Organizacja Administracji Władz Okupacyjnych Na Ziemiach Polskich
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ROCZNIKI NAUK PRAWNYCH Tom XXII, numer 3 — 2012 JACEK DZIOBEK-ROMAN ´ SKI Pamie˛ci rodziców mojego ojca: Anieli i Józefa II, którzy dnia 26 czerwca 1944 r. zgine˛li w tej straszliwej poz˙odze ORGANIZACJA ADMINISTRACJI WŁADZ OKUPACYJNYCH NA ZIEMIACH POLSKICH W LATACH 1939-1945 W wyniku przegranej wojny obronnej we wrzes´niu 1939 r. Polska utraciła swoj ˛aniezalez˙nos´c´, zas´jej terytorium zostało podzielone na dwie zasadnicze strefy wpływów, co nast ˛apiło w efekcie zarówno napas´ci Niemiec hitlerow- skich, jak i stalinowskiej Armii Czerwonej. Formalnie granice˛mie˛dzy Niem- cami hitlerowskimi a Zwi ˛azkiem Sowieckim ustalono w tajnym protokole do- datkowym do paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 r., w s´wietle re- gulacji którego m.in. pan´stwo polskie miało znalez´c´sie˛ w strefie wpływów zarówno Niemiec, jak i ZSRS. Granica miała zostac´ okres´lona na linii: Narew-Wisła-San 1. Celem prezentowanego krótkiego studium be˛dzie ukazanie kształtu ustro- jowego cywilnej administracji obu okupantów. Poniewaz˙ jednak sytuacja polityczna w omawianym okresie sie˛zmieniała, s´ladem zmian terytorialnych zmieniała sie˛ i administracja, co takz˙e be˛dzie w niniejszym materiale przes´ledzone. 1 E,8D,H>Z6 *@B@:>4H,:\>Z6 BD@H@8@: 8 )@(@&@DJ @ >,>"B"*,>44 <,0*J ',D<">4,6 4 E@&,HF84< E@`2@< @H 23 "&(JFH" 1939 (., [w:] )@8J<,>HZ &>,T>,6 B@:4H484 . 1940-22 4`>b 1941 , H. XXIII, ks. 2, ;@F8&" 1992, s. 321, pkt 2. 272 JACEK DZIOBEK-ROMAN ´ SKI 1. ORGANIZACJA ADMINISTRACJI CYWILNEJ NA ZIEMIACH WŁ ˛ACZONYCH DO RZESZY Od strony zmian terytorialnych wypadki potoczyły sie˛szybko, gdyz˙pierw- szym aktem prawnym zmieniaj ˛acym ustrój polityczny była ustawa Reistagu z 1 wrzes´nia 1939 r. o ponownym przył ˛aczeniu Wolnego Miasta Gdan´ska do Rzeszy Niemieckiej 2. Kolejnie uregulowania nast˛apiły zaraz po ustaniu działan´wojennych. Wynikały one z dekretów kanclerza Rzeszy: z 8 paz´dzier- nika 1939 r. o organizacji i administracji terytoriów wschodnich 3 oraz o uskutecznieniu dekretu o organizacji i administracji terytoriów wschodnich z 20 paz´dziernika 1939 r. 4 W wyniku powyz˙szych aktów normatywnych tzw. wcielone ziemie wschodnie ( eingegliederte Ostgebiete )5 zostały anektowane przez Rzesze˛województwa: pomorskie, poznan´skie i s´l ˛askie, a takz˙e cze˛s´ci terytoriów województw: białostockiego, kieleckiego, krakowskiego, łódzkiego i warszawskiego. Anektowane przez Niemcy cze˛s´ci terytorium Polski znalazły sie˛ w naste˛puj ˛acych jednostkach administracyjnych: 1) znaczny obszar województwa pomorskiego i cze˛s´c´województwa war- szawskiego, a takz˙e terytorium Wolnego Miasta Gdan´ska zostało przył ˛aczone do nowo utworzonego Okre˛gu Rzeszy Prusy Zachodnie ( Reichsgau Westpreu- ßen ), w którym znalazło sie˛ takz˙e cze˛s´c´ terytorium Prus Wschodnich, w szczególnos´ci rejencja kwidzyn´ska ( Regierungsbezirk Marienwerder ); juz˙ jednak 2 listopada 1939 r. w drodze dekretu kanclerskiego przemianowano nazwe˛na: Okre˛g Rzeszy Gdan´sk – Prusy Zachodnie ( Reichsgau Danzig-West- preußen )6; 2) województwo poznan´skie, fragmenty województw: pomorskiego, łódz- kiego i warszawskiego, utworzyły Okre˛g Rzeszy Poznan´( Reichsgau Posen )7; takz˙e i w tym przypadku juz˙29 stycznia 1940 r. na podstawie dekretu kan- 2 Gesetz über die Wiedervereinigung der Freien Stadt Danzig mit dem Deutsches Reich vom 1. September 1939, Reichsgesetzblatt I 1939, s. 1547. 