ściwie jest?
23 MPK Pozna ń: Historia
28
W kontek ście uprzednio wzmiankowanych zaniedba ń w zakresie geografii transportu trud- no oczekiwa ć znacz ących publikacji dotycz ących turystyki transportowej. Z tego powodu internauta M. Galant na swojej stronie internetowej postanowił samodzielnie zdefiniowa ć turystyk ę komunikacyjn ą. Jest to „forma turystyki oparta na przemieszczaniu si ę głównie za pomoc ą środków komunikacji publicznej (…). Od turystyki zorganizowanej (wycieczek au- tokarowych) ró żni si ę wykorzystaniem kursów zamieszczonych w rozkładach jazdy. Turysta komunikacyjny sam sprawdza poł ączenia i kupuje bilety (…). Dla zaawansowanych turystów komunikacyjnych pojazd stanowi nie tylko środek transportu, ale tak że obiekt zainteresowa- nia.”28 Ju ż pierwsze słowa zamieszczonej definicji wydaj ą si ę podsumowywa ć charakter tego typu turystyki – zwiedzaj ący przemieszcza si ę środkami transportu publicznego. Na drugim miejscu uwidacznia si ę samodzielno ść podró żnika, który zale żny jest nie od organizatora wy- cieczki, a od rozkładu jazdy linii komunikacyjnych. M. Galant wyró żnia tak że „zaawansowa- nych turystów komunikacyjnych”, których interesuje sam pojazd. Prawdopodobnie w świetle powy ższej definicji przewodnik PTTK J. Kaczmarek (2014) okre śla turystyk ę komunikacyjn ą jako przemieszczanie si ę z pomoc ą środków komunikacji publicznej, ale równie ż jako udział w zorganizowanych przejazdach powi ązanych z historycznymi inscenizacjami oraz uczestnic- two w pozostałych przejazdach zorganizowanych. Autorka niniejszej pracy nie do ko ńca zgadza si ę z definicj ą M. Galanta, poniewa ż same przejazdy komunikacj ą z punktu A do punktu B nie czyni ą z podró ży turystyki komunikacyj- nej. Dopiero przy – cho ćby najmniejszym – zainteresowaniu przejazdem (zarówno tras ą, jak i środkiem transportu) mo żna go nazwa ć turystyk ą komunikacyjn ą. Wszelako wykładnia J. Kaczmarka wydaje si ę niedopracowana, poniewa ż nie wskazał on jednoznacznej definicji turystyki komunikacyjnej, a tylko wyró żnił jej typy. Kolejn ą kwesti ą sporn ą pozostaje samo nazewnictwo. Czy turystyka komunikacyjna to tu- rystyka transportowa? Nie ma powodów, żeby temu zaprzeczy ć, jednak bezpieczniej jest używa ć terminu „turystyka transportowa”. O ile słowo „komunikacyjna” mo że odnosi ć si ę do komunikacji miejskiej, ale te ż do komunikacji jako przepływu informacji, 29 o tyle transport rozumiany jest jednoznacznie (przewóz osób i ładunków).30 Warto jednak zwróci ć uwag ę, że w kontek ście zagranicznych publikacji w tym zakresie, gdzie „komunikacja miejska” to po
28 Encyklopedia miło śnika transportu zbiorowego , hasło: turystyka komunikacyjna
29
prostu public transport , angielski termin transport tourism mo żna tłumaczy ć jako „turystyk ę transportow ą”, ale te ż jako „turystyk ę komunikacyjn ą”. Brak dobrej definicji uwiera nawet w rozprawie Transport Tourism (Hall 2005), gdzie au- tor okre śla jedynie znaczenie turystyki transportowej. Jego zdaniem istnieje kilka wymiarów relacji mi ędzy transportem a turystyk ą. Aktywno ści turystów transportowych zasadzaj ą si ę głównie na podró żowaniu pojazdem charakterystycznym dla danego regionu, np. gondol ą w Wenecji, co stanowi unikatow ą atrakcj ę miejsca. Innym popularnym rodzajem turystyki transportowej s ą przejazdy historycznymi środkami transportu, kiedy pasa żerowie mog ą „przenie ść si ę w czasie” i zaanga żowa ć w to swoj ą wyobra źni ę. D. Hall wspomina tak że, że w latach 70. i 80. XX wieku trendy w turystyce zwróciły si ę ku dziedzictwu i nostalgii. Odpowiadaj ąc na zapotrzebowanie, firmy i biura turystyczne uruchamiały „nostalgiczne linie komunikacyjne”, obsługiwane starannie wyremontowanymi pojazdami historycznymi. Ten- dencja ta miała swoje odzwierciedlenie tak że i w Polsce, o czym świadcz ą wspomniane wcze- śniej przykłady. Do popularno ści tych linii mogły przyczyni ć si ę równie ż rz ądy Edwarda Gierka, podczas których niemal ka żda inwestycja otwierana była z odpowiednim splendorem, jak w przypadku warszawskiej Trasy Łazienkowskiej. Wła śnie dzi ęki zwrotowi ku nostalgii w turystyce do głosu doszli entuzja ści transportu, którzy skierowali uwag ę na dziedzictwo tej bran ży. Powstawały kluby miło śnicze, remonto- wano najstarsze pojazdy, otwierano muzea transportu,31 wreszcie – zacz ęto podró żowa ć komunikacj ą dla przyjemno ści. Lata 70. mo żna wi ęc uzna ć za pocz ątek zorganizowanej turystyki transportowej, bo turystyka niezorganizowana – samodzielna – niemal na pewno istniała ju ż du żo wcze śniej, kiedy ka żdy zainteresowany wsiadał do tramwaju czy autobusu, aby odby ć podró ż w nieznane. To wła śnie miło śnicy transportu tworz ą, według D. Halla, trzeci ą – najbardziej niszow ą – grup ę turystów transportowych. W śród aktywno ści, jakie przejawiaj ą, wymienia hobbystyczne przejazdy komunikacj ą, udział w specjalnych wyciecz- kach środkami transportu i wizyty w muzeach tematycznych. Spo śród zaprezentowanych powy żej koncepcji podział nakre ślony przez D. Halla najdo- kładniej opisuje formy turystyki transportowej, jednak wydaje si ę on po trosze niedopracowa- ny. Pierwsza z aktywno ści turystów transportowych, która polega na przemieszczaniu si ę pojazdami specyficznymi dla danego miejsca, zdaniem autorki niniejszej pracy cha- rakteryzuje przede wszystkim miło śników komunikacji. Obecnie gondole czy kolejki linowe
31 Przykładami mog ą by ć London Transport Museum (otwarcie w 1973 r., ponowne otwarcie w 1980), The Brussels Urban Transport Museum (otwarcie w 1976 r.) czy Museum of Transport w Manchesterze (otwar- cie w 1979 r.).
30
staj ą si ę cz ęś ciej atrakcj ą ni ż regularnym środkiem transportu, a tury ści zmieniaj ą si ę w le voyeur – którzy powierzchownie „zaliczaj ą” jak najwi ększ ą liczb ę miejsc – co sugeruje odrzucenie tej kategorii przy wyró żnianiu turystów transportowych. Dopiero podró ż komu- nikacj ą miejsk ą, któr ą turysta odb ędzie w sposób świadomy (pozna specyfik ę trasy – np. warunki drogowe, obiekty mijane na trasie, popyt w śród pasa żerów i poda ż zapewnion ą przez organizatora), mo żna traktowa ć jako jedn ą z form turystyki transportowej. To wła śnie ten rodzaj turystyki stanowi trzon definicji stworzonych przez M. Galanta i J. Kaczmarka, a do tego typu aktywno ści zaliczy ć mo żna opisane przez D. Halla hobbystyczne przejazdy środ- kami transportu, które s ą domen ą entuzjastów. Autorce niniejszej pracy znane s ą przypadki wśród młodzie ży z grup miło śniczych, gdzie – zamiast wspólnego sp ędzania czasu na po- dwórku – nud ę „zabijało si ę” przez je żdżenie tramwajem po Warszawie. Drugi z typów aktywno ści – według D. Halla – to nostalgiczne podró że historycznym środkiem transportu, które pocz ątkowo przypominały pasa żerom dawne czasy, jednak z bie- giem lat do zabytkowych pojazdów doł ączyły nowoczesne autobusy pi ętrowe czy promy wy- cieczkowe. Z tego powodu kolejn ą z form turystyki transportowej nale ży okre śli ć jako po- dró że liniami turystycznymi. Ten rodzaj podró żowania wydaje si ę najbardziej przyst ęp- ny „zwykłym” pasa żerom, a co za tym idzie – najpopularniejszy. Po uiszczeniu opłaty ka żdy ch ętny mo że przejecha ć si ę unikatowym pojazdem po trasie prowadz ącej najcz ęś ciej przez centrum miasta i obejrze ć zza okna tramwaju czy autobusu najciekawsze obiekty. Ostatnim typem turystyki transportowej, wymienionym przez D. Halla, jest udział w przejazdach zorganizowanych, tzw. imprezach. Wyróżnione przez J. Kaczmarka inscenizacje historyczne wyst ępuj ą tylko w przypadku turystyki kolejowej, natomiast w tury- styce transportowej w miastach – by ć mo że z pó źniejszego powołania do życia komunikacji miejskiej – nie pojawiaj ą si ę, st ąd propozycja, aby poł ączy ć je w jedn ą kategori ę imprez ko- munikacyjnych. Przejazdy te charakteryzuj ą si ę całkowit ą dowolno ści ą w doborze trasy, któr ą ka żdorazowo ustala organizator danej imprezy. Uczestnicz ą w nich przede wszystkim miło- śnicy komunikacji, których nadrz ędnym celem jest sp ędzenie czasu w swoim ulubionym po- je ździe i zrobienie mu zdj ęć w ciekawych miejscach. Poza wyró żnieniem form turystyki transportowej warto wspomnieć o obiektach i miej- scach zwi ązanych z komunikacj ą w mie ście – takich jak muzea, skanseny czy infra- struktura transportowa. Są to walory turystyczne, czyli specyficzne cechy i elementy środowi- ska naturalnego oraz przejawy działalno ści człowieka, które s ą przedmiotem zainteresowania turystów (Lijewski, Mikułowski, Wyrzykowski 2002). W przypadku turystyki transportowej kluczowym elementem jest aktywno ść poznawcza podró żnego (Kaczmarczyk 2011), wobec
31
czego przyci ągaj ące go atrakcje zaliczaj ą si ę do walorów krajoznawczych. Te za ś dziel ą si ę na walory przyrodnicze i antropologiczne, z czego w ramach drugiej grupy wyró żnia si ę istotne dla tego typu turystyki zabytki działalno ści gospodarczej i techniki. Jak twierdz ą auto- rzy Geografii turystyki Polski (2002), zainteresowanie turystyczne współczesnymi osi ągni ę- ciami z tej dziedziny nie wyst ępuje jednak w takim stopniu, aby tworzyły one docelowe punk- ty ruchu krajoznawczego – nie zaobserwowano dot ąd licznych wycieczek zwiedzaj ących no- we dzielnice mieszkaniowe, rozwi ązania komunikacyjne czy zakłady produkcyjne, co wynika z braku nowoczesnych i efektownych rozwi ąza ń urbanistycznych. Zdaniem autorów sprawa wygl ąda inaczej w przypadku obiektów uznanych za zabytkowe, które mog ą zainteresowa ć turystów pod k ątem dawnych osi ągni ęć człowieka. Z drugiej strony za ś do elementów atrak- cyjno ści turystycznej miast zalicza si ę m.in. funkcjonowanie w ęzła komunikacyjnego (Mika 2008), co pozwala traktowa ć transport publiczny jako czynnik przyci ągaj ący turystów. Wśród obiektów, które interesuj ą turyst ę transportowego nale ży wyró żni ć przede wszyst- kim same pojazdy . Jak wspomina I. Przybylski (2012), zainteresowanie komunikacj ą prze- kłada si ę na szczegółow ą znajomo ść historii ka żdego egzemplarza. Szczególn ą sympati ą da- rzy on Ikarusy, które kojarz ą mu si ę z dzieci ństwem, ale tak że Jelcze M11, które s ą swoist ą krzy żówk ą obydwu wspomnianych marek (w ęgierskie podwozie z polsk ą zabudow ą) i fascy- nuj ą Przybylskiego ze wzgl ędu na udane zespolenie tak ró żnych pojazdów. Twierdzi równie ż, że najciekawsza jest „indywidualno ść przy masowo ści produkcji” i poszukuje coraz to now- szych modyfikacji tego samego modelu. Mówi ąc o pojazdach, które przyci ągaj ą turyst ę trans- portowego, L. Peczy ński wskazuje prototypy, pojazdy testowe i tzw. „rodzynki”, czyli pojaz- dy specyficzne, inne od standardowych. 32 W przypadku pierwszych egzemplarzy ró żnice by- wały mniejsze – takie jak inny rozmiar jednej z szyb – i wi ększe – jak np. całkowicie od- mienny kształt ściany przedniej. Testowanie i próby pojazdów były i s ą natomiast cz ęst ą praktyk ą przedsi ębiorstw komunikacji, które chciałyby zakupi ć nowy produkt, a nie znaj ą jeszcze jego specyfikacji technicznej czy dopasowania do potoków pasa żerskich w danym mie ście. Przejazdy próbne na liniach miejskich mog ą przewa żnie trwa ć od kilku miesi ęcy do kilku lat, a pojazd – nieb ędący własno ści ą przewo źnika – pozostaje w swoich „starych” barwach, nieodpowiadaj ących kolorystyce miasta i nawet to mo że by ć przyczynkiem do wy- ró żniania go jako „nowego” czy „innego”. W wyniku takich testów cz ęść przedsi ębiorstw decyduje si ę na zakup pojedynczych pojazdów, które – w natłoku setek autobusów wiod ącej marki – stanowi ą „rodzynki”, a przejazd nimi traktowany jest jako co ś nadzwyczajnego.
32 Rozmowa z L. Peczy ńskim przeprowadzona 13.06.2016, transkrypcja w zał ączniku 1.1.
32
Kolejnym elementem „ świata” transportu jest infrastruktura – przystanki, pętle, dworce i zajezdnie czy chocia żby bilety lub tablice z numerem linii, wkładane do kaset w pojazdach. Przedmioty te – bez autobusów czy tramwajów kursuj ących po okre ślonych trasach – nie peł- ni ą żadnej funkcji. Mog ą by ć one jednak celem podró ży turysty transportowego, który chce uprawia ć swoist ą „archeologi ę komunikacji”, rozumian ą przez Przybylskiego (2012) jako „odkrywanie rzeczy od dawna znanych, ale zapomnianych”. W ten sposób kolekcjonowanie biletów mo że stanowi ć zapis odbytych podró ży, ale pozwala te ż porówna ć obowi ązuj ące sys- temy taryfowe w ró żnych miastach czy nawet technologi ę stosowan ą przy pobieraniu opłat za przejazdy (bilety papierowe, magnetyczne, karty). „Archeologi ę komunikacji” mo żna upra- wia ć te ż w „zwyczajny” sposób – poszukuj ąc pozostało ści po dawnych liniach, p ętlach, dworcach czy zajezdniach. Wszystkie te przedmioty i miejsca to nieruchome dobra kultury, wobec czego autorka ni- niejszej pracy nie klasyfikuje ich jako rodzaju lub formy turystyki transportowej, która w za- ło żeniu bazuje na przejazdach komunikacj ą. Tak jak infrastruktura bez pojazdu nie pełni żad- nej funkcji, tak i sam autobus – bez okre ślonej trasy – nie stanowi czynnego środka transpor- tu, tote ż uprawianie turystyki transportowej mo żliwe jest tylko w ruchu, natomiast ogl ądanie miejsc zwi ązanych z komunikacj ą, w tym muzeów transportu, pozostaje jedn ą z form turysty- ki krajoznawczej. Przestrze ń, w jakiej zachodz ą zjawiska turystyki transportowej (konkretny pojazd kursu- jący po trasie wyznaczonej linii oraz niepowtarzalny „zestaw” pasa żerów), okazuje si ę wi ęc tymczasowa, a z racji przemieszczania si ę pojazdu – ruchoma. Mówi ąc o komunikacji miejskiej, mo żna zaw ęzi ć j ą do miast, jednak przestrze ń ta cały czas jest nieokre ślona. Czy jest to sam pojazd, jego trasa, albo mo że napotkane przystanki? Z cał ą pewno ści ą wypada odpowiedzie ć, że tworz ą j ą wszystkie wymienione składniki. Korzystaj ąc ze środków trans- portu, mijamy konkretne krajobrazy na trasie danej linii, które s ą elementem stałym, jednak po chwili dalszej podró ży za oknem widzimy ju ż co innego. Samo wn ętrze pojazdu staje si ę te ż przestrzeni ą w przestrzeni – na jego płaszczy źnie dochodzi (lub nie) do interakcji mi ędzy pasa żerami, a świat na zewn ątrz wygl ąda inaczej na siedzeniu pierwszym, a inaczej – na ostatnim. Przystanki natomiast zdaj ą si ę swoistym „wej ściem” do uprawiania takiej tury- styki. To wła śnie tam, stoj ąc przed rozkładem jazdy, pasa żer decyduje, w któr ą stron ę poje- cha ć. Jak wi ęc zakwalifikowa ć tak ą przestrze ń pod k ątem jej charakteru i odbywaj ących si ę tam aktywno ści turystycznych? Opieraj ąc si ę na rozwa żaniach A. Stasiaka (2011), turystyk ę transportow ą mo żna okre śli ć jako nowe aktywno ści turystyczne w nowych prze- strzeniach.
33
Tabela 2. Stara i now a przestrze ń turystyczna ( źródło: Stasiak 2011, s. 41)
Now ą aktywno ści ą b ę dzie wi ęc podró ż pojazdem jako atrakcja sama w sobie (dotychczas stanowiła ona jedynie cz ęść zagospodarowania turystycznego), natomiast now ą przestrzeni ą – trasa linii komunikacji miejskiej czy zorganizowanego przejazdu. Je śli za ś turystyka tran s- portowa ł ączy si ę ze zwyczajnym „wygl ądaniem przez okno” i podziwianiem zabudowy mi a- sta – to dodatkowo wykazywane s ą stare aktywno ści turystyczne, takie jak podró że kraj o- znawcze. Nowa przestrze ń turystyki transportowej powstał a zatem w wyniku poszerzenia jej w wymiarze geograficznym – o obszary codzienno ści zwi ązanej z komunikacj ą miejsk ą, w wymiarze czasowym – o odkrywanie przeszło ści i wspomnienia wywołane podró żą historycznym pojazdem, ale tak że w wymiarze percepcyjnym – o wra żenia zwi ązane z przejazdem konkretnym autobusem czy tramwajem. Warto jednak zastanowi ć si ę nad głównym bohaterem naszych rozwa żań. K im jest turysta transportowy i jakie są jego motywacje ?
2.2. Turysta transportowy Jak ju ż zauwa żono w poprzedniej cz ęś ci pracy, turysta transportowy to osoba, która podró ż komunikacj ą miejsk ą odbywa w sposób świadomy – interesuje si ę tras ą przejazdu, jego sp e- cyfik ą czy samym pojazdem. O ile zainteresowanie codzienno ści ą – w tym tak że i transpor- tem publicznym – staje si ę coraz bardziej popularne w śród turystów, o tyle znajomo ść wszystkich aspektów komunikacji w mie ście (zarówno tych teoretyczno -prawnych , jak i prak- tycznych, np. działanie pojazdu) pozostaje domen ą miło śników. „Mił ośnik komunikacji miejsk iej” jest poj ęciem stosunkowo nowym , dlatego w literaturze mo żna znale źć relatywnie niewielk ą li czb ę opracowa ń dotycz ących tej grupy . Na swojej stro- nie internetowej M. Galant definiuje miło śnika transportu zbiorowego jako osob ę „wykazuj ą- cą du że zainteresowanie takimi pojazdami jak autobus, tramwaj, trolejbus, poci ąg, statek lub samolot”. Autor powy ższego terminu wyró żnia poszczególne pod grupy w śród miło śników
34
transportu zbiorowego: a) miło śników komunikacji miejskiej (tzw. MKM) – w kr ęgu ich zain- teresowania s ą autobusy, tramwaje i trolejbusy (i to wła śnie ta grupa jest analizowana przez autork ę niniejszej pracy), b) miło śników komunikacji autobusowej podmiejskiej i dalekobie ż- nej, którzy s ą cz ęsto uto żsamiani z MKM-ami, c) miło śników kolei (tzw. mikol), d) miło śników pojazdów pływaj ących i e) miło śników pojazdów lataj ących. 33 M. Galant stwierdza, że istniej ą ró żne „objawy” zaawansowania tej „przypadło ści”, co sugeruje jego nieco żartobliwe podej ście do tematu (porównanie miło śnictwa do choroby) – i tak w kr ęgu zainteresowania miło śnika transportu zbiorowego napotykamy nieodpart ą ch ęć korzystania z wy żej wymienionych pojazdów, zafascynowanie sieci ą linii komunikacyjnych miasta, wy- gl ądem i budow ą pojazdów, fotografowanie ich, a tak że kolekcjonowanie pami ątek takich jak bilety, organizowanie wystaw i wykładów propaguj ących to hobby. Ciekawym źródłem wiedzy na temat miło śników komunikacji miejskiej jest wpis w Non- sensopedii – polskiej encyklopedii humoru . Według anonimowych internautów, „miło śnik komunikacji miejskiej” to „specyficzny rodzaj pasa żera, który charakteryzuje si ę ogromn ą wiedz ą na temat pojazdu w którym si ę znajduje”. 34 Autorzy wpisu nieco uszczypliwie pi ętnu- ją marzenia MKM-ów, czyli np. jak najdłu ższy przejazd w poje ździe komunikacji miejskiej, zdobycie wiedzy na temat transportu publicznego na całym świecie, zakup wagonu metra i postawienie go w swoim ogródku czy zało żenie własnego przedsi ębiorstwa komunikacyjnego . O ile trudno bra ć na powa żnie hasła z tego typu „encyklopedii”, o tyle warto zwróci ć uwa- gę na pobła żliwe podej ście społecze ństwa do subkultury miło śników transportu. Według in- ternautów dla pasjonata – w przeciwie ństwie do zwykłego pracownika komunikacji – autobu- sy i tramwaje s ą całym życiem i ma do nich nieraz bardzo emocjonalny stosunek, a swój wol- ny czas sp ędza „licz ąc pojazdy zza płotu zajezdni”, co akcentuje równie ż G. Kaczmarczyk (2011) w pracy Miło śnicy komunikacji miejskiej w Warszawie jako subkultura . Jego zdaniem brak fachowych opracowa ń na ten temat mówi o nieznajomo ści tematu w śród osób spoza środowiska miło śników transportu, a jedyne opisy aktywno ści miło śniczej sprowadzaj ą si ę nader cz ęsto do próby zinfantylizowania grupy… Sam Kaczmarczyk definiuje „miło śnika komunikacji miejskiej” jako osob ę interesuj ącą si ę drogowym i szynowym transportem pu- blicznym, czyli autobusami, trolejbusami, tramwajami, metrem i kolej ą (tylko w zakresie aglomeracji miejskiej). Powołuj ąc si ę na A. Guryck ą (1989), autor punktuje niefortunnie uży-
33 Encyklopedia miło śnika transportu zbiorowego , hasło: miło śnik transportu zbiorowego
35
te okre ślenie „miło śnik”, gdy ż poj ęcie „zamiłowanie” oznacza pozytywny stosunek osoby do wykonywanych przez siebie czynno ści. Kaczmarczyk kwalifikuje wi ęc komunikacj ę miej- sk ą do zainteresowa ń (d ąż no ść do poznawania otaczaj ącego świata), poniewa ż istotn ą rol ę w rozwoju miło śnika komunikacji miejskiej stanowi aktywno ść poznawcza. Równie ż opisana przez autorów Nonsensopedii ch ęć „zdobycia wiedzy na temat komunikacji na całym świe- cie” znajduje odzwierciedlenie w tek ście Kaczmarczyka, który twierdzi, że miło śników cha- rakteryzuje przede wszystkim niezaspokojona ciekawość , będąca generatorem wszelkich po- dró ży po świecie w poszukiwaniu interesuj ącego taboru i tras. Prób ę opisania środowiska miło śników komunikacji miejskiej podj ęła tak że M. Młocka, która w artykule Zakochani w ikarusach zbiera opinie samych pasjonatów, a dla nich naj- wi ększ ą atrakcj ą podczas podró ży zabytkowym autobusem jest fotografowanie pojazdu.35 Zdaniem Ł. Kulika, organizatora jednego z przejazdów na Śląsku, posiadanie własnor ęcznie zrobionego zdj ęcia starego Ikarusa to marzenie ka żdego miło śnika komunikacji miejskiej.36 W przypadku zebrania poka źnej kolekcji zdj ęć , pasjonaci dziel ą si ę swoimi dziełami na stro- nach internetowych galerii transportowych. Jedna z nich – Phototrans.eu obchodziła w mo- mencie pisania artykułu dziewi ąte urodziny. Zostało to uczczone okoliczno ściowym przejaz- dem autobusami marki Ikarus po Trójmie ście i Szwajcarii Kaszubskiej, w którym uczestni- czyło około stu dwudziestu osób. Wła ściciel jednego z zabytkowych pojazdów, Ł. Staniszew- ski twierdzi, że „[k]ażdego kr ęci co ś innego. Jednych interesuje historia autobusów, innych nowinki taborowe, a jeszcze inni robi ą zdj ęcia. Jednak najwi ększym marzeniem ka żdego jest usi ąść za kierownic ą Ikarusa”. Fascynacj ę, któr ą twórcy Nonsensopedii potraktowali prze- śmiewczo, opisuje K. Lewandowski: „[n]iektórzy s ą wprost zakochani w d źwi ęku silnika, mostu nap ędowego czy sposobie pracy skrzyni biegów”, a Staniszewski dodaje: „[j]edni zbie- raj ą znaczki, inni łapi ą motyle, a ja musz ę mie ć swój autobus”. W przytoczonych wypowiedziach pró żno jednak szuka ć źródła zainteresowa ń transportem wśród miło śników. Jak twierdzi Kaczmarczyk, powody pozostaj ą nieodgadnione. Sami miło- śnicy te ż raczej funkcjonuj ą „tu i teraz” – i nie zastanawiaj ą si ę nad przyczyn ą swojego hob- by. Je śli za ś zostan ą zmuszeni do odpowiedzi – szukaj ą jej we wczesnym dzieci ństwie, kiedy rozwijają si ę przyzwyczajenia młodego człowieka. Dla G. Kaczmarczyka było wi ęc to sie- dzenie z lornetk ą na parapecie i ogl ądanie kolejnych przeje żdżaj ących autobusów, natomiast dla I. Przybylskiego – przemieszczanie si ę w ka żde miejsce z pomoc ą komunikacji zbiorowej,
35 Młocka M., 2011, Zakochani w ikarusach [w:] „Rzeczpospolita” 28.04.2011
36
nawet ju ż od drugiego roku życia. Podobnie pocz ątki swojego zainteresowania transportem publicznym postrzega autorka niniejszej pracy, która – z racji nieposiadania samochodu przez rodziców – doje żdżała wsz ędzie komunikacj ą. Jak zauwa ża Młocka, to wła śnie wykonywanie zdj ęć okazuje si ę jednym z głównych zaj ęć miło śnika komunikacji miejskiej. Warto wi ęc przyjrzeć si ę dokładniej typologii MKM-ów, któr ą zaprezentował G. Kaczmarczyk (2011). Jako pierwszego wyró żnia wła śnie fotografa, który – poza robieniem zdj ęć „bo trzeba” (z okazji wa żnych wydarze ń czy wyjazdów) – wy- chodzi tak że w miejski plener i uwzgl ędnia kompozycj ę zdj ęcia, kadrowanie czy odpowiednie światło. Oto kilka powodów, dla których mo żna fotografowa ć komunikacj ę miejsk ą – po pierwsze: miło śnik dokumentuje funkcjonowanie transportu publicznego w danym okre- sie, po drugie: ka żda zrobiona „własnor ęcznie” fotografia daje trudne do opisania poczucie satysfakcji, po trzecie: daje mo żliwo ść współtworzenia fotogalerii transportowych i wreszcie po czwarte: mo żna nabra ć wprawy w sztuce fotografii, tak że niekomunikacyjnej (ibidem ). Opisuj ąc fotografa komunikacji miejskiej, Kaczmarczyk zwraca uwag ę na robienie zdj ęć w spowszedniałych lokalizacjach, jednak temat podróży poza miejsce zamieszkiwania pogł ę- bia dopiero przy charakterystyce miło śnika-podró żnika. Jego zdaniem MKM wyje żdżaj ą- cy do innego miasta praktykuje „alternatywny sposób zwiedzania miast, nieuj ęty w żadnym przewodniku”. I tak dla miło śników transportu ka żda z miejscowo ści ma swoje komunikacyj- ne must see – w Cz ęstochowie były to nietypowe dla miast polskich Ikarusy 435, a w Pozna- niu trasa Pozna ńskiego Szybkiego Tramwaju (tzw. „PeSTka”). Zdaniem Kaczmarczyka podró żnik oprócz „zaliczania” sieci czy ciekawych pojazdów tak- że uwiecznia je na zdj ęciach. Potwierdza to L. Peczy ński, który podczas wyjazdów stara si ę łączy ć pasj ę podró żnika, miło śnika transportu i fotografa. 37 Jak twierdzi: „[z]a dnia zwiedzam jak najwi ększ ą cz ęść miasta komunikacj ą, je żdżę po blokowiskach, kombinatach i innych oddalonych od centrum trasach. Przy okazji zapoznaję si ę z rozwi ązaniami w kwestii infor- macji pasa żerskiej i – chc ąc lub nie – zaznajamiam si ę z lokaln ą kultur ą czy zwyczajami. Wieczorem lubi ę zobaczy ć rynek, wypi ć jakie ś dobre piwo na starym mie ście, odwiedzi ć atrakcje turystyczne”. Podró żuj ąc po mie ście, Peczy ński identyfikuje ciekawe miejsca, które jego zdaniem mog ą na zdj ęciach dobrze komponowa ć si ę z motywem komunikacyjnym. Jak zauwa ża Kaczmarczyk, taki sposób zwiedzania ma zalety – oprócz zobaczenia najpopu- larniejszych miejsc, mo żna te ż dotrze ć do zwykłych osiedli, do których dociera komunikacja miejska, co daje okazj ę poznania miasta niejako „od podszewki”. Podobnie twierdzi równie ż
37 Rozmowa przeprowadzona z L. Peczy ńskim, dz. cyt.
37
P. Paruch (2008, s. 20): „[p]odró ż krakowsk ą pi ętnastk ą powinna zosta ć wpisana do prze- wodników turystycznych jako obowi ązkowy punkt zwiedzania miasta – najlepiej pod tytułem »Kraków w pigułce«. (…) Co ś dla siebie znajd ą [tu] zarówno miło śnicy industrialnych klima- tów, jak te ż osoby chc ące podziwia ć historyczn ą zabudow ę starego Krakowa”. Sami prze- wo źnicy i organizatorzy komunikacji nie dostrzegaj ą jednak zjawiska turystyki transportowej jako celu samego w sobie. S ą oni raczej zdania, że ich usługi mog ą uzupełnia ć ofert ę tury- styczn ą miast, w których działaj ą – poprzez dowóz turystów do miejsc atrakcyjnych. 38 Wśród wymienionych przez Kaczmarczyka typów godzi si ę te ż wyró żni ć m.in. „kabinia- rza” – miło śnika podró żuj ącego w kabinie kierowcy lub motorniczego (najcz ęś ciej swojego znajomego), historyka – badaj ącego dzieje komunikacji od momentu jej powstania do cza- sów najnowszych i znaj ącego tras ę ka żdej z linii, modelarza – który przemierza kilometry w poszukiwaniu miniatur ulubionych pojazdów, np. na targi modelarskie w Lipsku, a tak że społecznika – bądź pracuj ącego przy rewitalizacji zabytkowych autobusów „remonciarza”, bądź konduktora, pełni ącego funkcje porz ądkowe na linii turystycznej. Inn ą, lu źno zwi ązan ą z podró żami, aktywno ści ą miło śnika komunikacji b ędzie kolekcjo- nowanie. Do jego zbiorów nale żą przede wszystkim bilety – będące świadectwem odbytych podró ży, własnor ęcznie wykonane zdj ęcia – dokumentuj ące pojazdy „które si ę widziało” oraz przedmioty zwi ązane z funkcjonowaniem i histori ą komunikacji – takie jak np. tablice z nu- merem linii czy przyciski z pojazdów (fot. 1).
Fotografia 1. Bilety komunikacji miejskiej, tablica liniowa oraz modele autobusów z kolekcji autorki pracy (fot. M. Cendrowska)
38 Por. cykl artykułów J. Adamskiego (2011) Zabytkowy Kraków. Tramwajem przez histori ę Krakowa , „Prze- wo źnik Krakowski”, nr 1 (39) – 4 (42) – oraz – cykl artykułów M. Beistera, I. Krajnowa, W. Paula, L. Peczy ń- skiego i M. Potockiej (2015) Po s ąsiedzku – sprawdzamy komunikacj ę podmiejsk ą, „iztm”, nr 7 (89)
38
Wpływ zainteresowa ń mo że mie ć du że znaczenie na wybór rodzaju podró ży. Jak zauwa ża A. Stasiak, tury ści coraz cz ęś ciej zwracaj ą si ę w stron ę obszarów codzienno ści. Pragnie- nie dogł ębnego poznania, jak żyj ą inni, przejawia si ę w poszukiwaniu bezpo średniego kontak- tu z autochtonami, ch ęci ą „wtopienia si ę w tłum”, sp ędzaniu wieczoru w restauracji czy pu- bie, współudziale w obrz ędach religijnych etc. (Stasiak 2011). Równie ż podró że komunikacj ą w obcym miejscu staj ą si ę metod ą poznania – jak twierdzi A. Karpowicz (2012, s. 64): „zadomowi ć si ę oznacza zna ć trasy pobliskich środków lokomocji”. Tury ści zaanga żowani, oprócz samodzielnego zwiedzania, korzystaj ą równie ż z oferty przedsi ębiorstw transporto- wych, które organizuj ą linie turystyczne. Dzi ęki podró ży historycznym pojazdem pasa żer mo że – oprócz obejrzenia tego, co najpopularniejsze (centrum miasta, zabytki) – dotrze ć do życia codziennego kilku pokole ń wstecz. Do świadczenie to jest szczególnie wa żne, poniewa ż przeobra ża powszednie podró że w atrakcj ę sam ą w sobie. Próba scharakteryzowania turysty transportowego dostarcza refleksji na temat pewnego rodzaju dualizmu. Z jednej strony jest to turysta zaangażowany, zainteresowany zarówno komunikacj ą, jak i lokaln ą kuchni ą czy gwar ą, z drugiej za ś – pasjonat transportu zbiorowego. Analizuj ąc podane wcze śniej przykłady mo żna stwierdzi ć, że to wła śnie ten drugi dominuje w uprawianiu – ale te ż w tworzeniu – turystyki transportowej. O ile turysta zaanga żowany poniek ąd dostosowuje si ę do panuj ących warunków życia codziennego, o tyle miło śnik komunikacji sam kreuje przestrze ń swojej działalno ści. Przejawia si ę to chocia żby w organi- zacji specjalnych przejazdów, podczas których miło śnicy ustalaj ą tras ę niejako sami dla siebie (mo żliwo ść przejechania autobusem w niecodziennych warunkach drogowych czy szansa wykonania ciekawych zdj ęć pojazdu). Podobnie sprawa wygl ąda w przypadku linii turystycz- nych, gdzie du ży wpływ na wybór trasy i pojazdu maj ą pasjonaci pracuj ący w lokalnych zarz ądach transportu miejskiego czy w przedsi ębiorstwach transportowych. Spo śród wymienionych form turystyki transportowej mo żna wydzieli ć wi ęc sfer ę „codzienn ą” i sfer ę „miło śnicz ą”. Do pierwszej zaliczymy podró że liniami komunikacji miej- skiej oraz przejazdy liniami turystycznymi, do drugiej za ś – (ponownie) podró że liniami ko- munikacji miejskiej oraz zorganizowane przejazdy.
