Vrijetijdsagenda Achterhoek 2016-2019 Recreatie En Toerisme in De Achterhoek Versterken Door Betere Kwaliteit

Vrijetijdsagenda Achterhoek 2016-2019 Recreatie en Toerisme in de Achterhoek versterken door betere kwaliteit

VOORWOORD

Portefeuillehouders Vrijetijdseconomie en Vrijetijdsondernemers in de Achterhoek hebben gezamenlijk geconstateerd dat het voor de komende periode van belang is om een vernieuwingsslag te maken binnen de sector. Deze vernieuwing is noodzakelijk om de ontwikkelingen in de markt te volgen en te beïnvloeden. Vernieuwing komt tot stand door samen te werken en het aanbod, arrangementen en innovatieve ideeën met elkaar te verbinden. En door elkaars kennis te delen. Wij hebben met de sector de handen ineengeslagen en gezamenlijk het proces gestart om te komen tot deze nota.

Wat vooraf ging Sinds 2006 hebben de 8 gemeenten die zijn aangesloten bij de Regio Achterhoek en de gemeenten Zutphen en Lochem samengewerkt aan het opstellen en uitvoeren van een toeristisch-recreatief ontwikkelingsplan voor de Achterhoek (TROP Achterhoek). De belangrijkste onderdelen hierin zijn:  De identiteit van de Achterhoek is in beeld gebracht;  De toeristische organisatiestructuur is de afgelopen jaren gewijzigd na het faillissement van zowel Achterhoeks Bureau voor Toerisme (ABT) als VVV Achterhoek: o Stichting Achterhoek Toerisme (AT) is opgericht voor regionale toeristische marketing. o Recreatieschap Achterhoek Liemers (RAL) is ontmanteld waarbij taken zijn herverdeeld: . Eigendom/beheer fietspaden terug naar gemeenten . Routebureau overgeheveld naar AT . Eigendom/beheer recreatieplassen naar Leisurelands (voorheen RGV).  Er is gewerkt aan investeringsprogramma’s met concrete projecten: In de periode 2008-2011 zijn via het Regiocontract de volgende projecten uitgevoerd: o Landelijke promotiecampagne (ABT) o Achterhoek Spektakel Toer (Stichting Achterhoek Spektakel Toer) o Infozuilen o Aanpassen website en database o Uniformering toeristische objectbewegwijzering en fietsknooppuntensysteem (RAL). In de periode van 2012-2015 zijn via het Regiocontract tot stand gekomen: o Landelijke promotiecampagne (Achterhoek Toerisme) o Rivierenconcept o Wandelnetwerk. Alle gemeenten hebben hiertoe bijgedragen via het Meerjaren Investerings Programma (MIP) T&R. Provincie Gelderland heeft via het Regiocontract 50% cofinanciering geleverd.

Al met al kunnen we na twee jaar Achterhoek Toerisme en acht jaren van investeringen constateren dat er een sterke basis ligt en ‘Vrijetijdseconomie’ als economische sector op de kaart staat.

Periode 2016-2020 Nu is het tijd om vervolgstappen te zetten en nieuwe ontwikkelingen binnen de sector tot stand te brengen en nieuwe producten te maken die in samenwerking tussen sectoren tot stand komen. Vanuit de wetenschap dat middelen schaarser zijn, hebben wij subsidioloog mw. Ineke de Boer opdracht gegeven om vanuit haar expertise deze nota op te stellen. Omdat er geen nieuw Regiocontract komt, is in de voorliggende Vrijetijdsagenda 2016 t/m 2019 aansluiting gezocht op de Gebiedsopgave Achterhoek. Daarnaast wordt ingezet op het creëren van een financiële infrastructuur waarin concrete projecten kunnen worden gefinancierd.

Om deze financiële infrastructuur goed neer te zetten moeten ondernemers, maatschappelijke organisaties en overheid samen optrekken. De gemeenten* faciliteren dit proces middels het aanstellen van een kennismakelaar. Deze is verantwoordelijk voor de uitvoering van deze vrijetijdsagenda en fungeert als de spin in het web tussen ondernemers, overheden en maatschappelijke organisaties. Daarnaast stellen de gemeenten via het Meerjaren Investerings Programma (MIP) cofinanciering beschikbaar voor concrete projecten die uit de nota voortvloeien.

Met de inzet van deze middelen, de daarmee uitgelokte investeringen en subsidies kan volgens de subsidioloog een multiplier van 11 worden bereikt. Wij gaan die uitdaging graag aan, maar kunnen dit niet alleen.

De VE-ondernemers, verenigd binnen het VOA**, hebben ingestemd met de Vrijetijdsagenda en onderstrepen daarmee de gedeelde ambitie. Zij zijn daarmee ook aan zet om deze ambitie mede waar te maken en substantieel te financieren. De ondernemers hebben in de werkwijze binnen Achterhoek Toerisme getoond dat zij in concrete projecten bereid zijn ook financieel te participeren. Dit geeft ons het vertrouwen dat ondernemers, organisaties en overheden in de komende periode daadwerkelijk vorm geven aan het versterken van recreatie in de toerisme in de Achterhoek.

Borculo, juli 2016

Marijke van Haaren Voorzitter regionaal portefeuillehoudersoverleg Vrijetijdseconomie

*Aalten, Berkelland, Bronckhorst, Doetinchem, Lochem, Montferland, Oost Gelre, Oude IJsselstreek, Winterswijk, Zutphen ** Vrijetijds Ondernemers Achterhoek (Recron, St. Plattelandstoerisme Achterhoek, Horeca Nederland)

Auteur: mw. I. de Boer, Maxmo subsidie advies + projectmanagement (Eind)redactie: ambtelijk overleg Vrijetijdseconomie

INHOUDSOPGAVE

HOOFDSTUK 1: INLEIDING

HOOFDSTUK 2: BELANG VRIJETIJDSECONOMIE 2.1 Economisch belang 2.2 Maatschappelijk belang 2.3 Belang voor Achterhoek 2020

HOOFDSTUK 3: VINDEN 3.1 Weet de gast de ondernemer te vinden 3.2 Weet de ondernemer de gast te vinden

HOOFDSTUK 4: VERRASSEN 4.1 Aanbod 4.2 Investeringen om de kwaliteit te verhogen 4.3 Innovatie van producten en businessmodellen 4.4 Investeren in mensen

HOOFDSTUK 5: VERBINDEN 5.1 Slimme verbindingen tussen ondernemers 5.2 Slimme verbindingen tussen de arrangementen 5.3 Slim samenwerken regionaal/grensoverschrijdend

HOOFDSTUK 6: VRIJETIJDSAGENDA 6.1 Achterhoek 2020 6.2 Inzet kennismakelaar 6.3 Gebruik maken van Leader Achterhoek 6.4 Achterhoeks Recreatie Investeringsfonds 6.5 Achterhoekse streekrekening 6.6 Regionale marketing, promotie en monitoring 6.7 Productinnovatie met crossovers uit de topsectoren 6.8 Gastheerschap bevorderen 6.9 Duitse Grenzen beslechten met een investeringsfonds 6.10 Goede infrastructuur blijven beleven

BIJLAGE 1: SWOT ANALYSE ACHTERHOEK BIJLAGE 2: SUBSIDIEMOGELIJKHEDEN BIJLAGE 3: PROGRAMMAFORMATS WERKEN-CROSSOVER VRIJETIJDSECONOMIE

HOOFDSTUK 1: INLEIDING

De Achterhoek staat voor majeure opgaven, zij moet anticiperen op de gevolgen van de bevolkingsdaling en op de veranderingen in de samenstelling van de bevolking. De bevolkingsdaling heeft gevolgen voor de economische vitaliteit en de leefbaarheid in de kleine kernen en op het platteland. Aan het afnemende voorzieningenniveau (bijvoorbeeld winkels, bibliotheek) is dit als eerste te merken. Daarnaast neemt de leegstand in de kernen en het buitengebied zichtbaar toe.

De economische vitaliteit is gericht op het bieden van voldoende werkgelegenheid voor de aanwezige beroepsbevolking. Hierbij is nieuwe werkgelegenheid noodzakelijk om het verlies aan werkgelegenheid van de afgelopen jaren (in agrarische sectoren) op te vangen. De Achterhoek met zijn relatief grote maaksector zet in op Smart Industry als thema om wederom een sterke maaksector te ontwikkelen. Vernieuwing in deze sector is gericht op een verdere digitalisering van de productie, te beginnen bij de bedrijven die de energie hebben om hiermee aan de slag te gaan.

Vernieuwing is ook nodig voor de vrijetijdseconomie. Het decor voor de vrijetijdseconomie in de Achterhoek vormt het coulissenlandschap, de natuur, kleine kernen, landgoederen en kastelen. Het maakt de Achterhoek tot een aantrekkelijk gebied voor wandelaars, fietsers, kampeerders en rustzoekers. De sector vrijetijdseconomie draagt substantieel, 3,9% 1 of 6,1% als horeca volledig wordt toegerekend aan de vrijetijdseconomie, bij aan de werkgelegenheid in de Achterhoek waarbij de sector gestaag groeit. Naast werkgelegenheid draagt de sector, meer dan andere economische sectoren, bij aan een betere leefbaarheid op het platteland en in de kernen.