3 Erlass über Gliederung und Verwaltung der Ostgebiete vom 8. Oktober 1939, Reichsgesetzblatt I 1939, s. 2042. 4 Erlass über das Inkrafttreten des Erlasses über Gliederung und Verwaltung der Ostgebiete vom 20. Oktober 1939, Reichsgesetzblatt I 1939, s. 2057. 5 Zob. Stutthof. Hitlerowski obóz koncentracyjny , red. K. Ciechanowski, Warszawa: Interpress 1988, s. 12-13. 6 Erlass zur Änderung des Erlasses über Gliederung und Verwaltung der Ostgebiete vom 2. November 1939, Reichsgesetzblatt I 1939, s. 2135. 7 Reichsgesetzblatt I 1939, s. 2042 § 2, pkt 2. WŁADZE OKUPACYJNE NA ZIEMIACH POLSKICH 273 clerskiego zmieniono jego nazwe˛na: Okre˛g Rzeszy Kraj Warty ( Reichsgau Wartheland albo Warthergau )8; 3) fragmenty województw: warszawskiego i białostockiego zostały wł ˛a- czone do Prowincji Prusy Wschodnie ( Provinz Ostpreußen ) oraz 4) województwo s´l ˛askie i fragmenty województw kieleckiego i krakow- skiego zostały wł˛aczone do Prowincji S´ l ˛ask ( Provinz Schlesien ), zas´ ta w 1941 r. uległa podziałowi na Prowincje˛ Górny S´ l ˛ask ( Provinz Obersch- lesien ) oraz Prowincje˛ Dolny S´ l ˛ask ( Provinz Niederschlesien ), co spowo- dowało ten skutek, z˙e anektowane ziemie znalazły sie˛ w Prowincji Górno- s´l ˛askiej 9. Z kolei Spisz i Orawe˛Niemcy przekazali Słowacji w zamian za ich za- angaz˙owanie w agresje˛ na Polske˛, co odbyło sie˛ na mocy traktatu granicz- nego z 21 listopada 1939 r., zwanego układem Ribbentrop-C ˇ ermák 10 . W pocz˛atkowej fazie wojny, a formalnie od 3 do 23 wrzes´nia 1939 r., na terenach okupowanych władze˛sprawowało Naczelne Dowództwo na Wscho- dzie ( Ober-Ost )11 . Szybko, bo juz˙ 8 paz´dziernika 1939 r., na podstawie wspomnianego dekretu, okres´lono formalne ramy kształtu terytorialnego wł ˛aczonych do Rzeszy terytoriów. W ramach okre˛gu Rzeszy Prusy Zachodnie stworzono trzy rejencje ( Regierungbezirk ): gdan´sk ˛a, bydgosk ˛aoraz – funk- cjonuj ˛ac ˛awczes´niej w ramach Prus Wschodnich – kwidzyn´sk ˛a( Regierungbe- zirk Marienweder )12 . Stolic ˛aokre˛gu był Gdan´sk. Podobnie i okre˛g Rzeszy Poznan´ podzielono na trzy rejencje: inowrocławsk˛a, kalisk˛a (w 1940 r. przemianowan ˛ana łódzk ˛a) oraz poznan´sk ˛a13 . Stolic ˛aokre˛gu był Poznan´. 8 Zweiter Erlass zur Änderung des Erlasses über Gliederung und Verwaltung der Ostgebiete vom 29 Januar 1940, Reichsgesetzblatt I 1940, s. 251. 9 F.Kupferschmidt, Teilung der Provinz Schlesien , „Geographische Zeitschrift” 1941, t. 47, nr 3, s. 142. 10 Vertrag über die Rückgabe der 1920, 1924 und 1938 von Polen in Besitz genommenen slowakischen Gebietsteile an die Slowakei vom 21. November 1939 [niepubl.]. W dniu 1 wrzes´nia 1939 r., bez wypowiedzenia wojny, armia słowacka, w sile trzech dywizji, wkro- czyła do Polski, 30-60 km w gł˛ab kraju. W wyniku tej agresji doszło do krwawych walk z jednostkami polskimi; zob. na ten temat: I. B a k a, Slovenská republika a nacistická agresia proti Pol’sku. Vojenský historický ústav , Bratislava 2006. W wyniku umowy pomie˛dzy Rzesz ˛a Niemieck ˛aa Republik ˛aSłowack ˛aw granicach Republiki Słowackiej znalazł sie˛obszar zajmo- wany przez 52 gminy, o powierzchni 700 km 2. 11 E.Duraczyn´ski, Wojna i okupacja: wrzesien´1939-kwiecien´ 1943 , Warszawa: Wiedza Powszechna 1974, s. 36. 12 Reichsgesetzblatt I 1939, s. 2042, § 2, ust. 1. 13 Tamz˙e, § 2, ust. 2. 