pagina 1 Anno 18 n.6 DicembreL 2020A CITTÀ ORTOGONALE IN EPIRO IN ETÀ TARDO-CLASSICA ED ELLENISTICA

Di Elia Rinaldi

L’interesse per lo studio della forma urbana delle città dell’Epiro, corrispondente all’attuale Grecia nord- occidentale ed Albania meridionale, formatesi in età tardo-classica ed ellenistica secondo i criteri dell’urbanistica ortogonale, è nato dalla volontà di proporre, per la prima volta, una sintesi esaustiva sulle Anno 18 Distribuzione gratuita in: Mensile di attualità e cultura italo-albanese Albania, Australia, Numero 6 dinamiche di introduzione e diffusione di questo particolare modello urbano e sulle sue specificheBelgio, Canada, modalità Germania, Direttore editoriale: Hasan Aliaj Grecia, Francia, Italia, Dicembre 2020 di adattamento alle singole realtà insediative, tematiche sulle quali gli studi di urbanistica antica Statiin Epiro Uniti e Svizeranon si sono mai soffermati adeguatamente2. L’osservazione delle evidenze archeologiche ha portato ad LA CITTÀ ORTOGONALEindividuare cinque città che, in età INtardo-classica EPIRO ed ellenistica, IN si sono connotateAlbania in senso geografica urbano adottando o un sistema di organizzazione degli spazi basato sull’incrocio più o meno ortogonaleAlbania e regolareetnografica degli assi ETÀ TARDO-CLASSICAviari: Antigonea, Gitana, Elea,ED Orraon ELLENISTICA e Cassope3 (fig. 1). Di Arturo Galanti Di Elia Rinaldi al canto suo l`elemento albanese si este- nde, come più volte si e` visto, anche oltre ’interesse per lo studio della forma ur- Di confini di codesta Albania, in continui coi bana delle città dell’Epiro, corrispon- territori che le appartengono, formando cosi in- dente all’attuale Grecia nord-occiden- sieme all`Albania geografica quella che abbiamo L chiamato Albania geografica o Albania etnografica. tale ed Albania meridionale, formatesi in età tardo-classica ed ellenistica secondo i criteri dell’urbanistica ortogonale, è nato dalla volontà di proporre, per la prima volta, una sintesi esau- stiva sulle dinamiche di introduzione e diffusio- ne di questo particolare modello urbano e sulle sue specifiche modalità di adattamento alle sin- gole realtà insediative, tematiche sulle quali gli studi di urbanistica antica in Epiro non si sono mai soffermati adeguatamente2. L’osservazione delle evidenze archeologiche ha portato ad in- dividuare cinque città che, in età tardo-classica ed ellenistica, si sono connotate in senso urbano adottando un sistema di organizzazione degli spazi basato sull’incrocio più o meno ortogonale e regolare degli assi viari: Antigonea, Gitana, Elea, Orraon e Cassope3 (fig. 1). Le principali difficoltà riscontrate in questo genere di studio sono legate alla mancanza di ri- cerche archeologiche mirate a dare risposta ad Albania Superiore e Albania Inferiore (legi a pagina 2 interrogativi di carattere urbanistico nelle diverse Albania geografica o Albania etnografica città, alla difficile reperibilità della documentazi- Di Arturo Galanti Dal canto suo l`elementoProfesor albanese si estende, come più volte si e` visto, anche oltre i one di scavo e ad un diffuso disinteresse scien- confini di codesta Albania, in continui coi territori che le appartengono, formando cosi insieme all`Albania geografica quella che abbiamo chiamato Albania geografica tifico sull’argomento. Tuttavia, l’impostazione di o Albania etnografica. Riassumiamo questo proposito ciò che in gran parte abbiamo questo studio basato, in primis, sulla reinterpre- Xh.Lloshi dhe tazione del dato archeologico (anche con l’ausilio di documentazione grafica e fotografica e di im- kritika shkencore magini satellitari) e quindi sull’analisi di ogni sin- golo aspetto delle città antiche, tenendo presente leksikografike la grande diversità delle situazioni storiche e Nga Prof. dr. Valter MEMISHA geografiche nella quale si sviluppano, ha portato a proposte ricostruttive, che giudico innovative, rofesor Xh. Lloshi është dijetari me produk- del loro impianto urbano, evitando schematiz- tivitetin