Uitdagingen waar de vrijetijdssector voor staat zijn:  Het veelal kleinschalige en diverse aanbod van dag- en verblijfstoerisme te bundelen in een aantal thema’s  Het inlopen van ongeveer 5 jaar (crisis) van nieuwe investeringen op bedrijfsniveau, waardoor het kwaliteitsniveau van het toeristisch en recreatief aanbod achterloopt  Veranderende wetgeving voor agrariërs en natuurbeheerders waardoor het een uitdaging wordt om het mooie cultureel erfgoed en de routenetwerken in stand te houden  Snel veranderende belevingsconcepten voor recreanten  Nieuwe technische mogelijkheden voor vooral nieuwe ICT toepassingen  Groei van bestedingen komt van senioren en emerging markten.

Deze ontwikkelingen confronteren ondernemers met een uitdagende realiteit. Doordat de sector niet op zichzelf staat, maar nauw verbonden is met andere thema’s zoals landschap en leefbaarheid, is het een collectieve opgave van de Achterhoek om de gunst van de gast te winnen en de algehele waardering van de bestemming Achterhoek op te waarderen.

1 Regio Rapport Achterhoek, POA maart 2013

De 10 gemeenten in de Achterhoek beamen dit economische en maatschappelijke belang en werken samen met Achterhoek Toerisme en de ondernemers aan een sterke en toekomstbestendige toeristisch-recreatieve sector in de Achterhoek. Zij hebben dan ook in het najaar van 2014 en voorjaar 2015 het initiatief genomen om wensen en ideeën van de vrijetijds ondernemers te inventariseren. Zo zijn onderzoeken uitgevoerd en interviews gehouden met de keyspelers uit de vrijetijdseconomie om inzicht te krijgen in de wensen en ideeën die zij hebben, kijkende naar de vrijetijdssector van de Achterhoek. De uitkomsten zijn in een sessie gedeeld met de overheidsbestuurders. Dit document borduurt verder op dit proces om de ideeën en wensen om te bouwen naar een vernieuwde strategie met vernieuwende ideeën en projecten. Dit resulteert in een vrijetijdsagenda voor de periode 2016-2019 die het kader biedt om samen tot uitvoering van projecten te komen die leiden tot een sterke en toekomstbestendige recreatieve en toeristische sector in de Achterhoek.

Deze vrijetijdsagenda is als volgt opgebouwd:  Bieden van achtergrond informatie door het schetsen van het economische en maatschappelijk belang voor de “experience economy” in hoofdstuk 2  Analyseren wat de kracht is van de vrijetijdseconomie en welke verbeterpunten onder de loep kunnen worden genomen. Om deze kracht en verbeterpunten te analyseren wordt gebruik gemaakt van de methode die het ministerie van economische zaken heeft uitgevoerd naar de vitaliteit van de vrijetijdseconomie2 met de indeling ‘Vinden, verrassen en verbinden’, die zorgdragen voor een ‘experience economy’. Dit zijn de hoofdstukken 3, 4 en 5.  Vertaling van de verbeterpunten in de agenda met mogelijke acties/projecten in hoofdstuk 6.

Samengevat ziet de leeswijzer er als volgt uit:

2 BoerCroon; Vinden, verrassen en verbinden; Visie op de Nederlands Vrijetijdseconomie 2025 6

HOOFDSTUK 2: BELANG VRIJETIJDSECONOMIE

Trends vrijetijdseconomie Uit de trend rapporten van het NBTC, CBS, provincie Gelderland en Monitor Toerisme en Recreatie Achterhoek 2013 kunnen de volgende trends worden geanalyseerd die van belang zijn voor de Achterhoekse strategie voor de vrijetijdsector:

3,6%3 6,1%4 Deze bijdrage levert de Nederlandse Levert de Achterhoekse vrijetijdseconomie aan de vrijetijdseconomie aan het bruto binnenlands Achterhoekse banenmarkt product

23%5 63% Betreft de besteding van buitenlandse toeristen Betreft de besteding van binnenlandse toeristen aan de Nederlandse toeristenindustrie aan de Nederlandse toeristenindustrie

1% 11e plaats Van de buitenlandse toeristen die aankomen Is de plaats waar de Achterhoek staat als op Schiphol gaan door naar Noord Oost populaire vakantieplaats voor Nederlanders. Nederland voor bossen en hei. Na de Veluwe (2), Drenthe en andere zandgronden in het noorden (3) en Twente, Salland en Vechtdal (6)

4,5 miljoen6 Nummer 1 Dagtochten zijn ondernomen in Gelderland Staat de provincie Gelderland als fiets en wandel vanuit Duitsland (NordrheinWestfalen / provincie van Nederland Niedersachsen)

73% meer dan 80% van de Nederlanders boekt zelf op internet, van wat recreanten zoeken is te vinden in de zowel de overnachtingen als de activiteiten. Achterhoek, te weten: Reacties van andere bezoekers zijn een  Natuurgebieden en bezienswaardigheden belangrijk hulpmiddel  Wandelen, zwemmen en fietsen  Uit eten en funshoppen

3 NBTC, 2014 4 Kerncijfers Toerisme Achterhoek 2015 5 CBS 2014 6 Provincie Gelderland: kerncijfers vrijetijdseconomie Gelderland, 13 februari 2015 7

2.1 Economisch belang

Uit bovenstaande tabel blijkt dat de vrijetijdseconomie als sector een stevige plaats heeft verworven in de Nederlandse en Achterhoekse economie. Uit de trends blijkt dat de bestedingen van de binnenlandse toerist in volume meer bestedingen opleveren dan die van de buitenlandse toerist. Uit nadere analyse blijkt echter dat de bestedingen van de binnenlandse toerist onder druk staan waarbij de groei van de totale bestedingen voornamelijk van de buitenlandse toerist afkomstig is.

‘Lessons to be learned’ economisch belang  Economisch belang Uit de trends blijkt dat de vrijetijdseconomie een belangrijke bijdrage levert aan de Achterhoekse vrijetijdseconomie  Belangrijke vakantiebestemming De Achterhoek is voor Gelderland na de Veluwe de belangrijkste vakantiebestemming. NBTC concludeert dat van alle lange en korte binnenlandse vakanties de meeste vakanties worden doorgebracht in een bosrijke omgeving en in mindere mate aan de kust of in een gebied waar meren, plassen en rivieren het landschap bepalen. De Achterhoek profileert zich met een coulissenlandschap met mooie landgoederen en kastelen en komt daarmee (met een kleiner gebied) uit op de 11e plaats van de populairste vakantiebestemmingen.  Buitenlandse gasten De Achterhoek moet het niet hebben van de buitenlandse toeristen die ons land via Schiphol binnenkomen. Gezien het hoge aantal dagtrippen vanuit Duitsland lijkt het een nuttige strategie om in te zetten op landen in de nabijheid van de Achterhoek zoals Duitsland, België en Denemarken. Dit betekent wel een belevingsstrategie per land om de gasten te verrassen en te binden  Verbeteren producten De Monitor Toerisme en Recreatie Achterhoek 2013 concludeert dat de bestedingen verhoogd kunnen worden door verbetering van de zakelijke en de hotelmarkt, door meer investeringen in de vrijetijdseconomie en door versterking van het dagtoerisme  Vindbaarheid De meeste Nederlanders boeken een reis of trip zelf op het internet. Om zichtbaar te zijn is promotie van wezenlijk belang. Dit impliceert een sterke regio marketing, gevoed door duidelijke en interactieve websites van de individuele bedrijven. Het impliceert tevens dat op social media goed moet worden geluisterd naar de klant en zo nodig een reactie moet worden gegeven op aandachtspunten die de klant uit.  Activiteiten De Achterhoek heeft nagenoeg alles te bieden wat een moderne recreant of toerist verwacht. Dit blijkt tevens uit de leefstijlatlas van Recron in samenwerking met Smart Agent. Dit is een instrument voor ondernemers om hier beter op in te spelen ( http://www.recron.nl/leisure-leefstijlen/onderzoek ).

2.2 Maatschappelijk belang

Zoals uit het bovenstaande overzicht en bovenstaande tabel duidelijk blijkt, is de werkgelegenheid de afgelopen 10 jaar op Achterhoekse schaal gestaag gegroeid. Belangrijk is hierbij te vermelden dat de vrijetijdssector vooral ook werkgelegenheid biedt aan de onderkant van de arbeidsmarkt. Een deel van de arbeidsmarkt waarin het lastig is om emplooi te vinden. Naast de rol die vrijetijdseconomie als nieuwe economische drager vervult, is het evident dat de investeringen die zijn gedaan om het toeristisch voorzieningenniveau in onze regio op peil te brengen ook volop worden benut door de Achterhoekse bevolking. Het geoptimaliseerde wandelen fietsnetwerk draagt bij aan een aantrekkelijke leefomgeving. Het winkelaanbod in de Achterhoek staat onder druk. Gasten die bijvoorbeeld op Marveld verblijven of onze Oosterburen die aansluitend aan een bezoek aan de weekmarkt nog even shoppen in Winterswijk, zorgen ervoor dat het winkelaanbod in dit soort toeristische gebieden op peil kan blijven. Goed voor de detaillisten, maar zeker ook voor de leefbaarheid in de Achterhoek.

De werkgelegenheid in de vrijetijdssector kan nog meer stijgen als gevolg van het zoeken naar nieuwe economische dragers7 door de agrarische sector (bedrijfsstakingen stijgen nog gestaag) en door de particuliere en publieke beheerders van natuurterreinen (afnemende subsidiëring). Zij kunnen het aanbod van de recreatieve sector aanvullen met kleinschalige invullingen die passen bij het landschap en de cultuur. Voorbeelden:  Vrijval van agrarische gronden kunnen worden ingezet voor vernieuwende activiteiten, zoals meer koppelingen met recreatie en toerisme. Te denken valt aan verbredende boerenactiviteiten zoals ambachtelijk voedsel verbouwen, bereiden en koken;

7 Het kansrijke platteland van de Achterhoek, Wageningen UR, 2013 9

 Natuurbeheerders zoeken naar nieuwe economische dragers die de recreatieve en toeristische sector versterken. Een voorbeeld hiervan is de natuurgolfbaan op landgoed Zelle.