274 JACEK DZIOBEK-ROMAN ´ SKI Pozostałe ziemie wł˛aczone do Rzeszy rozdysponowano tak, z˙e fragmenty województwa warszawskiego wł ˛aczono do rejencji olsztyn´skiej ( Regierung- bezirk Allenstein ), fragmenty województwa białostockiego wł˛aczono do rejencji G ˛abin ( Regierungbezirk Gumbinnen ), zas´ z pozostałej cze˛s´ci wł ˛a- czonych do Rzeszy terenów województwa warszawskiego uformowano rejen- cje˛Ciechanów ( Regierungbezirk Zichenau ). Z kolei fragmenty województwa kieleckiego oraz jeden z powiatów wchodz ˛acy w skład województwa s´l ˛askie- go wł ˛aczono do rejencji opolskiej ( Regierungsbezirk Oppeln ), zas´z pozosta- łej cze˛s´ci województw s´l ˛askiego oraz fragmentów województwa kieleckiego i krakowskiego sformułowano rejencje˛katowick ˛a( Regierungbezirk Kattowitz ). Obie te rejencje wchodziły w skład Prowincji S´ l ˛askiej ( Provinz Schlesien )14 . Zarówno okre˛gi Rzeszy, jak i jej prowincje dzieliły sie˛na rejencje, te zas´ na powiaty ziemskie ( Landkreise ) i miejskie ( Stadtkreise ), te z kolei dzieliły sie˛na gminy. Dodac´nalez˙y, z˙e co do zasady utrzymano przedwojenny po- dział na istniej˛ace gminy wiejskie ( Landgemeine ) i miejskie ( Stadtgemei- ne )15 . Wynikało to z faktu, z˙e wspomniany tu dekret z 8 paz´dziernika 1939 r. stanowił, iz˙ obowi ˛azuj ˛ace w chwili wybuchu wojny prawo polskie jest aktualne, o ile nie sprzeciwia sie˛ wcieleniu tych ziem do Rzeszy 16 . Upowaz˙niono jednak Ministra Spraw Wewne˛trznych, działaj ˛acego w porozu- mieniu z włas´ciwymi ministrami, do wydania rozporz ˛adzenia wprowadzaj ˛a- cego na tych ziemiach prawa pruskiego 17 . W doktrynie podkres´la sie˛, z˙e wprowadzono tym samym zasade˛, iz˙ pruskie prawo wejdzie w z˙ycie wów- czas, gdy tak postanowi ˛auprawnione organy pan´stwa niemieckiego 18 . Dla wł ˛aczonych do Rzeszy terenów naczelnym organem administracji był, zgodnie z unormowaniami dekretu z 8 paz´dziernika 1939 r., minister spraw wewne˛trznych ( Reichsminister des Intern )19 , jednakz˙e nie był on jedynym organem wyposaz˙onym w kompetencje natury prawodawczej i administracyj- nej. Obok ministra spraw wewne˛trznych funkcje te sprawowali: pozostali ministrowie, Komisarz Rzeszy do spraw umocnienia niemczyzny ( Stabs- 14 Tamz˙e, § 4. 15 A. Ajnenkiel, Administracja w Polsce. Zarys historyczny , Warszawa: Ksi ˛az˙ka i Wiedza1975,s.122-123orazJ.B a r d a c h,B.L e s´n o d o r s k i,M.Pietrzak, Historia pan´stwa i prawa polskiego , Warszawa: PIW 1985, s. 532-533. 16 Reichsgesetzblatt I 1939, s. 2043, § 7. 17 Tamz˙e, § 8. 18 Bardach,Les´nodorski,Pietrzak, Historia pan´stwa i prawa polskiego , s. 534. 19 Reichsgesetzblatt I 1939, s. 2043, § 8. WŁADZE OKUPACYJNE NA ZIEMIACH POLSKICH 275 hauptamt Reichkomissar für die Festigung deutsches Volkstums , RKFDV), Pełnomocnik dla planu czteroletniego ( Bevollmächtigter für den Vier- jahresplan ), Główny Urz ˛ad Powierniczy Wschód ( Haupttreuhandstelle Ost , HTO) oraz Rada Ministrów dla obrony Rzeszy ( Ministerrats für Reichsvertei- digung )20 . Na czele okre˛gu Rzeszy stał monokratyczny namiestnik ( Reichsstatthalter ). Jego pozycja wynikała z prawa o namiestnikach z 30 stycznia 1935 r. 21 Praktycznie nieograniczona władza, jak ˛amiał namiestnik w okre˛gu, wynikała z faktu, iz˙skupiał on w swoim re˛ku takz˙e i władze˛polityczn˛a– był on bo- wiem jednoczes´nie kierownikiem NSDAP ( Gauleiter ). Namiestnicy jednoczes´- nie sprawowali funkcje komisarzy dla obrony Rzeszy oraz byli pełnomoc- nikami komisarza Rzeszy dla umocnienia niemczyzny. Skupiali oni takz˙e w swoim re˛ku funkcje kierownicze w stosunku do administracji i s ˛adownic- twa 22 .