shkencor më të madh këto vitet e fun- zazioni e riproposizioni troppo rigide e regolari Pdit. Me një formim shumë të lartë, me një della griglia urbana, il più delle volte dettate dalla informacion enciklopedik për t’u admiruar, me një semplificazione del dato archeologico e dai pre- korpus dijeje të institucionalizuar dhe burim referi- mi, ai ka dhënë ndihmesa të çmuara në albanologji. concetti riguardanti le caratteristiche tipiche degli impianti ortogonali. (continua a pagina 12 Il carteggio Buccola Documento di Di Andrea Gaeta Stefano Gaspari Il mio incontro con Gaeta è stato inizialmente collegato alle sue ricognizioni su uno scienziato italiano, Gabriele Buccola, che può essere dell’anno 1671, La nostra redazione considerato uno dei pochissimi personaggi di livello (legi a pagina 6 internazionale che abbia annoverato la nascita la storia della sua Tavola di Gabriele Buccola augura a tutti psicologica sperimentale in Italia. scrittura e della Albania relazioni i lettori, sua pubblicazione con l’Italia collaboratori Di Mark Palnikaj 1884-1911 Di Ennio Maserati e suoi sostenitori Relazione o rapporto? n tutte le occasioni nelle quali è stato ra i miti di origine risorgimentale, quello che commentato, questo documento è stato attribuiva all’Italia la mis-sione di promuo- Iidentificato come “La relazione di Stefano vere e partecipare alla redenzione dei popoli Buon Natale Gaspari del 1671”. In realtà questa definizione non T oppressi, colti¬vato agli ideali romantici e demo- appare corretta perché questo documento non è cratici del garibaldismo ottocentesco ma destinato a e Felice Anno una relazione nel senso ufficiale del termine. Dopo prestarsi all’innesto del nazionalismo espansionista la creazione in Vaticano, nel 1622, della Sacra del primo Nove¬cento, doveva incontrare partico- Nuovo 2021! Congregazione per la diffusione della fede... lare rispondenza presso le colonie italo - alba¬nesi (legi a pagina 4) (legi a pagina 11) del Mezzogiorno e della Sicilia. (legi a pagina 14

cmyk Storia Anno 18 n.6 Dicembre 2020 pagina 2 Albania geografica o Albania etnografica Di Arturo Galanti Gli Alanesi d`Italia al canto suo l`elemento albanese si estende, come più - In Italia le colonie albanesi, che non risalgono più volte si e` visto, anche oltre i confini di codesta Albania, indietro del secolo XV, formano gruppi di piccoli villaggi Din continui coi territori che le appartengono, formando nelle Calabrie, nelle Puglie, nella Basilicata, nella Capita- cosi insieme all`Albania geografica quella che abbiamo chiama- nata, nei Principati, nella provincia di Teramo (Abruzzo to Albania geografica o Albania etnografica. Riassumiamo questo ) e in Sicilia. In Italia la lingua albanese si conserva nel proposito ciò che in gran parte abbiamo di già accennato. Vanno popolo ignorante meglio che fra la gente colta, ed è la compresi in questa grande Albania le città o villaggi che dir si lingua esclusivamente parlata tra le pareti domestiche. voglia e i territori montenegrini di Dulcigno e di Antivari lungo E` difficile tuttavia, in quei villaggi trovare un albanese, l`Adriatico, le città o villaggi e i territori di Podgoritsa, Antivari che parli la propria lingua soltanto e non conosca e non e Dulcigno Spug e Giabliak, e i territori delle tribù albanesi dei conosca pure il dialetto italiano circostante o la lingua Cuci e dei Triepshi accanto alle tribù maljsore dell`Albania. Dac- italiana, mentre venti o venticinque anni fa non vi si par- ché Podgoritsa, Antivari e Dulcigno per il trattato di Berlino del lava che l`albanese. 