Uit beide voorbeelden blijkt dat toerisme en recreatie een belangrijke economische drager kan worden ter vervanging van de verdwijnende functies. Dit is nog eens van extra belang voor krimpgebieden. Juist daar vallen andere economische functies weg en dat biedt kansen in de vrijetijdseconomie om de leefbaarheid op een acceptabel pijl te houden. Deze visie wordt door diverse onderzoeken van onder ander de WUR bevestigd8

In de praktijk blijkt dat het over het algemeen goed lukt om een visie te vormen over het gebied, maar dat het lastig blijkt te zijn om de stap te zetten van visie naar uitvoering. Daar zijn allerlei oorzaken voor, maar de belangrijkste is toch wel het grote verschil in verwachtingen ten aanzien van ieders rol in dit per definitie privaat-publieke traject. Voor overheden geldt dat zij ruimte moeten geven zonder helemaal los te laten. En voor ondernemers geldt dat zij verder moeten kunnen en durven kijken dan hun eigen bedrijf.

‘Lessons to be learned’ maatschappelijk belang  Verbredingsactiviteiten in de landbouw kunnen bijdragen aan de aantrekkelijkheid van de krimpregio’s voor recreanten en (in beperkte mate) de instandhouding en eventuele upgrading van voorzieningen voor de eigen inwoners  Dalende grondprijzen als gevolg van krimp kunnen een impuls geven aan dagrecreatie omdat de investeringen van recreatieve ondernemers hiermee rendabeler worden.

In beleidsvisies op regionaal, provinciaal en (inter)nationaal niveau wordt zwaar ingezet op innovatie en economische ontwikkeling. De maakindustrie is in de Achterhoek een belangrijke sector. Naast harde economische afwegingen, vormt een aantrekkelijke leefomgeving voor directie en personeel een vestigingsplaatsfactor. De Vrijetijdseconomiesector is in deze complementair aan de Maakindustrie.

8 Onder andere: bevolkingskrimp biedt kansen voor recreatie en toerisme LEI Wageningen UR 10

2.3 Belang voor Achterhoek 2020

De vrijetijdseconomie is een belangrijke pijler voor de regionale economie en werkgelegenheid. De sector draagt 6,1% bij aan de werkgelegenheid in de Achterhoek waarbij de sector gestaag groeit. Naast werkgelegenheid draagt de sector, meer dan andere economische sectoren bij aan een betere leefbaarheid op het platteland en in de kernen. Doordat de sector niet op zichzelf staat, maar nauw verbonden is met andere thema’s zoals landschap, cultuur(historie), horeca, detailhandel en leefbaarheid, is het een collectieve opgave van de Achterhoek om de gunst van de gast te winnen en de waardering van de bestemming Achterhoek op te waarderen.

In de Achterhoek werken de drie O’s (overheid, ondernemers en maatschappelijke organisaties) met de Agenda 2020 aan een duurzaam vitale, aantrekkelijke en gezonde regio. Tot en met 2015 heeft dit onder andere vorm gekregen middels het Regiocontract. Momenteel wordt gewerkt aan een nieuwe periode van uitvoering 2016-2020 binnen de programma’s Wonen, Werken en Bereikbaarheid. De Vrijetijdseconomie maakt onderdeel uit van Programma 2 Werken.

De Achterhoek met zijn relatief grote maaksector zet in op Smart Industry om een nog sterkere maaksector te ontwikkelen en economisch vitaal te blijven. Vernieuwing in deze sector is gericht op een verdere digitalisering van de productie. Digitalisering kan klantgerichter worden toegepast in de Vrijetijdseconomie.

Vrijetijdseconomie heeft een product dat bestaat uit verschillende actoren en elementen om een beleving te creëren, de zogenaamde ‘experience economy’9. In de experience economy draait het om het exploiteren van het menselijke gevoel en het creëren van een unieke belevenis en ervaring, waardoor de klant wordt geraakt en met een positieve herinnering huiswaarts keert. Om een experience economy te bereiken voor de Achterhoek is een bundeling van krachten nodig tussen de drie O’s die gezamenlijk voldoende toegevoegde waarde kunnen bieden voor de gasten.

9 NBTC: Toekomstperspectief destinatie Holland 2025 11

HOOFDSTUK 3: VINDEN

Het thema ‘vinden’ gaat over de ondernemer die de gast weet te vinden en over de gast die de ondernemer weet te vinden.

3.1 Weet de gast de ondernemer te vinden De naamsbekendheid van de Achterhoek als toeristische regio en de goede website van Achterhoek Toerisme leiden tot een Vindbaar product op het internet. Bezoekers op het internet hoeven alleen maar Achterhoek in te tikken waarna een groot en aantrekkelijk aanbod zichtbaar wordt. Landelijke campagnes voor de Achterhoek worden verzorgd door Gelderse Streken. Gelderse Streken is een belangrijke trigger voor de gast om de tocht naar de Achterhoek via het internet te gaan maken. NBTC verzorgt de branding van het Nederlandse product aan de internationale markt. Zij zoekt naar een landelijk Nederlands verhaal om te vertellen aan buitenlandse gasten

Verbeter punten voor het ‘gevonden worden van de ondernemer in de Achterhoek’  Twente, Drenthe en Veluwe hebben soortgelijke goede websites als de Achterhoek. De teksten van deze sites passen bijna 1 op 1 op alle vier de regio’s. Probeer de Achterhoek meer te profileren. Dit zou kunnen door een verbeterde samenwerking met: o Ondernemers; eigen websites laten aansluiten op de website van Achterhoek Toerisme (themabeleving) door onder andere toepassingen van de ‘Leisure leefstijlen’ op eigen bedrijfsniveau o NBTC; zij voeren internationale campagne. Fietsen en wandelen zijn een gewild product bij buitenlanders, maar de Achterhoek wordt nagenoeg niet genoemd in hun campagnes.

3.2 Weet de ondernemer de gast en weten ondernemers elkaar te vinden Management expert Godin10 stelt dat traditionele advertising tegenwoordig niet meer werkt en stelt vast dat de beste methode is dat klanten voor de ondernemer gaan verkopen. Want als men een uitzonderlijk goed product (een paarse koe in een weiland) heeft, moet men nog altijd een gigantisch budget besteden om dit aan iedereen kenbaar te maken. Hij stelt dat de ondernemer beter zorgvuldig een specifieke doelgroep kan kiezen en ervoor zorgen dat hij bij de doelgroep dusdanig opvalt dat deze het product of de dienst wil hebben.

10 Godin, The purple Cowh 12

Twee voorbeelden, n.a.v. interviews: Pannenkoekenhuis ’t Noorden heeft deze boodschap begrepen en zich toegelegd op de Duitse markt. Door te excelleren met de beste pannenkoek van Nederland met bijbehorende excellente gastvrijheid teert ‘t Noorden, na 1 goede campagne, grotendeels op mond tot mond reclame.

Marveld Recreatie heeft zich goed georiënteerd op social media. Marveld krijgt momenteel goede beoordelingen op Zoover. Door de social media consequent en goed bij te houden en tijdig te reageren – op vooral negatieve reacties – verzorgen de goede beoordelingen van gasten de marketing voor Marveld Recreatie.

Verbeter punten voor het ‘gevonden worden van de gast voor de Achterhoek’  De keyspelers in de vrijetijdseconomie weten hun gast goed te vinden en hen excellent te bedienen, de kleinere ondernemers missen deze kennis en visie voor een groot gedeelte. Toch kunnen alleen de keyspelers niet bewerkstelligen dat de Achterhoek als geheel wordt gezien als ‘experience economy’. Daarvoor zouden ook de kleinere ondernemers mee moeten doen.  Door het aanbieden van gebundelde activiteiten/het koppelen van aanbod zoals het uitbouwen van het al ingezette kwalitatief hoogwaardige ‘Heerlijckheid’ kunnen kleinere ondernemers aanhaken. Voorwaarde is wel dat hun product of dienst voldoet aan de verwachtingen van de “experience economy”.  Voorwaarde om de gast te vinden is snel internet. Regio Achterhoek, provincie Gelderland en het rijk zoeken momenteel naar mogelijkheden om snel internet beschikbaar te krijgen voor de Achterhoek. Bottleneck zijn de Europese staatssteunregels. Gezamenlijk zijn de overheden bezig om een oplossing te zoeken voor dit probleem.

HOOFDSTUK 4: VERRASSEN

In dit hoofdstuk gaat het om verrassen, het verleiden van de gast; de moderne gast verrassen vraagt om een innovatief aanbod en nieuwe businessmodellen en gastvrijheid die de verwachtingen overtreft.

Om de gast te verrassen dient de sector de megatrends11· in de vrijetijdseconomie te vertalen naar een verrassend aanbod van toeristische en recreatieve diensten. Voor de Achterhoek kan dat, op basis van de PoHo sessies en de interviews met de ondernemers, worden vertaald in een verbetering van kwaliteit.

Kwaliteitsverbetering is nodig om de sterke kanten van de Achterhoek te versterken, kansen te benutten, zwakke punten op te lossen en de bedreigingen het hoofd te bieden12·. Kwaliteitsverbetering wordt bereikt door:  Aanbod van producten dat voldoet aan de veeleisendheid en veranderende opvattingen van de gast  Daadwerkelijke investeringen om de kwaliteit te verhogen  Innovatie van producten en businessmodellen  Bewerkstelligen van cross-overs / koppelen van aanbod  Investeren in mensen, in vakmanschap en de algemene waardering van gastvrijheid.