39
3. Formy turystyki transportowej 3.1. Podró że komunikacj ą miejsk ą Cho ć brak na to jednoznacznych dowodów, najpopularniejsz ą form ą turystyki transporto- wej na obszarach zurbanizowanych są podró że liniami komunikacji miejskiej. „Ekwipunek” takiego turysty wydaje si ę do ść skromny – wystarczy jedynie wa żny bilet, który upowa żnia do przejazdu. Z tego powodu trudno jest odró żni ć turyst ę transportowego od zwykłego u żyt- kownika komunikacji. Jedynie fascynacja tras ą czy pojazdem staje si ę wyznacznikiem, ale i to mo że by ć niełatwe do dostrze żenia, je śli pasa żer prze żywa swoj ą podró ż w ciszy – bo sk ąd wiedzie ć, że my śli na przykład o tym, że dana linia przez wiele lat je ździła prosto, a od miesi ąca skr ęca? Dopiero efekty przejazdu, takie jak zdobyte bilety, własnor ęcznie wykonane zdj ęcia czy opisy wypraw mog ą świadczy ć o zainteresowaniu transportem publicznym. Wątek podró ży komunikacj ą miejsk ą pojawia si ę m.in. w przed śmiertnej twórczo ści T. Judta, który wspomina z rozrzewnieniem dawne czasy. Swoistym bohaterem eseju Autobus Zielonej Linii (Judt 2012) są pojazdy firmy obsługuj ącej poł ączenia autobusowe mi ędzy Lon- dynem a okolicznymi miastami. To wła śnie one, dzi ęki swojej charakterystycznej zielonej barwie, najbardziej zapadły w pami ęci młodego Judta. W odró żnieniu od czerwonych, miej- skich autobusów, które z tyłu miały otwarty pomost – były one zamkni ęte i jednopi ętrowe, co dawało wra żenie spokoju i przytulno ści. Chłopak instynktownie wiedział, że kolor pojaz- dów, nazwa, a tak że ich trasy symbolizuj ą co ś wielkiego – granice Londynu, poza które mia- sto „nie powinno wychodzi ć”. I tak te ż wła śnie było – autobusy Zielonej Linii uto żsamiały przyj ętą niegdy ś zasad ę planowania przestrzeni miejskiej, według której w XX wieku otoczono Londyn „zielonym pasem”, stanowi ącym przestrze ń słu żą cą rekreacji i rozrywce, a tak że będącym jednym z pierwszych przedsi ęwzi ęć z zakresu ochrony środowiska w mie- ście. Ów pas zieleni był obiektem fascynacji Judta, który z tego powodu ch ętnie wracał na tras ę linii – jak pisał: „[c]zasami sprawdzałem te granice, je żdżą c od p ętli do p ętli dla sa- mej przyjemno ści ogl ądania lasów, wzgórz i pól pojawiaj ących si ę na obu skrajach mojej rodzinnej metropolii” (Judt 2012, s. 60). Ze wzgl ędu na specyfik ę linii, która zatrzymywała si ę na niewielu przystankach, oraz sta- łych pasa żerów na pokładzie autobusu wytworzyła si ę pewna blisko ść mi ędzy podró żnymi a załog ą pojazdu, która miała wi ęcej czasu na rozmowy. Judt zauwa ża, że przebieg trasy przez atrakcyjne przedmie ścia powojennego Londynu wpływał na podej ście kierowcy i kon- duktora, którzy byli dumni ze swojej pracy. Tak że pasa żerowie, nale żą cy do klasy średniej,
40
rozpowszechnili w autobusie pewne wzorce uprzejmego zachowania, dzi ęki czemu było tu zdecydowanie ciszej. Kiedy Judt wkroczył w okres dojrzewania, korzystał ju ż z nocnych kursów Zielonej Linii. Wtedy wła śnie miał okazj ę pozna ć „uroki” konkurencyjnej kolei – w przypadku spó źnienia si ę na autobus był on zmuszony czeka ć na ostatni nocny poci ąg, a nast ępnie i ść pieszo do domu ze stacji. Wspominał wówczas, że „kiedy złapało si ę autobus Zielonej Linii, miało si ę miłe poczucie komfortu i bezpiecze ństwa, kontrastuj ące z przenikliwym chłodem londy ń- skiej nocy, i perspektyw ę dojazdu do domu w spokoju i w cieple” ( ibidem , s. 63). Wreszcie współczesne autobusy Zielonej Linii, przej ęte przez firm ę Arriva i pozbawione dawnej sym- boliki, to pojazdy w ró żnych kolorach, o zupełnie nowych trasach, brak w nich te ż interakcji mi ędzy załog ą a pasa żerami. Wszystko to, zdaniem Judta, to cie ń przeszło ści, której „cele i wspólne do świadczenia zagin ęły w skansenie Brytyjskiego Dziedzictwa” (Judt 2012, s. 63). Do świadczenia pasa żera to temat, który porusza tak że A. Zaporowski. Zwykła podró ż au- tobusem jest dla niego przyczynkiem do rozwa żań na temat relacji mi ędzyludzkich. Czytaj ąc esej Ja lub ja, albo pejza ż zza szyby miejskiego autobusu (Zaporowski 1999) czytelnik mo że pozna ć nie tylko specyfik ę sytuacji drogowej Poznania w latach 90., ale tak że dowiedzie ć si ę, jaki wpływ maj ą ró żne zdarzenia na interakcje mi ędzy pasa żerami. Autor tekstu oczekuje na przystanku na autobus linii 85. Na podstawie poprzednich przejazdów, a wi ęc swoich wcze- śniejszych do świadcze ń, Zaporowski przewiduje spó źnienie autobusu. Swoisto ści omawianej linii upatruje on w samym poje ździe. Bo wła śnie tutaj – a nie na innych liniach, obsługiwa- nych niskopodłogowym taborem – kursuje stary, wysłużony Jelcz. Zaporowski zachwyca si ę: „[o]ko cieszy fantastyczna bryła – produkt wyobra źni francuskich projektantów”, a chwil ę wcze śniej wspomina o „rodowodzie” Jelcza produkowanego na licencji Berlieta, co świadczy o jego znajomo ści tematu. Wreszcie autobus podje żdża na przystanek, czemu towarzyszy szereg efektów d źwi ęko- wych i przestrzennych: „podskakuj ąc na nierówno ściach drogi, gwałtownie staje, i z hukiem otwieraj ą si ę drzwi” oraz „[w] tym momencie dobiega mnie charkot: to kierowca »wrzucił« bieg i autobus zdecydowanie rusza do przodu, przez co kilkoro z pasa żerów, którzy dopiero co znale źli si ę w środku a jeszcze nie usiedli, traci na chwil ę równowag ę” ( ibidem , s. 96). To wła śnie wtedy – w chwili wej ścia do autobusu – autor eseju opuszcza wspólnot ę „czekaj ą- cych” i doł ącza do wspólnoty „jad ących”. Jak zauwa ża, to wspólnota uj ęta okazjonal- nie, bo wła śnie ten, a nie inny autobus prowadzi kierowca z temperamentem, pasa żerami są natomiast sympatyczne dziewczyny i kilku emerytów (podczas gdy innego dnia wszystko
41
mogło wygl ąda ć zupełnie inaczej) – łączy ich jedynie czerwony Jelcz, w którym widziani są przez innych ludzi na przystanku. Perspektywa ró żni si ę znacz ąco tak że w kwestii pojmo- wania opozycji „centrum – peryferie”. Dla Miejskiego Przedsi ębiorstwa Komunikacyjnego jest to linia peryferyjna, poniewa ż jej trasa przebiega przez osiedla oddalone od śródmie ścia Poznania, natomiast Zaporowski poddaje to w w ątpliwo ść , nadmieniaj ąc, że to wła śnie ten autobus staje si ę centrum. W ten sposób mo żna okre śli ć pozycj ę innych obiektów wzgl ędem siebie („ja” i łód ź, któr ą sam steruj ę). Kolejnym aspektem, który urzeka autora eseju, są charakterystyczne dla starszych Jelczy skajowe siedzenia. Jak wspomina, „[j]est w autobusie takie miejsce, gdzie dwa siedzenia zł ą- czone wspólnym oparciem zwrócone s ą w przeciwnych kierunkach (zgodnym i przeciwnym do kierunku jazdy)” ( ibidem , s. 97). Moment, kiedy dwóch pasa żerów usi ądzie po obu stro- nach oparcia, stanowi zal ąż ek pewnej interakcji mi ędzy nimi – chc ąc nie chc ąc, jeden drugie- go wypycha plecami i musi upłyn ąć jaki ś czas, zanim obaj dopasuj ą swoje pozycje do siebie. Sytuacja ta wywołuje refleksj ę, czy zawsze mo żemy liczy ć na uprzejmo ść współpa- sa żera i czy zawsze sami jeste śmy uprzejmi. Zaporowski wraca do wątku łącz ącego go z innymi lud źmi do świadczenia – wspólnej jaz- dy autobusem linii 85. Warunki, w jakich przyszło im podró żowa ć, s ą narzucone z góry – jest to konkretny autobus, ustalona trasa, mijane obiekty czy warunki pogodowe. I wła śnie w tych okoliczno ściach „dochodzi do do świadczenia wstrz ąsów, huku, ludzkich reakcji na to, co dzieje si ę wewn ątrz i na zewn ątrz pojazdu” ( ibidem , s. 98). Wa żne okazuje si ę to, że przy nast ępnej podró ży lini ą 85 autor nie do świadczy ju ż tego samego – a jedynie czego ś podob- nego, bo obraz trasy, pojazdu i innych sytuacji zostanie wyznaczony przez seri ę bardziej lub mniej podobnych do świadcze ń jednostkowych, które nakładaj ą si ę na narzucone przez MPK „reguły” pod ąż ania t ą tras ą. Zaporowski nazywa je wr ęcz „represjami”, bo ograniczaj ą one woln ą wol ę człowieka (mo żna wsiada ć i wysiada ć do autobusu tylko na konkretnych przy- stankach, czas przejazdu te ż pozostaje ści śle okre ślony), ale takie konieczne warunki do- świadczenia pozwalaj ą ukształtowa ć osobowo ść człowieka poprzez jego reakcj ę na bod źce. Nawi ązuj ąc do kadrów z filmów czy teledysków, Zaporowski ukazuje, jak autobus (a tak że korek na autostradzie) spaja wiele historii ró żnych osób. Równie ż sytuacja drogowa, jak ą jest wylewanie betonu przez robotników i ogl ądanie tego przez wszystkich, staje si ę okazj ą do zjednoczenia si ę autora eseju i innych ludzi we „wspólnot ę pasa żerów” autobusu linii 85. Ka żdy z nich reaguje nie tylko na to, co widzi za oknem, ale jest te ż powi ązany seri ą do- świadcze ń ze współpasa żerami. W ten sposób Zaporowski (1999, s. 105) definiuje miasto, które składa si ę „nie tylko z sieci ulic, lecz równie ż owych do świadcze ń: jednostkowych,
42
okazjonalnych, sytuacyjnych”. Wspólny czas sp ędzony w korku to chwila, mgnienie – uchwycone jak zdj ęcie. Po wyj ściu z autobusu zaczyna si ę ju ż „inna historia”. Po spojrzeniach dwóch autorów, których do świadczenia s ą tak ró żne, a tak podobne (fascynacja lini ą autobusow ą, stanowi ącą swoist ą oaz ę spokoju w porównaniu do innych środków transportu oraz zachwyt nad zwyczajnym przejazdem komunikacj ą miejsk ą, który wywołuje odmienne do świadczenia u ka żdego z pasa żerów), warto spojrze ć na autobusy i tramwaje pod k ątem zagł ębienia si ę w przestrze ń codzienno ści. W twórczo ści M. Białoszewskiego autobusy i tramwaje odgrywaj ą rol ę ł ącznika mi ę- dzy miejscami i stanowi ą nierozerwaln ą cz ęść życia poety. To wła śnie w środkach komunikacji miejskiej rozgrywaj ą si ę najciekawsze sceny, skupiaj ące – niemal jak w soczew- ce – całe życie miasta. Po przeprowadzce Białoszewskiego z warszawskiego placu D ąbrowskiego na Sask ą K ępę – do blokowiska na tzw. Chamowie – poeta czuje si ę obco i potrzebuje kontaktu ze swoimi dawnymi miejscami. Ucz ąc si ę sieci komunikacji miejskiej, Białoszewski próbuje odnale źć si ę w nowym poło żeniu (Karpowicz 2012). Podró żuj ąc autobusami poeta komentuje rzeczy- wisto ść za oknem: „[w] południe pojechałem na wie ś. Autobusem »127«. 39 Mi ędzy opłotki, za jedne tory, za drugie, koło pałacyku mozaiki, młyna z trzcinami na wodzie, rozkopaliska- mi, pod góry śmieciowe” (Białoszewski 2009, s. 383). Chaotyczny opis pozwala przenie ść si ę na wschodnie rubie że Warszawy i wyobrazi ć sobie obiekty mijane po kolei jako metafor ę niestabilno ści. Same podró że Białoszewskiego to odkrywanie nieodkrytego, poszuki- wanie pi ękna nieoczywistego w komunikacji miejskiej. Wydawać się mo że, że jazda autobusem do pracy czy do szkoły jest ka żdemu tak znana, że wie, na którym przy- stanku wsi ądzie jaka ś pani, a gdzie wysi ądzie – dajmy na to – pan z psem. Poeta takich obo- wi ązków nie miał, wobec czego ka żda podró ż jawiła si ę dla niego czym ś niezwykłym – nie patrzył on wówczas na rozkład, a tras ę sprawdzał dopiero wtedy, kiedy znalazł si ę w jad ącym poje ździe: „[r]ozgl ądam si ę po napisach w środku. A to »327«. Jedzie do Rembertowa. Wy- siadłem i wsiadłem w »127«. No to jak?” ( ibidem , s. 383). Przyjemno ści ą sam ą w sobie jest te ż dla niego rozkoszowanie si ę jazd ą: „[t]rafiła mi si ę szalona »dziewi ątka«. Przeleciała przez wielk ą Grochowsk ą bez zatrzymania. A ja w niej jak król w karecie sze ściokonnej” (ibidem , s. 173), chocia ż z drugiej strony tak szybkie tempo nieco go dziwi: „[a]autobusy i tramwaje zakr ęcaj ą, wykr ęcaj ą, pokazuj ą si ę i znikaj ą. Tramwaje lec ą z daleka, wpadaj ą albo
39 Linia 127 kursowała wtedy na trasie Wiatraczna – Kaw ęczyn. Trasbus: Linia 127
43
stoj ą długo, długo zamarzaj ą. A najdziwniejsze nowe typy wagonów prawie całe ze szkła 40 (…)” (Białoszewski 2000, s. 40). Ciekawym elementem podró ży komunikacj ą miejsk ą były znów sytuacje mi ędzy współpa- sa żerami. To wła śnie wtedy, kiedy dochodziło do interakcji, Białoszewski przypatrywał si ę najuwa żniej: „[z]aje żdża nowe »168«. Kto ś wychodzi z kontrolerni, przekłada tarcz ę »168« na »117«. Przesiadka. Zamieszanie. Tłok. Po drodze dopytywanie si ę na ka żdym przystanku, co to, bo z przodu »117«, z boku »168«” (Białoszewski 2009, s. 237). Jednak – przez za- chwianie dobowego rytmu życia przez poet ę – najcz ęś ciej podró żował on noc ą. Jego nieod- łącznym „towarzyszem” stawał si ę wtedy autobus nocny 610, kursuj ący z Koła przez p ętl ę Dworzec Centralny na Sask ą K ępę. Linia ta staje si ę ju ż dla Białoszewskiego celem samym w sobie, kursował ni ą niemal odruchowo – to wła śnie tam dziej ą si ę najciekawsze sceny (zwłaszcza mi ędzy nietrze źwymi pasa żerami a kierowc ą), a poeta nazywa j ą: „kabarecik »610«” ( ibidem , s. 180). Warto si ę wtedy zastanowi ć, czy autobus tworzy to żsamo ść miasta, jednak słowa I. Przybylskiego sprowadzaj ą go tylko do roli jednego z elementów fizjonomii przestrzeni: „autobus, cho ć nie nale ży do przyrody, jest elementem tego pejza żu” (Przybylski 2012, s. 17). Równie ż T. Pie ńkowski patrzy na lubelskie trolejbusy przez pryzmat ich doskonałej kompozycji z krajobrazem miejskim: „[c]zerwone pojazdy, niespiesznie sun ą- ce dookoła ronda obsadzonego barwnymi tulipanami, na tle monumentalnej Bramy Krakow- skiej stały si ę niemal ikon ą miasta rozpowszechnian ą na niezliczonych pocztówkach” (Pie ń- kowski 2012, s. 91). Wreszcie Białoszewski wypowiada kluczowe zdanie: „[w] autobusie jakbym był w środku filmu” (Białoszewski 2009, s. 98), co jest odniesieniem do sytuacji, w jakiej był wtedy ka żdy pasa żer decyduj ący o pocz ątku i celu swojej podró ży, jednak wpływ na ni ą miały rozmaite czynniki zewn ętrzne (por. Zaporowski 1999). Autobus staje si ę wi ęc miejscem tymczasowego pobytu, w którym tworz ą si ę tymczasowe wspólnoty (por. ibidem ), a poeta w swoich zapi- skach wydobywa specyfik ę środka komunikacji miejskiej, ł ącz ącego przez chwil ę zupełnie obce osoby. Zupełnie inn ą specyfik ę maj ą relacje z podró ży zdeklarowanych miło śników transportu. O ile Podró że Przegubowca traktowały o wyjazdach zagranicznych, o tyle warto przyjrze ć si ę powodom tych woja ży. Jak twierdz ą sami autorzy (M. Stiasny i inni), „[r]edakcj ę Przegubow- ca poza fascynacjami komunikacyjnymi ł ączyło tak że zamiłowanie do podró żowania. Z tego poł ączenia zainteresowa ń powstała turystyka komunikacyjna. Zamiast zwiedzania zabytków
40 Białoszewski mówi o tramwajach Konstal 105N, wprowadzonych na ulice Warszawy w 1975 roku.
44
i miejsc tłumnie odwiedzanych przez zwykłych turystów na trasie komunikacyjnego podró ż- nika znajduj ą si ę trasy tramwajowe, trolejbusowe, autobusowe i inne obiekty zwi ązane z na- szymi zainteresowaniami”, a tak że: „[j]eżdżenie tramwajami od p ętli do p ętli pozwala tak że pozna ć świat od nieznanej strony. Ka żde miasto to nie tylko utrwalane na setkach pocztówek zabytki, ale tak że przestrze ń, w której na co dzie ń żyj ą tysi ące ludzi. Warto jej si ę przyjrze ć od kuchni. Takie obserwacje mówi ą wi ęcej o odwiedzanym kraju ni ż wizyty w setkach mu- zeów i lektura tuzina przewodników”. 41 Sam Stiasny w rozmowie twierdzi natomiast, że kie- dy je ździł po Polsce, to nikt nie słyszał o Internecie, a jemu zale żało głównie na dokumento- waniu taboru (zapisywanie numerów pojazdów i robienie im zdj ęć ) oraz na ewidencjonowa- niu tras (zapisywanie tras i rozkładów z przystanków). 42 Oprócz tego na planach miast Stia- sny wyszukiwał najciekawsze trasy (prowadz ące na odległe osiedle lub takie, które miały „co ś spektakularnego” po drodze), a po zwiedzeniu tych miejsc przychodziła pokusa, żeby obejrze ć miejsca mniej ciekawe, co dało pocz ątek „zaliczaniu” sieci transportowej miasta. Podró że tego typu nie s ą klasyfikowane w żadnych wykazach, poniewa ż ka żdy uprawia je na własn ą r ękę i mo żna o nich mówi ć jedynie na podstawie wspomnie ń miło śników. Z tego powodu trudno te ż porównywa ć miejsca, w które je żdżą pasjonaci, poniewa ż nie zawsze taki wyjazd odb ędzie si ę w tym samym roku. Dlatego te ż autorka niniejszej pracy przyj ęła, że wycieczki w poszukiwaniu osobliwo ści komunikacji miejskiej, odbywane przez stołecznych miło śników, nale ży zestawiać nie „w latach”, a „do” 2015 roku. Spo śród miejscowo ści odwiedzonych przez T. Doli ńskiego, B. Komud ę i M. Smoł ę mo żna wymieni ć typowe miasta turystyczne, takie jak Cz ęstochowa, Gda ńsk, Gdynia, Kraków czy Toru ń.43 Jak si ę nale ży domy śla ć, miejscowo ści te nie przyci ągn ęły miło śników ze wzgl ędu na zabytki architektury, ale na pojazdy komunikacji miejskiej i dalekobie żnej. W Cz ęstocho- wie był to „żywy skansen” taborowy (ostatnie Ikarusy i Jelcze), w Gda ńsku – Ikarusy kursu- jące jako komunikacja pracownicza dla załogi Stoczni Remontowej, w Gdyni – trolejbusy, w Krakowie – ró żnorodno ść taboru (w tym odnowione u żywane wagony tramwajowe z Wiednia), a w Toruniu – Jelcze. Najciekawsze s ą jednak w tym wszystkim małe miasteczka, które pozornie nie maj ą zbyt wielu atrakcji przyci ągaj ących podró żnych. Ka żdy z miło śników był w Brodnicy (oddział Kujawsko-Pomorskiego Transportu Samochodowego), Grójcu (PKS z du żą liczb ą Autosanów H9), Lipnie (kolejny oddział KPTS), Sochaczewie (komunikacja
41 Przegubowiec: Podró że Przegubowca
45
miejska z Jelczami M11), W ąbrze źnie (miejskie Autosany H9 z PKS w Grudzi ądzu) czy Ży- chlinie (komunikacja miejska obsługiwana tylko siedmioma autobusami, w tym dwoma Jel- czami M11). Wyprawy tego typu zacz ął opisywa ć M. Smoła (pod pseudonimem „Matej”) na stronie in- ternetowej „Warszawska Galeria Komunikacji Miejskiej” pod tytułem Śladami klasyków . W pierwszej cz ęś ci, dotycz ącej wyjazdu do W ąbrze źna i Torunia mo żna zapozna ć si ę z re- aliami przesiadki w czasie przebudowy dworca kolejowego w Toruniu do mniejszego z miast. 44 Smoła skupia si ę na aspektach zwi ązanych z komunikacj ą i jej funkcjonowaniem. Zwraca tak że uwag ę na dane techniczne pojazdów, które chciał sfotografowa ć (miejskie Au- tosany H9) i podpowiada czytelnikom, gdzie mo żna jeszcze je spotka ć. Ciekawym elementem jest te ż uj ęcie specyfiki lokalnej społeczno ści w autobusie PKS („babcie – typowe plotkary”). Druga cz ęść cyklu to opis wyjazdu do Żnina. 45 Dojazd do tej miejscowo ści wymaga jesz- cze wi ęcej cierpliwo ści ni ż podró ż do W ąbrze źna. Smoła zachwyca si ę lokalnym przewo źni- kiem – Kujawsko-Pomorskim Transportem Samochodowym, który powstał w wyniku fuzji lokalnych PKS-ów. Mimo wysłu żonego taboru, niedostosowanego dla potrzeb osób niepełno- sprawnych, pojazdy odje żdżaj ą z dworca punktualnie, a bilety na przejazd s ą tanie. Jak twier- dzi, „celem wyjazdu było udokumentowanie Jelczy PR110DLux, a przy okazji klasyków pol- skich wsi, czyli Autosanów H9-21”. Wyjazd nie odbył si ę bez ryzyka, bo autobus którym podró żnicy mieli wraca ć, miał półgodzinne opó źnienie. Jednak – jak si ę okazało – „kierowca pokazał swoje umiej ętno ści”, dzi ęki czemu powrót do domu odbył si ę planowo. Z obydwu opisów nie wynika, co dokładnie zachwyca takiego miło śnika, wszelako mo żna na ich podstawie wywnioskowa ć, że jest to bezapelacyjne zainteresowanie motoryzacj ą i funkcjonowaniem transportu publicznego. Warto w tym kontek ście przytoczy ć sło- wa M. Stiasnego, który zastanawia si ę nad przyszło ści ą takich podró ży. 46 Jak twierdzi, „[m]ożna powiedzie ć, że Internet mógłby zabi ć tak ą aktywno ść , bo nie trzeba jecha ć na drugi koniec Polski żeby zobaczy ć jaki ś autobus – wystarczy wej ść na Phototrans .47 I jest w tym cz ęść prawdy, bo jak si ę pojawiło TWB to przestałem je ździ ć żeby kompletowa ć pod płotem zajezdni spisy taboru, ale zacz ąłem je ździ ć w innych celach np. żeby robi ć zdj ęcia ciekawego taboru albo w ciekawych miejscach. Patrz ąc na najlepsze zdj ęcia na Phototrans mo żna
44 Warszawska Galeria Komunikacji Miejskiej: Śladami klasyków: cz ęść 1 – Wąbrze źno
46
stwierdzi ć, że wr ęcz wyrosło pokolenie, które jest w stanie przejechać szmat drogi żeby zro- bi ć jedno dobre zdj ęcie”. Podró że komunikacj ą miejsk ą to element naszego życia. Autobusy i tramwaje mog ą by ć wi ęc dawnymi „przyjaciółmi” z dzieci ństwa (T. Judt), przywoływa ć refleksje na temat zbio- rowo ści pasa żerów (A. Zaporowski), a tak że skupia ć w sobie życie całego miasta (M. Biało- szewski). W ka żdym z omówionych przykładów są one przede wszystkim aren ą interakcji mi ędzy pasa żerami – zwi ązanymi wspóln ą podró żą w sposób bardziej lub mniej świadomy – i kieruj ą nas w stron ę coraz bardziej popularnych obszarów codzienno ści. Przyci ągaj ą one tak że miło śników komunikacji, dla których podró ż autobusem czy tram- wajem staje si ę warto ści ą nadrz ędn ą. To wła śnie wtedy mo żna zwiedzi ć kolejn ą ciekaw ą tra- sę, podejrze ć kierowc ę podczas pracy czy nawet wysłucha ć d źwi ęków silnika. Jazda środkami komunikacji publicznej i prze żywanie jej na swój własny sposób stanowi inicjacj ę „nowego” miło śnika transportu, dla którego źródłem rado ści staje si ę wła śnie codzienna podró ż. Kiedy wi ęc człowiek zaczyna sam siebie okre śla ć jako „miło śnika komunikacji miejskiej”, to chce podró żowa ć autobusem czy tramwajem coraz cz ęś ciej i to wła śnie ta – najbardziej podstawo- wa forma turystyki transportowej – jest zasadniczym działaniem pasjonatów transportu.
3.2. Linie turystyczne Linie turystyczne są specjaln ą cz ęś ci ą oferty lokalnych zarz ądów transportu miejskiego lub przedsi ębiorstw komunikacji, dostosowan ą do potrzeb turystów. Od linii zwykłych odró ż- niaj ą si ę oznaczeniem: „linia turystyczna”, „linia zabytkowa” lub „linia specjalna”. Równie ż taryfa biletowa mo że si ę znacz ąco ró żni ć od opłat za normalne przejazdy – spotyka si ę wi ęc linie ze specjalnymi biletami na przejazd, linie bezpłatne, ale i linie, na które obowi ązuj ą bile- ty zwykłe. Trasy linii turystycznych poprowadzone są w taki sposób, aby w jak najszybszym czasie pokaza ć podró żnym najciekawsze miejsca danego miasta: zabytki, najbardziej rozpo- znawalne budynki, muzea czy parki. Nieodł ącznym elementem ka żdej linii komunikacyjnej jest te ż pojazd – w tym wypadku dosy ć osobliwy. W wi ększo ści przypadków to zabytkowy tramwaj, czasem zabytkowy autobus, rzadziej autobus pi ętrowy. Obsług ę pojazdów histo- rycznych stanowi ą konduktorzy, do których obowi ązków nale ży m.in. otwieranie i zamykanie drzwi, podawanie sygnału do odjazdu, sprzeda ż biletów czy udzielanie informacji pasa żerom. Dotychczas linie turystyczne były domen ą wi ększych miast, takich jak Warszawa, Kraków czy Pozna ń. Od kilkunastu lat, kiedy tą dziedzin ą zajmuj ą si ę miło śnicy komunikacji miej- skiej, na mapie Polski pojawia si ę coraz wi ęcej miejscowo ści, w których mo żna przejecha ć si ę lini ą specjaln ą. Równie ż dzi ęki zaanga żowaniu społeczników czy samych przedsi ębiorstw
47
komunikacji do głosu dochodz ą mniejsze miasta, a kontynuacja takich inicjatyw potwierdza ich popularno ść . Dokonajmy zatem geograficznego przegl ądu przedsi ęwzi ęć w tym zakresie, które w znacznej mierze zostały zapocz ątkowane dopiero w XXI wieku.
3.2.1. Białystok W 2011 roku białostockie Komunalne Przedsi ębiorstwo Komunikacyjne zakupiło Jelcza 043, popularnego „ogórka” (fot. 2), w celu przyci ągni ęcia klientów do wynajmu tego niezwy- kłego pojazdu. Wtedy te ż uruchomiono na prób ę wakacyjne przejazdy „ogórkiem” z komen- tarzem przewodnika. W kolejnym roku Urz ąd Miasta Białystok, Białostocka Komunikacja Miejska (organ zarz ądzaj ący komunikacj ą), KPK Białystok oraz Regionalny Oddział PTTK rozpocz ęły kompleksow ą prac ę nad produktem turystycznym, jakim miał si ę sta ć autobus „ogórek” – w celu zorganizowania wycieczek po mie ście (Wycieczka „ogórkiem” jako atrak- cja turystyczna Białegostoku 2013). Samo KPK nie traktowało jednak tego przejazdu jako „linii specjalnej” – od strony organizacyjnej był to dla przedsi ębiorstwa zwykły wynajem na zlecenie.
Fotografia 2. Białostocki „ogórek” podczas parady towarzysz ącej Zlotowi Autobusów Zabytkowych w Warszawie, 14.05.2016 (fot. M. Cendrowska)
Pocz ąwszy od 2012 roku Jelcz regularnie wyje żdżał w letnie soboty i niedziele 48 na bez- płatn ą lini ę turystyczn ą, poprowadzon ą tras ą okóln ą z placu Jana Pawła II. Trudno jed- nak zrekonstruowa ć szlak, jakim poruszał si ę autobus – informacje o linii turystycznej ograni-
48 Wojtkielewicz W., 2013, Białystok – miasto wielu kultur. Zobacz te ż Supra śl i Osowicze [w:] „Kurier Poran- ny” 18.07.2013
48
czały si ę tylko do podania przystanku pocz ątkowego i ko ńcowego oraz godzin od jazdów. Udało si ę odtworzy ć jedynie tras ę z 2014 roku (plan 1) na bazie artykułu ze strony interneto- wej Klubu Miło śników Komunikacji Miejskiej w Warszawie. 49 Z pojazdem jest nierozerwalnie zwi ązany jego kierowca i opiekun J. Lisowski, który dzi ęki swojej fu nkcji zyskał przydomek „Jurek-Ogórek” i wraz z autobusem stał si ę najbardziej ro z- poznawalnym symbolem białostockiej komunikacji. Na stronie internetowej miasta Białystok pró żno jednak szuka ć informacji o linii, jedynie w sezonie letnim Białostocka Komunika cja Miejska zawiadamia o tym fakcie na własnej wi- trynie oraz wydaje okoliczno ściowe ulotki . O mo żliwo ści wynajmu autobusu informuje te ż Komunalne Przedsi ębiorstwo Komunikacyjne.
Plan 1. Autobusowa linia turystyczna w Białymstoku w 2014 roku
1 – Park Pałacowy, 2 – Pałac Branickich, 3 – katedra Wniebowzi ęcia Naj świ ętszej Maryi Panny, 4 – Pałacyk go ścinny Branickich, 5 – Centrum im. Ludwika Zamenhofa, 6 – Muzeum Historyczne, 7 – rezerwat Las Zwie- rzyniecki, 8 – dworzec PKP i PKS, 9 – Pomnik Powsta ńców Getta, 10 – ko ściół św. Rocha, 11 – cerkiew św. Mikołaja, 12 – Skwer Ludwika Zamenhofa, 13 – Rynek Ko ściuszki, Muzeum Podlaskie.
(opracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
49 Klub Miło śników Komunikacji Miejskiej: Linie turystyczne w Polsce 2014
49
3.2.2. Bydgoszcz W Bydgoszczy funkcjonuj ą sezonowe linie turystyczne komunikacji miejskiej, których organizatorem jest Zarz ąd Dróg Miejskich i Komunikacji Publicznej w Bydgoszczy. Bydgoski Tramwaj Wodny wyruszył w pierwszy rejs po wodach Brdy w 2004 roku. Obecnie kursuje on na trzech trasach: „Słonecznej”, „Staromiejskiej” i „Wschodniej”, która w 2015 roku zast ąpiła – z powodu remontu Śluzy Okole – najbardziej popularn ą tras ę „Szla- kiem Śluz”. Przystanek pocz ątkowy dla wszystkich tras umiejscowiony jest na Rybim Rynku. Opłaty za przejazd dokonuje si ę na pokładzie statku. 50 Linia tramwajowa 10 rozpocz ęła kursowanie w lipcu 2013 roku na trasie z p ętli Kapu- ściska, która wówczas obchodziła swoje 60-lecie. 51 Od sierpnia tamtego roku zmieniono tras ę linii na przebiegaj ącą przez centrum Bydgoszczy. W nast ępnym lini ę 10 skierowano na p ętl ę Las Gda ński, znajduj ącą si ę w pobli żu najwi ększego kompleksu le śnego w Bydgoszczy, a w 2015 roku linia trafiła na p ętl ę Wy ścigowa, w pobli że Izby Tradycji Bydgoskich Dróg Żelaznych. Do obsługi linii wykorzystuje si ę jeden z dwóch wagonów Herbrand z ko ńca XX wieku lub du żo młodszy tramwaj – Konstal 5N. Tramwajowe linie turystyczne (linia nr 10 oraz inne linie okoliczno ściowe) wł ączone s ą w standardow ą taryf ę biletow ą, co sprawia, że bilety na przejazd s ą łatwo dost ępne oraz atrakcyjne cenowo. S ą one sprzedawane i kaso- wane przez ubranych w stroje z epoki konduktorów, co w poł ączeniu z podró żą historycznym pojazdem pozwala pasa żerom poczu ć klimat dawnych czasów. 52 Regularne przewozy zabytkowymi autobusami zostały uruchomione 3 sierpnia 2013 roku wraz z drug ą odsłon ą linii tramwajowej 10. 53 Obie linie autobusowe ruszały z p ętli na placu Teatralnym (w 2014 roku p ętl ę przeniesiono na Stary Rynek), z którego linia nr 100 jechała do – ciesz ącego si ę ogromn ą popularno ści ą w śród mieszka ńców – Le śnego Parku Kultury i Wypoczynku „My ślęcinek”, a linia nr 101 kierowała si ę w stron ę Izby Tradycji Bydgoskich Dróg Żelaznych, przy stacji kolejowej Bydgoszcz Wschód. W 2015 roku lini ę 101 zawieszono w zwi ązku z remontem okolicy muzeum, a w zamian uruchomiono lini ę 102, kursuj ącą do muzeum DAG Fabrik Exploseum, znajduj ącego si ę na południu Bydgoszczy. Linie te obsługiwane były przez słynne „ogórki”, nale żą ce do Muzeum Komunikacji w Pater-
50 Korespondencja otrzymana od Zarz ądu Dróg Miejskich i Komunikacji Publicznej w Bydgoszczy 51 ZDMiKP Bydgoszcz, 2013, Bydgoszcz uruchamia „historyczn ą” lini ę 10 [w:] „Kurier Kolejowy” 1.07.2013
50
ku, oraz przez młodsze a utobusy Jelcz i Ikarus, b ędące własno ści ą Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Transportu Publicznego oraz prywatnego przewo źnika Byd -Bus. Pasa żerowie aut o- busów otrzymuj ą broszury informuj ące o miejscach mijanych na trasie. Oprócz linii „ogó r- kowych” w sezonie u ruchamiana jest linia autobusowa nr 75 do Ostromecka, gdzie znajduje si ę okazały zespół pałacowo-parkowy. Dzi ęki temu, że cała trasa linii zamyka si ę w pierwszej strefie taryfowej, pasa żerowie mog ą dojecha ć do miejscowo ści bez dodatkowych opłat. W informac ji przesłanej przez ZDMiKP mo żna przeczyta ć, że „to, co niew ątpliwie wyró ż- nia Bydgoszcz na tle innych polskich miast, to ró żnorodno ść oferty turystycznej komunikacji miejskiej (plan 2) oraz kompleksowo ść jej opracowania”. 54 O poł ączeniach informuje przez cały rok zarówno jednostka na stronie internetowej, jak i i nformacja turystyczna w Bydgos z- czy, natomiast rozkłady linii umieszczane s ą na stronie ZDMiKP w sezonie letnim.
Plan 2. Bydgoskie linie turystyczne w 2015 roku
1 – Stare Miasto, 2 – katedra św. Marcina i Mikołaja, 3 – Wyspa Mły ńska, 4 – spichrze, 5 – Muzeum Mydła i Brudu, 6 – Opera Nova, 7 – Muzeum Wodoci ągów, 8 – Le śny Park Kultury i Wypoczynku „My ślęcinek”, 9 – dworzec PKP, 10 – dworzec PKS, 11 – Izba Tradycji B ydgoskich Dróg Żelaznych, 12 – Exploseum DAG Fabrik Bromberg.
(opracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
54 Korespondencja z ZDMiKP Bydgoszcz, dz. cyt.
51
3.2.3. Cz ęstochowa W 2014 roku Cz ęstochowski Klub Miło śników Komunikacji Miejskiej, w ramach inicja- tywy lokalnej bud żetu obywatelskiego, wystosował wniosek o realizacj ę zadania publicznego pod nazw ą „Zabytkowym tramwajem przez lato – Konstal 4N1 i Konstal 102Na czyli eNk ą na 102” (fot. 3 i 4). Współfinansowaniem przejazdów zaj ęła si ę gmina Miasto Cz ęsto- chowa, pojazdów u życzyło Miejskie Przedsi ębiorstwo Komunikacji, a partnerem akcji został Miejski Zarz ąd Dróg i Transportu. Przejazdy tramwaju odbywały się w wyznaczone dni. CKMKM motywował powstanie linii ch ęci ą „doł ączenia do grona presti żowych miast, w których w sezonie letnim funkcjonuj ą linie zabytkowe”. 55 Sama trasa wiodła śladem linii zwykłej 3 (Stadion Raków – Fieldorfa-Nila), co jest konsekwencj ą słabo rozwini ętej infra- struktury torowej w Cz ęstochowie (plan 3). Z tego te ż powodu przebieg linii Z3 jest oddalony od najpopularniejszego miejsca w mie ście – sanktuarium na Jasnej Górze. Nie umniejszyło to jednak popularno ści samej linii – w 2014 roku tramwaje przewiozły ok. 7 tysi ęcy pasa żerów. CKMKM postanowił powtórzy ć sukces, uruchamiaj ąc w 2015 roku lini ę ponownie. Przejazd lini ą Z3 był darmowy, a na pokładzie tramwaju pasa żerowie otrzymywali pami ątkowe bilety i ulotki informacyjne.
Fotografia 3. Wagon 4N1 nr 202, 23.04.2013 (fot. M. Cendrowska)
Fotografia 4. Wagon Konstal 102Na oczekuj ący wówczas na remont – docelowo otrzymał biało-czerwone barwy, 23.04.2013 (fot. M. Cendrowska)
55 eNk ą na 102: O linii
52
Plan 3. Linia turystyczna Z3 w Cz ęstochowie w latach 2014 -2015
1 – radioteleskop, 2 – Muzeum Produkcji Zapałek, 3 – dworzec PKS, 4 – dworzec PKP, 5 – sanktuarium na Jasnej Górze, 6 – plac Biega ńskiego, 7 – aleja Naj świ ętszej Maryi Panny, 8 – Stare Miasto, 9 – promenada Cze- sława Niemena.
(opracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap .org)
3.2.4. Elbl ąg Rok 2015 był dla Elbl ąga okazj ą do uczczenia 120. rocznicy uruchomienia komunikacji tramwajowej w mie ście. Zabytkowy wagon Konstal 5N , stoj ący dot ą d jako atrakcja tur y- styczna przed Bram ą Targow ą, ruszył 26 czerwca na tras ę dawnej linii 2 – z placu Słowia ń- skiego w kieru nku dwóch p ętli: Marymoncka i Saperów (plan 4) , inauguruj ąc Dni Elbl ąga. 56 Na jego pokładzie konduktor -przewodnik opowiadał o historii elbl ąskich tramwajów, a tak że
56 Zabytkowy – czerwony – po ruszony. Rusza zabytkowy tramwaj [w:] „Elbl ąski Dziennik Internetowy”, 25.06.2015,
53
dysponował bezpłatnymi biletami pami ątkowymi. Linia kursowała codziennie oprócz poni e- działków do ko ńca wakacji.
Plan 4. Tramwajowa linia turystyczna w Elbl ągu w 2015 roku
1 – Stare Miasto, 2 – Brama Targowa, 3 – katedra św. Mikołaja, 4 – Kanał Elbl ąski, 5 – park Planty, 6 – park im. R. Traugutta, 7 – park Dolinka, 8 – Park Le śny Ba żantarnia.
(opracowanie własne na podkładzie OpenStreet Map.org)
3.2.5. Gda ńsk W 2013 roku min ęło 140 lat od momentu, gdy na ulice Gda ńska wyjechał pierwszy tra m- waj. Oprócz okoliczno ściowej parady, miasto uruchomiło lini ę tramwajow ą Tram Tour w dwóch odsłonach. 57 Okólna trasa z centrum Gda ńska wiodła do Opery Bałtyckiej i dalej w pobli żu Stoczni, a na pokładzie tramwaju Konstal N przewodnik opowiadał o mijanych obiektach. Druga trasa prowadziła do latarni morskiej w Nowym Porcie, dok ąd raz dziennie kursował du żo młodszy przegubowy wagon Konstal 102Na (fot. 5).58 Na przejazdy obowi ą- zywały specjalne bilety, które mo żna było zakupi ć u motorniczego. W 2014 roku Tram Tour został zredukowany do jednej linii okólnej, 59 natomiast w 2015 roku postanowi ono wróci ć do latarni morskiej w Nowym Porcie poprzez wydłu żenie trasy.
57 Po raz pierwszy lini ę turystyczn ą w Gda ńsku uruchomion o ju ż w 2004 roku. 58 Zakład Komunikacji Miejskiej w Gda ńsku: Poznaj Gda ńsk podró żuj ąc rowerem, autobusem lub tramwajem
54
Od 2009 roku po Stoczni Gda ńskiej kursowała Subiektywna Linia Autobusowa. Było to przedsi ęwzi ęcie G. Klamana, artysty zaanga żowanego w aktywizacj ę ró żnych obsza- rów Gda ńska. W ci ągu około półgodzinnej przeja żdżki autobusem („ogórkiem”) dawni pra- cownicy Stoczni opowiadali o miejscach wa żnych dla historii i dla nich samych. 60 W 2014 roku nie udało si ę pozyska ć dofinansowania na projekt, st ąd decyzja o jego zawieszeniu. W zwi ązku z brakiem „zatrudnienia” dla „ogórka” w 2014 roku gda ński ZKM uruchomił lini ę Bus Tour, prowadz ącą spod dworca kolejowego pod latarni ę morsk ą w Nowym Por- cie. Po otwarciu torowiska w ci ągu ulicy Marynarki Polskiej w 2015 roku skierowano tam lini ę Tram Tour, linii autobusowej za ś nie uruchomiono. Ofert ę wakacyjn ą Zarz ądu Transportu Miejskiego w Gda ńsku dopełniaj ą sezonowe linie tramwajowe, kursuj ące na najpopularniejsze pla że, oraz linie autobusowe kieruj ące si ę na Westerplatte i do ogrodu zoologicznego w Oliwie, a tak że dwie linie Tramwaju Wod- nego do latarni morskiej w Nowym Porcie oraz do Narodowego Centrum Żeglarstwa (plan 5). Rzecznik Zakładu Komunikacji Miejskiej w Gda ńsku A. Mongird twierdzi, że „[l]inie turystyczne s ą elementem promocyjnej działalno ści Spółki. (…) ciesz ą si ę [one] du żą popularno ści ą i wpisały si ę na stałe w ofert ę turystyczn ą Gda ńska na czas wakacji”. 61 Na oficjalnej stronie internetowej miasta Gda ńska nie znajdziemy jednak informacji o wspomnianych atrakcjach, natomiast ZTM całorocznie informuje o kursuj ących w sezonie letnim promach, a w odpowiednim terminie ogłasza kursowanie linii sezonowych, natomiast o liniach Tram Tour (a wcze śniej te ż Bus Tour) powiadamia ZKM.
Fotografia 5. Wagon Konstal 102Na w gda ńskim Nowym Porcie, 25.08.2013 (fot. M. Cendrowska)
60 Instytut Kultury Miejskiej: Prezentacja projektu Subiektywna Linia Autobusowa
55
Plan 5. Linie sezonowe w Gda ńsku w 2015 roku
1 – Targ W ęglowy, 2 – Brama Wy żynna, 3 – Ratusz, Muzeum Historyczne Miasta Gda ńska, 4 – Dwór Artusa, Fontanna Neptuna, 5 – Długi Targ, 6 – Długie Pobrze że, 7 – Bazylika Mariacka, 8 – dworzec PKP i PKS, 9 – Góra Gradowa, 10 – plac Solidarno ści, pomnik Poległych Stoczniowców 1970, 11 – stadion Energa Gda ńsk, 12 – Twierdza Wisłouj ście, 13 – Westerplatte, 14 – latarnia morska w Nowym Porcie, 15 – pla ża Brze źno, 16 – Opera Bałtycka, 17 – pla ża Stogi, 18 – Park Oliwski, 19 – Archikatedra Oliwska, 20 – Miejski Ogród Zoo- logiczny Wybrze ża.
(opracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
3.2.6. Gdynia Kolejnym miastem, które uczciło rocznic ę przez uruchomienie linii turystycznej była Gd y- nia. W 2013 roku min ęło 70 lat, od kiedy na ulice miasta wyjechał pierwszy trolejbus. Rok wcze śniej Przedsi ębiorstwo Komunikacji Trolejbusowej wraz z Zarz ądem Komunikacji Miejskiej w Gdyni uruchomiły lini ę 326 kursuj ącą z p ętli Grabówek SKM do Centrum
56
Handlowego Klif w Orłowie. Kursowały na niej dwa z trzech zabytkowych pojazdów z kolekcji PKT: zielony Saurer (fot. 6), czerwona Škoda (fot. 7) lub najmłodszy Jelcz 120MT. Miasto Gdynia wraz z ZKM przygotowało równie ż dost ępne w Internecie i w Biurach Obsłu- gi Klienta specjalne broszury Odkrywaj miasto trolejbusem .62 ZKM starało si ę równie ż zain- teresowa ć pasa żerów kursuj ącą w pobli żu najwi ększych atrakcji Gdyni lini ą turystyczn ą 500 (w 2014 roku jako 4T), 63 reklamowan ą przez miasto we wszystkich materiałach promo- cyjnych. Poł ączenie to było obsługiwane taborem zwykłym, przez co – w porównaniu do linii trolejbusowej – nie zyskało odpowiedniej popularno ści i w 2015 roku lini ę zlikwidowano. 64 Mimo to w sezonie letnim uruchamiane s ą linie dowo żą ce pasa żerów na pla żę (linie „pla żo- we” 309, 365 i M wyje żdżaj ą poza granice miasta) oraz – kursuj ący mi ędzy Gdyni ą a Jastar- ni ą do 2013 roku – Tramwaj Wodny wraz z dedykowan ą lini ą dowozow ą 050, obsługiwan ą autobusem pi ętrowym. Poza sezonem funkcjonuj ą tak że linie 4A (z lotni- ska w Gda ńsku do centrum Gdyni) oraz 4F, która jest skomunikowana z rozkładem rejsów promów Stena Line (plan 6).
Fotografia 6. Trolejbus Saurer 4TIILM na p ętli Orłowo SKM „Klif”, 25.08.2013 (fot. M. Cendrowska)
Fotografia 7. Trolejbus Škoda 9Tr20 na ul. Władysława IV, 25.08.2013 (fot. M. Cendrowska)
62 Zarz ąd Komunikacji Miejskiej w Gdyni: Odkrywaj miasto trolejbusem – linia 326
57
Plan 6. Linie sezonowe w Gdyni w 2015 roku
1 – dworzec PKP i PKS, 2 – skwer Ko ściuszki, 3 – okr ęty „Błyskawica” i „Dar Pomorza”, 4 – Molo Południo- we, 5 – Akwarium Gdy ńskie, 6 – Marina Gdynia, 7 – pla ża w Gdyni, 8 – Muzeum Miasta Gdyni, 9 – kolej lino- wo-terenowa „Kamienna Góra”, 10 – molo w Orłowie.
(opracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
3.2.7. Górno śląski Okr ęg Przemysłowy Idea uruchomienia tramwajowej linii turystycznej narodziła si ę w śród członków Klubu Miło śników Transportu Miejskiego w Chorzowie Batorym, którzy we współpracy z Komunikacyjnym Zwi ązkiem Komunalnym GOP i Tramwajami Śl ąskimi zrealizowali ten pomysł w 2007 roku. Od tego czasu obsługiwana zabytkowym taborem linia 0 rokrocznie kursuje w letnie niedziele i świ ęta na trasie prowadz ącej przez centrum Katowic oraz w pobli- żu Parku Śląskiego. W 2013 roku tramwaje kursowały z p ętli Brynów do p ętli Metalowców
58
w Chorzowie, gdzie zawracały nieopodal fabryki Alstom Konstal – tj. miejsca, w którym wa- gony je żdżą ce na linii 0 zostały wyprodukowane.65 W 2014 roku postanowiono znacz ąco skróci ć tras ę do najciekawszego odcinka, prowadz ą- cego z katowickiego placu Wolno ści do Parku Śląskiego, a dodatkowym powodem była cho- rzowska p ętla, w praktyce stanowi ąca niezbyt bezpieczny trójk ąt torowy. Wtedy te ż – obok składu zabytkowych wagonów Konstal N+4ND – na torach pojawił si ę jego młodszy „kuzyn” – Konstal 13N, nazywany ze względu na swój kształt „parówk ą”, który pojawiał si ę na linii w soboty, niedziele i świ ęta. Niekiedy te ż na „zerówce” mo żna było spotka ć wagon Konstal 105N, z przywróconym wygl ądem fabrycznym z 1975 roku (charakterystyczne małe okienka pod przedni ą szyb ą, fot. 8). 66 Z informacji udzielonych przez członków Klubu Miło śników Transportu Miejskiego w Chorzowie Batorym wynika, że na przełomie sierpnia i wrze śnia 2014 roku lini ę zawieszo- no z powodu uruchomienia kursuj ącej codziennie okoliczno ściowej linii 2 zwi ązanej z Mistrzostwami Świata w siatkówce męż czyzn w Katowicach.67 „Dwójk ę” obsługiwały wa- gony klasyczne, a „parówk ę” przeniesiono na reaktywowan ą lini ę 23 niejako na stałe – wagon kursuje tam do tej pory, a od 2015 roku w sezonie letnim – na trasie z Zawodzia do Stadionu Śląskiego (plan 7) – doł ączył do niego skład „eNek”. 68 Podró żuj ąc przez centrum Katowic warto zwróci ć uwag ę na widoczne z obydwu stron tramwaju Osiedle W. Ro ździe ńskiego, czyli tzw. „Gwiazdy”, oraz Osiedle Tysi ąclecia czy słynn ą Superjednostk ę. Dla turystów najbardziej charakterystycznym obiektem pozostaje jed- nak hala widowiskowa Spodek, a koniec trasy, ulokowany nieopodal rozległego Parku Ślą- skiego, pozwoli pasa żerom zazna ć nieco odpoczynku i rozrywki. W 1957 roku w Parku Śląskim otwarto Parkow ą Kolejk ę W ąskotorow ą, która od po- cz ątku była przeznaczona do obsługi turystów i stanowiła atrakcj ę sam ą w sobie. 69 W momencie rozpocz ęcia przewozów sam park wygl ądał jeszcze jak ugór, a na miejscu przy- szłego Osiedla Tysi ąclecia znajdowały si ę pola uprawne. Pokonanie czterokilometrowej trasy zajmowało około godziny. W latach 2012-2014 nast ąpiła przerwa w funkcjonowaniu kolejki spowodowana wymian ą zu żytego torowiska. Od 2014 roku na trasie PKW kursuje parowóz,
65 Korespondencja otrzymana od Tramwajów Śląskich S. A. 66 Rajzy po glajzach: Wakacyjna zerówka znów na torach
59
a tak że znane wcze śniej dwie lokomotywy spalinowe – LxD2 i 2WLS50 z dwoma stylowymi wagonami. 70 Kolejka kursuje w tygodniu od godziny 10:00 do 19:00, a w weekendy od 10:00 do 21:00. Odjazdy odbywaj ą si ę spod stacji Śląskie Wesołe Miasteczko co 30 minut .
Plan 7. Linia turystyczna 23 oraz trasa PKW w Górno śląskim Okr ęgu Przemysłowym w 2015 roku
1 – d. budynek Ratusza, ob. dziekanat Uniwersytetu Ekonomicznego, 2 – Dolina Trzech Stawów, 3 – osiedle „Gwiazdy”, 4 – ulica Mariacka, 5 – Teatr Śląski, 6 – Rynek, 7 – plac Miarki, 8 – dworzec PKP, 9 – dworzec PKS, 10 – Superjednostka, 11 – pomnik Powsta ńców Śląskich, 12 – Spodek, 13 – Silesia City Center, d. kopa l- nia Gottwald, 14 – d. huta Baildon, 15 – Śląskie Wesołe Miasteczko, 16 – Ogród Zoologiczny, 17 – Park Śląski, 18 – Stadion Śląski, 19 – Górno śl ąski Park Etnograficz ny, 20 – Osiedle Tysi ąclecia.
(opracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org )
Ciekawym przypadkiem zastosowania starych wagonów do obsługi linii zwykłej jest kur- suj ąca w Bytomiu linia 38. „eNki” z lat 1949 i 1951 (fot. 9) są na stałe przypisane do jedno- torowej trasy, 71 a przez lata nie zrobiono nic , żeby wyremontowa ć torowisko i wprowadzi ć na ulic ę Piekarsk ą nowsze tramwaje. Przez swego rodzaju zapomnienie ta bardzo krótka linia tramwajowa stała si ę atrakcj ą turystyczn ą Bytomia, jednak najwi ększ ą popularno ść zyskuje
70 Park Śląski: Kolejka w ąskotorowa
60
w okresie dnia Wszystkich Świ ętych, poniewa ż na jej trasie znajduje si ę a ż siedem cmentarzy (plan 8).
Plan 8. Linia 38 w Bytomiu
1 – Rynek, 2 – Ko ściół Wniebowzi ęcia NMP, 3 – ko ściół św. Trójcy, 4 – Muzeum Górno śląskie, 5 – cmentarz żydowski, 6 – cmentarz Mater Dolorosa I, 7 – cmentarz parafii św. Trójcy, 8 – cmentarz Mater Dolorosa II, 9 – cmentarz ewangelicki, 10 – cmentarz ogólnowyznaniowy, 11 – cmentarz komunalny.
(o pracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
O kursowaniu linii 23 , obsługiwanej zabytkowym taborem, mo żna dowiedzie ć si ę jedy- nie z rozkładu jazdy zamieszczonego na stronie internetowej KZK GO P. Z kolei p rzy rozkła- dzie linii 38 takiej adnotacji nie ma ze wzgl ędu na to, że obsługuj ące j ą wagony s ą pojazd a- mi liniowymi.
61
Fotografia 8. Wagon Konstal 105N na linii 13 w Katowicach, 21.08.2015 (fot. M. Cendrowska)
Fotografia 9. Wagon Konstal N na linii 38 w Bytomiu, 21.08.2012 (fot. M. Cendrowska)
3.2.8. Kalisz W 2012 roku Kaliskie Linie Autobusowe wraz z Urz ędem Miasta uruchomiły lini ę tury- styczn ą obsługiwan ą zabytkowym autobusem San H-100B (fot. 10). Pojazd, b ędący własno- ści ą warszawskiego Klubu Miło śników Komunikacji Miejskiej, swoje lata „młodzie ńcze” sp ędził wła śnie w Kaliszu słu żą c w tamtejszej komunikacji miejskiej, st ąd pomysł sprowa- dzenia go do macierzy – lecz ju ż w roli zabytku. San kursował w wybrane letnie soboty po trasie okólnej z placu Bogusławskiego, a pasa żerowie mogli wysłucha ć przewodnika opowia- daj ącego o mie ście. Oprócz przejazdu historycznym autobusem, Kalisz oferuje tak że wy- cieczki łodzi ą św. Wojciecha „Calisia” (plan 9), której obsługa ubrana jest w histo- ryczne stroje słowia ńskie, a w 2013 roku były to równie ż przeja żdżki doro żką po trasie wokół Rynku. 72 Kalisz jest jednym z mniejszych miast, które zdecydowały si ę na uruchomienie linii tury- stycznej, co jest ści śle zwi ązane z pochodzeniem autobusu. Na stronie Centrum Informacji Turystycznej w sezonie letnim mo żna znale źć informacj ę na temat przejazdów.
72 Centrum Informacji Turystycznej w Kaliszu: Zabytkowym autobusem, łodzi ą słowia ńsk ą, doro żką na weekend
62
Plan 9. Linia turystyczna w Kaliszu w 2015 roku
1 – Planty, 2 – Pomnik Ksi ąż ki, 3 – bazylika Wniebowzi ęcia NMP, 4 – Park Miejski, 5 – Teatr im. W. Bogu- sławskiego, 6 – cmentarz żołnierzy radzieckich, 7 – rezerwat archeologiczny Kaliski Gród Piastów na Zawodziu, 8 – Rogatka Wrocławska, 9 – Główny Rynek, Ratusz, 10 – katedra św. Mikołaja Biskupa .
(o pracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
Fotografia 10 . Autobus San H -100B na warszawskim Zlocie Zabytkowych Autobusów, 13.05.2011 (fot. M. Cendrowska)
63
3.2.9. Kraków W 2003 roku po raz pierwszy na tory wyjechała Krakowska Linia Muzealna, kursuj ą- ca w ka żdą niedziel ę wakacji szkolnych. Zabytkowe tramwaje pojawiaj ą si ę na dwóch trasach linii 0, prowadz ących z Muzeum In żynierii Miejskiej do Cichego K ącika (fot. 11) – oraz – do Kopca Wandy przez Now ą Hut ę. Przez lata trasy zmieniano w niewielkim stopniu, natomiast w 2015 roku zwi ększono ich cz ęstotliwo ść , a wariant do Cichego K ącika skierowano przez Podgórze. Jak mówi P. Recław z Krakowskiego Klubu Modelarzy Kolejowych, ze wzgl ędu na wykorzystywanie KLM przez mieszka ńców do zwykłych przejazdów, na trasie przez No- wą Hut ę kursuj ą cz ęsto składy trójwagonowe. 73
Fotografia 11. Linia 0 na p ętli Cichy K ącik, 20.09.2015 (fot. M. Cendrowska)
Fotografia 12. Autobusy Jelcz czyli popularne „ogórki” na p ętli Osiedle Podwawelskie, 20.09.2015 (fot. M. Cendrowska)
Dopełnieniem linii 0 s ą linie autobusowe (fot. 12), uruchamiane na pocz ątek i na koniec sezonu turystycznego, a tak że 15 sierpnia w Świ ęto Wojska Polskiego. „Ogórki” oraz Ikarusy wyje żdżały na trasy nieistniej ących ju ż linii przy śpieszonych w celu przypomnienia ich mieszka ńcom, dla których bez w ątpienia najbardziej atrakcyjne były przejazdy autobusem po
73 Korespondencja otrzymana od P. Recława, członka zarz ądu Krakowskiego Klubu Modelarzy Kolejowych
64
Rynku Głównym, co nie jest mo żliwe na co dzie ń. W 2013 roku były to linie A, B, C, D i E, w 2014 roku – 502, C i M, za ś w 2015 roku – 114, 140 i B (plan 10). KLM organizowana jest przez Zarz ąd Infrastruktury Komunalnej i Transportu, pojazdów za ś użycza Miejskie Przedsi ębior stwo Komunalne. Lini ę aktywnie promuje si ę na stronie internetowej 74 i portalu Facebook (w co zaanga żowani s ą członkowie Krakowskie- go Klubu Modelarzy Kolejowych, peł ni ący je dnocze śnie funkcj ę konduktorów w pojazdach).
Plan 10 . Linie turystyczne w Krakowie w 2015 roku
1 – Zamek Królewski na Wawelu, 2 – Sukiennice, 3 – Ko ściół Mariacki, 4 – plac Wolnica, 5 – Muzeum In żynie- rii Miejskiej, 6 – plac Bohaterów Getta, 7 – fragment muru getta, 8 – Fabryka Schindlera, Muzeum Sztuki Współczesnej, 9 – rynek Podgórski, 10 – Barbakan, 11 – dworzec PKP i PKS, 12 – Błonia Krakowskie, 13 – Plac Centralny (Nowa Huta), 14 – Huta im. T. Sendzimira, 15 – Kopiec Wandy.
(o pracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
W sezonie letnim ZIKiT poprzez zwi ększenie cz ęstotliwo ści „wzmacnia” tak że linie do- wo żą ce do ogrodu zoologicznego w Lasku Wolskim oraz do k ąpieliska w Kryspinowie. D o- pełnienie oferty stanowi Krakowski Tramwaj Wodny , którym administruje Zarz ąd Infra-
74 Krakowska Linia Muzealna
65
struktury Sportowej. W 2015 roku funkcjonowały trzy linie, którymi mo żna było dopłyn ąć spod klasztoru w Ty ńcu na Kazimierz (plan 11). Na jesieni 2015 roku w Krakowie pojawiła si ę równie ż obsługiwana pi ętrowym autobusem linia mi ędzynarodowego pr zewo źnika City Sightseeing Hop On – Hop Off , co świad- czy o wci ąż rosn ącej popularno ści miasta. 75
Plan 11 . Pozostałe linie turystyczne w Krakowie w 2015 roku ; oznaczenia cyfrowe jak na planie 10 oraz 16 – Kopiec Ko ściuszki
(o pracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
3.2.10. Lublin Lubelska Linia Turystyczna T po raz pierwszy została uruchomiona w 2010 roku 76 i od tego czasu cieszy si ę niesłabn ącym zainteresowaniem mieszka ńców oraz tur ystów. Od pierwszego sezonu na uli ce miasta wyje żdża odrestaurowany t rolejbus ZiU -9B, czyli „Ziutek”, ale w zale żno ś ci od trasy pojawiały si ę te ż autobusy – przegubowy Ikarus oraz Jelcz „ogórek”.
75 City Sightseeing Kraków. Hop On – Hop Off Tours
66
W 2013 roku linia trolejbusowa T wiodła okr ęż ną drog ą z przystanku Brama Krakowska na południe Lublina do dawnej p ętli Abramowice (zlikwidowanej w tym samym roku), pomi- jała wa żny obiekt funkcjonuj ący na trasie w latach poprzednich – Pa ństwowe Muzeum na Majdanku, nast ępnie w drodze powrotnej zahaczała o p ętl ę Chod źki-szpital i wracała do Bramy Krakowskiej. W 2014 roku z powodu remontu dróg, 77 na których funkcjonuje sie ć trolejbusowa, kurso- wanie „Ziutka” zostało zawieszone. W zamian uruchomiono autobusow ą lini ę T, obsłu- giwan ą autobusem Ikarus 280.26 (fot. 13). Pojazd ruszał z przystanku przy Ogrodzie Saskim i, przeje żdżaj ąc przez zabudowania Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie oraz nieopodal Starego Miasta, kierował si ę do przemysłowej cz ęś ci dzielnicy Tatary. Linia T po „odwiedze- niu” dworca kolejowego docierała z powrotem do Ogrodu Saskiego. W 2015 roku do ruchu wrócił trolejbus „Ziutek”, ale tak że „nowy” zabytek Miejskiego Przedsi ębiorstwa Komunikacyjnego – Jelcz „ogórek” nazwany – do pary – „Gutek”. Obydwa warianty linii T ruszały z przystanku Brama Krakowska – tym razem na północ – po czym linia trolejbusowa prost ą drog ą docierała (po kilku latach przerwy) do Pa ństwowego Muzeum na Majdanku, linia autobusowa za ś kierowała si ę w zachodnie rejony miasta, w pobli że zli- kwidowanej w maju 2015 roku zajezdni trolejbusowej „Helenów” (plan 12). Od pocz ątku funkcjonowania obydwu linii nie przewidziano zatrzymywania si ę pojazdów na przystankach po średnich. Podczas podró ży mo żna wysłucha ć opowie ści przewodnika na temat mijanych obiektów, ale tak że konduktora z Lubelskiego Towarzystwa Ekologicznej Komunikacji, który prezentuje histori ę autobusów i trolejbusów w Lublinie. Lini ą administru- je Zarz ąd Transportu Miejskiego przy współpracy Miejskiego Przedsi ębiorstwa Komunikacji, do którego nale żą pojazdy. Oprócz strony internetowej LTEK informacje o linii T mo żna zna- le źć na stronie miasta Lublin.
Fotografia 13. Autobusowa odsłona linii T w Lublinie z Ikarusem 280.26 w roli głównej, 27.07.2014 (fot. M. Cendrowska)
77 Ziutek: Aktualno ści
67
Plan 12. Linie turystyczne w Lublinie w 2015 roku
1 – dworzec PKP, 2 – dworzec PKS, 3 – Zamek Lubelski, 4 – Brama Krakowska, 5 – Stare Miasto, 6 – Pa ń- stwowe Muzeum na Majdanku, 7 – d. zajezdnia trolejbusowa Helenów, 8 – Ogród Saski, 9 – Plac Litewski.
(opracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
3.2.11. Łód ź Tramwajowa Linia Turystyczna po raz pierwszy wyjechała na ulice Łodzi w 2003 roku. Powodem uruchomienia linii była próba dorównania innym miastom posiadaj ącym linie turystyczne. Do 2011 roku „zerówka” kursowała przez centrum miasta, za ś od 2012 roku linia wyje żdża poza granice Łodzi – jako jedna z brygad uznawanej za najbardziej malownicz ą w Polsce linii podmiejskiej 43 na trasie Telefoniczna – Lutomiersk (plan 13) .78 Kursuje na niej skład wagonów Konstal 5N+5ND (w ąskotorowy odpowiednik składu 4N+4ND , fot. 14). Tramwaj obsługuj ą konduktorzy , których zadaniem jest sprzeda ż biletów (obowi ązuje taryfa strefowa), obsługa drzwi, a tak że u dzielanie informacji pasa żerom.
78 Klub Miło śników Starych Tramwajów: Historia Tramwajowej Linii Turystycznej
68
Fotografia 14 . Skład w ąskotorowych wagonów Konstal 5N+5ND na linii 43, 22.09.2013 (fot. M. Cendrowska)
Na pod stawie obserwacji organizatorów z Klubu Miło śników Starych Tramwajów (dane pozyskane od prezesa KMST J. Tarki) szacuje si ę, że w 2014 roku linia przewiozła ok. 8 t y- si ęcy pasa żerów. 79 W latach 2013 -2014 ukazały si ę ulotki informuj ące w j ęzyku polskim i angielskim o przejazdach lini ą 43 – poza tramwajem kolportowane były w hotelach, kawia r- niach i punktach s przeda ży biletów. Oprócz linii podmiejskiej, organizowanej przez Zarz ąd Dróg i Transportu, przez dwa ostatnie lata uruchamiana była linia specjalna S1 , dowo żą ca pasa żerów z placu Wolno ści do Zajezdni Muzealnej Brus, gdzie powstaje muzeum transportu.
Plan 13 . Podmiejska linia tramwajowa 43 w Łodzi w latach 2013 -2015
1 – Muzeum Komunikacji Miejskiej MPK Łód ź, 2 – plac Wolno ści i ulic a Piotrkowska, 3 – Manufaktura, 4 – dworzec PKP i PKS Łód ź Kaliska, 5 – Ogród Zoologiczny, 6 – Ogród Botaniczny, 7 – Zajezdnia Muzealna Brus.
(opracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
79 Korespondencja otrzymana od J. Tarki, prezesa Kl ubu Miło śników Starych Tramwajów
69
3.2.12. Mrozy Reaktywowany w 2011 roku tramwaj konny na trasie Mrozy – Rudka (plan 14) przy- pomina o budowie szpitala w Rudce, dok ąd w 1902 roku przywo żon o tym że tramwajem ma- teriały budowlane , a ż wreszcie od 1908 roku tak że ludzi. 80 W 2012 roku otwarto po nownie dwukilometrow ą lini ę, wzdłu ż której powstała ście żka słu żą ca edukacji ekologicznej. Tram- waj konny pozostaje bezapelacyjnie najwi ększ ą atrakcj ą turystyczn ą gminy Mrozy, a infor- macj ę o jego kursowaniu mo żna znale źć na stronie internetowej urz ędu gminy.
Plan 14. Tramwaj konny w gminie Mrozy
1 – dworzec PKP, 2 – stacja pocz ątkowa tramwaju konnego, 3 – rezerwat przyrody Rudka Sanatoryjna , ście żka edukacyjna, 4 – sanatorium w Rudce, 5 – młyn wodny No żownia.
(o pracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
3.2.13. Pozna ń Tramwaje linii turystycznej 0 wyjechały na ulice miasta w 1999 roku, staj ąc si ę atrakcj ą. Do 2014 roku „zerówka” wyje żdżała z zajezdni Gajowa na dwie trasy: do Muzeum Komunikacji Miejskiej MPK na Głogowskiej oraz wokół Starego Miasta. W 2015 roku trasy
80 Urz ąd Miasta i Gminy Mrozy: Tramwaj Konny
70
poł ączono, kieruj ąc lini ę z placu Wielkopolskiego (fot. 15) przez Stare Miasto i Wild ę z po- wrotem do centrum. Linia promowana jest na stronie internetowej miasta, a konduktorzy z Klubu Miło śników Pojazdów Szynowych s ą reklamowani jako „wyborni znawcy komuni- kacji miejskiej i dziejów miasta, którzy ch ętnie podziel ą si ę swoj ą wiedz ą”. 81 Na trasie prze- jazdu mo żna było wysłucha ć nagrania informuj ącego o mijanych obiektach, jednak inicjatywa ta stopniowo zanika – w ostatnich latach brak na linii jakiegokolwiek komentarza na temat trasy. Ciekaw ą alternatyw ę dla dziennych przejazdów stanowiła tak że nocna wersja linii pod numerem 0N, kursuj ąca w wybrane soboty przez najpi ękniej o świetlone miejsca w Poznaniu. Na trasie pojawiał si ę wtedy trójskład „eNek” oraz przegubowy wagon Konstal 102N. Od 2005 roku obok „zerówki” na ulicach Poznania pojawia si ę „setka”, czyli linia auto- busowa. W latach 2013-2014 linia 100 kursowała z Gajowej do Nowego ZOO, po drodze okr ąż aj ąc Stare Miasto, a w 2015 roku ruszała w tras ę okóln ą z placu Wielkopolskiego. Lini ę obsługują dwa spo śród bogatej kolekcji autobusów: Jelcz „ogórek”, Ikarusy (fot. 16), holenderski DAF lub młodszy Jelcz PR110. Równie ż i tutaj – tak jak w przypadku „zerówki” – ze wzgl ędu na nieprofesjonalne podej ście konduktorów (brak odpowiedniego umundurowa- nia, niezapowiadanie przystanków) zauwa żalny jest stopniowy odpływ pasa żerów, co skutku- je równie ż rozrzedzeniem cz ęstotliwo ści linii.
Fotografia 15. Skład wagonów Konstal N+ND na p ętli Plac Wielkopolski, 14.08.2016 (fot. M. Cendrowska)
Fotografia 16. Autobus Ikarus 280.26 na p ętli Nowe ZOO, 15.08.2016 (fot. M. Cendrowska)
81 Pozna ń.pl: Linie turystyczne
71
Oprócz tramwajów i autobusów, na uwag ę zasługuje tak że Kolejka Parkowa „Ma l- tanka” , któr ą otwarto ju ż w 1972 roku. Od tego cza su eksploatacj ę kolejki prowadzi Mie j- skie Przedsi ębiorstwo Komunikacyjne w Poznaniu, a kolejka kursuje na trasie od ronda Śró d- ka do Nowego ZOO. W sezonie letnim kolejka je ździ codziennie, a w wybrane weekendy na trasie pojawia si ę zabytkowy parowóz Borsig. Na wszystkich liniach turystycznych (plan 15) obowi ązuje specjalna taryfa biletowa. St a- raniem Zarz ądu Transportu Miejskiego w Poznaniu wydawane s ą ulotki z aktualnymi trasami linii oraz niezb ędnymi informacjami.
Plan 15 . Linie turystyczne w Poznaniu w 2015 roku
1 – Ratusz, Stary Rynek, 2 – Stare ZOO, 3 – Stary Browar, 4 – jezioro Malta, 5 – Termy Malta ńskie, 6 – Nowe ZOO, 7 – Ostrów Tumski, 8 – Cytadela, 9 – Mi ędzynarodowe Targi Pozna ńskie, 10 – dworzec PKP, 11 – Mu- zeum Komunika cji Miejskiej MPK Pozna ń, 12 – Madalina (d. zajezdnia tramwajowa), 13 – Wilda.
(opracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
72
3.2.14. Szczecin Ju ż w 2001 roku w Szczecinie rozpocz ęły kursowanie zabytkowe linie turystyczne. Na tras ę wyjechały tramwaj linii 0 i autobus linii 50. 82 Ze wzgl ędu na stan techniczny Jelcz „ogórek” w 2007 roku został sprzedany, jednak ostatecznie odkupiło go Muzeum Techniki i Komunikacji, a po przywróceniu mu sprawno ści technicznej zarejestrowano jako zabytko- wy. Od tego czasu na ulice Szczecina wyruszała tylko „zerówka”, obsługiwana nale żą cymi do Tramwajów Szczeci ńskich wagonami z rodziny Konstal N (fot. 17). Od 2013 roku linia kursowała w wakacyjne weekendy na trasie spod Dworca Głównego do Lasu Arko ńskiego i na Pomorzany (plan 16), a pasa żerowie mogli otrzyma ć od konduktorów ulotki z informacjami na jej temat. Tramwaj wyrusza w tras ę jedynie w wakacyjne niedziele, a ka żdy z dwóch kursów cieszy si ę du żą popularno ści ą w śród pasa żerów. Jak mówi zast ępca Dyrektora ds. Infrastruktury Drogowej A. Grabiec, z uwagi na zakres kursowania linia tury- styczna jest uzupełniaj ącym, ale utrwalonym ju ż elementem oferty przewozowej Zarz ądu Dróg i Transportu Miejskiego w Szczecinie. 83 Staraniem ZDiTM oraz Tramwajów Szczeci ńskich wydawane s ą ulotki z niezb ędnymi in- formacjami na ka żdy sezon kursowania linii 0. Tras ę turystyczn ą uruchomiła tak że Żegluga Szczeci ńska, oferuj ąc rejs po porcie stat- kami Odra Queen i Peene Queen, jednak rejsy te nie s ą ści śle zwi ązane z komunikacj ą miej- sk ą.
Fotografia 17. Linia tramwajowa 0 w Szczecinie, 14.08.2016 (fot. M. Cendrowska)
82 Szczeci ńskie Towarzystwo Miło śników Komunikacji Miejskiej: Linie turystyczne
73
Plan 16 . Linia turystyczna 0 w Szczecinie w latach 2013 -2015
1 – dworzec PKP, 2 – pomnik z kotwic ą, 3 – Czerwony Ratusz, 4 – Br ama Portowa, 5 – Poczta Główna, 6 – Muzeum Techniki i Komunikacji – Zajezdnia Sztuki, 7 – Park Le śny Arko ński, 8 – plac Grunwaldzki, 9 – Zachodniopomorski Uniwersytet Techniczny, 10 – osiedle Pomorzany, 11 – browar Bosman, 12 – Gazownia Miejska, 13 – d. za jezdnia tramwajowa.
(op racowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org )
3.2.15. Toru ń W 2012 roku Miejski Zakład Komunikacji uruchomił lini ę obsługiwan ą zabytkowym tramwajem . Wagon został przebudowany w latach 90. według dawnego wzoru , na pami ątk ę 100-lecia komunikacji tramwajowej w Toruniu (Ludwiczak 2013) . W 2013 roku linia T ku r- sowała na trasie Wschodnia – Motoarena oraz Olimpijska – Reja, w 2014 roku: Un iwersytet – Olimpijska, za ś w 2015 roku: Uniwersytet – Wschodnia (plan 17). Ka żdego roku lini ę kie- rowano po śladzie jednej z istniej ących linii zwykłych, 84 a zmienno ść tras skutkowała br a-
84 Kore spondencja otrzymana od członków Toru ńskiego Klubu Miło śników Komunikacji Miejskiej
74
kiem wypracowanej marki linii turystycznej w Toruniu i nieodnotowaniem tej że na stronie internetowej miasta.
Plan 17. Linia turystyczna w Toruniu w 2015 roku
1 – Urz ąd Marszałkowski Województwa Kujawsko -Pomorskiego, 2 – Planetarium im. W. Dziewulskiego, 3 – Collegium Maius, 4 – rynek Staromiejski, Ratusz, pomnik Mikołaja Kopernika, 5 – Krzywa Wie ża, 6 – Ży- we Muzeum Piernika, 7 – Centrum Kultury Zamek Krzy żacki, 8 – Muzeum Toru ńskiego Piernika, 9 – rynek Nowomiejski, 10 – Ogród Zoobotaniczny.
(opracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
Usługi turystyczne w Toruniu świadczy równie ż prywatny operator statków żeglownych , jednak – tak jak w przypadku Szczecina – brak tutaj koordynacji z komunika cj ą miejsk ą.
3.2.16. Warszawa W 1996 roku dzi ęki inicjatywie Klubu Miło śników Komunikacji Miejskiej, w ramach ob- chodów 400-lecia stołeczno ści Warszawy została uruchomion a turystyc zna linia tram- wajowa T , obsługiwana taborem zabytkowym . Od tamtej pory co roku „Tetka” w sezonie letnim pojawia si ę na stołecznych ulicach. Zazwyczaj jest to trasa okólna lub tzw. „ósemka”. Ruszaj ąc z placu Narutowicza tramwaj dwukrotnie przekracza Wisł ę, aby wróci ć do przy- stanku po cz ątkowego. Ka żdorocznie trasa „Tetki” przebiega w bezpo średnim s ąsiedztwie Pałacu Kultury i Nauki oraz Starego Miasta. Wa żnym punktem, generuj ącym ruch pasa żerski, jest te ż dworzec kolejowy Warszawa Centralna.
75
W 2013 roku tramwaj kursował przez ulic ę Marszałkowsk ą, nast ępnie most Gda ński, most Śląsko-Dąbrowski i ulic ę Towarow ą, a w 2014 roku tras ę t ę odwrócono. W 2015 roku, kiedy uko ńczono budow ę drugiej linii metra na Pradze, „Tetka” pojechała przez most Poniatow- skiego, śladem swojej pierwszej trasy z 1996 roku. Po powrocie na lewy brzeg Wisły tramwaj skr ęca w ulic ę Marszałkowsk ą (plan 18). W ostatnich latach na lini ę wyje żdżaj ą trzy tramwaje: wagon promocyjny Tramwajów Warszawskich, wyró żniaj ący si ę zielonym malowaniem przegubowy wagon Konstal 102N z Poznania (tzw. „kanciak”, fot. 18) i klasyczny wagon Konstal N (fot. 19), w którym mo żna wysłucha ć przewodnika opowiadaj ącego o obiektach mijanych na trasie.
Fotografia 18. Pozna ński wagon Konstal 102N, czyli tzw. „kanciak”, 28.08.2011 (fot. M. Cendrowska)
Fotografia 19. Spotkanie pojazdów zabytkowych na trasie linii T, 3.07.2011 (fot. M. Cendrowska)
76
Plan 18 . Linia turystyczna T w Warszawie w 2015 roku
1 – plac Narutowicza, 2 – Muzeum Kolejnictwa, 3 – dworce PKP Warszawa Centralna i Warszawa Śródmie ście, 4 – Pałac Kultury i Nauki, 5 – Muzeum Narodowe, 6 – Stadion Narodowy, 7 – Park Skaryszewski, 8 – Stara Praga, 9 – Ogród Zoologiczny, 10 – Stare Miasto, 11 – Multimedialny Park Fontann, 12 – Cytadela, 13 – CH Arkadia, 14 – Muzeum Żydów Polskich, 15 – Ogród Saski, 16 – Stare Pow ązki, 17 – Muzeum Powsta- nia Warszawskiego, 18 – Filtry Warszawskie, 19 – Centrum Nauki Kopernik, 20 – Gruba Ka śka.
(o pracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
Warszawski Zarz ąd Transportu Miejskiego promuje jednak głównie markę Warszaw- skich Linii Turystycznych , które tworz ą: Tramwaj Wodny, statek „Zefir” płyn ący do Serocka oraz cztery przeprawy promowe. Kursuj ą one od maja do wrze śnia. Według inform a- cji podanych w raporcie Warszawa przyjazna turystom , Tramwaj Wodny w 2014 roku prz e- wiózł 12 519 pasa żerów. 85 Do WLT zaliczano wcze śniej tak że omnibus konny, który powr ó- cił w 2015 roku, ju ż pod opiek ą Tramwajów Warszaw skich. W latach 2013 -2014 kursowała sezonowa linia 444, umo żliwiaj ąca dojazd z dworca Warszawa Centralna do ogrodu zool o- gicznego, natomiast w 2015 roku ZTM po raz pierwszy uruchomił wakacyjne poł ączenie o b-
85 Warszawa przyjazna turystom. Raport 2014
77
sługuj ące bulwary wi ślane oraz Multimedialny Park Fontann. Linia autobusowa 385 kursowa- ła w weekendy w godz. 20:00 – 3:00 i doje żdżała z obu stron trasy do stacji metra. W Warszawie funkcjonuj ą dwie linie turystyczne obsługiwane autobusem pi ę- trowym. Pierwsz ą z nich zarz ądza stołeczna firma Warsaw City-Tour ( żółte autobusy, od 2011 roku, fot. 20), 86 drug ą za ś – mi ędzynarodowy przewo źnik City Sightseeing Hop On – Hop Off (czerwone autobusy, od 2012 roku, fot. 21). 87 Uruchomienie obydwu poł ącze ń było pokłosiem zlikwidowania linii turystycznej 100 w 2010 roku, która przez ostatnie lata była obsługiwana autobusem zwykłym w zast ępstwie psuj ącego si ę autobusu pi ętrowego. Obie linie kursuj ą po podobnych trasach okólnych przez centrum miasta przez cały rok (plan 19). We wspomnianym raporcie wskazuje si ę jednak na nieznaczn ą przewag ę polskiej firmy pod wzgl ędem liczby przewiezionych pasa żerów.
Fotografia 20. Autobus Warsaw City-Tour, 1.10.2011 (fot. M. Cendrowska)
Fotografia 21. Autobus City Sightseeing Hop On – Hop Off, 19.07.2015 (fot. M. Cendrowska)
86 Warsaw City-Tour. Wycieczki autobusowe Warszawa
78
Na stronie internetowej miasta Warszawy mo żna znale źć informacje o prawie wszystkich wzmiankowanych atrakcjach. W porównaniu do innych miast polskich jest to prawdopodo b- nie najbar dziej kompleksowa informacja na temat linii turystycznych.
Plan 19 . Pozostałe linie turystyczne w Warszawie w 2015 roku; oznaczenia cyfrowe jak na planie 18 oraz 21 – Łazienki Królewskie
(o pracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org)
79
3.2.17. Wrocław Od 2009 roku we Wrocławiu funkcjonuje Zabytkowa Linia Tramwajowa obsługiwa- na wagonami nale żą cymi do Towarzystwa Miło śników Wrocławia. Przyjmuje si ę podział na dwie linie: „czerwon ą” i „ żółt ą”. Pierwsza to trasa z przystanku Opera przez most Grun- waldzki i most Zwierzyniecki do Hali Stulecia, natomiast druga linia to trasa powrotna. Linia kursowała w latach 2013-2015 od maja do ko ńca wrze śnia w soboty i niedziele. W pojazdach obowi ązywała specjalna taryfa biletowa. W 2013 roku ZLT kursowała przez most Szczytnicki do Hali Stulecia, nast ępnie przez plac Grunwaldzki i Mosty Mły ńskie do Nowego Światu i ulicy Kazimierza Wielkiego. Od 2014 roku, po zmianie trasy, linia kursuje do Hali Stulecia przez most Zwierzyniecki, wraca rów- nie ż przez plac Grunwaldzki i Mosty Mły ńskie, natomiast pomija ona fragment trasy okalaj ą- cy Stare Miasto i jedzie prosto ulic ą Świ ętej Katarzyny (plan 20). Zdaniem prezesa Klubu Sympatyków Transportu Miejskiego K. Kołodziejczyka obecna trasa ZLT jest mniej ciekawa od poprzedniej, poniewa ż uwzgl ędnia mniej zabytków. Z udzie- lonych przez niego informacji wynika równie ż, że wraz ze zmniejszeniem dofinansowania i stwierdzeniem licznych nieprawidłowo ści na linii zmniejszono cz ęstotliwo ść , zaprzestano obsadza ć j ą konduktorami, a tak że tworzy ć okoliczno ściowe ulotki. Na trasie Zabytkowej Linii Tramwajowej mo żna spotka ć pojazdy nale żą ce do Towarzy- stwa Miło śników Wrocławia – są to dwa wagony Linke-Hoffman Standard (nazywane przez pasa żerów „Baba Jaga” i „Juliusz”, fot. 22), Neue Berolina, Konstal N („Mikołaj”) oraz Kon- stal 102N. Kołodziejczyk przedstawia dane dotycz ące napełnie ń pasa żerskich na 2010 rok – rz ędu 20-30 osób na kurs, ale twierdzi, że obecnie kształtuje si ę to podobnie.88
Fotografia 22. „Baba Jaga” nieopodal Opery, 29.07.2010 (fot. M. Cendrowska)
88 Korespondencja otrzymana od K. Kołodziejczyka, prezesa Klubu Sympatyków Transportu Miejskiego
80
Plan 20 . Zabytkowa Linia Tramwajowa we Wrocławiu w latach 2014 -2015
1 – Opera Wrocławska, 2 – Ratusz, Rynek Starego Miasta, 3 – Panorama Racławicka, 4 – osiedle mieszkaniowe tzw. „Manhattan”, 5 – Ogród Zoologiczny, 6 – Hala Stulecia, 7 – Wrocławska Fontanna Multim edialna, 8 – Ogród Japo ński, 9 – Ogród Botaniczny, 10 – Ostrów Tumski, 11 – wyspa Piasek, 12 – Hala Targowa, 13 – dworzec PKP, 14 – dworzec PKS .
