Jednostki Specjalnego Przeznaczenia Niemieckiej Służby Bezpieczeństwa Podczas Działań Wojennych Na Froncie Wschodnim W Latach 1941-1945
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Łukasz Gładysiak Jednostki specjalnego przeznaczenia niemieckiej Służby Bezpieczeństwa podczas działań wojennych na froncie wschodnim w latach 1941-1945 Rozprawa doktorska pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. Karola Olejnika Poznań 2012 Wstęp Zbrodnie dokonane przez Niemców oraz ich sojuszników podczas drugiej wojny światowej nie mają sobie równych w dziejach dwudziestego wieku oraz ludzkości w ogóle. W całej Europie trudno znaleźć naród, który nie ucierpiałby w wyniku narodowosocjalistycznego terroru. Na szczególną uwagę zasługują w tym przypadku nacje zamieszkujące Europę Środkową i Wschodnią - Słowianie, których ideologia III Rzeszy uznała za podludzi (Untermenschen), skazując albo na niewolniczą pracę na rzecz rasy panów (Herrenvolk), a co za tym idzie: naturalną selekcję, albo na śmierć. Bezprecedensowa jest także zbrodnia dokonana na narodzie żydowskim – głównym celu misji eksterminacyjnej w państwie Hitlera. Pomimo niemal jednoznacznego kojarzenia Shoah, czy Holokaustu z obozami koncentracyjnymi i obozami zagłady, na czołową pozycję w zakresie masowych zbrodni wysuwają się jednostki specjalnego przeznaczenia Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst), których aktywność odnotowana od drugiej połowy lat trzydziestych apogeum osiągnęła podczas wojny przeciwko Związkowi Socjalistycznych Republik Radzieckich. Żołnierze polityczni (Politische Soldaten), jak niekiedy określani są funkcjonariusze wchodzący w skład Einsatzgruppen, mieli odegrać i de facto odegrali istotną rolę w prowadzeniu nowego wymiaru działań zbrojnych – tak zwanej wojny światopoglądowej (Weltanschauungskrieg). Jej cel stanowiło unicestwienie największego przeciwnika cywilizacji europejskiej, judeo-komunizmu, utożsamianego z jednej strony z państwem Józefa Stalina, z drugiej natomiast – Żydami. Na tych ostatnich wziąć miano ponadto odwet za klęski Niemiec, w tym przede wszystkim zdradziecki cios w plecy (Dolchstoß) zadany armii cesarskiej w roku 1918; stanowić to winno swoistą wartość dodaną aktywności Einsatzkommandos. Sposoby uśmiercania ofiar wdrożone przez oddziały egzekucyjne, a przede wszystkim ich konsekwencje zarówno w zakresie efektywności, jak i oddziaływania na samych sprawców, legły bez wątpienia u podstaw opracowania mechanicznych metod zabijania na skalę masową. Stosowano je w tworzonych od przełomu lat 1941 i 1942 Vernichtungslagern, 1 korzystając między innymi z doświadczeń podporządkowanych Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy funkcjonariuszy, którzy w dniu rozpoczęcia Operacji Barbarossa wyruszyli na antybolszewicką i antyżydowską krucjatę. Podstawowe źródło poznania dziejów tytułowych formacji specjalnego przeznaczenia stanowią tajne Raporty Operacyjne (Ereignismeldungen) przesyłane z okupowanych terytoriów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich do Reichssiherheitshauptamt w Berlinie. Zawierają one szczegółowy zapis przedsięwzięć podejmowanych przez poszczególne Einsatzgruppen i ich pododdziały, z enumeracją rejonu aktywności oraz liczby i gradacji ofiar. Ponadto niekiedy treść uzupełniona została