11 Uit: BoerCroon; Vinden, verrassen en verbinden; Visie op de Nederlands Vrijetijdsecononie 2025 12 Zie bijlage: SWOT analyse 14

4.1 Aanbod In deze paragraaf wordt gekeken naar het aanbod van het toeristische product. Wat is goed en wat zijn de verbeterpunten hierin. Het tweede punt van aandacht is de manier waarop het recreatieve product wordt aangeboden aan de gast.

Aanbod van recreatieve producten Het aanbod van toeristische producten is relatief kleinschalig en divers in de Achterhoek. Uit onderzoek13 blijkt dat bestedingen per nacht in de Achterhoek lager liggen dan in omringende regio’s. Een belangrijke oorzaak hiervoor is het grote aanbod van campings en het relatief lage aanbod van hotels en de zakelijke markt. NBTC ziet in haar Continue Vakantie Onderzoek (CVO) een trend dat ouderen steeds meer op vakantie gaan, zodat ook kansen liggen in het zorgtoerisme.

Verbeterpunten toeristisch aanbod: Uit bovenstaande onderzoeken blijkt dat verbeteringen liggen op het vlak van het versterken van:  Zakelijke en hotelmarkt  Dagtoerisme; de toeristische sector heeft baat bij een dagtoeristische trekker die jaarrond geopend is  Vergroten aantrekkingskracht erfgoed en cultuur door programmeren van cultuur, sport, retail en evenementen in en rond een erfgoed  Zorgtoerisme; te denken valt aan aantrekkelijke arrangementen voor bijvoorbeeld mantelzorgers.  Stad- landarrangementen; vanwege het beschikbare financiële middelen vanuit leader is dit een kansrijke ontwikkeling.  Ook kan het aanbod worden verbeterd door aansprekende verbindingen te leggen tussen de ondernemers

Het naar de Achterhoek halen van Serious Request en een jaarrond attractiepark rondom de koe zijn door ondernemers genoemd als voorbeelden van vernieuwend aanbod.

13 Monitor Toerisme en Recreatie Achterhoek 2013; april 2015 15

Aanbieden van recreatieve producten De Achterhoek heeft nagenoeg alles beschikbaar om toeristen te vinden en te verleiden om naar de Achterhoek te komen. Zo zijn er gezellige middeleeuwse stadjes waar je heerlijk kunt dwalen door de smalle straatjes. Eindeloze wandel en fietsroutes die de toerist door bossen en een prachtig heuvelachtig landschap leiden. Maar ook routes die juist langs wijngaarden en theetuinen of andere streekproducten leiden. Of genieten van de waterkant van één van de rustgevende riviertjes. Deze sterke punten van de Achterhoek worden allemaal goed belicht op de site van Achterhoek Toerisme.

Verbeterpunt aanbieden toeristisch product:  Meer gebruik maken van de mogelijkheden op internet om interactieve verbindingen tot stand te brengen. Bijvoorbeeld door gerichte vragen te stellen aan de potentiële gast over vervoersmiddelen, interesse, overnachtingen etc. zouden op maat gemaakte voorstellen gemaakt kunnen worden naar de gast. Hiermee kan een verrassend op maat gesneden aanbod worden gecreëerd. Dit zou kunnen via trainingen aangepakt kunnen worden via Human Capital en gastheerschap.  Verbeteren toegankelijkheid van het toeristisch product voor mindervaliden. Als voorbeeld kan worden verwezen naar www.beleeftwente.nl waar mindervaliden via een filter vooraf kunnen nagaan of een bepaalde toeristische voorziening toegankelijk is.

4.2 Investeringen om de kwaliteit te verhogen Toeristen en recreanten geven aan dat ze vooral de kleinschaligheid en de gemoedelijkheid van het gebied waarderen. Maar de gemoedelijke uitstraling is tegelijk een gevaar voor het gebied: Authentiek veranderd in oubollig als de kwaliteit niet voldoende is. Ondernemers moeten daarom blijven investeren in modern comfort en luxe voorzieningen. De Achterhoek heeft de afgelopen 5 jaar onvoldoende geïnvesteerd om de voorzieningen te moderniseren. Verbeterpunten: De ondernemers in de Achterhoek zou moeten investeren in:  Comfort – het aanbod van oudere bezoekers is significant. Comfort is vanwege hun toenemende lichamelijke beperkingen belangrijk.  Wellness en gezond eten. Alle – welgestelde - doelgroepen zijn gesteld op wellness, waarbij vooral de ouderen ook gezond eten hoog in het vaandel hebben staan. De ondernemers ondervinden barrières bij de banken. Dit zou kunnen worden opgelost door andere financieringsvormen te zoeken.

4.3 Innovatie van producten en businessmodellen Naast het gebruikelijke aanbod van toerisme en recreatie zouden ook andere verrassende elementen in ogenschouw genomen kunnen worden.

Voor de hand liggende innovatie

Bredevoort Museum Slingebeek Zakelijke markt Verbreden naar voor de jeugd recreëren meer inzetten kunstenaarstad

Slimme samenwerking met andere (top) sectoren in de Achterhoek

Energie Smart Industry Food Creatief Zorg Voorbeelden: Zonnebos Printen Verticale Groene handicap Van voedsel boerderij kleding outdoor Nog innovatiever en effectiever is het om deze innovatieve concepten te koppelen aan erfgoed of leegstaande gebouwen. Bijvoorbeeld nieuwe zorgconcepten om leegstaand erfgoed of nieuwe energietoepassingen bij monumenten.

Slim verbreden van landelijke activiteiten

Slapen Zorg Eten Biotel Boer en zorg Bourgondisch eten

4.4 Investeren in mensen Gastheerschap in de sector Ook al is de faciliteit geweldig en het landschap opzienbarend, uiteindelijk is het de uitbater, de mens die de beleving echt maakt en werkelijke gastvrijheid kan bieden. De mens blijft dan ook de kern van de vrijetijdssector. De gast verrassen vraagt dan ook meer aandacht voor excellente service, voor vakmanschap en aandacht voor de gast. Dit betekent dat de sector sterk zal moeten inzetten op human capital. Het gastheerschap kan via cursussen aan bijvoorbeeld horecapersoneel verder worden verbeterd. De RECRON heeft een instrument ontwikkeld dat ondernemers inzicht geeft in hoe een totaal beleving voor recreanten gecreëerd kan worden (zie: http://www.recron.nl/leisure- leefstijlen/onderzoek ).

Verbeter kennis in de sector Natuur en landschap spelen een steeds belangrijkere rol bij het kiezen van een vakantiebestemming (onderzoek NBTC-NIPO). Een ondernemer in of rond een natuurgebied kan daar de vruchten van plukken. Iemand die zijn gebied goed kent en weet uit te dragen, is immers een interessante gastheer. Als voorbeeld kan een project uit Leader ‘Zelfontdekkend gastheerschap’ Noordoost Fryslân worden genoemd. Daar wordt een unieke beleving voor de gast verkregen door het versterken van de toeristische kwaliteit met streekeigen gastheerschap. Daartoe is een regionaal netwerk van kleinschalige recreatieondernemers opgezet met een zelfscholende en productvernieuwende werking. ‘Zelfontdekkend Gastheerschap’ mikt op de kwaliteit van de gastheer/gastvrouw als kenner en gids voor Noordoost Fryslân. Dat vraagt van hen onder andere meer kennis van bijzondere kwaliteiten in het gebied. De gast wordt verrast en voelt zich thuis: de beste reclame in de ‘global community’ van tegenwoordig en goed voor herhalingsbezoek in de regio. Accommodatie eigenaren zoals bed & breakfastlocaties, kleine campings of boutiquehotels nemen deel aan het project. Ook aanbieders van streekspecifieke activiteiten met een hoog ‘doegehalte’ zijn welkom. De projectvisie sluit aan bij de ervaring van toeristisch-recreatieve ondernemers die willen inspelen op individuele wensen en behoeften.

Inwoners van de Achterhoek De inwoners van de Achterhoek zijn de ambassadeurs van de regio. Zij kunnen de beleving van de gast in de Achterhoek vervolmaken. Het is dan ook van belang dat voldoende in hen wordt geïnvesteerd.

HOOFDSTUK 5: VERBINDEN

Door het aangaan van slimme verbindingen tussen ondernemers, tussen ondernemers en overige sectoren, andere regio’s en overheden kan experience economy ontstaan waar de moderne gast wordt verrast door een mooi en uitdagend toeristisch aanbod.

5.1 Slimme verbindingen tussen ondernemers De Achterhoek kent vele parels en verrassende elementen. Het is de kunst om deze parels dusdanig aan elkaar te knopen dat de moderne toeristen/recreanten eenvoudig hun eigen ketting van de parels kunnen rijgen. Voorbeelden voor de Achterhoek zijn:  Uitbouwen van Heerlijckheid Achterhoek tot een Culinair Achterhoek, waar ook vele kleine ondernemers vertegenwoordigd zijn;  Verbeteren van openbaar vervoer en dit aan laten aansluiten op de wandel en fiets infrastructuur zodat ook daar beleving ontstaat;  Toevoegen van beleving aan het bestaande sterke fietsen wandelnetwerk door arrangementen, zoals cultuurroute etc.