(opracowanie własne na podkładzie OpenStreetMap.org )
Informacje podane na stronie internetowej miasta ograniczaj ą si ę jedynie do wskazania mo żliwo ści wynajmu historycznych pojazdów od Towarzystwa Miło śników Wrocławia i Kl ubu Sympatyków Transportu Miejskiego.
* Zainteresowanie liniami turystycznymi w mie ście rozwin ęło si ę w znacznej mierze dopiero w XXI wieku – wcze śniej jedynie Warszawa oferowała turystom „Tetk ę”. Przełomem był rok 2013, kiedy wiele miast obchodziło rocznice uruchomienia linii komunikacyjnych, co zapo- cz ątkowało istnienie nowych linii turystycznych. Wydawa ć si ę mo że, że kwestia pojawienia si ę kolejnych to tylko kwestia czasu. Zarz ądcy kolejnych miast – jak np. Cz ęstochowy czy Elbl ąga, który w 2016 pono wnie zaproponował pasa żerom tramwajow ą lini ę turystyczn ą – utwierdzaj ą si ę w przekona niu, że posiadanie takiej linii w ofercie to dobry pomysł. Kurso-
81
wanie kolejek parkowych w Chorzowie i Poznaniu jawi si ę jako atrakcja sama w sobie. Coraz cz ęś ciej w miastach pojawiaj ą si ę tak że „komercyjne” linie prywatnych przewo źników, ob- sługiwane autobusami pi ętrowymi. Uwag ę zwracaj ą równie ż „potentaci” (tacy jak Kraków czy Bydgoszcz) z du żą liczb ą tłumnie odwiedzanych linii tramwajowych, ale tak że autobu- sowych czy tramwaju wodnego. Na trasie wi ększo ści linii mo żna znale źć zabytki, parki czy ogrody zoologiczne, natomiast tylko cz ęść miast mo że poszczyci ć si ę muzeami komunikacji miejskiej, z czego jedynie w rozkładzie jazdy pozna ńskiej „zerówki” przeznaczono czas na obejrzenie zbiorów. Gda ńsk, Gdynia, Kraków i Warszawa oferuj ą równie ż sezonowe linie uzupełniaj ące, które – w odró ż- nieniu od linii turystycznych – maj ą za zadanie dowie źć pasa żerów do konkretnych atrakcji, takich jak pla że czy k ąpieliska. Warto te ż zwróci ć uwag ę na miejscowo ści, które zapewniły bezpo średnie poł ączenie linii z dworcem kolejowym, dzi ęki czemu tury ści po wyj ściu „do miasta” od razu mog ą natrafi ć na zabytkowy pojazd. Prawdopodobnie jedynym przypadkiem, kiedy zabytkowy pojazd dociera w pobli że dworca i nie zatrzymuje si ę tam że, jest lubelska linia T. Na jej trasie nie uwzgl ęd- niono przystanków po średnich, co mo że by ć motywowane ch ęci ą przewiezienia turystów „z krwi i ko ści” – nie za ś przypadkowych pasa żerów, jak ma to miejsce w Warszawie czy Krakowie. Stołeczna „Tetka” oraz krakowska „zerówka” funkcjonuj ą na podobnych zasa- dach, co linie zwykłe – obowi ązuje tu standardowa taryfa biletowa miejskiego organizatora komunikacji, a linia zatrzymuje si ę na wszystkich napotkanych przystankach. Wi ększo ść linii nie istniałaby, gdyby nie pracuj ący od pocz ątku nad przedsi ęwzi ęciem mi- ło śnicy komunikacji. Do ich zada ń nale ży m.in. remont pojazdów, przygotowanie trasy, a nast ępnie obsługa konduktorska i wła ściwa promocja linii. Przoduj ą w tym członkowie Krakowskiego Klubu Modelarzy Kolejowych, którzy – w przeciwie ństwie do Miejskiego Przedsi ębiorstwa Komunikacji – udzielili autorce niniejszej pracy szczegółowych informacji na temat linii turystycznych. Smuci ć mo że jedynie fakt, że przez brak zainteresowania osób decyzyjnych linie skazywa- ne s ą na niepowodzenie (co potwierdza przypadek Poznania czy Wrocławia). W kwestii tej zawodz ą tak że sami pasjonaci, którzy przez nieodpowiedni ą obsług ę pasa żerów mog ą dopro- wadzi ć do upadku przedsi ęwzi ęcia, na co uwag ę zwrócił w rozmowie J. Matuszewski, który z ramienia MPK w Poznaniu tworzył kolekcj ę Muzeum Komunikacji Miejskiej, a tak że zapo- cz ątkował funkcjonowanie autobusowej linii turystycznej 100: „[t]o my miło śnicy stworzyli-
82
śmy linie turystyczne. Czy teraz mamy spocz ąć na laurach i pozwoli ć urz ędnikom rozwali ć to wszystko?”. 89
3.3. Imprezy komunikacyjne Spo śród form turystyki transportowej bodaj najbardziej niszowym rodzajem aktywno ści są specjalne przejazdy pojazdami komunikacji – tzw. imprezy komunikacyjne. Formuła imprez polega na przeje ździe wynaj ętym w tym celu autobusem lub tramwajem po odpo- wiednio uło żonej trasie, a według zało żeń „[i]mpreza ma charakter hobbystyczno- fotograficzno-integracyjny” (regulamin imprezy „Jesie ń z Ikarusem 260”). Uczestnikami ta- kiego przejazdu s ą wi ęc przede wszystkim pasjonaci transportu, którzy mają mo żliwo ść sp ę- dzenia czasu w ulubionym poje ździe w śród znajomych – innych miło śników komunikacji. Z racji przyzwolenia na spo żywanie napojów o niewielkiej ilo ści alkoholu, uwidacznia si ę bardziej „rozrywkowy” aspekt przejazdu. Z tego te ż powodu w imprezach rzadko uczestnicz ą rodziny z dzie ćmi. S ą oni natomiast głównymi odbiorcami innych imprez, w czasie których miejski przewo źnik ma okazj ę zaprezentowa ć si ę pasa żerom „od kuchni” – przykładem takiej imprezy jest pozna ńska „Niedziela z Ikarusem” organizowana przez Miejskie Przedsi ębior- stwo Komunikacyjne, podczas której mo żna przejecha ć si ę dawno niewidzianym autobusem, a tak że zwiedzi ć jedn ą z zajezdni. Według T. Bieleckiego z Krakowskiego Klubu Modelarzy Kolejowych pierwsze imprezy komunikacyjne w stolicy Małopolski miały miejsce w latach 90. XX wieku. 90 Du żo wi ęcej informacji dostarczył w rozmowie M. Stiasny, który wskazuje na pierwsze spontaniczne prze- jazdy stołecznych miło śników tramwajem typu K (tzw. „berlink ą”) w 1995 roku przy okazji wynajmów wagonu do filmów. 91 Nale ży zaznaczy ć, że jest dosy ć prawdopodobne, że pasjo- naci z Poznania, Gda ńska czy wła śnie Krakowa mogli takie imprezy zapocz ątkowa ć znacznie wcze śniej ni ż miło śnicy z Warszawy. Stiasny wymienił kolejne, ju ż w pełni zorganizowane przejazdy: 130-lecie tramwajów w Warszawie w 1996 roku – przejazd tramwajem 13N oraz imprezy w latach 1998 i 1999. Wła śnie w 1999 roku pasjonaci z Poznania przedsi ęwzi ęli wy- cieczk ę autobusem marki Zemun, co stanowiło inspiracj ę dla Stiasnego do przygotowania podobnego wydarzenia w Warszawie. Z racji trudno ści finansowych i organizacyjnych do przejazdów miło śniczych pocz ątkowo wykorzystywano Ikarusa o numerze 9009 z O środka Szkolenia Kierowców Miejskich Zakładów Autobusowych, który – dzi ęki pasjonatom – po-
89 Fragment prywatnej korespondencji z J. Matuszewskim z 19.08.2016 90 Rozmowa z członkami Krakowskiego Klubu Modelarzy Kolejowych T. Bieleckim i J. Traczem przeprowa- dzona 19.04.2016, transkrypcja w zał ączniku 1.3. 91 Rozmowa z M. Stiasnym, dz. cyt.
83
malowany był w historyczne biało-czerwone barwy. Pierwsza z imprez, w której brał udział szkoleniowy Ikarus, odbyła si ę 15 lipca 2000 roku z okazji osiemdziesi ątej rocznicy urucho- mienia komunikacji autobusowej w Warszawie. Trasa wycieczki obejmowała tereny zwi ąza- ne z dawn ą lini ą autobusow ą A, a tak że gminy Białoł ęka i Legionowo, gdzie odwiedzono zlikwidowane p ętle autobusowe. Autobus brał udział tak że w imprezach żegnaj ących most Syreny (przejechał po nim jako ostatni pojazd) i trolejbusy w Piasecznie.92 Po pewnym czasie władze MZA uznały, że pasjonaci z Klubu Miło śników Komunikacji Miejskiej przynosz ą du ży po żytek w popularyzowaniu autobusów stołecznego przewoźnika, wobec czego zdecy- dowano o obni żeniu stawki za wynajem pojazdów, dzi ęki czemu na imprezy wyje żdżały te ż inne autobusy. Od 2003 roku zacz ęto organizowa ć przejazdy zabytkowymi autobusami, które były własno ści ą KMKM. Według członków Krakowskiego Klubu Modelarzy Kolejowych o popularno ści im- prez (zwłaszcza w przypadku pokrywaj ących si ę terminów – patrz: zał ącznik 3) decyduje kilka czynników. J. Tracz twierdzi, że jest to przede wszystkim pojazd imprezowy, w drugiej za ś kolejno ści – trasa wycieczki . Równie ż T. Bielecki jako główny powód przybycia miło- śników wskazuje pojazd, natomiast dodaje do tego dobre poł ączenia komunikacyjne z miej- sca zamieszkania pasjonatów do miejsca docelowego, a tak że mo żliwo ść spotkania si ę ze znajomymi (element integracyjny). Tracz i Bielecki jako organizatorzy takich imprez i jako fotografowie zwracaj ą uwag ę na otoczenie , jakie przemierza pojazd. Ich zdaniem najbardziej atrakcyjne imprezy to takie, w których trasa wiedzie przez miasto, ale tak że i przez tereny podmiejskie. Ulubionym motywem przewodnim Bieleckiego podczas wykonywania zdj ęć pojazdu jest ziele ń, st ąd jego zainteresowanie imprezami poza miastem. Dodatkowo s ą to miejsca, w których komunikacja nie kursuje lub pojawia si ę rzadko. Tak że i Tracz preferuje miejsca nietypowe , nieobsługiwane na co dzie ń przez żaden środek transportu. Zdj ęcia auto- busu wykonane np. na górskiej drodze czy po środku pola stanowi ą dla pasjonatów wielki rarytas. To wła śnie kwestia mo żliwo ści dojazdu odró żnia imprezy autobusowe od imprez tramwa- jowych czy trolejbusowych, których trasy ograniczone s ą zasi ęgiem sieci czy ograniczon ą przepustowo ści ą, nie zezwala ona bowiem na wykonanie pozowanych zdj ęć w normalnym ruchu ulicznym. Z tego te ż powodu Tracz wskazuje na popularno ść nocnych imprez tramwa- jowych, podczas których sytuacja na drodze jest znacznie spokojniejsza ni ż za dnia i daje mi-
92 Przegubowiec: Podró że sentymentalne. Wycieczki autobusowe Klubu Miło śników Komunikacji Miejskiej
84
ło śnikom szans ę fotografowania tramwaju niemal w dowolnym miejscu. Równie ż jednak i nocne imprezy autobusowe nie wykraczaj ą poza granice Krakowa – z racji braku równo- miernego o świetlenia na terenach podmiejskich, niezb ędnego wtedy do wykonywania zdj ęć . Tracz zwraca uwag ę ponadto na najbardziej fotogeniczne obiekty w zabudowie miejskiej – to głównie stara zabudowa, ale te ż i nowo wybudowane budynki, miejsca „klimatyczne” 93 (fot. 23) oraz miejsca, w których dany typ pojazdu pojawiał si ę najcz ęś ciej. Bielecki twierdzi, że w ostatnich latach zapanowała jednak moda na imprezy poza miastem , co mo że by ć efek- tem preferencji miło śników do fotografowania pojazdów w nietypowym dla siebie otoczeniu, natomiast M. Stiasny zwraca uwag ę na rosn ącą popularno ść wszystkich typów imprez, któ- rych jest średnio po kilka w miesi ącu w całej Polsce.
Fotografia 23. Autobus Jelcz 120MM/1 podczas „fotostopu” na terenie warszawskiej wagonowni Szcz ęś liwice, 27.06.2015 (fot. M. Cendrowska)
Na potrzeby niniejszej pracy przeprowadzono inwentaryzacj ę publicznych imprez komu- nikacyjnych 94 w latach 2013-2015 (zał ącznik 3). Dane wywiedziono w wi ększo ści z tre ści zawartych w galerii transportowej Phototrans , gdzie umieszczono informacje o imprezach, a tak że zdj ęcia z przejazdów. 95 W miar ę mo żliwo ści poszukiwano materiałów źródłowych na pozostałych galeriach transportowych, stronach internetowych stowarzysze ń miło śniczych oraz portalu Facebook .
93 Trudno jest zdefiniowa ć poj ęcie „klimatyczny” w przypadku miejsca, jednak – na podstawie ró żnych opinii pod zdj ęciami pojazdów w galeriach internetowych – miejsce klimatyczne to takie, które współgraj ąc z pojaz- dem wywołuje zachwyt odbiorców zdj ęcia, najcz ęś ciej s ą to dawne zakłady przemysłowe i obiekty kolejowe. 94 W tabeli nie uwzgl ędniono imprez prywatnych, przejazdów technicznych (sprawdzaj ących stan pojazdu), przejazdów komercyjnych oraz linii specjalnych towarzysz ących wydarzeniom zwi ązanym z komunikacj ą. 95 Fotogaleria Transportowa Phototrans.eu , równie ż jako TWB
85
W ci ągu trzech lat polscy pasjonaci zorganizowali 198 imprez, z czego jedna z nich miała miejsce na terenie W ęgier. Przewa żały imprezy autobusami miejskimi – odbyło si ę 135 takich przejazdów. W dalszej kolejno ści były to imprezy autobusami dalekobie żnymi lub podmiej- skimi (38) i tramwajami (25), nie zorganizowano natomiast żadnego przejazdu trolejbusem. Spo śród wszystkich imprez mo żna wyró żni ć imprezy typowo miejskie lub z tras ą poprowa- dzon ą w przewa żaj ącej cz ęś ci w mie ście (tło przezroczyste w tabeli – zał ącznik 3) oraz im- prezy pozamiejskie (tło szare w tabeli – zał ącznik 3). Mimo że imprezy pozamiejskie stano- wiły wi ększo ść – co jest spowodowane atrakcyjno ści ą tych terenów dla fotografów – to jed- nak miasta nieustannie przyci ągaj ą miło śników komunikacji, dla których kolejna impreza w tym samym mie ście jest zawsze czym ś innym – chocia żby ze wzgl ędu na zmian ę środka transportu czy rejonu. Zabudowa miejska stanowiła opraw ę osiemdziesi ęciu jeden imprez – pi ęć dziesi ęciu siedmiu autobusowych (tylko autobusy miejskie) i dwudziestu czterech tramwajowych. 96 W omawianym czasie najwi ęcej imprez przygotowano w czterech miastach: w Warszawie (17 imprez autobusowych), Łodzi (12 autobusowych i 3 tramwajowe), Gda ńsku (8 autobusowych i 2 tramwajowe) oraz Krakowie (4 autobusowe i 4 tramwajowe). Szczegó- łowe zestawienie imprez według miast pokazuje tabela 3.
Tabela 3. Miejskie imprezy komunikacyjne w latach 2013-2015 według miast (źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli z załącznika 3)
Liczba imprez Liczba imprez Miasto Suma autobusowych tramwajowych Białystok 2 0 2 Bydgoszcz 2 1 3 Bytom 1 0 1 Elbl ąg 0 1 1 Gda ńsk 8 2 10 Gdynia 2 0 2 GOP 0 7 7 Gniezno 1 0 1 Kraków 4 4 8 Leszno 1 0 1 Lublin 1 0 1 Łód ź 12 3 15 Pozna ń 0 2 2 Szczecin 0 1 1 Toru ń 1 1 2 Trójmiasto 3 0 3 Warszawa 17 0 17 Wrocław 2 2 4 Suma 57 24 81
96 Jedna z imprez tramwajowych odbyła si ę na sieci podmiejskiej łódzkiej komunikacji, wobec czego nie jest wliczana do imprez miejskich.
86
O ile brak imprez tramwajowych w cz ęś ci miast spowodowany jest nieobecno ści ą tego ty- pu infrastruktury, o tyle wielkim zaskoczeniem mo że by ć sytuacja w Warszawie, gdzie miło- śnicy rozpoczynali organizacj ę imprez wła śnie od tramwajów. Warto jednak wspomnie ć, że w latach poprzedzaj ących badany okres w stolicy świ ętowano m.in. 103-lecie i 104-lecie tramwajów elektrycznych, a tak że żegnano wagony Konstal 13N przez uruchomienie specjal- nej linii tramwajowej w 2012 roku. W odniesieniu do powy ższej tabeli nale ży wyja śni ć, że autorka niniejszej pracy celowo uj ęła w ramach miast dodatkowo konurbacj ę śląsk ą (Górno śląski Okr ęg Przemysłowy) oraz konurbacj ę pomorsk ą (Trójmiasto), poniewa ż w latach 2013-2015 organizowano imprezy, których drogi wiodły przez kilka miast w obydwu aglomeracjach. Same trasy imprez zale żą w du żej mierze od charakteru wydarzenia – w wi ększo ści są one poprowadzone tak, aby fotografowie mogli zrobić najciekawsze zdj ęcia pojazdu w czasie tzw. „fotostopu” na tle ciekawego obiektu. Innym wa żnym powodem do organizacji okoliczno ściowych przejazdów s ą rocznice (np. wł ączenia pojazdów do eksploatacji czy uru- chomienia danej linii) – przoduj ą w tym miło śnicy z Łodzi. W poniższej tabeli zaprezentowa- no podział imprez miejskich wła śnie według ich charakteru – niektóre z wydarze ń zostały przyporz ądkowane do wi ęcej ni ż jednej kategorii.
Tabela 4. Miejskie imprezy komunikacyjne w latach 2013-2015 według typu (źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli z załącznika 3)
Numer w tabeli Typ imprezy inwentaryzacyjnej 1, 2, 5, 17, 18, 37, 43, 55, 61, 62, 64, 75, Impreza nocna – przejazd w celu wykonania zdj ęć 79, 87, 88, 89, 91, 114, 119, 133, 134, w pobli żu najładniej o świetlonych miejsc 144, 159, 170, 174, 177, 184, 191, 194 Inauguracja – przejazd pojazdem nowym 21, 32, 53, 54, 95, 138, 157, 188, 198 lub odnowionym stanowi ący powitanie nowego typu taboru Podró ż w nieznane – przejazd w celu wykonania zdj ęć 10, 12, 16, 20, 23, 45, 46, 51, 52, 59, 73, w miejsca ciekawe, mało znane, w których komunikacja 101, 116, 120, 122, 124, 126, 138, 141, pojawia si ę rzadko lub wcale 149, 160, 181, 186, 189, 198 Po żegnanie – przejazd miłośników żegnaj ących wycofywany typ 57, 84, 136, 139, 152, 180, 192 taboru, lini ę lub zajezdni ę Rocznica komunikacyjna – przypomnienie o dawnych pojazdach, 10, 23, 37, 44, 46, 50, 51, 54, 65, 67, liniach czy zajezdniach 129, 139, 159, 171, 179, 195 Rocznica stowarzyszenia – jubileusz stowarzyszenia miło śników lub strony internetowej, nie wpływaj ący bezpo średnio na wybór 8, 88, 193 trasy Wspomnienie – przypomnienie o dawnych pojazdach, liniach czy 36, 112, 120, 150 zajezdniach (bez rocznicy)
Wśród imprez tematycznych warto wyró żni ć imprezy cykliczne, takie jak „Krakowska nocka” (przejazd tramwajem) czy „Melonem off-route ” (przejazd Autosanem H6 – tzw. „me-
87
lonem” – po bezdro żach). Jak twierdzi J. Tracz, w przypadku obydwu tych wydarze ń ludzie wiedz ą, czego mog ą si ę spodziewa ć. T. Bielecki dodaje, że pierwsza z nich ma ju ż stałe grono uczestników i jest znana w środowisku. Ka żda z edycji ró żni si ę pojazdem, którym je żdżą miło śnicy, natomiast Tracz dowodzi, że wi ększo ść z nich przyje żdża na imprez ę w celach towarzyskich. W przypadku odbywaj ącej si ę poza miastem imprezy Autosanem organizatorzy mog ą pozwoli ć sobie na znaczn ą dowolno ść w wyborze trasy, st ąd nowy dla autobusu rejon jest istotnym czynnikiem przyci ągaj ącym fotografów. Spo śród imprez organizowanych w Łodzi wyró żnia si ę „Ikarowe photo-day ”. Sam termin photo day oznacza spotkanie miło śników fotografii, dla których otwiera si ę wiele niedost ęp- nych miejsc. 97 I wła śnie takie obiekty jak Atlas Arena, zrewitalizowana fabryka Grohmana czy łódzka żwirownia przy ulicy Pomorskiej stanowiły dot ąd plener dla pasjonatów komuni- kacji, a na ich tle „pozował” czerwony Ikarus 260.04, który wjechał nawet na sam środek areny. 98 Do imprez publicznych nie zaliczono „Fotograficznej Majówki z Solarisem” – wydarzenia cyklicznego, organizowanego przez firm ę Solaris Bus & Coach, które funkcjonuje na podob- nych zasadach co imprezy zwykłe – uczestnicy fotografuj ą zapewnione przez producenta au- tobusy i tramwaje. Co istotne, udział w imprezie jest darmowy i dozwolony jedynie po podpi- saniu oświadczenia o przeniesieniu autorskich praw maj ątkowych organizatorowi, 99 dzi ęki czemu firma bezpłatnie zdobywa cenne zdj ęcia swoich pojazdów do katalogów, jednak taka praktyka znacz ąco ogranicza udział w takich wydarzeniach. Ka żdego roku odbywa si ę średnio 65 imprez. Zdaniem M. Stiasnego „jeszcze długo temat si ę nie wyczerpie”, poniewa ż zawsze b ędzie istniała grupa docelowa zainteresowana im- prezami, czyli miło śnicy (przewa żnie) w wieku 18-30 lat, dla których wycieczka po pozornie znanych miejscach okazuje si ę ciekawym do świadczeniem. Równie ż i fakt remontowania coraz to nowszych pojazdów – z przeznaczeniem na zabytkowe – dostarcza pasjonatom ko- lejnych powodów do świ ętowania i przejechania si ę nimi po ulubionej trasie.
97 nasze miasto.pl: Krakowskie Photo Day’e
88
3.4. Inne walory turystyczne 3.4.1. Muzea komunikacji miejskiej Funkcjonowanie muzeów gromadz ących zbiory zwi ązane z współczesnym transportem publicznym w Polsce wydaje si ę stosunkowo nowym zjawiskiem. Swoistym prekursorem było otwarte w 1934 roku warszawskie Muzeum Tramwajów i Autobusów (por. rozdział 2.1.). Pod koniec lat 90. XX wieku jako pierwsze inicjatyw ę zebrania kolekcji kojarzonej z komunikacj ą miejsk ą podj ęły muzea motoryzacji i techniki, w dalszej za ś kolejno ści – przewo źnicy transportowi. W poni ższej tabeli podj ęto prób ę zebrania wszystkich tego typu placówek w kraju, które udost ępniaj ą kolekcje, nie uwzgl ędniono w niej jednak warszawskie- go Muzeum Komunikacji, w którego zbiorach paradoksalnie brak jakiegokolwiek przedmiotu dotycz ącego komunikacji miejskiej (instytucja ta zajmuje si ę motoryzacj ą i kolejnictwem).
Tabela 5. Muzea komunikacji miejskiej w Polsce (źródło: opracowanie własne)
Zbiory zwi ązane Rok Nazwa muzeum Adres z transportem zało żenia publicznym fotografie, przedmioty Izba Pami ęci Toru ńskich Toru ń, ul. Sienkiewicza 24/26 2008 zwi ązane z komunika- Tramwajów cj ą placówka kulturalna, Madalina Pozna ń, ul. Madali ńskiego 17 2014 docelowo muzeum komunikacji miejskiej Muzeum Komunikacji w Paterku Paterek, ul. Ł ąkowa 34A 2011 autobusy, fotografie Muzeum In żynierii Miejskiej Kraków, ul. św. Wawrzy ńca 15 1998 wagony tramwajowe fotografie, modele, Muzeum Komunikacji Miejskiej Łód ź, ul. Wierzbowa 51 2006 przedmioty zwi ązane MPK Łód ź z komunikacj ą fotografie, modele, Muzeum Komunikacji Miejskiej Pozna ń, ul. Głogowska 131/133 2006 przedmioty zwi ązane MPK Pozna ń z komunikacj ą Muzeum Motoryzacji i Techniki Otr ębusy, ul. Warszawska 21 1995 autobusy Muzeum Polskiej Motoryzacji Busko-Zdrój, Podgaje 9 2013 autobusy XX wieku „Polska na Kołach” Muzeum Techniki i Komunikacji wagony tramwajowe, Szczecin, ul. Niemierzy ńska 18A 2010 – Zajezdnia Sztuki autobusy wagony tramwajowe, Zajezdnia Muzealna Brus Łód ź, Konstantynowska 115 2012 autobusy
Z zamieszczonych w tabeli informacji mo żna wysnu ć wniosek, że na ekspozycj ę muzeów komunikacji miejskiej składaj ą si ę w dalszym ci ągu przede wszystkim przedmioty zwi ązane z transportem oraz fotografie, nie za ś – stanowi ące „lwi ą” cz ęść tej dziedziny – pojazdy. War- to równie ż zauwa żyć, że muzea w Krakowie, Otr ębusach, Busku-Zdroju i Szczecinie to nie tylko autobusy czy tramwaje – znajduj ą si ę tam przede wszystkim samochody osobowe.
89
Najbardziej przykrym wydaje si ę jednak nieobecno ść na tej li ście Warszawy. Stołeczny Klub Miło śników Komunikacji Miejskiej, który w kolekcji ma ponad dwadzie ścia zabytko- wych autobusów, nie posiada własnego terenu, wobec czego go ściny u życzaj ą mu Miejskie Zakłady Autobusowe. Z tego te ż powodu nie jest mo żliwe swobodne ogl ądanie pojazdów. Kolejnym problemem na drodze do powstania warszawskiego muzeum komunikacji miejskiej mo że wydawa ć si ę zbyt du ża liczba spółek transportowych (rodz ąca trudno ści organizacyjne) i niezrozumiała ich niech ęć do zaaran żowania miejsca, w którym wystawi ć by warto nale żą ce do nich zabytki (samo MZA posiada kilka historycznych Ikarusów).
3.4.2. Wydarzenia towarzysz ące Tradycja obsługi linii dowożą cych do placówek kulturalnych w „Noc Muzeów” przez zabytkowe autobusy narodziła si ę w 2004 roku w Warszawie. 100 Słynne „ogórki” poja- wiły si ę na linii A ł ącz ącej plac Bankowy z placem Starynkiewicza, gdzie mieściło si ę „mu- zeum na szynach”, czyli ekspozycja zabytkowych tramwajów na nieu żywanej liniowo p ę- tli.101 Przez ponad dziesi ęć lat zwyczaj ten rozpowszechnił si ę w całej Polsce, a na przeja żdż- kę „ogórkiem” przychodz ą zarówno miło śnicy komunikacji, jak i zwykli pasa żerowie. W la- tach 2013-2015 w śród miast organizuj ących bezpłatne linie „muzealne” zabytkowe autobusy zapewniły: Białystok, Bydgoszcz (od 2014 roku), Gdańsk, Gdynia, Radom, Szczecin i War- szawa. Warto zauwa żyć, że radomskie Miejskie Przedsi ębiorstwo Komunikacyjne – mimo posiadania historycznego autobusu marki Ikarus – nie uruchomiło nigdy linii turystycznej obsługiwanej tym pojazdem. Oprócz tego w „Noc Muzeów” swoje zaplecze pokazał Miejski Zakład Komunikacji w Toruniu oraz pasjonaci w łódzkiej Zajezdni Muzealnej Brus. Z warszawsk ą „Noc ą Muzeów” stowarzyszony jest „Zlot Zabytkowych Autobusów” (dawniej „Zlot Ogórków”). W dzie ń poprzedzaj ący kursowanie pojazdów na okoliczno ścio- wych liniach – do południa – mo żna obejrze ć ka żdy z nich w wyznaczonym miejscu (ostatnio jest to plac Defilad), a nast ępnie uda ć si ę w podró ż w specjalnej paradzie. Kolejnym wydarzeniem, które ł ączy miło śników komunikacji s ą „Dni Transportu Publicz- nego” (Warszawa) lub dni otwarte (Zajezdnia Muzealna Brus, Tramwaje Śląskie oraz MPK Wrocław), organizowane w ramach Europejskiego Tygodnia Zrównowa żonego Transportu we wrze śniu ka żdego roku. To wła śnie wtedy wszyscy ch ętni mog ą zwiedzi ć zajezdni ę i po-
100 Klub Miło śników Komunikacji Miejskiej: Noc Muzeów 2004 ,
90
zna ć tajniki pracy kierowcy lub motorniczego. Dla odmiany miasta takie, jak Elbl ąg, Gda ńsk i Gdynia – wła śnie z okazji ETZT – uruchamiaj ą specjalne linie.
* Miejska turystyka transportowa definiowana jest przede wszystkim przez aktywno ści prze- jawiane przez turyst ę transportowego – są to podró że komunikacj ą miejsk ą, linie turystyczne i imprezy komunikacyjne. W ka żdej z wymienionych form tego typu turystyki nadrz ędn ą rol ę stanowi transport publiczny, który z elementu zagospodarowania turystycznego stał si ę celem samym w sobie. Przyci ąga on turystów zainteresowanych codzienno ści ą, ale głównie s ą to miło śnicy komunikacji miejskiej, nie tylko uprawiaj ący, ale i tworz ący turystyk ę transporto- wą. Podró ż pojazdami komunikacji miejskiej to ju ż nie tylko codzienna trasa z domu do szkoły czy pracy. To tak że bezcelowa jazda po mie ście, ale i zorganizowane przejazdy pasjonatów. Poprzez odbycie niezliczonej ilo ści wypraw w poszukiwaniu starych autobusów czy w celu „zaliczenia” nowej sieci tramwajowej, poznaj ą oni miasto z zupełnie innej strony. Tak że linie turystyczne, które w latach 2013-2015 pojawiły si ę w siedemnastu polskich miastach, przy- bli żaj ą „zwykłym” pasa żerom najwi ększe atrakcje miasta, ale te ż i histori ę komunikacji pu- blicznej. Wreszcie – w całej Polsce odbyło si ę 198 imprez komunikacyjnych, co stanowi wa żny element działalno ści miło śników komunikacji miejskiej. To wła śnie ten typ aktywno- ści pokazuje, co interesuje pasjonatów. Z ka żdym rokiem otwieraj ą si ę nowe mo żliwo ści w kwestii wyboru trasy czy samego pojazdu. Zmienia si ę równie ż podej ście spółek komuni- kacyjnych do miło śników komunikacji oraz wydarze ń promuj ących transport publiczny – jak np. Dni Transportu Publicznego – co przekłada si ę na zwi ększone zainteresowanie pasa- żerów. Warto równie ż pami ęta ć, że turystyka transportowa jest specyficzn ą dziedzin ą, w której wa żną okazuje si ę sama podró ż i jej otoczenie. To trasa konkretnej linii, pojazd oraz „zestaw” pasa żerów pozwala prze żyć pewne niepowtarzalne doznania. Z tego wła śnie wzgl ędu turysty- kę transportow ą nale ży nazwa ć turystyk ą tymczasow ą i – z racji przemieszczania si ę pojazdu – ruchom ą.
91
Podsumowanie Turystyka transportowa wydaje si ę zjawiskiem stosunkowo nowym , które jeszcze na do- bre nie zakorzeniło si ę w świadomo ści społecze ństwa, jednak jej pierwsze przejawy mo żna było zaobserwowa ć ju ż w latach 30. XX wieku (warszawskie Muzeum Tramwajów i Autobu- sów), a potem w latach 70. – w postaci pierwszych linii turystycznych i remontów starszych pojazdów. Te ostatnie na szersz ą skal ę pojawiły si ę dopiero na pocz ątku XXI wieku, a przez kolejne dziesi ęć lat zyskiwały popularno ść na tyle, żeby „zarazi ć” ide ą kolejne podmioty. Przestrze ń, w jakiej do świadcza si ę turystyki transportowej, jest przestrzeni ą tymczasow ą i ruchom ą. Pojazdy, którymi podró żujemy, oraz infrastruktura to tylko elementy stanowi ące cz ęść tej przestrzeni. Samo „obejrzenie” czy „zwiedzenie” autobusu nie świadczy jeszcze o byciu turyst ą transportowym. Sta ć si ę nim mo żna bodaj dopiero po odbyciu podró ży okre- ślonym środkiem transportu. Turystyka transportowa to przede wszystkim domena miło śników komunikacji . To wła- śnie oni podró żuj ą autobusem czy tramwajem dla przyjemno ści, ale te ż przekazuj ą swoj ą wiedz ę, czy tworz ą z tej dziedziny nowy produkt turystyczny. W przestrzeni „miło śniczej” pasjonaci czuj ą si ę jak przysłowiowa „ryba w wodzie”, natomiast nie-miło śnicy postrzegaj ą ich jako ludzi szalonych, a w najlepszym przypadku – nieco dziwnych. By ć mo że to wła śnie zbyt entuzjastyczne podej ście do nierozumianego w społecze ństwie hobby skutkuje pobła żli- wymi spojrzeniami w kierunku ludzi fotografuj ących „zwykły” autobus. Warto jednak pami ęta ć, że to pasjonaci daj ą z siebie wszystko, żeby przybli żyć zwykłemu pasa żerowi funkcjonowanie komunikacji i wytłumaczy ć kwesti ę nawet tak prost ą, jak działa- nie kasownika (odwieczne oskar żenia: „zjadł mi bilet!”). W kontek ście wzmiankowanych problemów w Poznaniu i Wrocławiu, trudnym – ale najlepszym – rozwi ązaniem byłoby do- cenienie miło śników jako ekspertów z zakresu komunikacji miejskiej, którzy – przy odpo- wiednim zaanga żowaniu – potrafi ą przyci ągnąć tłumy do zakładowego muzeum czy na lini ę turystyczn ą. Miło śnicy komunikacji to amatorzy przemieszczania si ę, a to wi ąż e si ę z niezaspokojon ą potrzeb ą podró żowania. Ka żdy przejazd obfituje w niepowtarzalne do świadczenia – inni pa- sa żerowie, inna pogoda, inny kierowca… Na pokładzie pojazdu dochodzi do wielu interakcji mi ędzyludzkich – mo żna wi ęc posłucha ć, co s ąsiadka ugotuje na obiad, gdzie s ą najlepsze imprezy w mie ście czy – nierzadko – „dosta ć po głowie”. Oprócz obserwowania trasy za oknem taki podró żny ma szans ę wi ęc poznać codzienne życie mieszka ńców, co jest obec- nie jednym z najpopularniejszych czynników przyci ągaj ących turystów.
92
W przeprowadzonych badaniach starano si ę dowie ść , że w śród turystów transportowych popularno ści ą ciesz ą si ę zarówno wielkie miasta, jak i małe miejscowo ści. Przyci ągaj ą ich tam przede wszystkim konkretne pojazdy, niewyst ępuj ące w innych rejonach Polski, ale tak że ciekawe trasy oraz mo żliwo ść poznania nowego systemu transportowego. Jak stwierdził w rozmowie jeden z miło śników, ostatni ą z aktywno ści cz ęsto mo żna poł ączy ć ze zwiedza- niem miasta pod k ątem jego najwi ększych zabytków. Wtedy te ż komunikacja pełni podwójn ą rol ę – środka lokomocji oraz atrakcji samej w sobie. W latach 2013-2015 aż siedemna ście polskich miast uruchamiało własne linie turystycz- ne . Najcz ęś ciej były to linie tramwajowe, w dalszej za ś kolejno ści – linie autobusowe obsłu- giwane pojazdami zabytkowymi oraz pi ętrowymi (linie komercyjne). Ofert ę uzupełniały po- łączenia sezonowe, dowo żą ce turystów do najpopularniejszych atrakcji, a tak że tramwaje wodne. Tylko jedno z miast przyci ągało turystów funkcjonuj ącym tam tramwajem konnym (Mrozy). Co warte odnotowania – tendencja do posiadania własnej linii turystycznej wci ąż wzrasta, co potwierdza przypadek Cz ęstochowy (linia uruchomiona w 2014 roku) i Elbl ąga, gdzie zabytkowy wagonik w 2016 roku po raz drugi wyjechał na ulice. 102 Linie, na których kursuj ą pojazdy zabytkowe, obsługiwane s ą przez załog ę konduktorsk ą. Funkcje te pełni ą społecznie pasjonaci komunikacji zrzeszeni w lokalnych klubach miło śniczych. To wła śnie oni stanowi ą „pierwsz ą lini ę” kontaktu z pasa żerem i dbaj ą o nadanie niepowtarzalnego kli- matu podczas przejazdu swoim ubiorem czy chocia żby u żywanymi do kasowania biletów szczypcami. Uzupełnieniem pracy s ą plany linii turystycznych opracowane przez autork ę, a tak że wy- konane przez ni ą – podczas podró ży komunikacyjnych – zdj ęcia pojazdów. Dzi ęki nim udaje si ę spojrze ć szerzej na zbiór atrakcji w mie ście, do których dowozi nas np. zabytkowy tram- waj, oraz pozna ć ofert ę turystyczn ą omawianych miejscowo ści. W badanym okresie w Polsce odbyło si ę 198 imprez komunikacyjnych , czyli specjalnych przejazdów zorganizowanych dla miło śników. W wyniku przeprowadzonej inwentaryzacji zauwa żono, że wi ększ ą popularno ści ą ciesz ą si ę imprezy odbywaj ące si ę poza miastem. Ele- mentem przyci ągaj ącym pasjonatów jest przede wszystkim sam pojazd, ale – dla cz ęś ci z nich, interesuj ącej si ę fotografi ą – wa żny motyw stanowi sceneria, w której mo żna zrobi ć zdjęcia ulubionego autobusu. W miastach ulubionym tłem fotografów s ą wi ęc stare budynki
102 Warto równie ż wspomnie ć, że w (nieuj ętym w badaniach) 2016 roku, w warszawskiej dzielnicy Wawer – z okazji jej 150-lecia – zorganizowano kursowanie Wawerskiej Wakacyjnej Linii Turystycznej. Ciesz ąca si ę du żą popularno ści ą w śród mieszka ńców linia obsługiwana była zabytkowymi autobusami nale żą cymi do Klubu Miło śników Komunikacji Miejskiej w Warszawie. Dzielnica Wawer
93
czy zakłady przemysłowe. Równie urzekaj ącą przestrze ń stanowi ą miejsca ciekawie o świe- tlone po zmroku. Coraz cz ęś ciej wraca si ę tak że do prób stworzenia muzeów komunikacji miejskiej z prawdziwego zdarzenia. Du że nadzieje wypada pokłada ć przede wszystkim w Łodzi, w której planuje si ę otwarcie muzeum w zajezdni tramwajowej na Brusie, gdzie obecnie sta- cjonuj ą zabytkowe pojazdy, nale żą ce do kilku ró żnych podmiotów (co – w porównaniu ze wspomnian ą warszawsk ą niech ęci ą do ł ączenia zbiorów – wydaje si ę swego rodzaju „cu- dem”). Na podstawie własnych obserwacji, a tak że przeprowadzonych rozmów autorka niniejszej pracy z cał ą pewno ści ą pragnie stwierdzi ć, że turystyka transportowa w Polsce nie zaniknie, a wr ęcz b ędzie si ę rozwija ć. Kluby miło śnicze z polskich miast przez lata zyskały renom ę grup ludzi „pozytywnie zakr ęconych”, którzy znaj ą si ę na rzeczy. Fakt ten otwiera wiele „drzwi” w zakresie tworzenia linii turystycznych czy otwierania muzeów komunikacji miej- skiej. Wreszcie „zainteresowanie transportem publicznym” jest nie tylko niezrozumiałym hasłem, a okre śleniem płaszczyzny działa ń miło śników komunikacji miejskiej, czyli wła śnie turystów transportowych. Próbuj ąc okre śli ć kierunek, w którym powinny pój ść polskie miasta w zakresie tworzenia obiektów i inwestycji zwi ązanych z turystyk ą transportow ą, nale ży spojrze ć w stron ę Berlina i Pragi. Pierwsza z wymienionych stolic znana jest z linii turystycznej 100, łącz ącej najwi ęk- sze atrakcje miasta. Lini ę obsługuje kilka autobusów pi ętrowych, dzi ęki czemu podró ż takim pojazdem i obserwowanie trasy z górnego pokładu stanowi atrakcj ę sam ą w sobie. Na linii obowi ązuje standardowa taryfa biletowa, a cz ęstotliwo ść jej kursowania jest wysoka – dosto- sowana do popytu w śród turystów. W maju 2016 roku, z okazji obchodów ćwier ćwiecza part- nerskiej współpracy Warszawy i Berlina, 103 jeden z „pi ętrusów” zawitał do stolicy Polski i przez dwa tygodnie kursował na trasie dawnej linii turystycznej (obecnie linii zwykłej) 180, co było nie lada atrakcj ą dla mieszka ńców. Praga natomiast poszczyci ć si ę mo że jednym z najlepszych w Europie (zdaniem autorki) Muzeum Transportu Publicznego. W dawnej zajezdni tramwajowej St řešovice zgromadzono wagony przedwojenne, ale tak że i nowsze Tatry z lat 50. i 60. XX wieku. Obok trakcji szy- nowej nieco mniej miejsca zajmuj ą pojazdy kołowe – autobusy i trolejbusy. Pierwsze z nich to przede wszystkim czechosłowackie Škody (w tym pierwowzór polskiego „ogórka”), ale tak że Karosa czy Ikarus. Ściany zajezdni zdobi ą plansze informacyjne zwi ązane m.in. z bu-
103 Zarz ąd Transportu Miejskiego w Warszawie: Pi ętrus w Warszawie
94
dow ą metra w Pradze, a w ich pobli żu znajduj ą si ę gabloty z modelami wagonów kolejki podziemnej. W skład muzeum wchodzi równie ż sklepik z pami ątkami, w którym mo żna ku- pi ć ksi ąż ki, pocztówki czy modele pojazdów. Autorka niniejszej pracy żywi nadziej ę, że podobn ą drog ą pójdzie Zajezdnia Muzealna Brus w Łodzi, w której – „ponad podziałami” – funkcjonuj ą zabytkowe pojazdy ró żnych wła- ścicieli, a docelowo planuje si ę poł ączenie jej z Muzeum Komunikacji Miejskiej MPK Łód ź.