1878 appartengono al Montenegro, molti Albanesi musulmani Tanto gli Albanesi della Grecia quanto quelli dell`Italia le hanno abbandonate cedendo il campo all`elemento serbo- cooperarono al risorgimento e all`indipendenza delle montenegrino; ma vi e` tuttavia in questi luoghi una notevole due nazioni che li ospitano; quelli anche più di questi, rappresentanza dell`elemento albanese. Appartengono inoltre com’era naturale, data l`importanza numerica pro- alla grande Albania l`antica Rascia ed altre parti della vecchia porzionale incomparabilmente maggiore della popolazi- Serbia, giacche l`elemento albanese è rappresentato nella Rascia one albanese che dimora in Grecia di fronte a quella da nuclei notevoli sino a Novi - bazar e anche più oltre a nord che vive in Italia. D`altra parte gli Albanesi d`Italia rag- - ovest , e` numeroso nel piano di Cossovo circonda le isole di giunsero un grado di cultura ben più elevato che non i lingua serba di Mitrovitsa e Pristina in territorio Turco, e popola loro fratelli di Grecia e d`Albania, contribuirono costan- una buona parte del bacino superiore della Morava detta di Bul- temente ad illustrare la storia e la lingua della propria garia fin sopra Curshumlje e Procoplje, entro i confini dl regno patria d`origine, e quel che e` più, notevolmente con- di Serbia. tribuiscono a formare e tener desto con lavori letterari il Appartengono alla grande Albania anche alcuni distretti della sentimento nazionale albanese e a rinsaldare e ribadire Rumelia e della Macedonia, perché nella valle superiore del Var- i secolari vincoli di amicizia e di simpatia, che legano il dar a Calcandole o Tetoro a Coprulu o Valesa, attorno a Uscub, popolo Shkipetaro all`Italia. popolata prevalentemente da Serbi e anche Uscubhe da Turchi, vivono non pochi Albanesi; perché gruppi albanesi sono insediati Altre colonie albanesi al nord e a est di Uscub nei dintorni di Cumanovo e Caratava in continuità coi gruppi albanesi della vecchia Serbia; perché ci Atlas Minor - Qualche altro nucleo di Albanesi esiste in Dalmazia sono Albanesi di là del Grammos nel bacino del lago di Castorià Gli Albanesi della Grecia (Borgo Erizzo presso Zara) e Fiume, in Croazia (Mitrovic con e nella valle superiore della Vistritsa; perché infine quando ci due piccole propaggini della tribù dei Clementi), nella Bosnia, si dirige verso Monastir, oltrepassata l`isola di lingua bulgara - Esistono colonie albanesi nella Locride, in Beozia vicino a in Bulgaria, in parecchi punti della Turchia europea, oltre i già Ocrida - Presba, s`incontrano, prima di giungervi, altri Albanesi, Tebe, nell`Attica e fin presso l`Acropoli d`Atene. Colonie alba- ricordati (per esempio a Salonicco) ed in Egitto, dove nel secolo i quali oltre a ciò, a mezzogiorno di Monastir (popolata da Serbi, nesi costituiscono l`intera popolazione della parte settentrionale XIX gli Albanesi furono attratti in buon numero dalla dinastia Bulgari, Albanesi, turchi e Valichi) e più ancora a settentrione di Andros e dell`Eubea meridionale (Negroponte), non chè delle di origine albanese dei Khedive (sovrani ) quivi oggi regnanti e di essa fino a Prilip, formano nuclei veramente compatti e af- isole di Spetzia e d`Hydra al sud della Morea tra i golfi di Egina e specialmente dal fondatore della dinastia Mehemet Ali` e dal suo fermano tuttora con la propria presenza il loro vecchio diritto a di Nauplia. Ne esistono nella Megaride. Predominano sulla popo- nipote Ismail-pascia`. Molti Albanesi vivono pure in Romania, considerarsi come indigeni della Macedonia. lazione greca nell`isola di Salamis (golfo di Egina) e nell`isola di specialmente a Bucarest, e gareggiano con quelli d`Italia per la E` in forza di questo diritto di indignato che i patrioti Paros (Cicladi). Formano nella (Morea o Peloponneso) la massa devozione all`idea nazionale. albanesi comprendono nella Grande Albania la Macedonia principale degli abitanti dell’argolide, della Corinzia e della Sicio- Meritano due parole anche i villaggi greco - albanesi del intera, quantunque in essa si noti pure l`incontestabile nia. Se ne incontrano nell`arcadia, nella Laconia, nella Messenia Bosforo: Arnaut - Keui sulla costa d`Europa a Km. 71, 2 dal presenza delle lingue bulgara, serba, turca e greca, e della e nell`Elide. In altre parole gli Albanesi costituiscono circa una porto di Costantinopoli, e Arnaut - Keui sulla costa d`Asia a intera Tessaglia, quantunque in essa on si parli