5.2 Slimme verbindingen tussen de arrangementen Succesvolle regio’s zoals de Veluwe en Drenthe vertellen jaarlijks een verhaal om de evenementen aan te verbinden. In 2015 vertelde de gehele Veluwe het verhaal van Van Gogh en Drenthe vertelde op de landelijke televisie het verhaal van Ellen ten Damme die als meisje in Drenthe is opgegroeid. Ook de regiomarketing van Groningen gaat over verhalen. Daar vertellen inwoners welke kansen ze hebben gegrepen in het gebied en wat hen heeft doen besluiten naar de regio te komen. Storytelling past heel goed bij het DNA van de Achterhoek, zodat hier stevig op kan worden ingezet.

Te denken valt aan het uitwerken van verhaallijnen Achterhoek die gebeurtenissen, plekken,mensen en actuele maatschappelijke thema’s verbinden.

Voorbeeld van laden van de verhalen:

1 Heerlijckheid Achterhoek Kern: Authentiek, levensgenieter, noaberschap, kastelen en landgoederen, landbouwgrond. Ontwikkel een verhaallijn waar eten (van verbouwen, vermarkten tot en met eten) centraal staat. Koppel daar de parels aan, bijvoorbeeld een marktplaats waar allemaal verse producten te koop zijn, vlees van de boer, kaas uit de streek, de groenten van dit land en ook andere zaken van het land zoals bloemen. Maak er een mooie plek van met thee/koffie en een drankje. Of maak een arrangement met andere culinaire gelegenheden in de buurt zoals ambachtelijke bakker, bierbrouwer, etc. Zorg voor fietsen of elektrische scooters, passende souvenirs, etc. Kan ook in de tijd wijzigen. Arrangementen zoals slow food etc. passen er ook prima in. Met een goed verhaal passen daar zeker ook musea (verbouwen van het land) en andere culturele (eetgewoontes) en landelijke parels (kastelen en hun eetgewoontes) in.

2 Verhaal van Piet Mondriaan Kern: Authentiek, naoberschap, kastelen en landgoederen, boven maaiveld, kritisch afwachtend. Piet Mondriaan heeft in zijn jonge jaren in Winterswijk gewoond. Wellicht is een titel als Scherp Kijken een titel voor een verhaallijn zodat Museum More, Villa Mondriaan en Huize Bergh als parels worden verbonden in het verhaal. Ook deze verhaallijn kan worden ondersteund met evenementen en andere parels zoals andere musea, creatieve workshops, zingevingsessies, boekenwinkels, etc.

3 Overige  Graafschap: heerlijkheid en hertogdommen: Adel en boeren  Hanzesteden: maakindustrie, rivieren, streekproducten  Veldslagen: Verzet en vrede: slag om Grolle, 80 jarige oorlog, samenleven religies, WOII, Duitse grens verzet en verraad, Graaf Willen IV van den Bergh.

Regionaal Achterhoeks Media Centrum Om tot goede verhaallijnen te komen is het betrekken van burgers essentieel. Zij komen tot ideeën en weten wellicht meer achtergrond over een bepaalde streek dan een gemiddelde verhalenschrijver. Deze ideeën zouden verzameld kunnen worden bij het Regionaal Achterhoeks Media Centrum dat is gevestigd op het DRU terrein in Ulft. Een goed vrijetijdsproduct ontwikkelen is één; vervolgens gaat het erom dat de buitenwereld hier kennis van neemt. Een sterk punt van het Regionaal Achterhoek Media Centrum zijn de burgerinitiatieven, waar journalisten samen werken met burgers om lokale initiatieven een plaats te geven. Samen met het Regionaal Achterhoeks Media Centrum en de stagiaires van ROC Graafschap kan per verhaallijn worden bekeken welke media zullen worden ingezet. Daarnaast lijkt het van belang om scholen mee te nemen om de verhaallijnen te complementeren.

5.3 Slim samenwerken regionaal/grensoverschrijdend Samenwerking binnen onderstaande programma’s/sectorale middelen levert strategieversterking en/of cofinanciering op:

Gebiedsopgave De Gebiedsopgave Achterhoek (voorheen regiocontractgelden) is ingevuld op basis van de Uitvoeringsagenda Achterhoek 2020. Vrijetijdseconomie is onderdeel van de Uitvoeringsagenda binnen het thema Werken, crossovers Vrijetijdseconomie ‘Versterken door kwaliteit’. De Achterhoek zet binnen het thema in op Smart Industry als thema om een nog sterkere maaksector te ontwikkelen en economisch vitaal te blijven. Vernieuwing in deze sector is gericht op een verdere digitalisering van de productie. Digitalisering kan klantgerichter toegepast worden in de vrijetijdseconomie. Smart Industry biedt daarom kansen voor de maakindustrie én voor de vrijetijdseconomie.

Leader De regio Achterhoek (7 gemeenten) heeft Leader-status verkregen. Leader wordt door de regio Achterhoek gezien als een belangrijk instrument om de agenda Achterhoek 2020 uit te voeren. Voor de Achterhoek zijn o.a. de volgende doelen gesteld: ‘Recreatie en Toerisme versterken door betere kwaliteit’ en ‘Heerlijckheid Achterhoek: katalysator voor nieuwe initiatieven, innovaties en samenwerking’. Er is een lokale ontwikkelingsstrategie voor de Achterhoek opgesteld en een lokale actiegroep opgericht. Inwoners en groeperingen worden gestimuleerd om projecten in te dienen. De VE-makelaar kan hier een stimulerende rol richting VE-ondernemers in vervullen.

Euregio/Interreg Het Interreg programma 2014-2020 kan een mogelijke financier zijn voor projecten met een grensoverschrijdend karakter waarbij grensbarrières worden geslecht of het aanbod van grensoverschrijdend toerisme of cultuur wordt verhoogd. De Euregio kan behulpzaam zijn bij:  Zoeken naar Duitse partners van Nederlandse initiatieven (de Kreisen Borken en Kleve)  Zoeken naar Nederlandse partnes van Duitse initiatieven  Strategische initiatieven ondersteunen en verder uitwerken Regio Achterhoek werkt samen met de Eurregio om projecten voor de hoofdopgaven van Achterhoek 2020 te financieren. De meeste van deze projecten zijn innovatieprojecten voor prioriteit 1 van het Interreg programma. Recreatie en toerisme valt voor het leeuwendeel in prioriteit 2 van het Interreg programma.

Gelderse streken/Provincie De Provincie Gelderland stimuleert regio marketing via Gelderse Streken. GelderseStreken.nl promoot Gelderland als collectieve communicatie/promotiedrager voor de 4 Gelderse regio’s, waaronder de Achterhoek. Om de Achterhoek goed gepositioneerd te krijgen is een goede samenwerking met Gelderse Streken onontbeerlijk. Immers bij Gelderse streken vindt de algehele promotie plaats op zowel de website als de Nederlandse radio en tv. Deze (succesvolle) nationale

media-exposure kan alleen gefinancierd worden door provinciale bundeling van krachten. Achterhoek Toerisme participeert in Gelderse Streken.

Daarnaast geeft de provincie subsidie voor projecten die zijn gericht op de kwaliteitsverbetering van regionaal dekkende routestructuren voor fietsen, wandelen, hardlopen, paardrijden en mennen, voor het maken van nieuwe aanlegplaatsen voor vaartuigen en voor het maken van een digitaal routesysteem in de vorm van een applicatie. Het routebureau van Achterhoek Toerisme haakt hier ook op aan. Ook investeert de provincie in het Cultuur- en Erfgoedpact, waarin raakvlakken zitten met de Vrijetijdseconomie.

HOOFDSTUK 6: VRIJETIJDSAGENDA

Uit voorgaande hoofdstukken blijkt dat de vrijetijdseconomie van substantieel belang is voor de economie en de leefbaarheid van de Achterhoek. Ook komt naar voren dat er veel goed gaat in de samenwerking tussen ondernemers en beleidsmakers, maar dat er ook nog een aantal verbeterpunten kunnen worden genoemd. Deze verbeterpunten zorgen voor het versterken van de sterktes in de Achterhoek, het grijpen van uitdagingen, het ombuigen van de zwaktes en het opheffen van de bedreigingen.

Het aanpakken van verbeterpunten kost geld, maar het subsidielandschap voor 2016 en verder is aanzienlijk veranderd. Gemeentelijke en provinciale subsidies voor de vrijetijdseconomie staan onder druk. Hierdoor kan de vrijetijdsagenda voor 2016 en verder niet echt inzoomen op concrete projecten met een eindbegunstigde. Deze vrijetijdsagenda is dan ook opgesteld om het kader te bieden waarbinnen we gezamenlijk aan de slag gaan en nieuwe financieringsmogelijkheden aan te boren van waaruit projecten en investeringen kunnen worden gefinancierd.

De voorliggende Vrijetijdsagenda 2016 t/m 2019 omschrijft dus de ambitie en biedt nieuwe ideeën, plannen en projecten om te komen tot een sterke en toekomstbestendige vrijetijdssector in de Achterhoek. De Vrijetijdsagenda streeft naar:  het bundelen van het kleinschalige en diverse aanbod van dag- en verblijfstoerisme in een aantal thema’s;  het versterken van het kwaliteitsniveau van het vrijetijdsaanbod;  het bieden van op maat gesneden belevingsconcepten voor de recreanten;  benutten van nieuwe technische mogelijkheden voor vooral nieuwe ICT toepassingen;  benutten van nieuwe markten;  verbeteren van de financiële infrastructuur voor de vrijetijdssector in de Achterhoek.