95
Literatura
Adamski J., 2011, Zabytkowy Kraków. Tramwajem przez histori ę Krakowa , „Przewo źnik Krakowski”, nr 1 (39) – 4 (42) Beister M., Krajnow I., Paul W., Peczy ński L., Potocka M., 2015, Po s ąsiedzku – sprawdzamy komunikacj ę podmiejsk ą, „iztm”, nr 7 (89) Białoszewski M., 2000, Rondo Wiatraczne [w:] tego ż, Małe i wi ększe prozy , Pa ństwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, s. 39-41 Białoszewski M., 2009, Chamowo , Pa ństwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa Cohen E., 1972, Towards a sociology of international tourism , „Social Research” nr 39, s. 164-182 Dąbrowski J., Nalazek D., Stiasny M., 2005, Warszawskie autobusy i trolejbusy , Betezda, Rybnik Gurycka A., 1989, Rozwój i kształtowanie zainteresowa ń, WSiP, Warszawa Hall C. M., Page, S. J., 1999, Geography of Recreation and Tourism: Place and Space , Routledge, London Hall D., 2005, Transport Tourism [w:] Novelli M. (red.), Niche Tourism , Elsevier Butterworth-Heinemann, Oxford/Burlington, s. 89-98 Halsall D. (red.), 1982, Transport for Recreation , IBG Transport Geography Study Group, Lancaster Jędrysiak T., 2011, Turystyka kulturowa w obiektach poprzemysłowych – zagadnienia ogólne , „Turystyka Kul- turowa” nr 6/2011, Pozna ń, s. 17-35 Judt T., 2012, Pensjonat Pami ęci , Czarne, Wołowiec Kaczmarek J., 2014, Turystyka komunikacyjna. Szale ństwo zapale ńców czy mo że nowy trend? , prezentacja wygłoszona na sesji popularno-naukowej Warszawskiego Oddziału Przewodników PTTK pt. Nowe trendy i kierunki w turystyce – Turystyka komunikacyjna, konna, eksploracyjna (poszukiwawcza) w Warszawie (15.11.2014) Kaczmarczyk G., 2011, Miło śnicy komunikacji miejskiej w Warszawie jako subkultura , praca roczna z przedmiotu Socjologia, kierunek Politologia, Uniwersytet Warszawski Karpowicz A., 2012, „Autobusiarnia” Mirona Białoszewskiego , „Kultura Współczesna”, nr 2/2012, s. 61-73 Kasperska E., 2012, Zachowania transportowe turystów na podstawie bada ń do projektu CIVITAS RENAISSANCE w Szczecinku , „Logistyka” nr 3/2012, płyta CD Kołodziejczyk K., 2011, Historia, stan i perspektywy wykorzystania w turystyce dziedzictwa wrocławskiej komunikacji tramwajowej [w:] Widawski K. (red.), Turystyka kulturowa na Dolnym Śląsku – Wybrane aspekty , tom II, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, s. 119-150 Kołodziejski H., 2012, Rynek usług transportowych jako struktura ekonomiczna i społeczna [w:] Ruci ńska D. (red.), Polski rynek usług transportowych. Funkcjonowanie – przemiany – rozwój , wyd. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 47-53 Kowalczyk A., 2008, Współczesna turystyka kulturowa – mi ędzy tradycj ą a nowoczesno ści ą [w:] Kowalczyk A. (red.), Turystyka kulturowa. Spojrzenie geograficzne , Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 9-57 Kowalczyk A., Derek M., 2010, Zagospodarowanie turystyczne , Wyd. Nauk. PWN, Warszawa Kowalczyk A., Derek M., 2015, Przestrze ń czasu wolnego w polityce du żych miast , „Ruch prawniczy, ekono- miczny i socjologiczny”, zeszyt 1, s. 311-325 KPK Białystok (autor nieznany), 2013, Wycieczka „ogórkiem” jako atrakcja turystyczna Białegostoku , prezen- tacja wygłoszona podczas konferencji pt. Promocja komunikacji miejskiej pojazdami zabytkowymi będącej cz ę- ści ą XI Mi ędzynarodowych Targów Transportu Zbiorowego TRANSEXPO w Kielcach (17.09.2013), udost ęp- niona przez M. Żabickiego Kronenberg M., 2007, Turystyka dziedzictwa przemysłowego – próba sprecyzowania terminologii [w:] Dzie- dzictwo przemysłowe jako strategia rozwoju innowacyjnej gospodarki , Materiały pokonferencyjne z IV Mi ędzy- narodowej Konferencji Naukowo-Praktycznej pt. „Dziedzictwo przemysłowe jako strategia rozwoju innowacyj- nej gospodarki”, Zabrze, s. 33-41 Lamb B., Davidson S., 1996, Tourism and transportation in Ontario, Canada [w:] Harrison L., Husbands W. (red.), Practising Responsible Tourism: International Case Studies in Tourism Planning, Policy and Develop- ment , Wiley, Chichester, s. 261-276 Leiper N., 1990, Tourism Systems: An Interdisciplinary Perspective , Massey University, Department of Man- agement Systems, Palmerston North Lijewski T., 1986, Geografia transportu Polski , Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 2002, Geografia turystyki Polski , Polskie Wydawnictwo Ekono- miczne, Warszawa Ludwiczak J., 2013, Linie turystyczne w polskich miastach , „Na Przystanku”, nr 4 (12), s. 7-11 Madurowicz M., 2008, Kto jest turyst ą w przestrzeni miasta? Poszukiwania badawcze [w:] Kowalczyk A. (red.), Turystyka kulturowa. Spojrzenie geograficzne , Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 59-84
96
Mazurek T., Kubalski J., 1968, Organizacja ruchu miejskiego [w:] Komunikacja miejska , Wydawnictwa Ko- munikacji i Ł ączno ści, Warszawa, s. 159-160 Mika M., 2008, Turystyka miejska [w:] Kurek W. (red.), Turystyka , Wyd. Nauk. PWN, Warszawa Osiecki B., 2005, Uwagi do definicji w obiektach przemysłowych [w:] Burzy ński T., Łabaj M. (red.), Dziedzic- two przemysłowe jako atrakcyjny produkt dla turystyki i rekreacji. Do świadczenia krajowe i zagraniczne. Mate- riały pokonferencyjne , Ministerstwo Gospodarki i Pracy, GWSH w Katowicach, UM w Zabrzu, Katowice, s. 309-312 Otwarcie muzeum tramwajów i autobusów. Z wczorajszej uroczysto ści , „Gazeta Warszawska” nr 21, 21.01.1934 Page S. J., 2009, Transport and Tourism. Global perspectives , Pearson Education Limited, Harlow Paruch P., 2008, Kraków , cykl artykułów Tramwajownik czyli po torach przez Polsk ę, „Nowa Zajezdnia”, nr 4 (10), s. 20-21 Pawlicka Z., 1978, Przewozy pasa żerskie , Wydawnictwa Komunikacji i Ł ączno ści, Warszawa Pawlusi ński R., 2008, Usługi i zagospodarowanie turystyczne [w:] Kurek W. (red.), Turystyka , Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s. 164-176 Pie ńkowski T. Z., 2012, Trolejbusy w historii i kulturze Lublina , „Kultura Współczesna”, nr 2/2012, s. 84-93 Przybylski I., 2012, Archeologia komunikacji , rozmow ę przeprowadził X. Sta ńczyk, „Kultura Współczesna”, nr 2/2012, s. 11-18 Regulamin imprezy „Jesie ń z Ikarusem”, Krakowski Klub Modelarzy Kolejowych, Kraków Rocznik demograficzny 2015 , pod red. H. Dmochowskiej, 2015, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa Rotter-Jarz ębi ńska K., Wilko ńska A., 2007, Formy turystyki w Krakowie – stan i perspektywy rozwoju , „Prace Geograficzne”, zeszyt 117, Kraków, s. 125-139 Ruci ńska D., 2012, Charakterystyka rynku usług transportowych [w:] Ruci ńska D. (red.), Polski rynek usług transportowych. Funkcjonowanie – przemiany – rozwój, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 17-46 Sawicki B., 2012, Rola transportu w zagospodarowaniu turystycznym , „Logistyka” nr 3/2012, płyta CD Stasiak , A., 2009, Zabytki techniki i przemysłu [w:] Stasiak A. (red.), Geografia turystyki Polski. Przewodnik do ćwicze ń krajoznawczych , Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 89-107 Stasiak A., 2011, Współczesna przestrze ń turystyczna [w:] Durydiwka M., Duda-Gromada K. (red.), Przestrze ń turystyczna. Czynniki, ró żnorodno ść , zmiany , wyd. WEMA, Warszawa, s. 39-51 Stiasny M., 2008, Atlas autobusów , Pozna ński Klub Modelarzy Kolejowych, Pozna ń Tolley R., Turton , B., 1995, Transport Systems, Policy and Planning: A Geographical Approach , Longman, Harlow Transport drogowy w Polsce w latach 2012 i 2013 , pod red. D. Turek, 2015, Zakład Wydawnictw Statystycz- nych, Warszawa Turystyka w obiektach poprzemysłowych. Koncepcja promocji i rozwoju markowego produktu turystycznego w zabytkach techniki i przemysłu w Polsce , 2004, Polska Organizacja Turystyczna, Warszawa Tundys B., 2008, Potrzeby komunikacyjne w miastach [w:] Logistyka miejska , Difin, Warszawa, s. 123 Ustawa z dnia 16 grudnia 2010 r. o publicznym transporcie zbiorowym (Dz. U. z 2011 r. nr 5, poz. 13) Warszawa lata 70. , 2015, BOSZ, Olszanica Wesołowski J., 2003, Transport miejski. Ewolucja i problemy współczesne , „Zeszyty Naukowe” nr 918, Poli- technika Łódzka, Łód ź, s. 10-11, 75-81, 174-179 Wilko ńska A., Rotter-Jarz ębi ńska K., 2013, Zachowania transportowe osób odwiedzaj ących Kraków w celach turystycznych, ze szczególnym uwzględnieniem przyjazdów w okresie organizacji Euro 2012 w Polsce , „Zeszyty naukowe Małopolskiej Wy ższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie”, tom 22, nr 1, Tarnów, s. 173-193 Wyszomirski O., 2009, Transport miejski [w:] Rydzkowski W., Wojewódzka-Król K. (red.), 2009, Transport , Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s. 220-257 Zaporowski A., 1999, Ja lub ja, albo pejza ż zza szyby miejskiego autobusu [w:] Rewers E., Przestrze ń, filozofia, architektura. Osiem rozmów o poznawaniu, produkowaniu i konsumowaniu przestrzeni , Wyd. Fundacji Huma- niora, Pozna ń, s. 96-106 Zych M., Baran J., 2012, Porównanie organizacji komunikacji miejskiej w wybranych miastach świata i Polski , „Logistyka” nr 6/2012, płyta CD
97
Źródła internetowe
Bossakowska J., PKS daleko od szosy. Bolesny upadek transportowego kolosa [w:] „Wyborcza.biz”, 7.11.2011,
98
MPK Pozna ń: Historia
99
Wikipedia , hasło: Komunikacja miejska
Źródła wywołane
Korespondencja otrzymana od J. Tarki, prezesa Klubu Miło śników Starych Tramwajów Korespondencja otrzymana od K. Kołodziejczyka, prezesa Klubu Sympatyków Transportu Miejskiego Korespondencja otrzymana od P. Recława, członka zarz ądu Krakowskiego Klubu Modelarzy Kolejowych Korespondencja otrzymana od członków Klubu Miło śników Transportu Miejskiego w Chorzowie Batorym Korespondencja otrzymana od członków Toru ńskiego Klubu Miło śników Komunikacji Miejskiej Korespondencja otrzymana od Tramwajów Śląskich S. A. Korespondencja otrzymana od Zakładu Komunikacji Miejskiej w Gda ńsku Korespondencja otrzymana od Zarz ądu Dróg i Transportu Miejskiego w Szczecinie Korespondencja otrzymana od Zarz ądu Dróg Miejskich i Komunikacji Publicznej w Bydgoszczy Korespondencja otrzymana od Zarz ądu Komunikacji Miejskiej w Gdyni Kwerenda przeprowadzona w śród miło śników komunikacji na temat odwiedzonych miast, odpowiedzi udzielili T. Doli ński, B. Komuda i M. Smoła Rozmowa z L. Peczy ńskim przeprowadzona 13.06.2016, transkrypcja w zał ączniku 1.1. Rozmowa z M. Stiasnym przeprowadzona 6.06.2016, transkrypcja w zał ączniku 1.2. Rozmowa z członkami Krakowskiego Klubu Modelarzy Kolejowych T. Bieleckim i J. Traczem przeprowadzona 19.04.2016, transkrypcja w zał ączniku 1.3. Fragment prywatnej korespondencji z J. Matuszewskim z 19.08.2016 Wielogodzinne rozmowy na temat komunikacji miejskiej z K. Wacławskim, nieuj ęte w transkrypcjach
100
Źródła dodatkowe (niezacytowane w pracy, ale pomocne)
Ulotka Bus Tour 2014 , wyd. ZKM Gda ńsk Ulotka City Sightseeing Kraków , 2015, wyd. City Sightseeing Ulotka City Sightseeing Warsaw , 2011, wyd. City Sightseeing Ulotka Harmonogram i cennik rejsów Krakowskiego Tramwaju Wodnego 2013, wyd. ZIS Kraków Ulotka Harmonogram i cennik rejsów Krakowskiego Tramwaju Wodnego 2014 , wyd. ZIS Kraków Ulotka Harmonogram i cennik rejsów Krakowskiego Tramwaju Wodnego 2015, wyd. ZIS Kraków Ulotka Kolejka Parkowa Maltanka , 2014, wyd. MPK Pozna ń Ulotka Odkryj Pozna ń historycznym autobusem! , 2014, wyd. MPK Pozna ń Ulotka Odkryj Pozna ń historycznym autobusem! , 2015, wyd. MPK Pozna ń Ulotka Odkryj Pozna ń historycznym tramwajem! , 2014, wyd. MPK Pozna ń Ulotka Odkryj Pozna ń historycznym tramwajem! , 2015, wyd. MPK Pozna ń Ulotka Odkrywaj miasto trolejbusem 326 , wyd. Urz ąd Miasta Gdynia Ulotka Oferta linii turystycznych w sezonie 2013 , wyd. ZDMiKP Bydgoszcz Ulotka Oferta linii turystycznych w sezonie 2014, wyd. ZDMiKP Bydgoszcz Ulotka Prom „Turkawka” , 2015, wyd. ZTM Warszawa Ulotka Prom „Wilga”, 2015, wyd. ZTM Warszawa Ulotka Statek do Serocka , 2015, wyd. ZTM Warszawa Ulotka Tram Tour 2013, wyd. ZKM Gda ńsk Ulotka Tram Tour 2014, wyd. ZKM Gda ńsk Ulotka Tram Tour 2015 , wyd. ZKM Gda ńsk Ulotka Tramwaj wodny , 2015, wyd. ZTM Warszawa Ulotka Tramwajowa Linia Turystyczna , 2014, wyd. KMST Łód ź Ulotka Tramwajowa linia turystyczna 0 , 2013, wyd. ZDiTM Szczecin Ulotka Tramwajowa linia turystyczna 0 , 2015, wyd. ZDiTM Szczecin Ulotka Tramwajowa linia turystyczna 2014 , wyd. MPK Pozna ń Ulotka Tramwajowa linia turystyczna 2015, wyd. MPK Pozna ń Ulotka Warszawskie Linie Turystyczne , 2015, wyd. ZTM Warszawa Ulotka Wybierz Kalisz na Weekend , 2013, wyd. Urz ąd Miasta Kalisz
101
Spis tabel i schematów
Tabela 1. Podział urz ądze ń i usług składaj ących si ę na zagospodarowanie turystyczne...... 16 Tabela 2. Stara i nowa przestrze ń turystyczna...... 33 Tabela 3. Miejskie imprezy komunikacyjne w latach 2013-2015 według miast...... 85 Tabela 4. Miejskie imprezy komunikacyjne w latach 2013-2015 według typu...... 86 Tabela 5. Muzea komunikacji miejskiej w Polsce...... 88 Schemat 1. Transport turystów w miejsca docelowe...... 18
Spis planów
Plan 1. Autobusowa linia turystyczna w Białymstoku w 2014 roku ...... 48 Plan 2. Bydgoskie linie turystyczne w 2015 roku ...... 50 Plan 3. Linia turystyczna Z3 w Cz ęstochowie w latach 2014-2015 ...... 52 Plan 4. Tramwajowa linia turystyczna w Elbl ągu w 2015 roku ...... 53 Plan 5. Linie sezonowe w Gda ńsku w 2015 roku ...... 55 Plan 6. Linie sezonowe w Gdyni w 2015 roku ...... 57 Plan 7. Linia turystyczna 23 oraz trasa PKW w Górnośląskim Okr ęgu Przemysłowym w 2015 roku ...... 59 Plan 8. Linia 38 w Bytomiu ...... 60 Plan 9. Linia turystyczna w Kaliszu w 2015 roku ...... 62 Plan 10. Linie turystyczne w Krakowie w 2015 roku ...... 64 Plan 11. Pozostałe linie turystyczne w Krakowie w 2015 roku ...... 65 Plan 12. Linie turystyczne w Lublinie w 2015 roku ...... 67 Plan 13. Podmiejska linia tramwajowa 43 w Łodzi w latach 2013-2015 ...... 68 Plan 14. Tramwaj konny w gminie Mrozy ...... 69 Plan 15. Linie turystyczne w Poznaniu w 2015 roku ...... 71 Plan 16. Linia turystyczna 0 w Szczecinie w latach 2013-2015 ...... 73 Plan 17. Linia turystyczna w Toruniu w 2015 roku ...... 74 Plan 18. Linia turystyczna T w Warszawie w 2015 roku ...... 76 Plan 19. Pozostałe linie turystyczne w Krakowie w 2015 roku ...... 78 Plan 20. Zabytkowa Linia Tramwajowa we Wrocławiu w latach 2014-2015...... 80
Spis fotografii
Fotografia 1. Bilety komunikacji miejskiej, tablica liniowa oraz modele autobusów z kolekcji autorki pracy ...... 37 Fotografia 2. Białostocki „ogórek” podczas parady towarzysz ącej Zlotowi Autobusów Zabytkowych w Warszawie, 14.05.2016 ...... 47 Fotografia 3. Wagon 4N1 nr 202, 23.04.2013 ...... 51 Fotografia 4. Wagon Konstal 102Na oczekuj ący wówczas na remont – docelowo otrzymał biało-czerwone barwy, 23.04.2013 ...... 51 Fotografia 5. Wagon Konstal 102Na w gda ńskim Nowym Porcie, 25.08.2013 ...... 54 Fotografia 6. Trolejbus Saurer 4TIILM na p ętli Orłowo SKM „Klif”, 25.08.2013 ...... 56 Fotografia 7. Trolejbus Škoda 9Tr20 na ul. Władysława IV, 25.08.2013 ...... 56 Fotografia 8. Wagon Konstal 105N na linii 13 w Katowicach, 21.08.2015...... 61 Fotografia 9. Wagon Konstal N na linii 38 w Bytomiu, 21.08.2012 ...... 61 Fotografia 10. Autobus San H-100B na warszawskim Zlocie Zabytkowych Autobusów, 13.05.2011 ...... 62 Fotografia 11. Linia 0 na p ętli Cichy K ącik, 20.09.2015 ...... 63 Fotografia 12. Autobusy Jelcz czyli popularne „ogórki” na p ętli Osiedle Podwawelskie, 20.09.2015 ...... 63 Fotografia 13. Autobusowa odsłona linii T w Lublinie z Ikarusem 280.26 w roli głównej, 27.07.2014 ...... 66 Fotografia 14. Skład w ąskotorowych wagonów Konstal 5N+5ND na linii 43, 22.09.2013 ...... 68 Fotografia 15. Skład wagonów Konstal N+ND na p ętli Plac Wielkopolski, 14.08.2016 ...... 70 Fotografia 16. Autobus Ikarus 280.26 na p ętli Nowe ZOO, 15.08.2016 ...... 70 Fotografia 17. Linia tramwajowa 0 w Szczecinie, 14.08.2016 ...... 72 Fotografia 18. Pozna ński wagon Konstal 102N, czyli tzw. „kanciak”, 28.08.2011 ...... 75 Fotografia 19. Spotkanie pojazdów zabytkowych na trasie linii T, 3.07.2011 ...... 75 Fotografia 20. Autobus Warsaw City-Tour, 1.10.2011 ...... 77 Fotografia 21. Autobus City Sightseeing Hop On – Hop Off, 19.07.2015 ...... 77 Fotografia 22. „Baba Jaga” nieopodal Opery, 29.07.2010 ...... 79 Fotografia 23. Autobus Jelcz 120MM/1 podczas „fotostopu” na terenie warszawskiej wagonowni Szcz ęś liwice, 27.06.2015 ...... 84
102
Zał ącznik 1.1. Rozmowa z L. Peczy ńskim przeprowadzona 13.06.2016 Magdalena Cendrowska : 1. Jakie motywy przewa żaj ą w Twoich podró żach komunikacyjnych? Np. robie- nie zdj ęć (walory estetyczne), przejechanie si ę pojazdem (tabor), poznanie systemu komunikacji w mie ście (wiedza)? 2. Jakie miejscowo ści w Polsce mo żesz poleci ć do zwiedzenia miło śnikom komunikacji i dlaczego? 3. Czy w swoich podró żach ł ączysz w sobie pasje podró żnika (zwiedzanie), miło śnika (zainteresowanie ko- munikacj ą) i fotografi ą? Czy u wi ększo ści miło śników te pasje Twoim zdaniem pokrywaj ą si ę? 4. Czy jako fotograf komunikacji inaczej patrzysz na miasto - jako na konkretne kadry? Potrafisz znaleźć co ś jeszcze nieodkrytego? Leszek Peczy ński : Ad 1 Je śli mam wybiera ć to raczej głównie jestem za zdjęciami. Przy czym na ogół do- kumentuj ę to co mnie ciekawi lub mam wra żenie, że mo że by ć ładne z uwzgl ędnieniem aspektu komunikacyj- nego. Ad 2 Wi ększo ść miast mo żna poleci ć z ró żnych wzgl ędów. Wszystko zale ży od rodzaju spaczenia jednostki, której si ę poleca. Jednych mo że interesowa ć tabor (nowy lub stary, trakcja), trasy (ich liczba lub charakter) czy motywy fotograficzne. Pod k ątem taboru ja lubi ę trolejbusy, czyli Lublin, Gdynia i Tychy. Ale dla przykładu tramwaje – np. stare niemal fabryczne stopi ątki s ą w Elbl ągu, a sporo niemieckiego szrotu np. w Poznaniu. No- wy tabor to np. Olsztyn, Kraków czy Warszawa. Sporo tras to mo że by ć Śląsk, ale pod k ątem charakteru mo żna poleci ć: szybko ść – Warszawa, klimatyczne trasy – GOP, szybkie tramwaje – Pozna ń i bodaj Szczecin. Motywy znajd ą si ę w wielu rejonach a praktycznie w ka żdej sieci. Ad 3 Ja si ę raczej staram to wszystko ł ączy ć. Za dnia zwiedzam jak najwi ęcej miasta komunikacj ą, je żdżę po blokowiskach (lubi ę je, nic nie poradz ę), kombinatach i innych oddalonych od centrum trasach. Przy okazji zapoznaj ę si ę z rozwi ązaniami w kwestii informacji pasa żerskiej a chc ąc lub nie zapoznaj ę si ę z lokaln ą kultur ą czy zwyczajami. Wieczorem uwielbiam (mo że nieco za mocno to zaakcentowałem) zobaczy ć rynek, wypi ć ja- kie ś dobre piwo na starym mie ście, odwiedzi ć jakie ś atrakcje turystyczne. Czy wszyscy tak maj ą? Nie! S ą oszo- łomy (to si ę wytnie), które sens widz ą tylko w komunikacji i si ę tylko tym jaraj ą. Cz ęsto si ę z tego wyrasta, ale nie zawsze, a s ą te ż przypadki, gdzie jedynie je żdżą i chlej ą... degustuj ą lokalne trunki. Ad 4 No có ż, je śli si ę interesuj ę fotografi ą to gapi ąc si ę przez okno cz ęsto wynajduj ę jakie ś ładne lub cieka- we miejsca gdzie z ch ęci ą wracam z aparatem. Czasem miejsca gastronomiczne, ale to inna historia. W sumie to kiedy ś i po Polsce za prototypami czy rodzynkami si ę je ździło. Np. 5000 we Wrocławiu czy tam Twój 8500, który mi zawsze sam w kadr wyje żdżał, Ikarusy 435 w Cz ęstochowie, puma w Poznaniu – chocia ż to raczej przy okazji, Nevelo w Krakowie. Pojazdy testowe mo żna wymieni ć. Rozbudowa tras jak Szczecin czy Olsztyn. Tam nawet byłem na otwarciu.
103
Zał ącznik 1.2. Rozmowa z M. Stiasnym przeprowadzona 6.06.2016 Magdalena Cendrowska : Zgodnie z zeszłoroczn ą zapowiedzi ą chciałam Ci zada ć kilka pyta ń dot. Podró ży Przegubowca. Jako że wi ększo ść odpowiedzi znalazłam w waszym tek ście (definicja turystyki komunikacyjnej i motywy waszych wyjazdów). Czy jeste ś jedynym autorem tekstów? Marcin Stiasny : W podró żach przegubowca tylko ja redagowałem teksty. MC : Czy w podró żach uczestniczyła tylko redakcja strony? MS : Skład był ró żny, ale w tych opisywanych zawsze uczestniczyłem też ja. MC : Z racji tego, że pisz ę o Polsce chciałam zada ć pytania o Twoje must-see z perspektywy miło śnika ko- munikacji w Polsce (nie musisz si ę ogranicza ć) i co jest w nich interesuj ącego? MS : Znaczy co ciekawego dla miło śnika jest w samej Polsce? To zale ży co konkretnie interesuje miło śnika – czy ciekawe trasy, czy ciekawy tabor, czy jakie ś rozwi ązania organizacyjne, bo z ka żdym typem miło śnika si ę spotkałem. Mog ę wi ęc wypowiedzie ć si ę ze swojego punktu widzenia. Akurat kiedy je ździłem po Polsce to nikt jeszcze nie słyszał o Internecie, a mi zale żało głównie na 1) dokumentowaniu taboru (spisywanie numerów wo- zów na mie ście i robienie zdj ęć taboru), 2) dokumentowaniu tras (spisywanie tras i rozkładów z przystanków). Do tego na planach miast wyszukiwałem trasy które wydawały si ę ciekawe (bo np. prowadziły na jakie ś odległe osiedle, albo miały co ś spektakularnego po drodze) i tam jechałem. Jak ju ż wszystkie takie ciekawsze przejecha- łem to oczywi ście przyszła pokusa, żeby pojecha ć te ż na te mniej ciekawe – co dało pocz ątek turystyce zalicze- niowej (czyli zaliczenie całej sieci). Tak wi ęc je śli chodzi o jakie ś godne polecenia trasy to z tramwajów: GOP (du żo odcinków jednotorowych, unikalna organizacja ruchu, malownicze trasy z dala od ci ągów komunikacyj- nych ciekawy krajobraz kulturowy), Łód ź (unikalne w skali europejskiej trasy podmiejskie), Pozna ń (szybki tramwaj). Z autobusów to akurat mnie najbardziej fascynuj ą trasy w GOP-ie (rozległa siec ciekawych tras), Wałbrzychu (malownicze trasy w górzystym terenie) i Trójmie ście. Pod k ątem taborowym to stopie ń atrakcyj- no ści si ę szybko zmienia – dla mnie zawsze na pierwszym miejscu były miasta z ikarusami, ale teraz jak kto ś lubi ikarusy to pojedzie tylko do Katowic albo Cz ęstochowy. MC : Inn ą z form, jak ą omówi ę (po liniach turystycznych) b ędą imprezy miło śnicze. Pami ętasz mo że pierw- sz ą z imprez, w jakiej uczestniczyłe ś? Chciałabym okre śli ć orientacyjnie pocz ątek organizacji imprez. Czym kierowali ście si ę przy wyborze tras i wozów? Nie mam dobrych źródeł, wi ęc nie potrafi ę okre śli ć czy mkm byli pierwsi czy mikole. Masz jakie ś dane na ten temat? MS : Na pewno pierwsze były imprezy kolejowe, bo to hobby jest troch ę „starsze”. Nie wiem jak było w in- nych miastach (w Poznaniu, Krakowie czy Gda ńsku mogło by ć cos wcze śniej) ale w Warszawie pierwsze co ś co mo żna nazwa ć imprez ą to chyba były jakie ś spontaniczne przejazdy berlink ą w 1995 roku przy okazji jej wyjaz- dów do zdj ęć filmowych. W kolejnych latach były jakie ś pojedyncze imprezy tramwajowe: na 130-lecie tramwa- jów w 1996 roku przejazd dla miło śników po Warszawie (chyba parówk ą #795), potem chyba znowu w grudniu ‘98 i potrójniakiem w grudniu ‘99. W 1999 roku miło śnicy w Poznaniu zrobili jak ąś imprez ę Zemu- nem i to we mnie troch ę rozbudziło my śl o czym ś takim u nas. Wspólnie z Żab ą [M. Żabicki – przyp. MC] za- cz ęli śmy ten temat obmy śla ć. Wynajem wozu od MZA nie wchodził w gr ę bo oni za takie co ś liczyli sobie ko- smiczne sumy i w ogóle robili mega trudno ści. Wi ęc Żaba który ju ż wtedy pracował w O środku Szkolenia MZA zacz ął wymy śla ć jakie ś pi ętrowe kombinacje żeby do imprezy wykorzysta ć wóz szkoleniowy. W toku dalszego kombinowania wpadli śmy na pomysł, żeby przy okazji drobnego remontu wozu 9009 da ć mu malowanie z bia- łym pasem co zrobili śmy w zasadzie własnymi siłami. Takim oto partyzanckim sposobem udało si ę przygotowa ć autobus i bodaj że 15 lipca 2000 odbyła si ę w Warszawie pierwsza impreza pod hasłem „80-lecie autobusów warszawskich” (akurat wypadała rocznica). Trasa obejmowała kilka miejsc zwi ązanych z pocz ątkami autobusów w Warszawie a potem pojechali śmy w od dawna przeze mnie wymarzone miejsca do których wówczas ju ż autobusy warszawskie nie doje żdżały czyli jakie ś tereny Białołęki i Legionowa. Potem jeszcze było kilka imprez z podobn ą koncepcj ą czyli rajd po starych p ętlach – zawsze uczestniczył w nich wóz 9009, bo ładnie wygl ądał i Żaba jako ś tam kreatywnie ksi ęgował jego wyjazdy. Potem z czasem MZA zacz ęło dostrzega ć w KMKM ja- kie ś po żytki i troch ę ch ętniej dawało nam autobusy z upustem, wi ęc gama pojazdów si ę zwi ększyła. A potem to ju ż i KMKM miał swoje wozy i inne osoby te ż si ę w to zaanga żowały. MC : Jak mo żesz to spróbuj jeszcze oceni ć przyszło ść takiej turystyki (wszystkich typów) – czy si ę rozwinie czy dalej b ędzie niszowa. MS : Mo żna by powiedzie ć że Internet mógłby zabi ć tak ą aktywno ść , bo nie trzeba jecha ć na drugi koniec Polski żeby zobaczy ć jaki ś autobus – wystarczy wej ść na phototrans. I jest w tym cze ść prawdy, bo jak si ę poja- wiło TWB to przestałem je ździ ć żeby kompletowa ć pod płotem zajezdni spisy taboru, ale zacz ąłem je ździ ć w innych celach np. żeby robi ć zdj ęcia ciekawego taboru albo w ciekawych miejscówkach. Patrz ąc po najlep- szych zdj ęciach na phototransie mo żna stwierdzi ć że wr ęcz wyrosło pokolenie które jest w stanie przejecha ć szmat drogi żeby zrobi ć jedno dobre zdj ęcie. Co do imprez komunikacyjnych to ich los jest uzale żniony od tego jak si ę miło śnictwo b ędzie rozwijało. Kiedy ś było mało miło śników to i mało si ę działo w tym temacie. Teraz takich imprez jest po kilka w miesi ącu
104
w całej Polsce. My ślę że jeszcze długo temat si ę nie wyczerpie, a to dlatego, że zawsze b ędzie target na takie imprezy czyli miło śnicy w grupie wiekowej 18-30 dla których wycieczka po wydawałoby si ę znanych do bólu miejscach b ędzie ciekawym do świadczeniem.
105
Zał ącznik 1.3. Rozmowa z członkami Krakowskiego Klubu Modelarzy Kolejowych T. Bieleckim i J. Traczem przeprowadzona 19.04.2016.
Magdalena Cendrowska : Szanowni Koledzy, pisz ę prac ę magistersk ą dotycz ącą form turystyki transporto- wej. W zwi ązku z tym chciałabym poprosi ć Was o odpowiedzi na kilka pyta ń. 1. Od kiedy KKMK organizuje imprezy? Jakie były okoliczno ści zorganizowania pierwszej imprezy? 2. Co Waszym zdaniem decyduje o przyje ździe miło śników na imprez ę (zwłaszcza przy pokrywaj ących si ę terminach): a. pojazd b. trasa c. dobry dojazd do miejsca rozpocz ęcia imprezy d. cena e. mo żliwo ść spotkania si ę ze znajomymi f. inne: ... 3. Co Waszym zdaniem decyduje o popularno ści imprez cyklicznych np. Krakowska Nocka, Melonem off- route? Czym ró żni ą si ę poszczególne edycje? 4. Które imprezy Waszym zdaniem s ą najbardziej popularne: a. trasa tylko w mie ście b. trasa poza miastem c. trasa w mie ście i poza miastem d. wszystkie po równo 5. Czym kierujecie si ę w wyborze trasy i pojazdu? 6. Czy widzicie potencjał w imprezach miejskich? (w odró żnieniu od bardziej fotogenicznych imprez poza miastem) 7. Prosz ę o udost ępnienie regulaminu imprez w celu okre ślenia terminu "impreza" (swego czasu widziałam w jednym z nich to okre ślenie, brzmiało dobrze jako definicja słownikowa Jakub Tracz : 2. Je żeli jedna odpowied ź mo żliwa to A, jak dwie to A i B. 3. Nocka jest stała i jest co roku, du ży procent ludzi przyje żdża w celach towarzyskich, a cz ęść na nocne zdj ęcia danego typu pojazdu. W przypadku obu imprez ludzie wiedz ą czego mog ą sie spodziewa ć. Na melonie zawsze s ą cymes trasy na których najcz ęś ciej nic liniowo nie je ździ. 4. C 5.Trasa – nietypowe miejsca, klimatyczne, miejsca w które autobus normalnie nie wje żdża lub je żeli chodzi o miasto jak ąś stara zabudowa lub nowo wybudowane budynki i obiekty, a tak że miejsca, w których dany typ pojazdu najcz ęś ciej si ę pojawiał. 6. Tak, szczególnie w przypadku imprez nocnych gdzie mo żna wjecha ć i stan ąć bez tamowania ruchu. Tomasz Bielecki : Ci ęż kie te pytania. 1. Od lat 90-tych. Wtedy jeszcze w nich nie uczestniczyłem, wi ęc Ci nie powiem. 2. a, c, e 3. Krakowska Nocka - ró żni si ę pojazdem. Impreza ma ju ż stałe grono uczestników i jest znana w środowi- sku. Co do melona to za każdym razem zmienia si ę rejon, w którym si ę poruszamy. 4. d 5. Wybór trasy zale ży od rodzaju pojazdu i czasu trwania imprezy (nocki s ą jedynie po Krakowie). Staramy si ę za ka żdym razem zmienia ć obszar, w którym b ędziemy si ę porusza ć danym pojazdem. Wybór pojazdu zale ży od wielu czynników. Od tego czy np. pojazdy danej marki/modelu b ędą kasowane, jak dawno było impreza danym typem pojazdu. I jeszcze pkt. 6. Potencjał imprez miejskich oczywiście, że jest. Problem le ży jedynie w kwestii ilo ści osób na danej imprezie, poniewa ż im wi ęcej osób tym dłu ższe s ą fotostopy i tamowanie ruchu. A tak poza list ą pyta ń to napisz ę, że ja osobi ście wol ę fotografowa ć pojazdy w zieleni, st ąd wol ę imprezy gdzie podró żuje si ę autobusem po zadupiach. Dodatkowo s ą to miejsca, w których komunikacja pojawia si ę wg rozkładu rzadko, lub s ą to tereny do których komunikacja nie doje żdża. Masz np. taki Barbakan czy Wawel, z którym mo żesz sobie zrobi ć zdj ęcie, poniewa ż cz ęsto co ś je ździ w tych okolicach. A we źmy np. opactwo Benedyktynów w Tyńcu, tam nic nie dociera i jedyna mo żliwo ść zro- bienia zdj ęcia z budynkiem to impreza. MC : A no wła śnie. Tak te ż my ślałam, ale że pisz ę o miastach to o to podpytuj ę bardziej, ale nie zawsze wszystko musi zgadza ć si ę z tez ą główn ą, wi ęc poka żę że lepsze imprezy s ą poza miastem ( śmiech). TB : My ślę, że teraz zrobiła si ę moda na imprezy poza miejskie. Od kilku lat ona trwa. Oczywi ście mówi ę o imprezach autobusowych.