o część sprawozdawczą o charakterze ogólnospołecznym, ogniskującą się w dużej mierze na nastrojach wśród mieszkańców terytoriów, na których prowadzono akcje oczyszczające (Säuberungaktionen). Materiał ten, sporządzony między wczesnym latem 1941 a schyłkiem wiosny 1942 roku odnosi się do okresu zakrojonych na najszerszą skalę operacji eksterminacyjnych – wspomnianego wcześniej apogeum w historii grup. W języku polskim nie został on opracowany; dostępny jest w wersji oryginalnej bądź anglojęzycznej w Archiwum Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie albo nowojorskich United States National Archives. Te ostatnie, w formie cyfrowej udostępnione zostały w ramach projektu badawczego zatytułowanego Holocaust Research Project, poświęconego zagadnieniu zagłady narodu żydowskiego w latach 1935-1945, w ujęciu szerokim. Unikatowym dokumentem powstałym w epoce jest ponadto zestawienie egzekucji przeprowadzonych między 4 lipca a 1 grudnia 1941 roku przez Einsatzkommando 3 i Rollkommando Hamman, zatytułowanym: Gesamtausstellung der im Bereich des Eisatzkommando 3 bis zum 1. Dezember 1941 durchfürungen Exekutionen. Od nazwiska ówczesnego dowódcy zgrupowania – SS-Standartenführera Karla Jägera, określa się go skrótowo jako Raport Jägera. Jedna z kopii przechowywana jest w zasobach Jewish Virtual Library. Dzziałalność pozostałych pododdziałów Einsatzgruppe A ukazana została również na kartach wydanego w Waszyngtonie, w roku 1946, wielotomowego opracowania pod tytułem: Nazi Conspiracy and Agression. 2 Dodatkowe informacje, przede wszystkim o skali ludobójstwa zawarte zostały w zapisie zeznań złożonych w latach 1945-1947 przez jego bezpośrednich uczestników albo aktywnych obserwatorów, przede wszystkim: Paula Bobela1, Ericha Naumanna2, Otto Ohlendorfa3, Erwina Schulza4 czy Dietera Wisliceny5. Archiwalia te, w języku niemieckim opracowane i udostępnione zostały przez NS-Archiv, fragmenty odnaleźć można także w wersji anglojęzycznej. Część zawarta została ponadto w osiemnastotomowym zbiorze źródeł dotyczących Holokaustu, przygotowanym przez Johna Mendelsohna: The Holocaust. Selected Documents in Eighteen Volumes (Nowy Jork 1982) albo opublikowanej rok wcześniej przez Yitzhaka Arada kompilacji Documents on the Holocaust (Londyn 1981). Próbą zestawienia zakresu zbrodni dokonaną na gruncie rosyjskim jest także, reedytowana w języku angielskim, w 2002 roku Czarna Księga Ilii Erenburga – The Complete Black Book of Russian Jewry. Odrębną grupę źródeł powiązanych z tematem niniejszej pracy stanowią świadectwa osób, którym udało się zagładę przeżyć. Za sprawą, zachowanych w Archiwum Biblioteki Wiedeńskiej6, wspomnień Erwina Bingla, Fritza Hoefera (Archiwum Instytutu Yad Vashem)7 czy Firmy Laub8 albo Herschla Rosenblata (United States Holocaust History Memorial Museum)9, poznać można działalność Einsatzgruppen od strony ludzi, którzy stanowili jej cel. U schyłku ubiegłego stulecia memuarystyka powiązana z zagładą na Wschodzie, a co za tym idzie – działaniami niemieckiej Służby Bezpieczeństwa zasiliła także rynek księgarski, przede wszystkim w 1 Eidestattliche Erklärung – Paul Blobel (18. Juni 1947), NS-Archiv.de, http://www.ns- archiv.de/einsatzgruppen/blobel/faksimile/ oraz Paul Blobel Affidative 6 June 1947, Akta Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Normyberdze, sygnatura