Een VE makelaar begeleidt het proces om samen met ondernemers tot daadwerkelijke uitvoering van projecten te komen. De gemeenten hebben inmiddels besloten uit restant middelen uit de voorgaande periode deze vrijetijdsmakelaar te financieren. Deze wordt o.a. verantwoordelijk voor de verdere uitwerkings- en financieringsvoorstellen op basis van de Vrijetijdsagenda. Daarnaast streven de deelnemende gemeenten naar het beschikbaar stellen van cofinanciering vanuit MIP T&R 2016-2019, daar waar het nodig is om een actie uit te voeren of te initiëren.

In de paragrafen 6.1 t/m 6.10 worden projecten of andere acties weergegeven die uit het voorgaande proces naar voren zijn gekomen en die een bijdrage kunnen leveren aan bovenstaande doelstellingen. Omdat de uitvoering en financiering grotendeels vanuit het ondernemersveld moet komen, waarbij de gemeenten deels faciliteren/financieren, is dit overzicht indicatief. De aan te stellen Vrijetijdsmakelaar zal samen met ondernemers komen tot een uitwerking op projectniveau, met gebruikmaking van genoemde financiële mogelijkheden. Onderstaande tabel geeft een samenvatting weer van de activiteiten die worden voorgesteld in de paragrafen 6.1 tm 6.10. De meeste acties vragen om een bijdrage vanuit het MIP T&R (gemeentelijke cofinanciering) om de actie

uit te voeren of te initiëren, dit kan de inzet van een projectleider of het vullen van een fonds zijn. Dit is samengevat in de kolom: Benodigde MIP 2016-2019*. In de laatste kolom ‘uitgelokte investeringen/overige subsidies’ staan de vervolginvesteringen die volgen vanuit de actie. Hoe deze investeringen tot stand komen blijkt uit de verschillende paragrafen. * wordt op basis van nadere uitwerking VE-makelaar beschikbaar gesteld.

Samenvattend laat deze vrijetijdsagenda zien dat met de inzet van € 1,2 miljoen MIP middelen € 11,7 miljoen aan uitgelokte investering of vervolgsubsidies wordt beoogd. Dit betekent een multiplier van de MIP gelden van 11.

nr. Actie Benodigde MIP Uitgelokte 2016-2019 investering/overige subsidie 1 Achterhoek 2020 € 550.000 € 1.650.000 2 Kennismakelaar € 0 € 3.000.000 3 Gebruik maken van Leader € 0 € 2.200.000 4 Achterhoeks Recreatie € 25.000 € 1.000.000 Investeringsfonds 5 Achterhoekse Streekrekening € 25.000 € 800.000 € 226.300 6 Regionale marketing, promotie en € 250.000 € 750.000 monitoring € 300.000 7 Innovatie met cross overs topsectoren € 0 € 750.000 8 Gastheerschap bevorderen € 125.000 € 300.000 9 Duitse grenzen beslechten € 0 € 1.000.000 10 Goede infrastructuur beleven € 0 Nader te bepalen Totale investering € 1.201.300 € 11.750.000

Deze 10 agendapunten worden hieronder nader uitgewerkt:

6.1 Achterhoek 2020 Achtergrond De vrijetijdseconomie is een belangrijke pijler voor de regionale economie en werkgelegenheid. Omdat digitalisering klantgerichter kan worden toegepast in de vrijetijdseconomie, biedt smart industry kansen voor de maakindustrie én vrijetijdseconomie. Dit heeft geresulteerd in twee concrete crossovers, passend binnen zowel de uitgangspunten van deze vrijetijdsagenda als van het programma Werken binnen Agenda 2020, die in separate programmaformats ten behoeve van de Gebiedsopgave zijn uitgewerkt (zie bijlage 3):  Digitale beleving in de Achterhoek  Mobiliteit als beleving met de E-kar. Actiepunt Na positieve besluitvorming in het kader van de Gebiedsopgave kunnen deze projecten concreet uitgewerkt worden. Middelen

Cofinanciering gemeenten (MIP) ca. € 550.000 benodigd; cofinanciering bedrijfsleven idem benodigd. Gebiedsopgave (provinciale middelen): € 1.100.000 gevraagd.

6.2 Inzet kennismakelaar Achtergrond Achterhoek 2020 werkt met kennismakelaars op de haar benoemde speerpunten wonen, werken en bereikbaarheid. Deze kennismakelaars proberen knelpunten tussen ondernemers en overheden te beslechten en stimuleren van innovatie in de sector. Vanuit het belang om gezamenlijk met VOA deze Vrijetijdsagenda verder uit te werken, aan te jagen en doelen te realiseren, wordt een kennismakelaar voor recreatie en toerisme aangesteld. De rol van de kennismakelaar kan zijn:  Vergroten van de onderlinge samenwerking, ook buiten de regio Achterhoek  Vergroten van innovatie in de sector  Vergroten van de mogelijkheid om te investeren in human capital (gastvrijheid, omschakeling vanuit landbouw of landschap naar vrijetijdseconomie  Vergroten investeringskans in de regio (weg wijzen voor kansrijke ondernemers die investeringen willen doen voor bijvoorbeeld slechtweer voorzieningen, maar ook initiatief nemen in de lobby voor een investeringsfonds).  Ontwikkelen van arrangementen met koppeling naar andere sectoren zoals zorg en milieu Kortom: de kennismakelaar draagt er zorg voor dat deze vrijetijdsagenda wordt uitgevoerd. De kennismakelaar wordt gestationeerd bij Achterhoek Toerisme en werkt nauw samen met Achterhoek 2020. Actiepunt Inmiddels zijn door de gemeenten vanuit restant-gelden uit de vorige periode middelen vrij gemaakt om een kennismakelaar in te schakelen. Uitgelokte investeringen De kennismakelaar faciliteert minimaal 3 grote investeringen (slechtweer voorziening, hotels) met een investering van in totaal € 3.000.000.

6.3 Gebruik maken van Leader Achterhoek Achtergrond Leader Achterhoek wil een bijdrage leveren aan de (agro)toeristische infrastructuur in het gebied door verbindingen te leggen tussen bestaande (recreatie en toerisme) locaties en vernieuwende activiteiten te stimuleren. Zij doet dit door de samenwerking onderling te verstevigen. Dit biedt een mooie kans om kleine ondernemers te koppelen aan de parels uit de regio door de sterke punten van de Achterhoek te versterken plus de verbinding te leggen tussen stad en platteland. Te denken valt aan:  Achterhoek Culinair De koplopers of parels hebben een mooi aanbod voor de toerist, dit aanbod kan worden uitgebouwd met een verhaallijn waarbij kleinere ondernemers kunnen worden aangesloten.  Achterhoek Cultuur Idem maar dan op cultuur gebied. Actiepunt

Partijen in het veld die bezig zijn met een aanvraag ondersteunen met kennis en verwijzen naar de juiste loketten Middelen Vanuit MIP hoeven er geen extra middelen worden ingezet. Uitgelokte investering Er wordt vanuit gegaan dat er minimaal voor € 2,2 miljoen aan recreatieve projecten worden uitgezet in de Achterhoek.

6.4 Achterhoeks Recreatie Investeringsfonds Achtergrond Om authentiek en verrassend te worden en te blijven moet worden geïnvesteerd door, vooral, kleinere ondernemers om mee te kunnen in de arrangementen en gebundelde activiteiten. Uit de onderzoeken blijkt dat een verhoging van de bestedingen voor het leeuwendeel moet komen van de binnenlandse toerist en van het Duitse achterland. Beide groepen zijn gesteld op comfort en kwaliteit. Ondernemers moeten dan ook investeren in zowel het verhogen van comfort als in ICT. Dit fonds zou zo moeten worden ingericht dat ondernemers met goede ideeën, zowel voor grote als kleinere investeringen hieruit bediend kunnen worden. Te denken valt aan:  Kleinere investeringen voor betere ICT en comfort  Grote evenementen naar de Achterhoek halen, bijvoorbeeld Serious Request Achterhoek en The Passion (als het hier gaat om het oplossen van een cash flow probleem)  Investeringen in attractieparken en slechtweer voorzieningen zoals attractiepark de Koe, Geologiecentrum de Steengroeve, Markthal of Spoorwegmuseum (als het gaat om het moeilijk verkrijgen van krediet bij private investeerders) Actiepunt. Idee is om een gedeelte van het bestaande Fonds Gelderse Vrijetijdseconomie echt passend te maken op MKB-niveau. MKB ondernemers met een goed plan voor investeringen in ICT en comfort kunnen daaruit 50% van hun investering financieren. Voorwaarde om dit fonds MKB-proof te maken is een bestuurlijke lobby bij provincie Gelderland om de huidige drempelwaarde van € 100.000 als 50% van de totaalinvestering te verlagen naar € 25.000. Voor een MKB bedrijf geldt dan een minimale totaalinvesteringswaarde van € 50.000 om aanspraak te kunnen maken op de middelen uit het Fonds Vrijetijdseconomie. Een andere manier om het MKB beter te bedienen betreft een uitbreiding van het Noaberschapskrediet in de Achterhoek voor het MKB van de recreatieve sector. De middelen zijn dan niet afkomstig van de overheid maar van de grotere recreatieve ondernemers in de Achterhoek of daarbuiten. Zij investeren dan zelf in andere recreatieve ondernemers. De inzet van een projectleider is bedoeld om de inhoudelijke content te verzorgen en de ambtelijke lobby in gang te zetten of een uitbreiding van het Noaberschapskrediet te bewerkstellingen. Middelen Inzet MIP t.b.v. opstartkosten € 25.000 Uitgelokte investering Minimaal € 1 miljoen MKB investeringen uit het Fonds Gelderse Vrijetijdseconomie.