106
Zał ącznik 2. Trasy linii turystycznych
Białystok 2013 Linia turystyczna : PLAC JANA PAWŁA II – ? – PLAC JANA PAWŁA II 2014 Linia turystyczna : PLAC JANA PAWŁA II – pl. Branickich – pl. Lussy – Pałacowa – Słonimska – Piasta – Staszica – św. Wojciecha – Warszawska – Pałacowa – pl. Lussy – pl. Branickich – Mickiewicza – Świ ętoja ńska – pl. Katy ński – 11-go Listopada – Zwierzyniecka – rondo Nowakowskiego – Kaczorowskiego – Wyszy ńskiego – Bohaterów Monte Cassino – Poleska – Botaniczna – Artyleryjska – Proletariacka – Bohaterów Getta – al. Piłsudskiego – pl. Niepodległo ści – Krakowska – Kalinowskiego – Grochowa – Lipowa – Liniarskiego – pl. Uniwersytecki – Skłodowskiej-Curie – Legionowa – PLAC JANA PAWŁA II Linia autobusowa kursowała w soboty i niedziele do 31 sierpnia co 60 min w godz. 11:00-12:00. 2015 Linia turystyczna : PLAC JANA PAWŁA II – ? – PLAC JANA PAWŁA II
Bydgoszcz 2013 10 : KAPU ŚCISKA – Wojska Polskiego – Szarych Szeregów – Toru ńska – rondo Toru ńskie – Toru ńska – Żupy – Babia Wie ś – Toru ńska – rondo Bernardy ńskie – Bernardy ńska – RONDO JAGIELLONÓW – Jagiello ńska – rondo Fordo ńskie – most Pomorski – rondo Toru ńskie – Toru ńska – Szarych Szeregów – Wojska Polskiego – KAPU ŚCISKA Linia tramwajowa kursowała w soboty i niedziele od 29 czerwca do 28 lipca co 60 min w godz. 10:36-17:36, kurs w jedn ą stron ę trwał do 20 min. 10 : BAŁTYCKA – Fordo ńska – rondo Fordo ńskie – most Pomorski – rondo Toru ńskie – Toru ńska – Żupy – Babia Wie ś – Toru ńska – rondo Bernardy ńskie – Bernardy ńska – rondo Jagiellonów – Jagiello ńska – Focha – rondo Grunwaldzkie – Nakielska – WILCZAK Linia tramwajowa kursowała w soboty i niedziele od 3 sierpnia do 15 wrze śnia co 40 min w godz. 10:23-17:43, kurs w jedn ą stron ę trwał do 25 min. 100 : PLAC TEATRALNY – Jagiello ńska – rondo Jagiellonów – 3-go Maja – ks. Markwarta – rondo Ossoli ń- skich – ks. Sie ńki – Ogi ńskiego – Sułkowskiego – Czerkaska – Gda ńska – MY ŚLĘCINEK – Gda ńska – Powsta ńców Warszawy – Za świat – Zygmunta Augusta – Dworcowa – Królowej Jadwigi – Focha – Kruszwicka – Grudzi ądzka – Wały Jagiello ńskie – Zbo żowy Rynek – rondo Bernardy ńskie – Zbo żowy Rynek – Jana Kazimierza – Kr ęta – Grodzka – Mostowa – PLAC TEATRALNY Linia autobusowa kursowała w soboty i niedziele od 3 sierpnia do 15 wrze śnia co 60 min w godz. 10:00-15:00 oraz co 30 min w godz. 15:00-18:30, kurs w jedn ą stron ę trwał do 30 min. 101 : PLAC TEATRALNY – Jagielloska – rondo Jagiellonów – 3-go Maja – ks. Markwarta – ks. Sie ńki – Moniuszki – Skłodowskiej-Curie – Łęczycka – Fordo ńska – Dźwigowa – Pod Wiaduktem – Inwalidów – BYDGOSZCZ WSCHÓD (ITBD Ż) – Inwalidów – Konduktorska – Fordo ńska – Łęczycka – Skłodowskiej-Curie – ks. Sie ńki – Piotrowskiego – Jagiello ńska – rondo Jagiellonów – Bernardy ńska – rondo Bernardy ńskie – Zbo żowy Rynek – Jana Kazimierza – Kr ęta – Grodzka – Mostowa – PLAC TEATRALNY Linia autobusowa kursowała w soboty i niedziele od 3 sierpnia do 15 wrze śnia co 60 min w godz. 10:30-14:30, kurs w jedn ą stron ę trwał do 33 min. 75 : RONDO FORDO ŃSKIE – Fordo ńska – Rejewskiego – Akademicka – Andersa – Wyzwolenia – Bydgoska – most Fordo ński – Strzy żawa – OSTROMECKO Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w soboty i niedziele od maja do wrze śnia. Bydgoski Tramwaj Wodny : linia „Słoneczna” (Rybi Rynek – Tesco – Rybi Rynek) i linia „Staromiejska” (Rybi Rynek – Astoria – Rybi Rynek) kursowały codziennie od maja do wrze śnia, a linia „Szlakiem Śluz” (Rybi Ry- nek – Gwiazda – Rybi Rynek) codziennie w lipcu i w sierpniu. 2014 10 : BAŁTYCKA – Fordo ńska – rondo Fordo ńskie – Jagiello ńska – rondo Jagiellonów – Jagiello ńska – Gda ńska – LAS GDA ŃSKI Linia tramwajowa kursowała w soboty i niedziele w sezonie letnim co 40 min w godz. 10:34-17:54, kurs w jedn ą stron ę trwał do 23 min. 100 : STARY RYNEK – Kr ęta – Podwale – Grodzka – Przy Zamczysku – plac Ko ścieleckich – Bernardy ńska – rondo Jagiellonów – 3-go Maja – ks. Markwarta – rondo Ossoli ńskich – ks. Sie ńki – Ogi ńskiego
107
– Sułkowskiego – Czerkaska – Gda ńska – MY ŚLĘCINEK – Gda ńska – Powsta ńców Warszawy – Za świat – Zygmunta Augusta – Dworcowa – Królowej Jadwigi – Focha – Kruszwicka – Grudzi ądzka – Wały Jagiello ń- skie – Zbo żowy Rynek – rondo Bernardy ńskie – Zbo żowy Rynek – Jana Kazimierza – STARY RYNEK Linia kursowała w soboty i niedziele w sezonie letnim co 60 min w godz. 10:00-14:00 oraz co 30 min w godz. 14:00-18:30, kurs w jedn ą stron ę trwał do 28 min. 101 : STARY RYNEK – Kr ęta – Podwale – Grodzka – Przy Zamczysku – plac Ko ścieleckich – Bernardy ńska – rondo Jagiellonów – 3-go Maja – ks. Markwarta – ks. Sie ńki – Moniuszki – Skłodowskiej-Curie – Łęczycka – Fordo ńska – Dźwigowa – Pod Wiaduktem – Inwalidów – BYDGOSZCZ WSCHÓD (ITBD Ż) – Inwalidów – Konduktorska – Fordo ńska – Łęczycka – Skłodowskiej-Curie – ks. Sie ńki – Piotrowskiego – Jagiello ńska – rondo Jagiellonów – Bernardy ńska – rondo Bernardy ńskie – Zbo żowy Rynek – Jana Kazimierza – STARY RYNEK Linia autobusowa kursowała w soboty i niedziele w sezonie letnim co 60 min w godz. 10:30-13:30, kurs w jedn ą stron ę trwał do 31 min. 75 : RONDO FORDO ŃSKIE – Fordo ńska – Rejewskiego – Akademicka – Andersa – Wyzwolenia – Bydgoska – most Fordo ński – Strzy żawa – OSTROMECKO Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w soboty i niedziele od maja do wrze śnia. Bydgoski Tramwaj Wodny : linia „Słoneczna” (Rybi Rynek – Tesco – Rybi Rynek) i linia „Staromiejska” (Rybi Rynek – Astoria – Rybi Rynek) kursowały codziennie od maja do wrze śnia, a linia „Szlakiem Śluz” (Rybi Ry- nek – Gwiazda – Rybi Rynek) codziennie w lipcu i w sierpniu. 2015 10 : WY ŚCIGOWA – Fordo ńska – rondo Fordo ńskie – Jagiello ńska – rondo Jagiellonów – Jagiello ńska – Gda ńska – LAS GDA ŃSKI Linia tramwajowa kursowała w soboty i niedziele od 27 czerwca do 10 wrze śnia co 40-50 min w godz. 10:24-17:24. 100 : STARY RYNEK – Kr ęta – Podwale – Grodzka – Przy Zamczysku – plac Ko ścieleckich – Bernardy ńska – rondo Jagiellonów – 3-go Maja – ks. Markwarta – rondo Ossoli ńskich – ks. Sie ńki – Ogi ńskiego – Sułkowskiego – Czerkaska – Gda ńska – MYŚLĘCINEK – Gda ńska – Powsta ńców Warszawy – Za świat – Zygmunta Augusta – Dworcowa – Królowej Jadwigi – Focha – Kruszwicka – Grudzi ądzka – Wały Jagiello ńskie – Zbo żowy Rynek – rondo Bernardy ńskie – Zbo żowy Rynek – Jana Kazimierza – STARY RYNEK Linia autobusowa kursowała w soboty i niedziele od 27 czerwca do 10 wrze śnia z ró żną cz ęstotliwo ści ą w godz. 9:37-18:42. 102 : STARY RYNEK – Kr ęta – Podwale – Grodzka – Mostowa – plac Teatralny – Jagiello ńska – rondo Jagiel- lonów – 3-go Maja – ks. Markwarta – rondo Ossolińskich – ks. Sie ńki – Ogi ńskiego – Trasa Uniwersytecka – Wojska Polskiego – Magnuszewska – Glinki – Bydgoskich Przemysłowców – Petersona – PARK PRZEMYSŁOWY / EXPLOSEUM – Petersona – Bydgoskich Przemysłowców – Glinki – Magnuszewska – Wojska Polskiego – Trasa Uniwersytecka – Jagiello ńska – rondo Jagiellonów – rondo Jagiellonów – Bernardy ńska – rondo Bernardy ńskie – Zbo żowy Rynek – Jana Kazimierza – STARY RYNEK Linia autobusowa kursowała w soboty i niedziele od 27 czerwca do 10 wrze śnia co 60-120 min w godz. 8:27-16:27. 75 : WY ŚCIGOWA – Fordo ńska – Rejewskiego – Akademicka – Andersa – Wyzwolenia – Bydgoska – most Fordo ński – Strzy żawa – OSTROMECKO Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w soboty i niedziele od maja do wrze śnia. Bydgoski Tramwaj Wodny : linia „Słoneczna” (Rybi Rynek – Tesco – Rybi Rynek) i linia „Staromiejska” (Rybi Rynek – Astoria – Rybi Rynek) kursowały codziennie od maja do wrze śnia, a linia „Wschodnia” (Rybi Rynek – Brdyuj ście – Rybi Rynek) codziennie w lipcu i w sierpniu.
Cz ęstochowa 2014 Z3 : STADION RAKÓW – Limanowskiego – Rakowska – Jesienna – al. 11-go Listopada – Orkana – Jagiello ńska – al. Niepodległo ści – al. Wolno ści – al. Ko ściuszki – al. Armii Krajowej – al. Wyzwolenia – FIELDORFA-NILA Linia tramwajowa kursowała w niedziele od 20 lipca do 28 wrze śnia co 100 min w godz. 13:00-18:01, kurs w jedn ą stron ę trwał do 40 min. 2015 Z3 : STADION RAKÓW – Limanowskiego – Rakowska – Jesienna – al. 11-go Listopada – Orkana – Jagiello ńska – al. Niepodległo ści – al. Wolno ści – al. Ko ściuszki – al. Armii Krajowej – al. Wyzwolenia – FIELDORFA-NILA
108
Linia tramwajowa kursowała w wyznaczone niedziele w maju, czerwcu, sierpniu i wrze śniu co 100 min w godz. 13:40-18:28, kurs w jedn ą stron ę trwał do 37 min.
Elbl ąg 2015 Linia turystyczna : PLAC SŁOWIA ŃSKI – Pocztowa – Królewiecka – pl. Kazimierza Jagiello ńczyka – Królewiecka – Marymoncka – MARYMONCKA PLAC SŁOWIA ŃSKI – 1-go Maja – grobla św. Jerzego – gen. Bema – SAPERÓW Linia tramwajowa kursowała codziennie oprócz poniedziałków od 26 czerwca do 30 sierpnia co 120 min w godz. 14:00-18:00 z pl. Słowia ńskiego w kier. Marymonckiej, kurs trwał ok. 60 min bez przystanków po śred- nich oraz co 120 min w godz. 15:00-17:00 z pl. Słowia ńskiego w kier. Saperów, kurs trwał ok. 60 min bez przy- stanków po średnich.
Gda ńsk 2013 Tram Tour – linia 1 : NOWE OGRODY – 3-go Maja – Bł ędnik – al. Zwyci ęstwa – al. gen. Hallera – Kliniczna – Marynarki Polskiej – Jana z Kolna – Wały Piastowskie – Podwale Grodzkie – Wały Jagiello ńskie – Okopowa – al. Armii Krajowej – 3-go Maja – NOWE OGRODY Linia tramwajowa kursowała w soboty i niedziele od 6 lipca do 1 wrze śnia co 40 min w godz. 10:30-12:45, kurs trwał ok. 30 min. Tram Tour – linia 2 : NOWE OGRODY – 3-go Maja – Bł ędnik – al. Zwyci ęstwa – al. gen. Hallera – Droga Zielona – Gda ńska – Krasickiego – Oliwska – LATARNIA MORSKA (powrót bez pasa żerów: Rybo- łowców – Wolno ści – Władysława IV) – Oliwska – Krasickiego – Mazurska – al. gen. Hallera – al. Zwyci ęstwa – Bł ędnik – Podwale Grodzkie – Wały Jagiello ńskie – Okopowa – al. Armii Krajowej – 3-go Maja – NOWE OGRODY Linia tramwajowa kursowała w soboty i niedziele od 6 lipca do 1 wrze śnia, odjazd z przystanku Nowe Ogrody o godz. 11:15, odjazd z przystanku Latarnia morska o godz. 12:30. 62 : SIEDLCE – Kartuska – Nowe Ogrody – Hucisko – Wały Jagiello ńskie – Podwale Grodzkie – Bł ędnik – al. Zwyci ęstwa – al. gen. Hallera – BRZE ŹNO PLA ŻA Linia tramwajowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w soboty i niedziele od 29 czerwca do 1 wrze śnia co 20 min. 68 : ŁOSTOWICE ŚWI ĘTOKRZYSKA – al. Havla – Łostowicka – al. Witosa – al. Sikorskiego – al. Armii Krajowej – Okopowa – Podwale Przedmiejskie – Siennicka – most Siennicki – Siennicka – Lenartowicza – Budzysza – Stryjewskiego – Nowotna – STOGI PLA ŻA Linia tramwajowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w soboty i niedziele od 29 czerwca do 1 wrze śnia co 20 min. Subiektywna Linia Autobusowa : trasa prowadziła przez tereny Stoczni Gda ńskiej, m.in. przez dawny warsztat pracy Lecha Wał ęsy, Bramy na Drodze do Wolno ści, dawn ą sal ę BHP i Dyrekcj ę Stoczni, Stoczni ę Cesarsk ą, pochylni ę, hal ę U-bootów i miejsce, w którym Wał ęsa przeskoczył mur stoczniowy. Linia autobusowa kursowała codziennie oprócz poniedziałków od 1 maja do 30 wrze śnia, odjazdy w czerwcu, lipcu i sierpniu o godz. 11:00, a w maju i wrze śniu o 13:00, kurs trwał ok. 90 min. 606 : JANA Z KOLNA – Jana z Kolna – Wały Piastowskie – Podwale Grodzkie – Wały Jagiello ńskie – Okopowa – Podwale Przedmiejskie – Elbl ąska – majora Sucharskiego – most Jana Pawła II – majora Suchar- skiego – WESTERPLATTE Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w soboty i niedziele od 29 czerwca 1 wrze śnia co 40 min. 622 : OLIWA P ĘTLA TRAMWAJOWA – Obro ńców Westerplatte – Polanki (powrót: Opata Rybi ńskiego) – Stary Rynek Oliwski – Spacerowa – Karwie ńska – OLIWA ZOO Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w soboty i niedziele 27 kwietnia do 28 czerwca jako linia 222, a od 29 czerwca do 31 pa ździernika jako linia 622, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 5 min. Tramwaj Wodny : linia F5 ( Żabi Kruk – Latarnia Morska) i linia F6 (Targ Rybny – Narodowe Centrum Żeglar- stwa) kursowały codziennie od 1 maja do 30 wrze śnia. 2014 Tram Tour : NOWE OGRODY – 3-go Maja – Bł ędnik – al. Zwyci ęstwa – al. gen. Hallera – Kliniczna – Marynarki Polskiej – Jana z Kolna – Wały Piastowskie – Podwale Grodzkie – Wały Jagiello ńskie – Okopowa – al. Armii Krajowej – 3-go Maja – NOWE OGRODY Linia tramwajowa kursowała w soboty i niedziele od 28 czerwca do 31 sierpnia co 40 min w godz. 10:30-12:45, kurs trwał ok. 30 min.
109
63 : ŁOSTOWICE ŚWI ĘTOKRZYSKA – al. Havla – Łostowicka – al. Witosa – al. Sikorskiego – al. Armii Krajowej – Okopowa – Wały Jagiello ńskie – Podwale Grodzkie – Bł ędnik – al. Zwyci ęstwa – al. gen. Hallera – BRZE ŹNO PLA ŻA Linia tramwajowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w soboty i niedziele od 28 czerwca do 31 sierpnia co 10 min. Bus Tour : DWORZEC GŁÓWNY – Podwale Grodzkie – Bł ędnik – al. Zwyci ęstwa – al. gen. Hallera – Kliniczna – Marynarki Polskiej – Pokole ń Lechii Gda ńsk – Uczniowska – Gda ńska – Krasickiego – Oliwska – Przemysłowa – LATARNIA MORSKA (przystanek obok odprawy promowej) – Przemysłowa – Oliwska – Kasztanowa – Wyzwolenia – Marynarki Polskiej – Kliniczna – al. gen. Hallera – al. Zwyci ęstwa – Bł ędnik – Podwale Grodzkie – DWORZEC GŁÓWNY (powrót: Wały Jagiello ńskie) Linia autobusowa kursowała w soboty i niedziele od 28 czerwca do 31 sierpnia co 120 min w godz. 11:30-13:30, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 60 min. 606 : DWORZEC GŁÓWNY – Podwale Grodzkie – Wały Jagiellońskie – Okopowa – Podwale Przedmiejskie – Elbl ąska – majora Sucharskiego – most Jana Pawła II – majora Sucharskiego – WESTERPLATTE Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w soboty i niedziele od 28 czerwca do 31 sierpnia co 40 min, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 12 min. 622 : OLIWA P ĘTLA TRAMWAJOWA – Obro ńców Westerplatte – Polanki (powrót: Opata Rybi ńskiego) – Stary Rynek Oliwski – Spacerowa – Karwie ńska – OLIWA ZOO Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w soboty i niedziele od 1 maja do 31 pa ździernika, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 5 min. Tramwaj Wodny : linia F5 ( Żabi Kruk – Latarnia Morska) i linia F6 (Targ Rybny – Narodowe Centrum Żeglar- stwa) kursowały codziennie od 1 maja do 30 wrze śnia. 2015 Tram Tour : BRAMA WY ŻYNNA – Wały Jagiello ńskie – Podwale Grodzkie – Wały Piastowskie – Jana z Kolna – Marynarki Polskiej – Wolno ści – Władysława IV – Oliwska – LATARNIA MORSKA – Oliwska – Krasickiego – Mazurska – al. gen. Hallera – al. Zwyci ęstwa – Bł ędnik – 3-go Maja – al. Armii Kra- jowej – Okopowa – Wały Jagiello ńskie – BRAMA WY ŻYNNA Linia tramwajowa kursowała w soboty i niedziele od 27 czerwca do 30 sierpnia co 120 min w godz. 11:07- 13:07, kurs trwał ok. 60 min. 63 : ŁOSTOWICE ŚWI ĘTOKRZYSKA – al. Havla – Łostowicka – al. Witosa – al. Sikorskiego – al. Armii Krajowej – Okopowa – Wały Jagiello ńskie – Podwale Grodzkie – Bł ędnik – al. Zwyci ęstwa – al. gen. Hallera – BRZE ŹNO PLA ŻA Linia tramwajowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w soboty i niedziele od 17 czerwca do 31 sierpnia co 20 min. 68 : ŁOSTOWICE ŚWI ĘTOKRZYSKA – al. Havla – Łostowicka – al. Witosa – al. Sikorskiego – al. Armii Krajowej – Podwale Przedmiejskie – Siennicka – most Siennicki – Siennicka – Lenartowicza – Budzysza – Stryjewskiego – Nowotna – STOGI PLA ŻA Linia tramwajowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w soboty i niedziele od 17 czerwca do 31 sierpnia co 20 min. 606 : DWORZEC GŁÓWNY – Podwale Grodzkie – Wały Jagiellońskie – Okopowa – Podwale Przedmiejskie – Elbl ąska – majora Sucharskiego – most Jana Pawła II – majora Sucharskiego – WESTERPLATTE Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w soboty i niedziele od 1 maja do 31 sierpnia w godz. 11:00-17:00 co 60 min, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 12 min. 622 : OLIWA P ĘTLA TRAMWAJOWA – Obro ńców Westerplatte – Polanki (powrót: Opata Rybi ńskiego) – Stary Rynek Oliwski – Spacerowa – Karwie ńska – OLIWA ZOO Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w soboty i niedziele od 1 maja do 31 pa ździernika, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 5 min. Tramwaj Wodny : linia F5 ( Żabi Kruk – Latarnia Morska) i linia F6 (Targ Rybny – Narodowe Centrum Żeglar- stwa) kursowały codziennie od 1 maja do 30 wrze śnia.
Gdynia 2013 309 : OBŁU ŻE LE ŚNE – Unruga – Bosma ńska – Zielona – BABIE DOŁY Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w „dni pla żowe” od 29 czerwca do 1 wrze śnia. 326 : GRABÓWEK SKM – Zakręt do Oksywia – Morska – Podjazd – 10-go Lutego – Świ ętoja ńska – al. Piłsudskiego – al. Zwyci ęstwa (powrót: al. Zwyci ęstwa – Świ ętoja ńska) – ORŁOWO SKM „KLIF” Linia trolejbusowa kursowała w niedziele i świ ęta od 1 maja do 1 pa ździernika co 40-60 min. 365 : OBŁU ŻE CENTRUM – Unruga – Pucka – Czernickiego – Pogórze: Wiejska – Żeromskiego – Kosakowo: Żeromskiego – Pierwoszyno: Kaszubska – Mosty: Gdy ńska – Rewa: Morska – REWA Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w „dni pla żowe” od 29 czerwca do 1 wrze śnia.
110
500 (Gdy ński Autobus Turystyczny) : GDYNIA DWORZEC GŁ. PKP DWORCOWA – Dworcowa – 10-go Lutego – skwer Ko ściuszki – al. Jana Pawła II – skwer Ko ściuszki – Świ ętoja ńska – skwer Plymouth – al. Piłsudskiego – Legionów – Siemiradzkiego – Skargi – Mickiewicza – Korzeniowskiego – Krasickiego – al. Piłsudskiego – Prusa – Ejsmonda – Polanka Redłowska – Prusa – al. Piłsudskiego – Władysława IV – al. Zwyci ęstwa – Orłowska – al. Zwyci ęstwa – Władysława IV – Jana z Kolna – pl. Konstytucji – GDYNIA DWORZEC GŁ. PKP DWORCOWA Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w niedziele i świ ęta od 30 czerwca do 1 wrze śnia co 60 min w godz. 11:00-19:00. 510 : GDYNIA DWORZEC GŁ. PKP DWORCOWA – Dworcowa – 10-go Lutego (powrót: Jana z Kolna – pl. Konstytucji) – Władysława IV – al. Zwyci ęstwa – Wielkopolska – Chwaszczy ńska – Obwodnica Trójmiejska – Gda ńsk: Obwodnica Trójmiejska – Słowackiego – PORT LOTNICZY GDA ŃSK Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała przez cały tydzie ń, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 40 min. 570 : TERMINAL PROMOWY – Kontenerowa – Janka Wi śniewskiego – pl. Konstytucji – Dworcowa – 10-tego Lutego – Świ ętoja ńska – Jana z Kolna – Janka Wi śniewskiego – Estakada Kwiatkowskiego – Kontenerowa – TERMINAL PROMOWY Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała przez cały tydzie ń, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 30 min. M: RUMIA DWORZEC PKP – Starowiejska – Dąbrowskiego – Gda ńska – Dębogórska – I Dywizji Wojska Polskiego – Rumska – Kazimierz: Kwietniowa – Pomorska – Dębogórze: Pomorska – Kosakowo: Chrzanowskiego – Żeromskiego – Pierwoszyno: Kaszubska – Mosty: Gdy ńska – Rewa: Morska – REWA Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w „dni pla żowe” od 29 czerwca do 1 wrze śnia co 30-60 min. 050 : GDYNIA DWORZEC GŁ. PKP DWORCOWA – Dworcowa – 10-go Lutego – skwer Ko ściuszki – al. Jana Pawła II – PRZYSTA Ń TRAMWAJU WODNEGO Bezpłatna linia autobusowa obsługiwana autobusem piętrowym kursowała co 30 min w godzinach kursowania Tramwaju Wodnego. Tramwaj Wodny : linia 530 (Gdynia – Jastarnia) kursowała codziennie od 29 czerwca do 1 wrze śnia. 2014 309 : OBŁU ŻE LE ŚNE – Unruga – Bosma ńska – Zielona – BABIE DOŁY Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w „dni pla żowe” od 28 czerwca do 31 sierpnia. 321 : CISOWA SIBELIUSA – Morska – Podjazd – 10-go Lutego – Świ ętoja ńska – al. Piłsudskiego – al. Zwyci ęstwa (powrót: al. Zwyci ęstwa – Świ ętoja ńska) – ORŁOWO SKM „KLIF” Linia trolejbusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w niedziele i świ ęta od 28 czerwca do 31 sierpnia co 40 min. 326 : GRABÓWEK SKM – Zakr ęt do Oksywia – Morska – Podjazd – 10-go Lutego – Świ ętoja ńska – al. Piłsudskiego – al. Zwyci ęstwa (powrót: al. Zwyci ęstwa – Świ ętoja ńska) – ORŁOWO SKM „KLIF” Linia trolejbusowa kursowała w niedziele i świ ęta od 1 maja do 1 pa ździernika co 40-60 min. 365 : OBŁU ŻE CENTRUM – Unruga – Pucka – Czernickiego – Pogórze: Wiejska – Żeromskiego – Kosakowo: Żeromskiego – Pierwoszyno: Kaszubska – Mosty: Gdy ńska – Rewa: Morska – REWA Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w „dni pla żowe” od 28 czerwca do 31 sierpnia. Numeracja linii dedykowanym turystom uległa zmianie: 500 na 4T, 510 na 4A i 570 na 4F. 4A : GDYNIA DWORZEC GŁ. PKP DWORCOWA – Dworcowa – 10-go Lutego (powrót: Jana z Kolna – pl. Konstytucji) – Władysława IV – al. Zwyci ęstwa – Wielkopolska – Chwaszczy ńska – Obwodnica Trójmiejska – Gda ńsk: Obwodnica Trójmiejska – Słowackiego – PORT LOTNICZY GDA ŃSK Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała przez cały tydzie ń, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 40 min. 4F : TERMINAL PROMOWY – Kontenerowa – Janka Wi śniewskiego – pl. Konstytucji – Dworcowa – 10-tego Lutego – Świ ętoja ńska – Jana z Kolna – Janka Wi śniewskiego – Estakada Kwiatkowskiego – Kontenerowa – TERMINAL PROMOWY Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała przez cały tydzie ń, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 30 min. 4T (Gdy ński Autobus Turystyczny) : GDYNIA DWORZEC GŁ. PKP DWORCOWA – Dworcowa – 10-go Lutego – skwer Ko ściuszki – al. Jana Pawła II – skwer Ko ściuszki – Świ ętoja ńska – skwer Plymouth – al. Piłsudskiego – Legionów – Siemiradzkiego – Skargi – Mickiewicza – Korzeniowskiego – Krasickiego – al. Piłsudskiego – Prusa – Ejsmonda – Polanka Redłowska – Prusa – al. Piłsudskiego – Władysława IV – al. Zwyci ęstwa – Orłowska – al. Zwyci ęstwa – Władysława IV – Jana z Kolna – pl. Konstytucji – GDYNIA DWORZEC GŁ. PKP DWORCOWA
111
Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w niedziele i świ ęta od 29 czerwca do 31 sierpnia co 60 min w godz. 11:00-19:00. M: RUMIA DWORZEC PKP – Starowiejska – Dąbrowskiego – Gda ńska – Dębogórska – I Dywizji Wojska Polskiego – Rumska – Kazimierz: Kwietniowa – Pomorska – Dębogórze: Pomorska – Kosakowo: Chrzanow- skiego – Żeromskiego – Pierwoszyno: Kaszubska – Mosty: Gdy ńska – Rewa: Morska – REWA Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w „dni pla żowe” od 28 czerwca do 31 sierpnia co 30-60 min. 2015 309 : OBŁU ŻE LE ŚNE – Unruga – Bosma ńska – Zielona – BABIE DOŁY Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w „dni pla żowe” od 27 czerwca do 31 sierpnia. 321 : CISOWA SIBELIUSA – Morska – Podjazd – 10-go Lutego – Świ ętoja ńska – al. Piłsudskiego – al. Zwyci ęstwa (powrót: al. Zwyci ęstwa – Świ ętoja ńska) – ORŁOWO SKM „KLIF” Linia trolejbusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w niedziele i świ ęta od 28 czerwca do 31 sierpnia co 40 min. 326 : GRABÓWEK SKM – Zakr ęt do Oksywia – Morska – Podjazd – 10-go Lutego – Świ ętoja ńska – al. Piłsudskiego – al. Zwyci ęstwa (powrót: al. Zwyci ęstwa – Świ ętoja ńska) – ORŁOWO SKM „KLIF” Linia trolejbusowa kursowała w niedziele i świ ęta od 1 maja do 1 października co 40-60 min. 365 : OBŁU ŻE CENTRUM – Unruga – Pucka – Czernickiego – Pogórze: Wiejska – Żeromskiego – Kosakowo: Żeromskiego – Pierwoszyno: Kaszubska – Mosty: Gdy ńska – Rewa: Morska – REWA Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w „dni pla żowe” od 28 czerwca do 31 sierpnia. 4A : GDYNIA DWORZEC GŁ. PKP DWORCOWA – Dworcowa – 10-go Lutego (powrót: Jana z Kolna – pl. Konstytucji) – Władysława IV – al. Zwyci ęstwa – Wielkopolska – Chwaszczy ńska – Obwodnica Trójmiejska – Gda ńsk: Obwodnica Trójmiejska – Słowackiego – PORT LOTNICZY GDA ŃSK Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała przez cały tydzie ń, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 40 min. 4F : TERMINAL PROMOWY – Kontenerowa – Janka Wi śniewskiego – pl. Konstytucji – Dworcowa – 10-tego Lutego – Świ ętoja ńska – Jana z Kolna – Janka Wi śniewskiego – Estakada Kwiatkowskiego – Kontenerowa – TERMINAL PROMOWY Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała przez cały tydzie ń, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 30 min. M: RUMIA DWORZEC PKP – Starowiejska – Dąbrowskiego – Gda ńska – Dębogórska – I Dywizji Wojska Polskiego – Rumska – Kazimierz: Kwietniowa – Pomorska – Dębogórze: Pomorska – Kosakowo: Chrzanow- skiego – Żeromskiego – Pierwoszyno: Kaszubska – Mosty: Gdy ńska – Rewa: Morska – REWA Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała w „dni pla żowe” od 27 czerwca do 31 sierpnia co 30-60 min.
Górno śląski Okr ęg Przemysłowy 2013 0: BRYNÓW P ĘTLA – Ko ściuszki – pl. Miarki – Kochanowskiego (powrót: Dworcowa) – św. Jana – Rynek – al. Korfantego – rondo Zi ętka – Chorzowska – Chorzów: Katowicka – Moniuszki – Katowicka – Metalowców – CHORZÓW METALOWCÓW Linia tramwajowa kursowała w niedziele i świ ęta od 8 czerwca do 30 wrze śnia co 120 min. 38 : BYTOM KO ŚCIÓŁ ŚW. TRÓJCY – Piekarska – BYTOM POWSTA ŃCÓW ŚLĄSKICH Tramwajowa linia zwykła kursowała codziennie co 20-30 min, kurs w jedn ą stron ę trwał 6 min. 2014 0: KATOWICE PLAC WOLNO ŚCI – 3-go Maja – Rynek – al. Korfantego – rondo Zi ętka – Chorzowska – CHORZÓW STADION ŚLĄSKI P ĘTLA ZACH. Linia tramwajowa kursowała w soboty, niedziele i świ ęta od 8 czerwca co 30-60 min w godz. 9:46-20:18, kurs w jedn ą stron ę trwał do 25 min. Kursowanie linii zawieszono we wrze śniu. 2: KOSZUTKA SŁONECZNA P ĘTLA – al. Korfantego – rondo Zi ętka – al. Korfantego – Rynek – 3-go Maja – KATOWICE PLAC WOLNO ŚCI Linia tramwajowa kursowała codziennie od 1 wrze śnia do 21 wrze śnia. 23 : ZAWODZIE P ĘTLA – 1-go Maja – Warszawska – Rynek – 3-go Maja – pl. Wolno ści – 3-go Maja – Rynek (powrót: Dworcowa – Ko ściuszki – pl. Miarki – Kochanowskiego – św. Jana – Rynek – Warszawska) – al. Korfantego – Chorzowska – CHORZÓW STADION ŚLĄSKI P ĘTLA ZACH. Linia tramwajowa kursowała w dni wolne od pracy we wrze śniu. 38 : BYTOM KO ŚCIÓŁ ŚW. TRÓJCY – Piekarska – BYTOM POWSTA ŃCÓW ŚLĄSKICH Tramwajowa linia zwykła kursowała codziennie co 20-30 min, kurs w jedn ą stron ę trwał 6 min.
112
Parkowa Kolej W ąskotorowa : na trasie Śląskie Wesołe Miasteczko – Śląski Ogród Zoologiczny – Planetarium Śląskie – Park Śląski kursowała co 30 min w tygodniu w godz. 10:00-19:00, a w weekendy w godz. 10:00-21:00. 2015 23 : ZAWODZIE P ĘTLA – 1-go Maja – Warszawska – Rynek – Dworcowa – Ko ściuszki – pl. Miarki – Kochanowskiego – św. Jana – Rynek – al. Korfantego – rondo Zi ętka – Chorzowska – CHORZÓW STADION ŚLĄSKI P ĘTLA ZACH. Linia tramwajowa kursowała w soboty, niedziele i świ ęta od 7 czerwca do 27 wrze śnia co 60 min w godz. 11:01-20:07, kurs w jedn ą stron ę trwał do 46 min. 38 : BYTOM KO ŚCIÓŁ ŚW. TRÓJCY – Piekarska – BYTOM POWSTA ŃCÓW ŚLĄSKICH Tramwajowa linia zwykła kursowała codziennie co 20-30 min, kurs w jedn ą stron ę trwał 6 min. Parkowa Kolej W ąskotorowa : na trasie Śląskie Wesołe Miasteczko – Śląski Ogród Zoologiczny – Planetarium Śląskie – Park Śląski kursowała co 30 min w tygodniu w godz. 10:00-19:00, a w weekendy w godz. 10:00-21:00.
Kalisz 2013 Kursy zabytkowym autobusem San H-100B : PL. BOGUSŁAWSKIEGO – Cz ęstochowska – Bolesława Chro- brego – Bolesława Pobo żnego – Zawodzie – Bolesława Pobo żnego – Bolesława Chrobrego – Cz ęstochowska – Nowy Świat – Śródmiejska – Główny Rynek – Kanonicka – Parczewskiego – pl. Jana Pawła II – pl. św. Józefa – Kolegialna – Sukiennicza – al. Wolno ści – PL. BOGUSŁAWSKIEGO Linia autobusowa kursowała w soboty od 27 kwietnia do 31 sierpnia co 120 min w godz. 12:00-16:00, kurs w jedn ą stron ę trwał do 90 min. Łód ź św. Wojciecha „Calisia” : na trasie Teatr im. W. Bogusławskiego – Kaliski Gród Piastów na Zawodziu kursowała w niedziele od 28 kwietnia do 1 wrze śnia co 30 min w godz. 14:00-17:00. Kursy zabytkow ą doro żką „Victoria” : na krótszej trasie dookoła starówki oraz dłu ższej (przez Park Miejski oraz Teatr im. W. Bogusławskiego) ruszały z Głównego Rynku w niedziele od 5 maja do 29 wrze śnia w godz. 14:00- 19:00. 2014 Kursy zabytkowym autobusem San H-100B : PL. BOGUSŁAWSKIEGO – Cz ęstochowska – Bolesława Chro- brego – Bolesława Pobożnego – Zawodzie – Bolesława Pobo żnego – Bolesława Chrobrego – Cz ęstochowska – Nowy Świat – Śródmiejska – Główny Rynek – Kanonicka – Parczewskiego – pl. Jana Pawła II – pl. św. Józefa – Kolegialna – Sukiennicza – al. Wolno ści – PL. BOGUSŁAWSKIEGO Linia autobusowa kursowała w soboty od 2 maja do 30 sierpnia co 120 min w godz. 12:00-16:00, kurs w jedn ą stron ę trwał do 90 min. Łód ź św. Wojciecha „Calisia” : na trasie Teatr im. W. Bogusławskiego – Kaliski Gród Piastów na Zawodziu kursowała w niedziele od 3 maja do 31 sierpnia co 30 min w godz. 14:00-17:00. 2015 Kursy zabytkowym autobusem San H-100B : PLANTY – Parczewskiego – pl. Jana Pawła II – pl. św. Józefa – Kolegialna – Sukiennicza – al. Wolno ści – pl. Bogusławskiego – Cz ęstochowska – Bolesława Chrobrego – Bolesława Pobo żnego – Zawodzie – Bolesława Pobo żnego – Bolesława Chrobrego – Cz ęstochowska – Nowy Świat – Śródmiejska – Główny Rynek – Kanonicka – PLANTY Linia autobusowa kursowała w soboty i niedziele od 2 maja do 30 sierpnia co 120 min w godz. 12:00-16:00, kurs w jedn ą stron ę trwał do 90 min. Łód ź św. Wojciecha „Calisia” : na trasie Teatr im. W. Bogusławskiego – Kaliski Gród Piastów na Zawodziu kursowała w soboty i niedziele od 2 maja do 30 sierpnia co 30 min w godz. 14:00-17:00.