NO 3824 via Holocaust Research Project, http://www. holocaustresearchproject.org/ einsatz/blobeltest.html. 2 Eidesstattliche Erklärung – Erich Naumann (27. Juni 1947), NS-Archiv.de, http://www.ns-archiv.de/ einsatzgruppen / naumann/eidesstattliche-erklaerung.php. 3 Eidesstattliche Erklärung Otto Ohlendorf. Band 2 (5. November 1945), NS-Archiv.de, htttp://www.ns- archiv.de/einsatzgruppen/ohlendorf/eidestattliche-Erklaerung-2.php. 4 Eidesstattliche Erklärung – Erwin Schulz (20. Dezember 1945), [w:] Mendelson John, The Holocaust. Selected Documents in Eighteen Volumes. Volume 10, Nowy Jork 1982. 5 Affidativ Dieter Wisliceny, http://www.ess.uwe.ac.uk/genocide/Wisliceny.htm. 6 W opracowanej w ramach Holocaust Research Project wersji tłumaczonej na język angielski noszą one tytuł: Erwin Bingel – Eyewitness to Mass Murder at Uman and Vinnitsa in the Ukraine. Edycja cyfrowa pod adresem internetowym: http:// www.holocaustresearchproject.org/einsatz/bingel.html. 7 Jak wyżej: Fritz Hoefer – Eyewitness to Mass Murder; http://www.holocaustresearchproject.org/einsatz/ babiyartest.html. 8 Interview with Firma Laub (1990), United States Holocaust Memorial Museum, http:// www.ushmm.org/wlc/en/media_oi.php?ModuleId=10005130&MediaId=1131. 9 Herschel Rosenblat Personal History, United States Holocaust History Memorial Museum, http://www.ushmm.org/wlc/en/media_oi.php?ModuleId=10005130&Media Id=300. Ponadto warto zwrócić uwagę na anonimowe zeznanie odnoszące się do masakry w Babim Jarze pod Kijowem, zorganizowanej we wrześniu 1941 roku: A Survivor of the Babi Yar Massacre, [w:] Heritage Civilization and the Jews, http://www.pbs.org/wnet/heritage/episode8/documents/documents_13.html. 3 Stanach Zjednoczonych. Na szczególną uwagę zasługują w tym przypadku publikacje autorstwa Fridy Michelson (I survived Rumbuli, BMW 1982)10, Sidneya Iwensa (How Dark the Heavens: 1400 Days in the Grip of Nazi Terror, Nowy Jork 1990) czy Maxa Michelsona (City of Life, City of Death: Memories of Riga, Denver 2001). W historiografii polskiej tematyka jednostek specjalnego przeznaczenia Sicherheitsdienst, a zwłaszcza jej udziału w zbrodniach popełnionych podczas wojny niemiecko-radzieckiej nie doczekała się jeszcze opracowania. Rzutują na to zjawisko dwa fakty, wydające się dominować w tematyce dotyczącej zbrodni dokonanych w czasie okupacji: obozów koncentracyjnych i obozów zagłady oraz zbrodni katyńskiej. Pierwsze z wymienionych zagadnień w naszym kraju doczekało się wielu publikacji zarówno o charakterze naukowym, jak i popularnym, wkraczając nawet w kręgi beletrystyczne. Na baczniejsze przyjrzenie cały czas zasługują egzekucje oficerów Wojska Polskiego oraz funkcjonariuszy państwowych, przeprowadzone przez NKWD wiosną 1940 roku. Mogiły odkryte trzy lata później, tak skrupulatnie wykorzystane przez radziecką propagandę w ciągu kolejnych pięciu dekad, z jednej strony zwróciły uwagę na ludobójstwo dokonane z polecenia Reichssicherheitshauptamt, z drugiej jednak, ogniskując się na tragedii narodowej, rozproszyło spojrzenie na pozostałe operacje eksterminacyjne na Wschodzie. Jeżeli temat tytułowych formacji poddawano analizie historycznej, to nosiła ona znamiona ewidentnie epizodycznej. Przykładem potwierdzającym tę tezę może być chociażby