6.5 Achterhoekse Streekrekening Achtergrond Een streekfonds financiert duurzame initiatieven op het gebied van landschap, cultuur, natuur, recreatie en beleving. Idee is dat de provincie en de gemeenten uit de Achterhoek, maatschappelijke organisaties en bedrijven ieder hun eigen StreekRekening openen en er een geldbedrag op zetten. Over dit geldbedrag houden de partijen de volledige beschikking, daarnaast ontvangen ze een marktconforme rentevergoeding. Naast deze marktconforme rente voor de rekeninghouders stelt de geldschieter (bank of andere partij) een extra opslag van 5% ter beschikking die rechtstreeks vloeit in het Streekfonds. Zo wordt langzaam kapitaal opgebouwd. De Achterhoek zou met een streekfonds bijvoorbeeld de volgende zaken kunnen financieren:  duurzaam onderhoud en beheer van terrein en routestructuren ( toekomstbestendige fietspaden zoals voor elektrische fietsen en passend in het landschap)  Achterhoek Water (Projecten in ontwikkeling langs de Berkel en de Oude IJssel)  Cultuur en Erfgoed (Uitvoering geven aan batenonderzoek). Dit is deels ook mogelijk via het Cultuur- en Erfgoedpact, waarin provincie en Achterhoekse gemeenten deelnemen. Actiepunt Samen met provincie Gelderland deze mogelijkheid onderzoeken, waarbij het uitgangspunt is dat minimaal € 200.000 per jaar kan worden geïnvesteerd vanuit het fonds. Middelen Inzet van het MIP € 226.300 + € 25.000 opstartkosten Uitgelokte investering Streven is gemiddeld € 200.000 per jaar te matchen met private investeerders.

6.6 Regionale marketing, promotie en monitoring Achtergrond De Stichting Achterhoek Toerisme neemt de promotie, marketing en het routebureau van de Achterhoek voor haar rekening. De 8 Regio Achterhoek-gemeenten en Lochem/Zutphen subsidiëren de basisorganisatie van AT. Ondernemers financieren diverse sectorale campagnes zoals onder andere Wild eten, Kamperen, Musea en Karakteristiek Achterhoek. Voor de algemene regionale promotiecampagnes was daarnaast gedurende de afgelopen Regiocontract-perioden € 1 miljoen beschikbaar. Het budget voor deze belangrijke taak wordt gehalveerd tot € 500.000 als er geen provinciale middelen meer beschikbaar komen. Actiepunt Pogen om voor regionale campagnes en projecten alsnog sectorale/individuele middelen te verkrijgen Middelen € 250.000 vanuit de MIP Uitgelokte investering € 250.000 van ondernemers € 500.000 van provincie.

6.7 Productinnovatie met cross overs uit de topsectoren Achtergrond Wil een ondernemer een innovatief toeristisch product neerzetten zoals 3 D printen van voedsel, horizontale boerderijen, zonnebossen, tentoonstellingen, zorgconcepten etc. (zie paragraaf 4.3) en wordt hierbij samengewerkt met bedrijven uit de Food, Health, High tech Systems sector, dan liggen innovatiesubsidies in het bereik. Actiepunt Binnen Achterhoek 2020 wordt samengewerkt om te kijken welke crossovers interessant en kansrijk zijn om een nieuw product/concept te ontwikkelen. Er worden minimaal twee nieuwe concepten ontwikkeld. De kennismakelaar uit 6.2 en enkele boegbeelden uit de sector kunnen dit proces trekken Middelen Vanuit MIP hoeven er geen extra middelen worden ingezet. Uitgelokte investering Gebruik makend van EFRO een investering van € 750.000. Het betreft een omvang van 2 of 3 projecten.

6.8 Gastheerschap bevorderen Achtergrond Gastheerschap is uitermate belangrijk voor de vrijetijdseconomie. Investeren in gastvrijheid en vakmanschap is dan ook van belang. Actiepunt Samen met Recron dit verder uitwerken tot een gedragen plan. Lobbytraject opstarten bij de provincie om subsidie beschikbaar te zetten voor de Human Capital regeling Middelen De provincie Gelderland had tot 2015 een subsidieregeling voor Human Capital. Voor 2015 heeft ze geen subsidieplafond mee opengesteld. Uit deze pot kon per project € 200.000 subsidie, zijnde 50% van de kosten worden verkregen voor het verbeteren van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. Verbeteren van gastheerschap skills zou hier zeker in kunnen passen. Vanuit het MIP:  Inzet MIP voor opstartkosten € 25.000  Inzet MIP voor cofinanciering van € 100.000 Uitgelokte investering De subsidie vanuit provincie Gelderland: € 200.000 Cofinanciering vanuit de ondernemers: € 100.000.

6.9 Duitse grenzen beslechten met een investeringssubsidie Achtergrond Achterhoek ligt tegen het Duitse achterland aan. Duitse en Nederlandse gasten gaan over en weer en zijn belangrijke toeristische bezoekers voor de Achterhoek. Actiepunt

Bekijk welk project de toeristische stromen kan bevorderen aan zowel Nederlandse als Duitse zijde en ontwikkel projecten. Hier lijkt een investeringssubsidie op zijn plaats waar ondernemers uit kunnen putten als ze van elkaar willen leren en investeringen willen doen om beter ingespeeld te raken op de wensen van elkaar. Middelen Vanuit MIP hoeven er geen extra middelen worden ingezet. Uitgelokte investering Gebruik makend van INTERREG een investering van € 1.000.000. Het betreft een omvang van 3 of 4 projecten.

6.10 Goede infrastructuur blijven beleven Achtergrond De Achterhoek is lastig te bereizen met openbaar vervoer. Er sluit niet veel op elkaar aan en er zijn ook geen ‘vrije fietsen’ zoals deze bijvoorbeeld beschikbaar zijn op de hoge Veluwe. Er zijn diverse problemen met bereikbaarheid:  Openbaar vervoer dat niet op elkaar aansluit  Bereikbaarheid ook met openbaar vervoer niet gewaarborgd  Daarnaast is het uitgebreide netwerk aan smalle, halfverharde fietspaden door het coulissenlandschap niet voorzien op de sterke groei en hogere snelheid van het elektrisch fietsen. Om fietsregio nummer 1 te blijven moet worden geïnvesteerd in fietspaden die geschikt zijn voor het elektrisch fietsen, waarbij tegelijkertijd de goede landschappelijk inpassing behouden blijft. Met name bij de huidige zandwegen is het van belang de landschappelijke uitstraling te behouden, nu deze door andere manieren van onderhoud wordt bedreigd. Regionale afstemming is vereist. Actiepunt Samen met Achterhoek 2020 die bereikbaarheid ook als speerpunt heeft een plan maken voor de toeristische bereikbaarheid. Middelen Nader te bepalen Uitgelokte investeringen Nader te bepalen.

BIJLAGE 1: SWOT ANALYSE ACHTERHOEK

Sterkte Zwakte  Achterhoek heeft alles wat toerist zoekt  Goede infrastructuur wordt nog niet  Goede fiets en wandel infrastructuur vermarkt als een product  Culinair: Regio van de Smaak  Weinig grote trekkende evenementen  Cultuur: Er zijn duurzame musea  Aanbod van hoogwaardige accommodaties  Karakter van de Achterhoeker is gastvrijheid loopt achter  Kwaliteit accommodaties loopt achter  Weinig slecht weer dagatracties  Niet overal goed internetbereik Kansen Bedreiging  Verhaallijnen uitbouwen  Veel kleine ondernemers die zich moeilijk  Uitbouwen goede infrastructuur tot een beleving laten verbinden  Krimp geeft mogelijkheden voor vrije tijd  Openbaar vervoer ingewikkeld  Uitbouwen Regio van de Smaak naar Achterhoek  Vrijetijdseconomie staat niet hoog op de Culinair politieke agenda  Uitbouwen trekkende evenementen  Krimp geeft minder locale recreanten die  Cultuur uitwerken tot een toeristisch product toch een groot deel van de recreanten  Regio overstijgend werken (Duitsland, Veluwe, uitmaakt Twente)  Fietspaden zijn kwalitatief niet toereikend voor de sterk toenemend aantal elektrische fietsen

BIJLAGE 2: SUBSIDIEMOGELIJKHEDEN

Interreg Prioriteit 2 Om de grensoverschrijdende economische samenwerking op het noodzakelijk hogere plan te brengen wordt als tweede programmaprioriteit - in overeenstemming met de doelstellingen van de Europese Territoriale Samenwerking - geïnvesteerd in de versterking van de sociaal-culturele en territoriale cohesie van het grensgebied, in lijn met de EU2020-prioriteit “inclusieve groei”. Sinds het begin van INTERREG begin jaren ’90 is er op dit gebied veel verbeterd. Er bestaan wederzijdse contacten en vrij reizen over de grens is voor veel mensen de normaalste zaak van de wereld. Maar de Nederlands-Duitse grens vormt nog altijd een obstakel bij het bereiken van bepaalde doelstellingen, bijvoorbeeld op het gebied van innovatie, MKB en de CO2-arme economie. De structuren in het grensgebied zijn nog onvoldoende coherent voor een optimale ontwikkeling. Grensoverschrijdende innovatieve en economische ontwikkeling kan bijvoorbeeld niet zonder een adequaat mobiliteitssysteem. Daarom is er bij veel doelen en prioriteiten aandacht nodig voor mobiliteit. Er is een directe, vanzelfsprekende samenwerking tussen burgers en instituties nodig om ervoor te zorgen dat de Nederlands-Duitse grens geen barrière meer vormt, mensen elkaar kennen en begrijpen en gezamenlijke uitdagingen gezamenlijk kunnen worden aangepakt.