Kraków 2013 0 (wariant I): MUZEUM IN ŻYNIERII MIEJSKIEJ – św. Wawrzy ńca – Starowi ślna – Dominika ńska – Franciszka ńska – Straszewskiego – Piłsudskiego – al. 3 Maja – CICHY K ĄCIK – al. 3 Maja – Piłsudskiego – Straszewskiego – Podwale – Dunajewskiego – Basztowa – Westerplatte – Starowi ślna – Dajwór – św. Wawrzy ńca – MUZEUM IN ŻYNIERII MIEJSKIEJ 0 (wariant II): MUZEUM IN ŻYNIERII MIEJSKIEJ – św. Wawrzy ńca – Starowi ślna (powrót: Dajwór) – Dominika ńska – Franciszka ńska – Straszewskiego – Podwale – Dunajewskiego – Basztowa – Lubicz – rondo Mogilskie – Mogilska – al. Jana Pawła II – rondo Czy żyńskie – al. Jana Pawła II – Pl. Centralny – al. Solidarno ści – Ujastek Mogilski – KOPIEC WANDY – Ujastek Mogilski – al. Solidarno ści – Pl. Centralny – al. Jana Pawła II – al. Pokoju – rondo Grzegórzeckie – Grzegórzecka – Dietla – Starowi ślna – Dajwór – św. Wawrzy ńca – MUZEUM IN ŻYNIERII MIEJSKIEJ
113
Linia tramwajowa kursowała w niedziele i świ ęta od 30 czerwca do 22 wrze śnia co 90 min w godz. 10:30-17:30 w wariancie I, kurs trwał 50 min i co 210 min w godz. 11:50-15:20 w wariancie II, kurs trwał 120 min. A: RYNEK GŁÓWNY – Grodzka – Dominika ńska – św. Gertrudy – Westerplatte – Lubicz – rondo Mogilskie – Mogilska – al. Jana Pawła II – rondo Czy żyńskie – al. Jana Pawła II – pl. Centralny – al. Solidarno ści – KOMBINAT Linia autobusowa kursowała 21 lipca 2013 roku. B: CRACOVIA STADION – Focha (powrót: al. Mickiewicza – Dunin-Wąsowicza – Kału ży) – Piłsudskiego – Straszewskiego – Podwale – Dunajewskiego – Basztowa – Lubicz – rondo Mogilskie – Beliny-Pra żmowskiego – Brodowicza – Olszyny – Pilotów – Mły ńska – Lubla ńska – Dobrego Pasterza – Bora-Komorowskiego – al. Andersa – rondo Kocmyrzowskie – al. Solidarności – KOMBINAT Linia autobusowa kursowała 30 czerwca 2013 roku. C: NOWY BIE ŻANÓW POŁUDNIE – Aleksandry – Ćwikli ńskiej – Teligi – Wielicka – Limanowskiego – Legionów Piłsudskiego – Krakowska – most Piłsudskiego – Krakowska – Stradomska – św. Gertrudy – Westerplatte – Pawia – Warszawska – al. Słowackiego – Pr ądnicka – Wrocławska – Czy żewskiego – Wybickiego – Łokietka – Makowskiego – Ró życkiego – Weissa – AZORY Linia autobusowa kursowała 15 sierpnia 2013 roku. D: OS. KURDWANÓW – Cechowa – Stojałowskiego – Halszki – Witosa – Łu życka – Trybuny Ludów – Sławka – Malborska – Wielicka – Limanowskiego – Na Zje ździe – Starowi ślna – Dietla – Grzegórzecka – rondo Grzegórzeckie – al. Pokoju – rondo Czy żyńskie – al. Jana Pawła II – PLAC CENTRALNY Linia autobusowa kursowała 22 wrze śnia 2013 roku. E: MOST GRUNWALDZKI – Monte Cassino (powrót bez pasażerów: D ębowa – Szwedzka) – rondo Grun- waldzkie – most Grunwaldzki – Dietla – Grzegórzecka – rondo Grzegórzeckie – al. Pokoju – al. Jana Pawła II – pl. Centralny – al. Andersa – rondo Kocmyrzowskie – al. Andersa – Broniewskiego – Mikołajczyka – rondo Piastowskie – Srebrnych Orłów – ks. Jancarza – MISTRZEJOWICE Linia autobusowa kursowała 31 sierpnia 2013 roku. 134 : CRACOVIA STADION – Focha (powrót: al. Mickiewicza – Dunin-Wąsowicza – Kału ży) – Królowej Jadwigi – 28-go Lipca 1943 r. – Le śna – al. Kasy Oszcz ędno ści Miasta Krakowa – al. Wędrowników – ZOO (powrót: al. Żubrowa) Linia autobusowa zwykła kursowała w sezonie letnim ze zwi ększon ą cz ęstotliwo ści ą. 352 : AL. PRZYJA ŹNI – al. Andersa – rondo Kocmyrzowskie – al. Andersa – rondo Maczka – al. Andersa – al. Bora-Komorowskiego – Dobrego Pasterza – rondo Barei – Lubla ńska – Mły ńska – Pilotów – Olszyny – Brodowicza – Beliny-Pra żmowskiego – rondo Mogilskie – Lubicz – Basztowa – Dunajewskiego – Podwale – Straszewskiego – Piłsudskiego – Focha – Królowej Jadwigi – Junacka – Chełmska – Olszanicka – KRYSPINÓW Linia autobusowa zwykła kursowała w sezonie letnim ze zwi ększon ą cz ęstotliwo ści ą. Tramwaj Wodny : linia 1 (Stopie ń D ąbie – Kopiec Ko ściuszki) kursowała od wtorku do niedzieli w sezonie letnim w godz. 9:50-18:30 co ok. 70 min, linia 2 (Kazimierz/Barka „Basia” – Tyniec Klasztor) kurso- wała w soboty, niedziele i świ ęta od 1 maja do 30 wrze śnia wykonuj ąc jeden kurs o godz. 10:00 (powrót o godz. 15:05). 2014 0 (wariant I): MUZEUM IN ŻYNIERII MIEJSKIEJ – św. Wawrzy ńca – Starowi ślna – Dominika ńska – Franciszka ńska – Straszewskiego – Piłsudskiego – al. 3 Maja – CICHY K ĄCIK – al. 3 Maja – Piłsudskiego – Straszewskiego – Podwale – Dunajewskiego – Basztowa – Westerplatte – Starowi ślna – Dajwór – św. Wawrzy ńca – MUZEUM IN ŻYNIERII MIEJSKIEJ 0 (wariant II): MUZEUM IN ŻYNIERII MIEJSKIEJ – św. Wawrzy ńca – Starowi ślna (powrót: Dajwór) – Dominika ńska – Franciszka ńska – Straszewskiego – Podwale – Dunajewskiego – Basztowa – Lubicz – rondo Mogilskie – Mogilska – al. Jana Pawła II – rondo Czy żyńskie – al. Jana Pawła II – Pl. Centralny al. Solidarno ści – Ujastek Mogilski – KOPIEC WANDY – Ujastek Mogilski – al. Solidarno ści– Pl. Centralny – al. Jana Pawła II – al. Pokoju – rondo Grzegórzeckie – Grzegórzecka – Dietla – Starowi ślna – Dajwór – św. Wawrzy ńca – MUZEUM IN ŻYNIERII MIEJSKIEJ Linia tramwajowa kursowała w niedziele i świ ęta od 29 czerwca do 21 wrze śnia co 90 min w godz. 10:30-17:30 w wariancie I, kurs trwał 50 min i co 210 min w godz. 11:50-15:20 w wariancie II, kurs trwał 120 min. 502 : CRACOVIA STADION – Focha (powrót: al. Mickiewicza – Dunin-Wąsowicza – Kału ży) – Piłsudskiego – Straszewskiego – Podwale – Dunajewskiego – Basztowa – Lubicz – rondo Mogilskie – Beliny-Pra żmowskiego – Brodowicza – Olszyny – Pilotów – Mły ńska – Bora-Komorowskiego – al. Andersa – rondo Kocmyrzowskie – al. Andersa – PLAC CENTRALNY Linia autobusowa kursowała 29 czerwca 2014 roku. C: NOWY BIE ŻANÓW POŁUDNIE – Aleksandry – Ćwikli ńskiej – Teligi – Wielicka – Limanowskiego – Legionów Piłsudskiego – Krakowska – most Piłsudskiego – Krakowska – Stradomska – św. Gertrudy – Dominika ńska – Grodzka – RYNEK GŁÓWNY
114
Linia autobusowa kursowała 15 sierpnia 2014 roku. M: RYNEK GŁÓWNY – Grodzka – Dominika ńska – św. Gertrudy – Starowi ślna – Dajwór – św. Wawrzy ńca – MUZEUM IN ŻYNIERII MIEJSKIEJ Linia autobusowa kursowała 21 wrze śnia 2014 roku. 127 : POWSTA ŃCÓW WIELKOPOLSKICH – al. Powsta ńców Wielkopolskich – Nowohucka – Płaszowska (powrót: Sarmacka – Strycharska – Kukli ńskiego) – Przewóz – Rzebika – Łanowa – Grochowa (powrót: Motyla – Łanowa) – Kozia - BAGRY Linia autobusowa zwykła kursowała w sezonie letnim ze zwi ększon ą cz ęstotliwo ści ą. 134 : CRACOVIA STADION – Focha (powrót: al. Mickiewicza – Dunin-Wąsowicza – Kału ży) – Królowej Jadwigi – 28-go Lipca 1943 r. – Le śna – al. Kasy Oszcz ędno ści Miasta Krakowa – al. W ędrowników – ZOO (powrót: al. Żubrowa) Linia autobusowa zwykła kursowała w sezonie letnim ze zwi ększon ą cz ęstotliwo ści ą. 352 : AL. PRZYJA ŹNI – al. Andersa – rondo Kocmyrzowskie – al. Andersa – rondo Maczka – al. Andersa – al. Bora-Komorowskiego – Dobrego Pasterza – rondo Barei – Lubla ńska – Mły ńska – Pilotów – Olszyny – Brodowicza – Beliny-Pra żmowskiego – rondo Mogilskie – Lubicz – Basztowa – Dunajewskiego – Podwale – Straszewskiego – Piłsudskiego – Focha – Królowej Jadwigi – Junacka – Chełmska – Olszanicka – KRYSPINÓW Linia autobusowa zwykła kursowała w sezonie letnim ze zwi ększon ą cz ęstotliwo ści ą. Tramwaj Wodny : linia 1 (Stopie ń D ąbie – KKW 1929/Hotel Eva) kursowała od wtorku do niedzieli w sezonie letnim w godz. 11:00-16:00 co 90 min, linia 2 (Kazimierz/Barka „Basia” – Tyniec Klasztor) kursowa- ła w soboty, niedziele i świ ęta od 1 maja do 30 wrze śnia wykonuj ąc jeden kurs o godz. 10:00 (powrót o godz. 15:05), linia 3 (Kazimierz/Barka „Basia” – Most Wandy/Yacht Klub NH) kursowała w niedziele od 1 lipca do 31 sierpnia wykonuj ąc jeden kurs o godz. 10:00 (powrót o godz. 11:40). 2015 0 (wariant I): MUZEUM IN ŻYNIERII MIEJSKIEJ – św. Wawrzy ńca – Starowi ślna – Na Zje ździe – Limanowskiego – Krakowska – Stradomska – św. Gertrudy – Dominika ńska – Franciszka ńska – Straszewskiego – Piłsudskiego – al. 3 Maja – CICHY K ĄCIK – al. 3 Maja – Piłsudskiego – Straszewskiego – Franciszka ńska – Dominika ńska – św. Gertrudy – Starowi ślna – Dajwór – św. Wawrzy ńca – MUZEUM IN- ŻYNIERII MIEJSKIEJ 0 (wariant II): MUZEUM IN ŻYNIERII MIEJSKIEJ – św. Wawrzy ńca – Starowi ślna – Westerplatte – Lubicz – rondo Mogilskie – Mogilska – al. Jana Pawła II – rondo Czy żyńskie – al. Jana Pawła II – pl. Centralny – al. Solidarno ści – Ujastek Mogilski – KOPIEC WANDY – Ujastek Mogilski – al. Solidarno ści – pl. Centralny – al. Jana Pawła II – rondo Czy żyńskie – al. Pokoju – rondo Grzegórzeckie– Grzegórzecka – Dietla – Starowi ślna – Dajwór – św. Wawrzy ńca – MUZEUM IN ŻYNIERII MIEJSKIEJ Linia tramwajowa kursowała w niedziele i świ ęta od 28 czerwca do 20 wrze śnia co 80 min w godz. 11:30-17:10 w wariancie I, kurs trwał 50 min i co 120 min w godz. 10:10-16:30 w wariancie II, kurs trwał 90 min. 114 : OS. PODWAWELSKIE (powrót: rondo Grunwaldzkie – Konopnickiej – Barska) – Wierzbowa – Bułhaka – Monte Cassino – rondo Grunwaldzkie – Konopnickiej – most D ębnicki – al. Krasi ńskiego – al. Mickiewicza – al. Słowackiego – Pr ądnicka – Doktora Twardego – Piel ęgniarek – Pr ądnicka (powrót: Bra- tysławska – Doktora Twardego) – Fieldorfa-Nila – KROWODRZA GÓRKA (powrót: Krowoderskich Zuchów – Fieldorfa-Nila) Linia autobusowa kursowała 20 wrze śnia 2015 roku. 140 : OS. PODWAWELSKIE (powrót: Konopnickiej – rondo Grunwaldzkie – Konopnickiej – Barska) – Wierzbowa – Bułhaka – Monte Cassino – rondo Grunwaldzkie – Konopnickiej – rondo Matecznego – Kalwaryjska – Limanowskiego – Na Zje ździe – Starowi ślna – św. Gertrudy – Dominika ńska – Franciszka ńska – Straszewskiego – Piłsudskiego – Focha – Królowej Jadwigi – Piastowska – Igrców – CICHY K ĄCIK (powrót: Igrców – al. 3 Maja) Linia autobusowa kursowała 28 czerwca 2015 roku. B: CHEŁM – Chełmska – Junacka – Królowej Jadwigi – Focha – Piłsudskiego – Straszewskiego – Franciszka ńska – Dominika ńska – Westerplatte – Lubicz – rondo Mogilskie – Beliny-Pra żmowskiego – Brodowicza – Olszyny – Pilotów – Mły ńska – Lubla ńska – rondo Barei – Dobrego Pasterza – Bora- Komorowskiego – al. Andersa rondo Maczka – al. Andersa – rondo Kocmyrzowskie – al. Solidarno ści – KOMBINAT Linia autobusowa kursowała 15 sierpnia 2015 roku. 127 : POWSTA ŃCÓW WIELKOPOLSKICH – al. Powsta ńców Wielkopolskich – Nowohucka – Płaszowska (powrót: Sarmacka – Strycharska – Kukli ńskiego) – Przewóz – Rzebika – Łanowa – Grochowa (powrót: Motyla – Łanowa) – Kozia - BAGRY Linia autobusowa zwykła kursowała w sezonie letnim ze zwi ększon ą cz ęstotliwo ści ą.
115
134 : CRACOVIA STADION – Focha (powrót: al. Mickiewicza – Dunin-Wąsowicza – Kału ży) – Królowej Jadwigi – 28-go Lipca 1943 r. – Le śna – al. Kasy Oszcz ędno ści Miasta Krakowa – al. W ędrowników – ZOO (powrót: al. Żubrowa) Linia autobusowa zwykła kursowała w sezonie letnim ze zwi ększon ą cz ęstotliwo ści ą. 352 : AL. PRZYJA ŹNI – al. Andersa – rondo Kocmyrzowskie – al. Andersa – rondo Maczka – al. Andersa – al. Bora-Komorowskiego – Dobrego Pasterza – rondo Barei – Lubla ńska – Mły ńska – Pilotów – Olszyny – Brodowicza – Beliny-Pra żmowskiego – rondo Mogilskie – Lubicz – Basztowa – Dunajewskiego – Podwale – Straszewskiego – Piłsudskiego – Focha – Królowej Jadwigi – Junacka – Chełmska – Olszanicka – KRYSPINÓW Linia autobusowa zwykła kursowała w sezonie letnim ze zwi ększon ą cz ęstotliwo ści ą. City Sightseeing Kraków : PODZAMCZE – Powi śle – Zwierzyniecka – most D ębnicki – Konopnickiej – rondo Grunwaldzkie – most Grunwaldzki – Dietla – Krakowska – Trynitarska – Bonifraterska – plac Wolnica – św. Wawrzy ńca – Starowi ślna – most Powsta ńców Śląskich – Na Zje ździe – Limanowskiego – Lwowska – Dąbrowskiego – Dekerta – Herlinga-Grudzi ńskiego – Zabłocie – Na Zje ździe – most Powsta ńców Śląskich – Starowi ślna – Dietla – Stradomska – św. Gertrudy – Westerplatte – Pawia – Szlak – pl. Matejki – Basztowa – Westerplatte – św. Gertrudy – św. Idziego – Podzamcze – Straszewskiego – Piłsudskiego – al. 3-go Maja – Piastowska – Królowej Jadwigi – Focha – al. Krasińskiego – Ko ściuszki – Ksi ęcia Józefa – Malczewskiego – Wodoci ągowa – Kopiec Ko ściuszki – Wodoci ągowa – Malczewskiego – Ksi ęcia Józefa – Ko ściuszki – most Dębnicki – Konopnickiej – rondo Grunwaldzkie – most Grunwaldzki – Dietla – Stradomska – św. Idziego – PODZAMCZE Linia turystyczna obsługiwana autobusem pi ętrowym kursowała codziennie co 30 min w godz. 10:00-17:30, kurs w jedn ą stron ę trwał 90 min. Tramwaj Wodny : linia 1 (Stopie ń D ąbie – KKW 1929/Hotel Eva) kursowała od wtorku do niedzieli w sezonie letnim w godz. 11:00-16:00 co 90 min, linia 2 (Kazimierz/Barka „Basia” – Tyniec Klasztor) kursowa- ła w soboty, niedziele i świ ęta od 1 maja do 27 wrze śnia wykonuj ąc jeden kurs o godz. 11:15 (powrót o godz. 14:45), linia 3 (Kazimierz/Barka „Basia” – Most Wandy/Yacht Klub NH) kursowała w niedziele od 1 lipca do 31 sierpnia wykonuj ąc jeden kurs o godz. 10:00 (powrót o godz. 11:40).
Lublin 2013 T: BRAMA KRAKOWSKA – Królewska – Wyszy ńskiego – Zamojska – al. Unii Lubelskiej – rondo Lubelskie- go Lipca 80 – Fabryczna – Wolska – Kunickiego – Abramowice – Kunickiego – Wolska – Fabryczna – rondo Lubelskiego Lipca 80 – al. Unii Lubelskiej – Zamojska – Wyszy ńskiego – Królewska – Lubartowska – Obywa- telska – Chod źki – Chod źki-szpital – Chod źki – Obywatelska – Lubartowska – Królewska – BRAMA KRA- KOWSKA Linia trolejbusowa kursowała w niedziele od 7 lipca do 1 wrze śnia co 60 min w godz. 15:00-17:00, kurs trwał ok. 45 min. 2014 T: OGRÓD SASKI – Al. Racławickie – Sowi ńskiego – Radziszewskiego – Akademicka – Skłodowskiej-Curie – Lipowa – Krakowskie Przedmie ście – Kapucy ńska – Narutowicza – pl. Wolno ści – Bernardy ńska - Wyszy ń- skiego – Królewska – Lubartowska – Obywatelska – Chod źki – al. Smorawi ńskiego – al. Andersa – rondo Ber- beckiego – al. Andersa – Mełgiewska – Mełgiewska-WSEI – Mełgiewska – Gospodarcza – Hutnicza – al. Wito- sa – Kra ńcowa – Droga M ęczenników Majdanka – Wolska – Kunickiego – Pocztowa – pl. Dworcowy – Gazowa – rondo Sportowców – Krochmalna – Nadbystrzycka – Narutowicza – Lipowa – Al. Racławickie – OGRÓD SASKI Linia autobusowa kursowała w niedziele od 6 lipca do 31 sierpnia co 60 min w godz. 15:00-17:00, kurs trwał ok. 45 min. 2015 T: BRAMA KRAKOWSKA – Lubartowska – al. Tysi ąclecia – rondo Dmowskiego – Lwowska – Ruska - Bier- nackiego – Północna – al. Kompozytorów Polskich – Lubomelska – Czechowska – Leszczy ńskiego – al. Długo- sza – Al. Racławickie – al. Kra śnicka – Zana – rondo Nauczycieli Tajnego Nauczania – Wile ńska – Gł ęboka – Sowi ńskiego – Al. Racławickie – Krakowskie Przedmie ście – Kapucy ńska – Narutowicza – pl. Wolno ści – Ber- nardy ńska – Wyszy ńskiego – Królewska – Lubartowska – BRAMA KRAKOWSKA Linia autobusowa kursowała w niedziele od 5 lipca do 30 sierpnia co 60 min w godz. 15:00-17:00, kurs trwał ok. 45 min. T: BRAMA KRAKOWSKA – Lubartowska – Obywatelska – Chod źki – Chod źki-szpital – Chod źki - Obywatel- ska – Unicka – Podzamcze – rondo Dmowskiego – al. Unii Lubelskiej – rondo Lubelskiego Lipca 80 - Fabrycz- na – Droga M ęczenników Majdanka – rondo Krupskiego – Droga M ęczenników Majdanka – Fabryczna – rondo Lubelskiego Lipca 80 – Zamojska – Wyszy ńskiego – Królewska – Lubartowska – BRAMA KRAKOWSKA
116
Linia trolejbusowa kursowała w niedziele od 5 lipca do 30 sierpnia co 60 min w godz. 15:00-17:00, kurs trwał ok. 45 min.
Łód ź 2013 43 : TELEFONICZNA – Pomorska – rondo Solidarno ści – Pomorska – pl. Wolno ści – Legionów – Konstanty- nowska – Konstantynów Łódzki: Łódzka – Jana Pawła II – Lutomierska – Kazimierz: Kili ńskiego – Lutomiersk: al. Jordana – Zielona – Kili ńskiego – pl. Jana Pawła II – PL. JANA PAWŁA II (LUTOMIERSK) Zabytkowy skład wagonów kursował jako 4. brygada linii tramwajowej 43 w niedziele od 30 czerwca do 22 wrze śnia, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 90 min. 2014 43 : TELEFONICZNA – Pomorska – rondo Solidarno ści – Pomorska – pl. Wolno ści – Legionów – Konstanty- nowska – Konstantynów Łódzki: Łódzka – Jana Pawła II – Lutomierska – Kazimierz: Kili ńskiego – Lutomiersk: al. Jordana – Zielona – Kili ńskiego – pl. Jana Pawła II – PL. JANA PAWŁA II (LUTOMIERSK) Zabytkowy skład wagonów kursował jako 4. brygada linii tramwajowej 43 w niedziele od 29 czerwca do 21 wrze śnia, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 90 min. 2015 43 : TELEFONICZNA – Pomorska – rondo Solidarno ści – Pomorska – pl. Wolno ści – Legionów – Konstanty- nowska – Konstantynów Łódzki: Łódzka – Jana Pawła II – Lutomierska – Kazimierz: Kili ńskiego – Lutomiersk: al. Jordana – Zielona – Kili ńskiego – pl. Jana Pawła II – PL. JANA PAWŁA II (LUTOMIERSK) Zabytkowy skład wagonów kursował jako 4. brygada linii tramwajowej 43 w niedziele od 28 czerwca do 20 wrze śnia, kurs w jedn ą stron ę trwał ok. 90 min.
Mrozy 2013-2015 Tramwaj konny : na trasie Mrozy Stadion – Rudka Szpital kursowała od 1 maja do 30 wrze śnia w soboty w godz. 15:00-18:00, a w niedziele w godz. 12:00-18:00.
Pozna ń 2013 0 (wariant I): GAJOWA (STARE ZOO) – Zwierzyniecka – Kraszewskiego – Dąbrowskiego – Przybyszewskie- go - Grunwaldzka – Bukowska – Roosevelta – Głogowska – ZAJEZDNIA GŁOGOWSKA – Głogowska – Het- ma ńska – Reymonta – Przybyszewskiego – Dąbrowskiego – Kraszewskiego – Zwierzyniecka – GAJOWA (STARE ZOO) 0 (wariant II): GAJOWA (STARE ZOO) – Zwierzyniecka – Kraszewskiego – Dąbrowskiego – most Teatralny – Fredry – Gwarna – Św. Marcin – Al. Marcinkowskiego – Podgórna – Zielona – Dowbora-Mu śnickiego – Mo- stowa – most św. Rocha – Kórnicka – Jana Pawła II – rondo Śródka – Wyszy ńskiego – most Chrobrego – Est- kowskiego – Małe Garbary – Wolnica – pl. Wielkopolski – 23-go Lutego – pl. Ratajskiego – Miel żyńskiego – Fredry – most Teatralny – Dąbrowskiego – Kraszewskiego – Zwierzyniecka – GAJOWA (STARE ZOO) Linia tramwajowa kursowała w soboty, niedziele i świ ęta od 27 kwietnia do 29 wrze śnia co 120 min w godz. 12:00-16:00 w wariancie I, kurs trwał 40 min i co 120 min w godz. 13:00-17:00 w wariancie II, kurs trwał 33 min. N0 : GAJOWA (STARE ZOO) – Zwierzyniecka – Kraszewskiego – Dąbrowskiego – most Teatralny – Fredry – Gwarna – Św. Marcin – Al. Marcinkowskiego – Podgórna – pl. Wiosny Ludów – Strzelecka – Królowej Ja- dwigi – Matyi – most Dworcowy – Głogowska – Hetma ńska – 28-go Czerwca 1956 r. – Górna Wilda – Królo- wej Jadwigi – most Królowej Jadwigi – Bolesława Krzywoustego – rondo Rataje – Jana Pawła II – Kórnicka – most św. Rocha – Mostowa – Dowbora-Mu śnickiego – Zielona – Podgórna – Al. Marcinkowskiego – pl. Wol- no ści – 27-go Grudnia – Fredry – most Teatralny – Roosevelta – Zwierzyniecka – GAJOWA (STARE ZOO) Linia tramwajowa nocna kursowała w wybrane soboty w czerwcu i lipcu o godz. 22:00, a w wybrane soboty w sierpniu o godz. 21:00. 100 : GAJOWA (STARE ZOO) – Gajowa – Sienkiewicza – Mickiewicza – Zwierzyniecka – most Uniwersytecki – Św. Marcin – Al. Marcinkowskiego – pl. Wolno ści – Ratajczaka – Ko ściuszki – Krakowska – Kazimierza Wielkiego – Mostowa – most św. Rocha – Kórnicka – Piotrowo – Berdychowo – Jana Pawła II – rondo Śródka – Warszawska – św. Michała – Termalna – Grodzie ńska – Kra ńcowa – MALTA (NOWE ZOO) – Kra ńcowa – Grodzie ńska – Termalna – św. Michała – Warszawska – rondo Śródka – Wyszy ńskiego – most Chrobrego – Estkowskiego – Małe Garbary – Wolnica – Solna – al. Niepodległo ści – Libelta – Roosevelta – Słowackiego – Mickiewicza – Zwierzyniecka – Gajowa – GAJOWA (STARE ZOO) Linia autobusowa kursowała w soboty, niedziele i świ ęta od 27 kwietnia do 29 wrze śnia co 30 min w godz. 10:00-17:30, kurs w jedn ą stron ę trwał 25 min.
117
Maltanka : na trasie Maltanka – Zwierzyniec kursowała codziennie od 27 kwietnia do 29 wrze śnia w godz. 10:00-19:00 w tygodniu co 60 min, a w weekendy co 30 min. 2014 0 (wariant I): GAJOWA (STARE ZOO) – Zwierzyniecka – Roosevelta – Głogowska – ZAJEZDNIA GŁOGO- WSKA – Głogowska – Hetma ńska – 28-go Czerwca 1956 r. – Górna Wilda – Królowej Jadwigi – Strzelecka – pl. Wiosny Ludów – Podgórna – Al. Marcinkowskiego – pl. Wolno ści – 27-go Grudnia – Fredry – most Te- atralny – Dąbrowskiego – Kraszewskiego – Zwierzyniecka – GAJOWA (STARE ZOO) 0 (wariant II): GAJOWA (STARE ZOO) – Zwierzyniecka – Kraszewskiego – Dąbrowskiego – most Teatralny – Fredry – Gwarna – Św. Marcin – Al. Marcinkowskiego – Podgórna – Zielona – Dowbora-Mu śnickiego – Mo- stowa – most św. Rocha – Kórnicka – Jana Pawła II – rondo Śródka – Wyszy ńskiego – most Chrobrego – Est- kowskiego – Małe Garbary – Wolnica – pl. Wielkopolski – 23-go Lutego – pl. Ratajskiego – Miel żyńskiego – Fredry – most Teatralny – Dąbrowskiego – Kraszewskiego – Zwierzyniecka – GAJOWA (STARE ZOO) Linia tramwajowa kursowała w soboty, niedziele i świ ęta od 26 kwietnia do 28 wrze śnia o godz. 11:30 i 17:00 w wariancie I, kurs trwał 65 min i co 60 min w godz. 13:00-16:00 w wariancie II, kurs trwał 35 min. N0 : GAJOWA (STARE ZOO) – Zwierzyniecka – Kraszewskiego – Dąbrowskiego – most Teatralny – Fredry – Gwarna – Św. Marcin – Al. Marcinkowskiego – Podgórna – pl. Wiosny Ludów – Strzelecka – Królowej Ja- dwigi – Matyi – most Dworcowy – Głogowska – Hetma ńska – 28-go Czerwca 1956 r. – Górna Wilda – Królo- wej Jadwigi – most Królowej Jadwigi – Bolesława Krzywoustego – rondo Rataje – Jana Pawła II – Kórnicka – most św. Rocha – Mostowa – Dowbora-Mu śnickiego – Zielona – Podgórna – Al. Marcinkowskiego – pl. Wol- no ści – 27-go Grudnia – Fredry – most Teatralny – Roosevelta – Zwierzyniecka – GAJOWA (STARE ZOO) Linia tramwajowa nocna kursowała w wybrane soboty od maja do wrze śnia o godz. 21:00. 100 : GAJOWA (STARE ZOO) – Gajowa – Sienkiewicza – Mickiewicza – Zwierzyniecka – most Uniwersytecki – Św. Marcin – Al. Marcinkowskiego – pl. Wolno ści – Ratajczaka – Ko ściuszki – Krakowska – Kazimierza Wielkiego – Mostowa – most św. Rocha – Kórnicka – Piotrowo – Berdychowo – Jana Pawła II – rondo Śródka – Warszawska – św. Michała – Termalna – Grodzie ńska – Kra ńcowa – MALTA (NOWE ZOO) – Kra ńcowa – Grodzie ńska – Termalna – św. Michała – Warszawska – rondo Śródka – Wyszy ńskiego – most Chrobrego – Estkowskiego – Małe Garbary – Wolnica – Solna – al. Niepodległo ści – Libelta – Roosevelta – Słowackiego – Mickiewicza – Zwierzyniecka – Gajowa – GAJOWA (STARE ZOO) Linia autobusowa kursowała w soboty, niedziele i świ ęta od 26 kwietnia do 28 wrze śnia co 30 min w godz. 10:00-17:30, kurs w jedn ą stron ę trwał 28 min. Maltanka : na trasie Maltanka – Zwierzyniec kursowała codziennie od 26 kwietnia do 28 wrze śnia w godz. 10:00-19:00 w tygodniu co 60 min, a w weekendy co 30 min. 2015 0 (wariant I): PLAC WIELKOPOLSKI – 23-go Lutego – pl. Ratajskiego – Miel żyńskiego – Gwarna – Św. Mar- cin – Al. Marcinkowskiego – Podgórna – pl. Wiosny Ludów – Strzelecka – Królowej Jadwigi – Górna Wilda – 28-go Czerwca 1956 r. – ZAJEZDNIA MADALI ŃSKIEGO – Hetma ńska – Głogowska – ZAJEZDNIA GŁOGOWSKA – Głogowska – Roosevelta – most Teatralny – Fredry – Miel żyńskiego – pl. Ratajskiego – 23-go Lutego – PLAC WIELKOPOLSKI 0 (wariant II): PLAC WIELKOPOLSKI – 23-go Lutego – pl. Ratajskiego – Miel żyńskiego – Gwarna – Św. Marcin – Al. Marcinkowskiego – Podgórna – pl. Wiosny Ludów – Strzelecka – Królowej Jadwigi – Górna Wilda – 28-go Czerwca 1956 r. – ZAJEZDNIA MADALI ŃSKIEGO – Hetma ńska – Głogowska – Roosevelta – most Teatralny – Fredry – Miel żyńskiego – pl. Ratajskiego – 23-go Lutego – PLAC WIELKOPOLSKI Linia tramwajowa kursowała w soboty, niedziele i świ ęta od 25 kwietnia do 27 wrze śnia o godz. 11:30 i 17:00 w wariancie I, kurs trwał 67 min i co 60 min w godz. 13:00-16:00 w wariancie II, kurs trwał 35 min. N0 : PLAC WIELKOPOLSKI – 23-go Lutego – pl. Ratajskiego – Miel żyńskiego – Gwarna – Św. Marcin – Al. Marcinkowskiego – pl. Wolno ści – 27-go Grudnia – Fredry – most Teatralny – Roosevelta – Głogowska – Hetma ńska – 28-go Czerwca 1956 r. – Górna Wilda – Królowej Jadwigi – most Królowej Jadwigi – Bolesława Krzywoustego – rondo Rataje – Jana Pawła II – rondo Śródka – Wyszy ńskiego – most Chrobrego - Estkowskie- go – Małe Garbary – Wolnica – PLAC WIELKOPOLSKI Linia tramwajowa nocna kursowała w wybrane soboty od maja do wrze śnia o godz. 21:00. 100 : PLAC WIELKOPOLSKI – 23-go Lutego – Al. Marcinkowskiego – pl. Wolno ści – Ratajczaka – 3-go Maja – pl. Ratajskiego – Libelta – al. Niepodległości – Św. Marcin – Ratajczaka – Ko ściuszki – Krakowska – Kazimierza Wielkiego – Mostowa – most św. Rocha – Kórnicka – Piotrowo – Berdychowo – Jana Pawła II – rondo Śródka – Warszawska – Świ ętoja ńska – św. Michała – Warszawska – rondo Śródka – Wyszy ńskiego – Bydgoska – rynek Śródecki – Wyszy ńskiego – most Chrobrego – Estkowskiego – Małe Garbary – Św. Woj- ciech – Ksi ęcia Józefa – Kutrzeby – Północna – Garbary – Dominika ńska – Szewska – Stawna – Wroniecka – Masztalarska – 23-go Lutego – PLAC WIELKOPOLSKI Linia autobusowa kursowała w soboty i niedziele od 25 kwietnia do 27 wrze śnia co 30 min w godz. 10:00-17:00, kurs trwał 38 min.
118
Maltanka : na trasie Maltanka – Zwierzyniec kursowała codziennie od 25 kwietnia do 27 wrze śnia w godz. 10:00-19:00 w tygodniu co 60 min, a w weekendy co 30 min.
Toru ń 2013 Linia turystyczna : WSCHODNIA – Wschodnia – Skłodowskiej-Curie – Ko ściuszki – Grudzi ądzka – Warne ń- czyka – Przy Kaszowniku – Odrodzenia – Czerwona Droga – Odrodzenia – Kraszewskiego – gen. Bema – Bro- niewskiego – Szosa Bydgoska – MOTOARENA Linia turystyczna (trasa w sierpniu): OLIMPIJSKA – Konstytucji 3-go Maja – Ślaskiego – Szosa Lubicka – Traugutta – Warszawska – pl. Świ ętej Katarzyny – Szumana – Wały Sikorskiego – al. Jana Pawła II – Chopina – Bydgoska – Sienkiewicza – Broniewskiego – Reja – REJA (powrót: Reja – Bydgoska) Linia tramwajowa kursowała w wakacyjne soboty. 2014 Linia turystyczna : UNIWERSYTET – Szosa Okr ęż na – Gagarina – Sienkiewicza – Bema – Kraszewskiego – Czerwona Droga – al. Solidarno ści – Wały Sikorskiego – Szumana – pl. Świ ętej Katarzyny – Warszawska – Traugutta – Szosa Lubicka – Ślaskiego – Konstytucji 3-go Maja – OLIMPIJSKA Linia tramwajowa kursowała w wakacyjne soboty. 2015 Linia turystyczna : UNIWERSYTET – Szosa Okr ęż na – Gagarina – Sienkiewicza – Bema – Kraszewskiego – Czerwona Droga – Odrodzenia – (powrót: Uniwersytecka – Wały Sikorskiego – al. Jana Pawła II – Chopina – Bydgoska – Sienkiewicza) – Przy Kaszowniku – Warne ńczyka – Grudzi ądzka – Ko ściuszki – Skłodowskiej- Curie – Wschodnia – WSCHODNIA Linia tramwajowa kursowała w wakacyjne soboty.
Warszawa 2013 T: PL. NARUTOWICZA – Filtrowa – Krzywickiego – Nowowiejska – pl. Zbawiciela – Marszałkowska – pl. Bankowy – Andersa – Mi ędzyparkowa – Słomi ńskiego – most Gda ński – Starzy ńskiego – Jagiello ńska – al. Solidarno ści – most Śląsko-Dąbrowski – al. Solidarno ści – Towarowa – pl. Zawiszy – Grójecka – PL. NARUTOWICZA Linia tramwajowa kursowała w soboty i niedziele od 30 maja do 23 czerwca co 90 min, a od 29 czerwca do 29 wrze śnia co 30 min w godz. 11:05-17:05, kurs trwał 60 min. 444 : DW. CENTRALNY – al. Jana Pawła II – Grzybowska – Królewska (powrót: Królewska – pl. Grzybowski – Emilii Plater – Al. Jerozolimskie – al. Jana Pawła II) – Krakowskie Przedmie ście – Nowy Świat - Świ ętokrzy- ska – Kopernika – Tamka (powrót: Zaj ęcza – Dobra – Tamka) – most Świ ętokrzyski – Wybrze że Szczeci ńskie – Wybrze że Helskie – Starzy ńskiego – Jagiello ńska – Ratuszowa – ZOO (powrót: Ratuszowa – Wybrze że Hel- skie) Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała od maja do wrze śnia w weekendy co 30 min, kurs w jedn ą stron ę trwał do 29 min. Tramwaj wodny kursował w soboty i niedziele w maju, czerwcu i wrze śniu w soboty, niedziele i dni świ ąteczne, a w lipcu i sierpniu w pi ątki, soboty i dni świ ąteczne, ruszał o godz. 11:00 i 13:00 z przystanku Podzamcze, rejs trwał 90 min. Statek do Serocka kursował w soboty i niedziele w maju, czerwcu i wrze śniu w soboty, niedziele i dni świ ątecz- ne, a w lipcu i sierpniu w pi ątki, soboty i dni świ ąteczne, ruszał o godz. 9:00 z przystanku Cypel Czerniakowski, rejs trwał 10 godzin. Promy : Pliszka (Podzamcze – ZOO), Słonka (Most Poniatowskiego – Stadion Narodowy), Wilga (Cypel Czer- niakowski – Saska K ępa), Turkawka (Łomianki – Nowodwory) kursowały codziennie od maja do wrze śnia. City Sightseeing Warsaw : PAŁAC KULTURY I NAUKI – Emilii Plater – pl. Grzybowski – Królewska – Kra- kowskie Przedmie ście – Nowy Świat – Świ ętokrzyska – Kopernika – Tamka – Wybrze że Ko ściuszkowskie – Zaj ęcza – Dobra – Nowy Zjazd – Wybrze że Ko ściuszkowskie – Grodzka – al. „Solidarno ści” – pl. Bankowy – Senatorska – Podwale – Długa – Miodowa – (Bonifraterska – Muranowska – Andersa – pl. Bankowy – Sena- torska) – Krakowskie Przedmie ście – Nowy Świat – rondo de Gaulle’a – Nowy Świat – pl. Trzech Krzy ży – Wiejska – Pi ękna – Al. Ujazdowskie – Bagatela – pl. Unii Lubelskiej – Marszałkowska – pl. Zbawiciela – Marszałkowska – pl. Konstytucji – Marszałkowska – rondo Dmowskiego – Al. Jerozolimskie – Emilii Plater – PAŁAC KULTURY I NAUKI Linia obsługiwana autobusem pi ętrowym kursowała codziennie, w zale żno ści od miesi ąca wykonywała od czte- rech do o śmiu kursów, przejazd trwał 56 min. Warsaw City-Tour : ZACH ĘTA – Królewska – Marszałkowska – pl. Bankowy – al. „Solidarno ści” – zawrotka – al. „Solidarno ści” – pl. Bankowy – Senatorska – Wierzbowa – Focha – Senatorska – Podwale – Kili ńskiego – Długa – pl. Krasi ńskich – Miodowa – Bonifraterska – Muranowska – Andersa – Nowolipki – Karmelicka
119
– Dzielna – al. Jana Pawła II – Anielewicza – Zamenhofa – Dubois – Stawki – al. Jana Pawła II – rondo Zgru- powania AK „Radosław” – Słomi ńskiego – zawrotka przy CH Arkadia – Słomi ńskiego – rondo Zgrupowania AK „Radosław” – Okopowa – Towarowa – Wolska – Karolkowa – Grzybowska – Żelazna – Złota – al. Jana Pawła II – Al. Jerozolimskie – Emilii Plater – pl. Grzybowski – Królewska – Marszałkowska – rondo Dmow- skiego – Al. Jerozolimskie – Bracka – pl. Trzech Krzy ży – Wiejska – Pi ękna – Al. Ujazdowskie – Bagatela – pl. Unii Lubelskiej – Marszałkowska – pl. Zbawiciela – Marszałkowska – Pi ękna – Al. Ujazdowskie – pl. Trzech Krzy ży – Nowy Świat – rondo de Gaulle’a – Krakowskie Przedmie ście – Miodowa – Senatorska – Wierzbowa – pl. Piłsudskiego - Królewska – ZACH ĘTA (w dni świ ąteczne: Nowy Świat – rondo de Gaulle’a – Al. Jerozolimskie – Krucza – Szpitalna – pl. Powsta ńców Warszawy – Mazowiecka – Królewska – ZACH Ę- TA) Linia obsługiwana autobusem pi ętrowym kursowała codziennie, w zale żno ści od miesi ąca wykonywała od 2 do 8 kursów, przejazd trwał 95 min. 2014 T: PL. NARUTOWICZA – Grójecka – pl. Zawiszy – Towarowa – al. Solidarno ści – most Śląsko-Dąbrowski – al. Solidarno ści – Jagiello ńska – Starzy ńskiego – most Gda ński – Słomi ńskiego – Mi ędzyparkowa – Andersa – pl. Bankowy – Marszałkowska – pl. Zbawiciela – Nowowiejska – Krzywickiego – Filtrowa – PL. NARUTO- WICZA Linia tramwajowa kursowała w soboty i niedziele od 7 czerwca do 22 czerwca co 90 min, a od 28 czerwca do 28 wrze śnia co 30 min w godz. 11:00-17:00, kurs trwał 60 min. 444 : DW. CENTRALNY – al. Jana Pawła II – Grzybowska – Królewska (powrót: Królewska – pl. Grzybowski – Emilii Plater – Al. Jerozolimskie – al. Jana Pawła II) – Krakowskie Przedmie ście – Nowy Świat - Świ ętokrzy- ska – Kopernika – Tamka (powrót: Zaj ęcza – Dobra – Tamka) – most Świ ętokrzyski – Wybrze że Szczeci ńskie – Wybrze że Helskie – Starzy ńskiego – Jagiello ńska – Ratuszowa – ZOO (powrót: Ratuszowa – Wybrze że Hel- skie) Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała od maja do wrze śnia w weekendy co 30 min, kurs w jedn ą stron ę trwał do 29 min. Tramwaj wodny kursował w soboty i niedziele w maju, czerwcu i wrze śniu w soboty, niedziele i dni świ ąteczne, a w lipcu i sierpniu w pi ątki, soboty i dni świ ąteczne, ruszał o godz. 11:00 i 13:00 z przystanku Podzamcze, rejs trwał 90 min. Statek do Serocka kursował w soboty i niedziele w maju, czerwcu i wrze śniu w soboty, niedziele i dni świ ątecz- ne, a w lipcu i sierpniu w pi ątki, soboty i dni świ ąteczne, ruszał o godz. 9:00 z przystanku Cypel Czerniakowski, rejs trwał 10 godzin. Promy : Pliszka (Podzamcze – ZOO), Słonka (Most Poniatowskiego – Stadion Narodowy), Wilga (Cypel Czer- niakowski – Saska K ępa), Turkawka (Łomianki – Nowodwory) kursowały codziennie od maja do wrze śnia. City Sightseeing Warsaw : PAŁAC KULTURY I NAUKI – Emilii Plater – pl. Grzybowski – Królewska – Kra- kowskie Przedmie ście – Nowy Świat – Świ ętokrzyska – Kopernika – Tamka – Wybrze że Ko ściuszkowskie – Zaj ęcza – Dobra – Nowy Zjazd – Wybrze że Ko ściuszkowskie – Grodzka – al. „Solidarno ści” – pl. Bankowy – Senatorska – Podwale – Długa – Miodowa – (Bonifraterska – Muranowska – Andersa – pl. Bankowy – Sena- torska) – Krakowskie Przedmie ście – Nowy Świat – rondo de Gaulle’a – Nowy Świat – pl. Trzech Krzy ży – Wiejska – Pi ękna – Al. Ujazdowskie – Bagatela – pl. Unii Lubelskiej – Marszałkowska – pl. Zbawiciela – Marszałkowska – pl. Konstytucji – Marszałkowska – rondo Dmowskiego – Al. Jerozolimskie – Emilii Plater – PAŁAC KULTURY I NAUKI Linia obsługiwana autobusem pi ętrowym kursowała codziennie, w zale żno ści od miesi ąca wykonywała od czte- rech do o śmiu kursów, przejazd trwał 56 min. Warsaw City-Tour : ZACH ĘTA – Królewska – Marszałkowska – pl. Bankowy – al. „Solidarno ści” – zawrotka – al. „Solidarno ści” – pl. Bankowy – Senatorska – Wierzbowa – Focha – Senatorska – Podwale – Kili ńskiego – Długa – pl. Krasi ńskich – Miodowa – Bonifraterska – Muranowska – Andersa – Nowolipki – Karmelicka – Dzielna – al. Jana Pawła II – Anielewicza – Zamenhofa – Dubois – Stawki – al. Jana Pawła II – rondo Zgru- powania AK „Radosław” – Słomi ńskiego – zawrotka przy CH Arkadia – Słomi ńskiego – rondo Zgrupowania AK „Radosław” – Okopowa – Towarowa – Wolska – Karolkowa – Grzybowska – Żelazna – Złota – al. Jana Pawła II – Al. Jerozolimskie – Emilii Plater – pl. Grzybowski – Królewska – Marszałkowska – rondo Dmow- skiego – Al. Jerozolimskie – Bracka – pl. Trzech Krzy ży – Wiejska – Pi ękna – Al. Ujazdowskie – Bagatela – pl. Unii Lubelskiej – Marszałkowska – pl. Zbawiciela – Marszałkowska – Pi ękna – Al. Ujazdowskie – pl. Trzech Krzy ży – Nowy Świat – rondo de Gaulle’a – Krakowskie Przedmie ście – Miodowa – Senatorska – Wierzbowa – pl. Piłsudskiego - Królewska – ZACH ĘTA (w dni świ ąteczne: Nowy Świat – rondo de Gaulle’a – Al. Jerozolimskie – Krucza – Szpitalna – pl. Powsta ńców Warszawy – Mazowiecka – Królewska – ZACH Ę- TA) Linia obsługiwana autobusem pi ętrowym kursowała codziennie, w zale żno ści od miesi ąca wykonywała od 2 do 8 kursów, przejazd trwał 95 min.