Projecten in prioriteit 2 zijn globaal onderverdeeld in de volgende thema’s: 1. Werken, onderwijs, cultuur 2. Natuur, landschap en milieu 3. Structuur en demografie 4. Netwerkontwikkeling op lokaal en regionaal niveau

Bij elk project staat centraal, dat het project de barrièrewerking van de grens moet verminderen. U kunt daarbij denken aan: - Grensoverschrijdende zorg en mobiliteit - Bevordering van het onderwijsaanbod en onderwijsmaterialen ter bevordering van de taalkundige- en interculturele competenties - Ondersteuning van maatregelen ter ontwikkeling van nieuwe grensoverschrijdende natuur- en cultuurbeschermingsconcepten - Koppeling van grensoverschrijdend toerisme en grensoverschrijdend cultureel aanbod om de vraag te stimuleren - Intensivering van de samenwerking op het gebied van de interne veiligheid (bijv. tussen politie en brandweer, samenwerking bij de bestrijding van grensoverschrijdende criminaliteit, drugsbestrijding en -preventie) - Uitwisselingen van scholen en verenigingen.

Belangrijkste voorwaarden  Kosten in Nederland en Duitsland zijn ongeveer evenredig verdeeld

 Subsidie van de Eurregio is 50%, nationale en regionale (Gelderland) cofinanciering is meestal mogelijk  Voor kleine bedragen, tussen € 100 en € 15.000, voor bijvoorbeeld kleine evenementen met een internationaal karakter is een eenvoudige regeling gemaakt  Uurtarieven zijn vaste bedragen

Leader - Lokale Ontwikkelingsstrategie LEADER Achterhoek 2015-2022 Leader 2015-2022 kent drie prioriteiten waar de vrijetijdseconomie projecten in zou kunnen dienen:

Outputdoelstelling 3: Recreatie en Toerisme in de Achterhoek, Versterken door betere kwaliteit LEADER Achterhoek wil een bijdrage leveren aan de (agro)toeristische infrastructuur in het gebied door verbindingen te leggen tussen bestaande (recreatie en toerisme) locaties en vernieuwende activiteiten te stimuleren. LEADER Achterhoek wil haar bijdrage leveren door locaties/ontwikkelingen met een recreatief profiel te stimuleren om onderling samenwerkingen aan te gaan. Met als doel om verbindingen tussen stad en land te leggen en economisch perspectief te genereren. Hiermee levert LEADER Achterhoek een bijdrage aan het thema stad-land relaties en de POP3-prioriteit werkgelegenheid. Outcome Het maatschappelijk effect dat LEADER Achterhoek beoogt te bereiken is meer recreatieve en toeristische bewegingen tussen stad en platteland of in de stadsrand en uitbreiding van economische activiteiten (uitgedrukt in aantal fte’s) in de sector. Verstevigen van de relatie stad-land: een verbinding leggen tussen de vraag uit de stad en het aanbod op het platteland, het realiseren van betrokken burgerschap en een verbeterd maatschappelijk draagvlak voor de agrarische sector;

Streefwaarde 10 projecten 2015-2020 € 1.100.000,- realisatie projecten

Outputdoelstelling 4: Heerlijckheid Achterhoek: Katalysator voor nieuwe initiatieven, innovaties en samenwerking tussen (lokale) producenten, bedrijfsleven, non-profitorganisaties en overheden te verbinden. LEADER Achterhoek wil een bijdrage leveren aan het verbinden van landbouw, voedsel en de stad. Met name daar waar het gaat om voedselproductie, afzetmarkt en het overdragen van kennis. LEADER Achterhoek wil haar bijdragen leveren door kennisoverdracht tussen landbouw, voedsel en burger te stimuleren en samenwerking te initiëren door verbindingen te leggen. Met als doel om kansen te creëren voor kleine ketens, lokaal voedsel en de afzet van ‘slow food’. Hiermee levert LEADER Achterhoek een bijdrage aan het thema stad-land relaties en de POP3-prioriteit werkgelegenheid. Outcome Het maatschappelijk effect dat LEADER Achterhoek beoogt te bereiken is het bewuster worden van en meer kennis hebben over (streek)voedsel, waardoor er meer lokaal voedsel wordt afgezet (groei); in de stedelijke gebieden of op het platteland zelf.

Stimuleren samenwerking, kennisuitwisseling en innovatie m.b.t. landbouw, voedselproductie en stad POP3 Prioriteit 1

Streefwaarde 5 projecten 2015-2020 € 1.500.000,- realisatie projecten

Outputdoelstelling 5: Samenwerkingsprojecten LEADER Achterhoek wil een bijdrage leveren aan (regio-overschrijdende) vraagstukken. Met name daar waar het gaat om krimp en vergrijzing en stad-land relaties. LEADER Achterhoek wil haar bijdrage leveren door bijvoorbeeld samen te werken met LEADER Zuidwest Twente (aangrenzend LEADER-gebied provincie Overijssel), de regio’s Stedendriehoek en de Liemers en LEADER Bocholter Aa en LEADER berkel/schlinge (aangrenzend LEADER-gebied provincie Westmunsterland in Duitsland) Met als doel om kennis uit te wisselen en projecten te realiseren. Hiermee levert LEADER Achterhoek een bijdrage aan (de regio-overschrijdende) thema’s krimp en vergrijzing en stad-land relaties.

Outcome Het maatschappelijk effect dat LEADER Achterhoek beoogt te bereiken is een bewustwording van vergelijkbare problematieken waardoor deze gezamenlijk kunnen worden opgepakt en hiermee een groter gebied dan alleen de Achterhoek bereikt wordt.

Streefwaarde 5 projecten 2015-2020 € 620.000,- realisatie projecten

EFRO EFRO is het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling. Het operationeel programma (OP) EFRO Oost-Nederland is een gezamenlijk subsidieprogramma van de provincies Overijssel en Gelderland en werkt aan structurele versterking van de economie in Gelderland en Overijssel. Het doel van het OP is dat meer Oost-Nederlandse MKB-bedrijven meer omzet halen uit nieuwe producten. Daarom wordt het MKB direct ondersteund bij de productontwikkeling. Productvernieuwing is de basis voor behoud en vergroting van de concurrentiekracht en daarmee voor behoud van werkgelegenheid in Oost-Nederland. Oost Nederland zet de EFRO-middelen in op innovatiestimulering en koolstofarme economie. 1. Innovatiestimulering Dit thema richt zich op innovatiestimulering in de Agro & Food, Health, Hightech Systemen en Materialen (HTSM) en op crossovers tussen deze sectoren, en ICT, water, creatieve industrie, chemie en maakindustrie. Oost-Nederland wil onderzoek versterken en technologische ontwikkelingen en innovatie bevorderen. De focus ligt op:  clustervorming en netwerken die leiden tot meer innovatiegerichte samenwerking tussen onderwijs, overheid en ondernemers (met name tussen MKB'ers onderling en MKB en kennisinstellingen).

 bevordering van experimentele ontwikkeling van nieuwe producten, diensten, processen of toepassingen, inclusief het ontwikkelen en testen van prototypes, binnen het MKB.

2. Koolstofarme Economie Oost-Nederland ondersteunt de overgang naar een koolstofarme economie in alle bedrijfstakken. Daarbij gaat het om zaken als minder CO2-uitstoot en een toenemend gebruik van hernieuwbare energie. Ook kunnen energiebronnen veel efficiënter worden ingezet. Dit thema richt zich op innovatiestimulering in de Energie- en Milieutechnologie inclusief biobased economy en crossovers. De focus ligt op:

 clustervorming en netwerken gericht op innovatie en toepassing van CO2-arme technologieën die leiden tot meer innovatiegerichte samenwerking tussen onderwijs/onderzoek, overheid en ondernemers (met name tussen MKB'ers onderling en MKB en kennisinstellingen).  bevordering van experimentele ontwikkeling van nieuwe producten en product- marktcombinaties van koolstofarme technologieën, inclusief het ontwikkelen en testen van prototypes, binnen het MKB.

Belangrijkste voorwaarden:  EFRO programma is een soort ladekast waar verschillende laden inzitten voor subsidie. Interessant kunnen zijn: o Vouchers voor bedrijven in genoemde sectoren. 40% subsidie tot max. van € 50.000 o Samenwerkingsprojecten tussen bedrijven in genoemde sectoren , max. 35% subsidie o Proeftuinen waarbij experimenten worden uitgevoerd 40% subsidie o Cluster en netwerkvorming met 50% subsidie  Recreatiebedrijven is geen doelgroep in EFRO. Zij zouden mee kunnen doen als eindgebruiker.

Provinciale subsidie De provinciale subsidies zijn vastgelegd in de regeling Ruimte voor Gelderland 2016. Op het gebied van Vrijetijdseconomie is er subsidie beschikbaar voor generieke marketing en promotie van de provincie Gelderland of Gelderse regio’s ter bevordering van de vrijetijdseconomie. En daarnaast geeft de provincie subsidie voor projecten die gericht zijn op de kwaliteitsverbetering van regionaal dekkende routestructuren voor fietsen, wandelen, hardlopen, paardrijden en mennen, voor het maken van nieuwe aanlegplaatsen voor vaartuigen en voor het maken van een digitaal routessysteem in de vorm van een applicatie. Ook draagt de provincie bij aan het Cultuur- en Erfgoedpact, waarin ook mogelijkheden liggen voor een koppeling met de vrijetijdseconomie.

BIJLAGE 3: PROGRAMMAFORMATS WERKEN-CROSSOVER VRIJETIJDSECOMIE