120
2015 T: PL. NARUTOWICZA – Grójecka – pl. Zawiszy – Al. Jerozolimskie – most Poniatowskiego – al. Poniatowskiego – al. Zieleniecka – Targowa – al. Solidarno ści – most Śląsko-Dąbrowski – al. Solidarno ści – pl. Bankowy – Marszałkowska – pl. Zbawiciela – Nowowiejska – Krzywickiego – Filtrowa – PL. NARUTO- WICZA Linia tramwajowa kursowała w soboty i niedziele od 20 czerwca do 30 sierpnia co 30 min w godz. 12:00-18:30, kurs trwał 60 min. 385 : PLAC WILSONA – Krasi ńskiego – Wybrze że Gdy ńskie – Wybrze że Gda ńskie – Wybrze że Ko ściuszkow- skie – Wio ślarska – Solec – al. Armii Ludowej – METRO POLITECHNIKA (powrót: Wary ńskiego – pl. Kon- stytucji – Wary ńskiego – al. Armii Ludowej) Linia autobusowa obsługiwana taborem zwykłym kursowała od 24 lipca do 5 pa ździernika w weekendowe noce co 15 min w godz. 20:00-3:00, kurs w jedn ą stron ę trwał 22 min. Tramwaj wodny kursował w soboty i niedziele w maju, czerwcu i wrze śniu w soboty, niedziele i dni świ ąteczne, a w lipcu i sierpniu w pi ątki, soboty i dni świ ąteczne, ruszał o godz. 11:00 i 13:00 z przystanku Podzamcze, rejs trwał 90 min. Statek do Serocka kursował w soboty i niedziele w maju, czerwcu i wrze śniu w soboty, niedziele i dni świ ątecz- ne, a w lipcu i sierpniu w pi ątki, soboty i dni świ ąteczne, ruszał o godz. 9:00 z przystanku Cypel Czerniakowski, rejs trwał 10 godzin. Promy : Pliszka (Podzamcze – ZOO), Słonka (Most Poniatowskiego – Stadion Narodowy), Wilga (Cypel Czer- niakowski – Saska K ępa), Turkawka (Łomianki – Nowodwory) kursowały codziennie od maja do wrze śnia. City Sightseeing Warsaw : PAŁAC KULTURY I NAUKI – Emilii Plater – pl. Grzybowski – Królewska – Kra- kowskie Przedmie ście – Nowy Świat – Świ ętokrzyska – Kopernika – Tamka – Wybrze że Ko ściuszkowskie – Zaj ęcza – Dobra – Nowy Zjazd – Wybrze że Ko ściuszkowskie – Grodzka – al. „Solidarno ści” – pl. Bankowy – Senatorska – Podwale – Długa – Miodowa – (Bonifraterska – Muranowska – Andersa – pl. Bankowy – Sena- torska) – Krakowskie Przedmie ście – Nowy Świat – rondo de Gaulle’a – Nowy Świat – pl. Trzech Krzy ży – Wiejska – Pi ękna – Al. Ujazdowskie – Bagatela – pl. Unii Lubelskiej – Marszałkowska – pl. Zbawiciela – Marszałkowska – pl. Konstytucji – Marszałkowska – rondo Dmowskiego – Al. Jerozolimskie – Emilii Plater – PAŁAC KULTURY I NAUKI Linia obsługiwana autobusem pi ętrowym kursowała codziennie, w zale żno ści od miesi ąca wykonywała od czte- rech do o śmiu kursów, przejazd trwał 56 min. Warsaw City-Tour : ZACH ĘTA – Królewska – Marszałkowska – pl. Bankowy – al. „Solidarno ści” – zawrotka – al. „Solidarno ści” – pl. Bankowy – Senatorska – Wierzbowa – Focha – Senatorska – Podwale – Kili ńskiego – Długa – pl. Krasi ńskich – Miodowa – Bonifraterska – Muranowska – Andersa – Nowolipki – Karmelicka – Dzielna – al. Jana Pawła II – Anielewicza – Zamenhofa – Dubois – Stawki – al. Jana Pawła II – rondo Zgru- powania AK „Radosław” – Słomi ńskiego – zawrotka przy CH Arkadia – Słomi ńskiego – rondo Zgrupowania AK „Radosław” – Okopowa – Towarowa – Wolska – Karolkowa – Grzybowska – Żelazna – Złota – al. Jana Pawła II – Al. Jerozolimskie – Emilii Plater – pl. Grzybowski – Królewska – Marszałkowska – rondo Dmow- skiego – Al. Jerozolimskie – Bracka – pl. Trzech Krzy ży – Wiejska – Pi ękna – Al. Ujazdowskie – Bagatela – pl. Unii Lubelskiej – Marszałkowska – pl. Zbawiciela – Marszałkowska – Pi ękna – Al. Ujazdowskie – pl. Trzech Krzy ży – Nowy Świat – rondo de Gaulle’a – Krakowskie Przedmie ście – Miodowa – Senatorska – Wierzbowa – pl. Piłsudskiego - Królewska – ZACH ĘTA (w dni świ ąteczne: Nowy Świat – rondo de Gaulle’a – Al. Jerozolimskie – Krucza – Szpitalna – pl. Powsta ńców Warszawy – Mazowiecka – Królewska – ZACH Ę- TA) Linia obsługiwana autobusem pi ętrowym kursowała codziennie, w zale żno ści od miesi ąca wykonywała od 2 do 8 kursów, przejazd trwał 95 min.
Wrocław 2013 Zabytkowa Linia Tramwajowa : OPERA – pl. Teatralny – Świdnicka – Podwale – Krupnicza – Kazimierza Wielkiego – pl. Dominika ński – Oławska – Traugutta – pl. Wróblewskiego – pl. Powsta ńców Warszawy – most Grunwaldzki – pl. Grunwaldzki – most Szczytnicki – al. Kochanowskiego – al. Ró życkiego – al. Paderewskiego – Mickiewicza – Wróblewskiego – HALA STULECIA/ZOO – Wróblewskiego – most Zwierzyniecki – Curie- Skłodowskiej – pl. Grunwaldzki – Piastowska – Sienkiewicza – pl. Bema – mosty Mły ńskie – św. Jadwigi – most Piaskowy – Grodzka – Nowy Świat – Białoskórnicza – Kazimierza Wielkiego – Widok – pl. Teatralny – OPERA Linia tramwajowa kursowała w soboty i niedziele od maja do wrze śnia co 60 min w godz. 12:00-18:00, kurs trwał ok. 60 min. 2014 Zabytkowa Linia Tramwajowa : OPERA – pl. Teatralny – Świdnicka – Podwale – Krupnicza – Kazimierza Wielkiego – pl. Dominika ński – Oławska – Traugutta – pl. Wróblewskiego – pl. Powsta ńców Warszawy – most
121
Grunwaldzki – pl. Grunwaldzki – most Szczytnicki – al. Kochanowskiego – al. Ró życkiego – al. Paderewskiego – Mickiewicza – Wróblewskiego – HALA STULECIA/ZOO – Wróblewskiego – most Zwierzyniecki – Curie- Skłodowskiej – pl. Grunwaldzki – Piastowska – Sienkiewicza – pl. Bema – mosty Mły ńskie – św. Jadwigi – most Piaskowy – Grodzka – Nowy Świat – Białoskórnicza – Kazimierza Wielkiego – Widok – pl. Teatralny – OPERA Linia tramwajowa kursowała w soboty od maja do września co 120 min w godz. 12:00-18:00, kurs trwał ok. 60 min. 2015 Zabytkowa Linia Tramwajowa : OPERA – pl. Teatralny – Świdnicka – Podwale – Krupnicza – Kazimierza Wielkiego – pl. Dominika ński – Oławska – Traugutta – pl. Wróblewskiego – pl. Powsta ńców Warszawy – most Grunwaldzki – pl. Grunwaldzki – Curie-Skłodowskiej – most Zwierzyniecki – Wróblewskiego – HALA STU- LECIA/ZOO – Wróblewskiego – Mickiewicza – al. Paderewskiego – al. Ró życkiego – al. Kochanowskiego – most Szczytnicki – Grunwaldzka – Sienkiewicza – pl. Bema – mosty Mły ńskie – św. Jadwigi – most Piaskowy – Piaskowa – pl. Nowy Targ – św. Katarzyny – pl. Dominika ński – Skargi – Teatralna – pl. Teatralny – OPERA Linia tramwajowa kursowała w soboty od maja do września co 120 min w godz. 12:00-18:00, kurs trwał ok. 60 min.
Zał ącznik 3. Inwentaryzacja imprez komunikacyjnych Liczba Lp. Data Nazwa Pojazd Rejon osób 1 13-01-12 Krakowska Nocka 2013 Protram 405N MPK Kraków Kraków 55 2 13-02-01 XVI Nocna Podró ż Bez Spalin Konstal 105Na AC Tramwaje Śląskie GOP bd. 3 13-03-02 Po żegnanie Jelczy L11 w PKS Piotrków Trybunalski Jelcz L11 PKS Piotrków Trybunalski ok. Piotrkowa Tryb. 20 Jelcz M11 + Jelcz PR110D Lux + Mercedes O305 4 13-03-16 11 lat Phototrans.eu ok. Bydgoszczy 97 Bydgoszcz 5 13-03-23 Pozna ńska wiosna z zielonym tramwajem 2 x Tatra RT6N1 MPK Pozna ń Pozna ń bd. 6 13-04-06 Jelczem po Narwia ńskim Parku Narodowym Jelcz 120M KMKM Białystok Narwia ński PN bd. 7 13-04-06 Wiosna z gniotem Jelcz M121M MZK Zielona Góra ok. Zielonej Góry 21 8 13-04-20 VII lat Wrocławskiego Forum Komunikacyjnego Jelcz M121MB Wrocław Wrocław bd. 9 13-04-28 Migiem do Rogowa – Rozpocz ęcie sezonu RKW Jelcz M11 Buslodz Volan ok. Rogowa bd. 10 13-05-05 30. rocznica wprowadzenia do eksploatacji Ikarusów 260 Czerwony Ikarus Łód ź 46 11 13-05-11 ALB ą ekstremalnie 3 Scania CN113ALB MPK Kraków ok. Krakowa bd. 12 13-05-25 Impreza Ikarusem 289 Ikarus 260.04 289 KMKM Warszawa Warszawa bd. 13 13-05-25 Jelczem po Narwia ńskim Parku Narodowym cz. 2 Jelcz 120M KMKM Białystok Narwia ński PN 20 14 13-06-01 Ikarusem nad wod ę poogl ąda ć przyrod ę Ikarus 280.26 2600 KMKM Warszawa ok. Konstancina-Jez. 18 15 13-06-02 Migiem po wioskach 2 - Czerwcówka sulejowska Jelcz M11 Buslodz Volan ok. Sulejowa bd. 16 13-06-15 IKIupknkokmasbbtwfppipdmacnf vol.1: Gdynia i Sopot Ikarus 260.04 Kultowy Ikarus Trójmiasto bd. 17 13-06-15 Jelczem 120MM/2 z KZK Białystok od zmierzchu do świtu Jelcz 120MM/2 KZK Białystok Białystok 11 18 13-06-15 MIGocka czyli Jelczem M11 po Krakowie od zmierzchu do świtu Jelcz M11 GSMK Nowy S ącz Kraków 27 19 13-06-22 III raz z KOMBUS'em - nowym autobusem Mercedes O530L Kórnik ok. Poznania bd. 20 13-06-29 Ikarowe photo-day Czerwony Ikarus Łód ź 35 21 13-06-29 Lato z Orzełkiem Konstal 114N ZKM Gda ńsk Gda ńsk bd. 22 13-06-29 Pocz ątek lata czyli Jelczem M11 po Krakowie i okolicach Jelcz M11 GSMK Nowy S ącz ok. Krakowa 19 23 13-06-29 Szlakami PKM Bytom + 10 lat Jelczy 120MM/2 w PKM Świerklaniec Jelcz 120M PKM Świerklaniec Bytom 17 24 13-06-29 V off-road po powiecie toru ńskim Jelcz M121M MZK Toru ń pow. toru ński 29 25 13-06-30 Śladami R-12 i R-10 Ikarus 260.04 289 KMKM Warszawa ok. Warszawy 16 26 13-07-06 Jelczem PR110DC po Suwalszczy źnie Jelcz PR110DC PKS Suwałki ok. Suwałk 22
27 13-07-06 Pocz ątek ko ńca, czyli po żegnanie M11-tki na pocz ątku wakacji Jelcz M11 MKS Skar żysko-Kamienna ok. Skar żyska-Kam. 18 12
28 13-07-13 Lato z Mercedesem II Mercedes O305 Bydgoszcz ok. Bydgoszczy 14 2
29 13-07-20 Po żegnanie Jelczy PR110 i 120M w MPK Rzeszów Jelcz PR110 + Jelcz 120M MPK Rzeszów ok. Rzeszowa 42 30 13-07-20 Śladami R-8 nad Narew Ikarus 260.04 289 KMKM Warszawa ok. Warszawy 25 31 13-07-27 Śladami R-5 i R-6 Ikarus 260.04 289 KMKM Warszawa ok. Warszawy 21 32 13-08-10 Jelcz PR110U reaktywacja Jelcz PR110 Buslodz Volan Łód ź bd. 33 13-08-17 Deluxem szlakiem kursów lokalnych Jelcz PR110D Lux PKS Radom ok. Radomia 17 34 13-08-17 MIGiem wokół Sochaczewa Jelcz M11 ZKM Sochaczew ok. Sochaczewa 16 35 13-08-24 Zako ńczenie wakacji z zabytkowym Jelczem Jelcz M11 Bydgoszcz ok. Bydgoszczy 25 36 13-08-31 Po żegnanie wakacji – śladami zajezdni Łagiewniki Konstal 102Na Tramwaje Śląskie GOP 50 37 13-09-21 10. rocznica reorganizacji komunikacji nocnej we Wrocławiu Konstal 4N + Konstal 105Na MPK Wrocław Wrocław bd. 38 13-09-21 H9 po pograniczu polsko-litewskim Autosan H9-21 PKS Suwałki ok. Suwałk 11 39 13-09-28 Autosanem H9-21 z klamk ą po powiecie gnie źnie ńskim Autosan H9-21 Niechanów pow. gnie źnie ński bd. 40 13-09-28 Grzybobranie 2013 Ikarus 260.04 289 KMKM Warszawa ok. Warszawy bd. 41 13-09-28 Jelczem do Rogowa na POCI ĄG DO ZABYTKÓW Jelcz M11 Buslodz Volan ok. Rogowa bd. 42 13-09-28 Jelczem M11 przez Dolin ę Popradu Jelcz M11 GSMK Nowy S ącz Dolina Popradu 24 43 13-09-28 Szczeci ńska Nocka 2013 2 x Konstal 105N Tramwaje Szczeci ńskie Szczecin bd. 44 13-10-05 1. urodziny Miga Jelcz M11 Buslodz Volan Łód ź 12 Ikarus 260.04 289 KMKM Warszawa (podmiana 45 13-10-05 Jesie ń z peerk ą Warszawa bd. pojazdu) 46 13-10-12 33-lecie eksploatacji Ikarusów 280 w Łodzi Ikarus 280.26 Buslodz Volan Łód ź 17 47 13-10-12 50-lecie Jelczy 272MEX w Krakowie Jelcz 272MEX + P01 MPK Kraków ok. Krakowa 36 48 13-10-19 Autosanem H9-35 po Ziemi Chełmskiej Autosan H9-35 P. Lis ok. Chełma bd. 49 13-10-19 Po żegnanie Jelczy M11 w GOP cz. 1 Jelcz M11 Piekary Śląskie GOP bd. 50 13-10-26 30 lat Ikarusa! Czerwony Ikarus Łód ź bd. Ikarus 280.26 + Jelcz M11 + Jelcz PR110 Buslodz 51 13-10-26 5-lecie BV, 8-lecie Buslodz.pl i 65-lecie łódzkich autobusów Łód ź 7 Volan 52 13-10-26 Berlietem po Białoł ęce Berliet PR100 3873 KMKM Warszawa Warszawa 16 53 13-10-26 Inauguracyjny przejazd Chaussonem Chausson KMKM Warszawa Warszawa 12 54 13-11-16 13x13 - przejazd dla miło śników wagonem typu 13N Konstal 13N Tramwaje Śląskie GOP 40 55 13-11-16 IV Bydgoska Nocka Tramwajowa Konstal 805Na MZK Bydgoszcz Bydgoszcz bd. 56 13-11-23 Po żegnanie Jelczy M11 w GOP cz. 2 Jelcz M11 Piekary Śląskie GOP 22 57 13-11-23 Po żegnanie zajezdni Redutowa Jelcz M181M 7761 MZA Warszawa Warszawa 42 58 13-11-30 Tam, gdzie komunikacja miejska nie zagl ąda vol. 1 Ikarus 260.04 289 KMKM Warszawa pow. wołomi ński bd. 59 13-12-07 IKIupknkokmasbbtwfppipdmacnf vol.2: Gdańsk Północ Ikarus 280.26 Kultowy Ikarus Gda ńsk bd. 60 13-12-14 Po żegnanie Jelczy PR110 w Nowym S ączu Jelcz PR110 MPK Nowy S ącz ok. Nowego S ącza bd. 12 3
61 13-12-31 Niebieski Sylwester 2 x Konstal 105N nauka jazdy Tramwaje Śląskie GOP bd. 62 14-01-01 Sylwester w tramwaju Konstal 803N KMST Łód ź 60 63 14-01-02 Po żegnanie Ikarusów 260 i 280 w PKM Gliwice Ikarus 260 + Ikarus 280 PKM Gliwice GOP bd. 64 14-01-11 Krakowska Nocka 2014 MAN N8S MPK Kraków Kraków bd. 65 14-02-15 5-lecie wycofania Ikarusów: przejazd specjalny Ikarus 260.73A ZKM Gda ńsk Gda ńsk 42 66 14-02-15 Tam, gdzie komunikacja miejska nie zagl ąda vol. 2 Jelcz 120M PKS 40131 Grodzisk Maz ok. Niepor ętu 29 67 14-02-22 40-lecie rozpocz ęcia eksploatacji 803N nr 2 Konstal 803N KMST Łód ź bd. 68 14-02-22 Kulig Hahahahahadziewi ątk ą po Wysoczy źnie Rawskiej Autosan H9-21 PKS Grodzisk Maz Wysoczyzna Rawska 13 69 14-03-15 12 lat Phototrans.eu Ikarus 280.02 + Ikarus 435 MPK Cz ęstochowa ok. Cz ęstochowy 78 70 14-03-22 Jelczem PR110 do Sochaczewa na spotkanie Miga Jelcz PR110 4617 KMKM Warszawa ok. Sochaczewa bd. 71 14-03-29 Gwia ździsty OFF ROAD po Gda ńsku i okolicach Mercedes O303 PKS Gda ńsk ok. Gda ńska bd. ok. Krosna 72 14-04-05 DAB-em 7-1800L po Ziemi Lubuskiej DAB PKS Zielona Góra bd. Odrza ńskiego 73 14-04-05 IKIupknkokmasbbtwfppipdmacnf vol.2,5: Gda ńsk Północ Ikarus 260.04 Kultowy Ikarus Gda ńsk 15 74 14-04-05 Przywitanie wiosny miejsk ą H9 Autosan H9-35 P. Lis ok. Chełma bd. 75 14-04-12 II Pozna ńska Wiosna z Zielonym Tramwajem Konstal 102Na MPK Pozna ń Pozna ń bd. 76 14-04-12 Po żegnanie Ikarusów z MPK Kielce Ikarus 280.70E MPK Kielce ok. Kielc 21 77 14-04-26 Jelczem M11 po Sochaczewie Jelcz M11 ZKM Sochaczew ok. Sochaczewa bd. 78 14-04-26 Wiosna z CLL-ką Scania CN113CCL MPK Kraków ok. Krakowa 23 79 14-04-26 XVII Nocna Podró ż Bez Spalin 2 x Konstal 105N mod. Tramwaje Śląskie GOP bd. 80 14-05-10 VIII urodziny WFK Autosan H10 PKS Polbus ok. Wrocławia bd. 81 14-05-17 H9 wokół komina Autosan H9-21 PKS Kamienna Góra ok. Kamiennej Góry 13 82 14-05-17 M8C po liniach podmiejskich Duewag M8C MPK Łód ź ok. Łodzi 60 83 14-05-17 Suwalska wiosna z Jelczem PR110DC Jelcz PR110DC PKS Suwałki ok. Suwałk 14 84 14-05-24 Po żegnanie Neoplanów w Warszawie Neoplan N4020 MZA Warszawa Warszawa bd. 85 14-06-01 Przejazd po krzakach Autosanem H9 z Polbus-PKS Autosan H9-20 PKS Polbus ok. Ole śnicy bd. 86 14-06-01 Rozpalamy sezon grillowy Ikarus 260.73A 6332 ok. Warszawy 26 87 14-06-20 Nocny przejazd ekologiem po Warszawie Ikarus 280.70E 5715 KMKM Warszawa Warszawa bd. 88 14-06-21 Nocka Ikarusem - Drugie urodziny Omni-Busa Ikarus 260.73A 6332 Warszawa 18 89 14-06-22 ALB ą od zmierzchu do świtu Scania CN113ALB MPK Kraków Kraków 26 90 14-06-28 Ikarusem na Szarlot ę Ikarus 280.26 PKM&WPK Jaworzno GOP bd. 91 14-06-28 Különjárat I: Wrocław Ikarus 260.32 Phototrans Wałbrzych Wrocław bd. 92 14-06-28 VI off-road po powiecie toru ńskim Jelcz 120MM/1 #413 MZK Toru ń pow. toru ński 39 12
93 14-07-05 Jelonkiem z Koziołkiem Jelcz PR110D Legnica ok. Legnicy 13 4
94 14-07-05 Śladami R-11 „Kleszczowa” Ikarus 280.26 2600 KMKM Warszawa ok. Warszawy bd. 95 14-07-06 Ikarusem w plener Ikarus 260.04 289 KMKM Warszawa Łód ź 19 96 14-07-12 Wakacyjnie po Dolinie Narwi Jelczem M11 Jelcz M11 KMKM Białystok Dolina Narwi 19 97 14-07-19 Bydgoskie wakacje z zabytkiem Ikarus 280.70E Bydgoszcz ok. Bydgoszczy 37 ok. Kazimierza 98 14-07-19 Heweliuszem po okolicach Kazimierza Dolnego Autosan H10 PKS Puławy bd. Dolnego 99 14-07-19 Jelczem L120 z grodu nad Łyn ą Jelcz L120 PKS Olsztyn ok. Olsztyna 17 100 14-07-26 DAB-em na grilla dookoła Koszalina DAB MZK Koszalin ok. Koszalina bd. 101 14-07-26 Ikarus i Pendolino Ikarus 260.73A 6332 Warszawa 12 102 14-07-26 Po żegnanie wysokopodłogowych autobusów w MZKP Renault PR112 Świerklaniec GOP bd. 103 14-08-09 Ikarusem po wioskach 8 Ikarus 260.04 Buslodz Volan ok. Łodzi bd. 104 14-08-16 Po żegnalny przejazd kwadratem po powiecie stargardzkim Jelcz 120MM/1 MZK Stargard Szczeci ński pow. stargardzki 29 105 14-08-23 Jelczem po Tarnowie i Okolicach Jelcz PR110 MPK Tarnów ok. Tarnowa 30 Równina Łowicko- 106 14-08-30 DeLuxem po Równinie Łowicko-Bło ńskiej Jelcz PR110DLux PKS Grodzisk Maz 19 Bło ńska 107 14-08-30 Zako ńczenie wakacji z zabytkowym Jelczem 2014 Jelcz M11 Bydgoszcz ok. Bydgoszczy 29 108 14-08-31 Po żegnanie wakacji 2014 Neoplan N4011 Lubo ń ok. Poznania 12 109 14-09-06 20-lecie żółto-czerwonych autobusów w Łodzi 1994-2014 Jelcz M11 + Ikarus 260.04 Buslodz Volan ok. Łodzi 16 110 14-09-06 Gliwicka nostalgiczna podró ż ikarusowa Ikarus 280 PKM Gliwice GOP 46 111 14-09-20 Jelczem T120 zdobywamy Krain ę Ja ćwingów Jelcz T120 PKS Suwałki ok. Suwałk 14 112 14-09-27 Śladami Ursynowa Ikarus 280.26 2600 KMKM Warszawa Warszawa bd. 113 14-09-28 Különjárat II: Wałbrzych Ikarus 260.32 Phototrans + Ikarus Wałbrzych ok. Wałbrzycha 35 114 14-10-03 V Bydgoska Nocka, czyli Ikarusem śladami nocnych linii Ikarus 280.70E Bydgoszcz Bydgoszcz bd. 115 14-10-04 Prototypow ą Ew ą po złotej ziemi Jelcz T123MB Ewa Wilków ok. Legnicy bd. 116 14-10-05 Jesiennie po Trójmie ście Ikarus 280.26 Gda ńsk Trójmiasto 26 Równina Łowicko- 117 14-10-11 Automatem po Równinie Łowicko-Bło ńskiej Ikarus 260.73A 6332 9 Bło ńska 118 14-10-12 Czarne podniebienie turysty - szlak tabaczany Ikarus 256 Kultowy Ikarus Kaszuby 38 119 14-10-18 I toru ńska nocka tramwajowa Konstal 2x805Na MZK Toru ń Toru ń bd. 120 14-10-25 (impreza bez nazwy) Autosan H9-35 P. Lis Lublin 15 121 14-10-25 9-te urodziny serwisu Buslodz.pl Jelcz M11 Buslodz Volan ok. Łodzi 28 122 14-10-25 Ikarusem po Białoł ęce Ikarus 260.73A 6332 Warszawa 8 123 14-10-25 MIG-iem w jesienny plener Jelcz M11 Piekary Śląskie GOP 17
124 14-11-08 Autosanem H9-35 pod szybowcami Autosan H9-35 MZK Leszno Leszno 15 12 5
Ikarus 280.26 + Jelcz M11 + Autosan H9-35 „KA- 125 14-11-08 Z południa na północ czyli powrót M11 do Gda ńska + Ikarus 280 ok. Gda ńska 20 ZIK” Gda ńsk 126 14-11-15 Peerk ą po stolicy Jelcz PR110 4617 KMKM Warszawa Warszawa 27 127 14-11-22 Jelczem L11/2 po powiecie pło ńskim i pułtuskim Jelcz L11 PKS Ciechanów pow. pło ński i pułtuski 26 128 14-11-29 Jesienna wyprawa Autosanem H9-35 na wschód Autosan H9-35 KMKM Białystok ok. Białegostoku bd. 129 14-11-29 Nostalgiczna podró ż Ikarusem Ikarus 280.70E 5715 KMKM Warszawa Warszawa 16 130 14-12-06 Mikołajkowe urodziny Izy w ZKP Suchy Las Autosan H10 ZKP Suchy Las ok. Poznania 13 131 14-12-06 Mikołajkowo Jelczem T120 po Krainie Tysi ąca Jezior Jelcz T120 Iława ok. Iławy 4 132 14-12-14 Tam, gdzie komunikacja miejska nie zagl ąda vol. 3 Ikarus 260.73A 6306 KMKM Warszawa ok. Warszawy 22 133 15-01-01 Sylwester w tramwaju Konstal 803N KMST Łód ź bd. 134 15-01-17 Krakowska Nocka 2015 Bombardier NGT6 MPK Kraków Kraków bd. 135 15-01-31 Psiukaczem po powiecie łukowskim 2 x Autosan H9-35 PKS Łuków pow. łukowski 46 136 15-02-21 Po żegnanie ALB w Krakowie Scania CN113ALB MPK Kraków Kraków 49 137 15-02-21 Siedleck ą T120 wzdłu ż Bugu Jelcz T120 PKS Siedlce ok. Siedlec 27 138 15-02-28 Mile widziana pomoc techniczna Autosan H9-35 pogotowie techn. „KAZIK” Gda ńsk Gda ńsk 21 139 15-03-07 Ostatni raz trójskładem po Gda ńsku 3 x Konstal 105N ZKM Gda ńsk Gda ńsk 48 140 15-03-21 Powitanie wiosny z łom żyńskim Autosanem Autosan H10 PKS Łom ża ok. Łom ży 12 141 15-03-28 Autosanem H9-35 po gnie źnie ńskich szutrówkach Autosan H9-35 MZK Gniezno Gniezno bd. 142 15-03-28 Ostatnia podró ż Ikarusem po Kielcach i okolicach Ikarus 280.70E MPK Kielce ok. Kielc 43 143 15-04-11 Okolice K ępy Kiełpi ńskiej pod kołami żółtego Ikarusa Ikarus 260.73A 6332 Kępa Kiełpi ńska bd. 144 15-04-11 XVIII Nocna Podró ż Bez Spalin Konstal 105N nauka jazdy Tramwaje Śląskie GOP 20 145 15-04-18 33-letnim Dabem po sieci MZK O świ ęcim DAB MZK O świ ęcim ok. O świ ęcimia 25 146 15-04-18 Wrocławiakiem po Podlasiu Jelcz 120MM/1 9027 KMKM Białystok ok. Białegostoku 30 147 15-04-19 KOLEJ NA JELCZA, czyli nie ka żdy Jelcz to PKP Jelcz PR110I „KAZIK” Gda ńsk Kaszuby 44 Ikarus 260.32 Phototrans Wałbrzych + Ikarus 280 148 15-04-25 13 lat Phototrans.eu Ózd, Węgry 23 Ózd 149 15-04-26 IKIupknkokmasbbtwfppipdmacnf vol.3: Gda ńsk Wrzeszcz i okolice Ikarus 260.04 Kultowy Ikarus Gda ńsk bd. 150 15-05-02 Automatem do macierzy Ikarus 260.73A 6306 KMKM Warszawa Warszawa 17 Bo bez gwiazdy nie ma jazdy, czyli Mercedesem O307 przez żwirownie i pogra- 151 15-05-09 Mercedes O307 PKS Racibórz pow. raciborski bd. nicze polsko-czeskie Autosan H9-35 + H9-35 pogotowie techn. „KAZIK” 152 15-05-17 Po żegnanie pogota Gda ńsk bd. Gda ńsk 153 15-05-30 Majowe grillowanie z H10 Autosan H10 PKS Łuków pow. łukowski 20 154 15-06-06 Czerwcówka z peerk ą Jelcz PR110 333 S. Holeczko ok. Skar żyska-Kam. 27 155 15-06-06 Hadziewi ęć przez trzy powiaty Autosan H9-21 PKS Kamienna Góra ok. Kamiennej Góry 23 12 6
156 15-06-13 VI impreza KM-Poznan.pl – śladami linii kolejowej nr 369 Czempi ń - Śrem MAN EL283 PUK Komorniki ok. Śremu 12 157 15-06-14 Powitanie Platynowca w Gdyni! Ikarus 280.26 Kultowy Ikarus Gdynia 19 158 15-06-20 Ikarusem po Lublinie i okolicach Ikarus 280.26 MPK Lublin + Autosan H9-35 P. Lis ok. Lublina bd. 159 15-06-26 40-lecie stopi ątek czyli 4x105Na od zmierzchu do świtu 4 x Konstal 105N MPK Kraków Kraków 80 160 15-06-27 Kwadratem po ścierniskach Jelcz 120MM/1 4340 KMKM Warszawa Warszawa 31 161 15-06-28 Powitanie wakacji z NL-ką MAN NL202 Świerklaniec GOP bd. 162 15-07-04 Powitanie wakacji z PR110D Lux Jelcz PR110D Lux PKS Ciechanów pow. ciechanowski 20 163 15-07-04 VII off-road po powiecie toru ńskim Autosan H9-21 Arriva Toru ń pow. toru ński 35 164 15-07-11 Impreza Ikarusem 256 Ikarus 256 Olsztyn ok. Ostródy 23 165 15-07-11 Lato z zabytkiem IV Ikarus 280.70E Bydgoszcz ok. Bydgoszczy 23 166 15-08-01 Autosanem H9 po Puszczy Augustowskiej Autosan H9-20 PKS Suwałki Puszcza Augustowska 13 167 15-08-01 DAB-em na grilla dookoła Koszalina cz. 2 DAB MZK Koszalin ok. Koszalina 31 168 15-08-01 Troch ę Czech na wschodzie, czyli wycieczka Karos ą B951 Karosa MKS D ębica ok. D ębicy 22 169 15-08-22 Ew ą wzdłu ż w ąskich torów Jelcz T120/3 Ewa PKS Grodzisk Mazowiecki ok. Rogowa bd. 170 15-08-22 Pierwsza Elbl ąska Nocka Tramwajowa – czyli Helmutem przez cały Elbl ąg Düwag GT6 Tramwaje Elbl ąskie Elbl ąg 15 171 15-08-29 15 lat śląskich Citadisów Konstal 116 Tramwaje Śląskie GOP 24 172 15-08-29 Ikarusem po powiecie wejherowskim Ikarus 280.26 Gda ńsk pow. wejherowski 16 173 15-08-29 Turystykiem po powiecie wołomi ńskim Ikarus 256 Stalko pow. wołomi ński bd. 174 15-09-12 Nocka DTZ 2 x Konstal N MPK Wrocław Wrocław 50 175 15-09-12 Zako ńczenie lata 2015 Jelcz M11 Bydgoszcz ok. Bydgoszczy bd. 176 15-09-15 Melonem OFF-Route 5 Autosan H6 MPK Kraków ok. Krakowa 21 177 15-09-26 IV Krzy żacka Nocka Autobusowa Jelcz 120M MZK Toru ń Toru ń 35 178 15-10-10 Autobusowa Złota Jesie ń Mercedes O405N PKM Świerklaniec GOP bd. 179 15-10-10 Jesienna Moc Rocznic na dwa Ikarusy! Ikarus 260.04 + Ikarus 280.26 Kultowy Ikarus Trójmiasto 26 180 15-10-10 Po żegnanie Volvo w Bydgoszczy 5 x Volvo B10MA MZK Bydgoszcz Bydgoszcz 104 181 15-10-17 Jesie ń z Ikarusem 260 Ikarus 260.04 MPK Kraków Kraków 27 182 15-10-17 Jesie ń z psiukaczem Autosan H9-35 Psiukacz Gorzów Wielkopolski ok. Gorzowa Wlkp. bd. 183 15-10-17 Jesie ń z Setr ą PKS Gdynia! Setra S215UL PKS Gdynia pow. pucki bd. 184 15-10-17 Lew w p ętli, czyli nocka przegubowym MAN-em MAN NG312 KZK Białystok Białystok 23 185 15-10-18 Különjárat IV: Wałbrzych jest pi ękny! Ikarus 260.32 Phototrans Wałbrzych ok. Wałbrzycha 37 186 15-10-18 Niedziela z Migiem na spontanie Jelcz M11 Buslodz Volan Łód ź bd. 187 15-10-24 Bo bez gwiazdy nie ma jazdy Mercedes O307 PKS Racibórz pow. raciborski 5 188 15-11-07 Inauguracyjny przejazd Ikarusem 435 po Warszawie Ikarus 435 KMKM Warszawa Warszawa 39 12
189 15-11-08 Byłem na wsi, byłem w mie ście. Byłem nawet w Budapeszcie. Wszystko.hu Ikarus 280.70E Czerwony Ikarus Łód ź bd. 7
190 15-11-11 Ikarus portowy Ikarus 280.26 MZK K ędzierzyn-Ko źle ok. K ędzierzyna-Ko źle 33 191 15-11-13 Ikarusem ze statywem Ikarus 280.26 Gda ńsk Gdynia 10 192 15-11-14 Przejazd specjalny Volvo B10L Volvo B10L MPK Łód ź Łód ź 29 193 15-11-21 10-te urodziny serwisu Buslodz.pl Ikarus 260.04 Buslodz Volan Łód ź 15 194 15-11-21 3rd Midik’s Night MAN NM243 Lion’s City M PKS Gda ńsk Gda ńsk 20 195 15-11-29 Retrospekcja 29.11 – Ostatni kurs z Ikarusem 260 - Warszawa Ikarus 260.73A 6332 Warszawa 17 196 15-12-05 Śladami Urbinetto 10 Solaris Urbino 10 Mobilis ok. Warszawy 16 197 15-12-12 Klasycznym Autosanem H9-21 po okolicach D ęblina Autosan H9-21 Poltravel ok. D ęblina 10 198 15-12-20 Gwiazdka z KAZIKiem! Autosan H9-35 + Jelcz 080 „KAZIK” Gda ńsk Gda ńsk bd.
12 8