che greco. E` settima parte della popolazione di tutta la Grecia, tanto che molti 10 chilometri da Beicos. Questi ed altri villaggi di Arnauti o indubitato che nomi locali di origine albanese s`incontrano voglio considerare come indigeni ossia abitanti di quei luoghi fin Shkipetari in Turchia e nell`Asia Minore sono dovuti a conces- in paesi oggi abitati esclusivamente da Serbi, da Bulgari e da dai tempi antichi quali tribù illiriche. Per altro questi Albanesi sioni di terre fatte dal governo ottomano ai veterani Arnauti greci. Assai degne di considerazione sono altresì` le colonie della Grecia sono oggi tutti più o meno ellenizzati. In massimo dopo un lungo e lodevole servizio militare. A tutti nota e` poi di Albanesi, lungi dalla madre patria. Le più importanti si parte cioè essi parlano greco, o per lo meno greco e albanese. l`importanza che oggi hanno gli Albanesi a Costantinopoli, trovano in Grecia e in Italia. Relativamente pochi sono quelli che parlano albanese soltanto. nell`esercito specialmente, nei pubblici uffici e nella corte del Sultano. La guardia personale del Gran Signore e` composta di Albanesi, che soli hanno il diritto di portare il turbante verde. Le ragioni di questo attaccamento degli abitanti dell`Albania al governo turco, e della fiducia che il Sultano ripone in essi, risulteranno evidenti dalla recente storia della Skeperia e appa- Mensile di attualità e cultura riranno, quasi sono, una logica conseguenza del ridestato senti- italo-albanese mento nazionale degli Shkipetari. Anno 18 = Numero 6 = Dicembre 2020 Augusto stabili pure una festa quinquennale in onore di Apol- Direttore editoriale: Hasan Aliaj lo Aziaco a Nicopoli in commemorazione della sua vittoria. E` Sede operativa presso: Hasan Aliaj noto inoltre che Durazzo accolse per breve tempo Cicerone esule via Filippo Coridoni 23, 00046 da Roma poco prima del suo richiamo in patria. Ma certo si e` Grottaferrata (Roma) Tel. +39/3335912236 che alcune città dell`Illirio propriamente detto abbiano dato i [email protected] natali ad alcuni imperatori dell`epoca romana e bizantina, vale a [email protected] dire Antivari e Diocleziano, Prizrend Giuliano l`Apostata e Ocri- [email protected] da e Uskub a Giustiniano nativo della Mesia e propriamente di un gazetarrenjet.word.pres Capo Redattore: Andrea Llukani piccolo villaggio dove egli divenne imperatore fece costruire la Capo Traduttore: Nikolin. Sh. Lemezhi città di Justiniana, oggi Kustendil (Bulgaria). Giuliano l`apostata si ritiene piuttosto nativo di Costantinopoli, dove vide la luce il Hanno collaborato: Antonio Biasco, 6 novembre 331. Diocleziano infine si ritiene nato presso Sa- Oltion Muzaka, Lutfi Alia, Maria Teresa Carnevali, Saimir Ljola, Petrit Aliaj, lona in Dalmazia. Egli era oriundo di Dioclea o Coclea, le cui Gezim Llojdia, Mihal Selimaj, Mark Palnikaj, rovine esistono col nome di Dukla presso il confluente dei fiumi Arian Kallço, Setki Çerekja Zeta o Zedda e moraccia nel Montenegro. Coclea apparteneva Capo traduttore: Nikolin Sh. Lemezhi, realmente all`Illirio e può considerarsi compresa entro i confini Traduttori: Alba Baba, Ana Biscolla. della Vecchia Albania prima che l`elemento serbo sostituisse nel Capo fotocronista: Ylber Gjergji. Montenegro l`Il lirico. Direttore responsabile: Massimo Marciano Agli albori del Cristianesimo l`Illirio e l`Epiro furono proba- Proprietario ed editore: bilmente visitati dall`apostolo San Paolo e dai suoi compagni, Università Popolare dei Castelli Romani che sbarcarono ad Apollonia per recarsi di là in Macedonia, Direzione, redazione e amministrazione: nell`Illirio e nell`Epiro, e i vescovi il lirici ed epiroti compaiono via Cavour n. 21, 00044 frequentemente nella storia dei primi secoli del Cristianesimo, Frascati (Roma). Tel. 0689012752, e specialmente nella storia dei Concili, come partigiani ferventi fax 0662276721, della fede cattolica. In conclusione, tranne alcuni fatti che ri- e -mail [email protected] guardano la storia ecclesiastica, null`altro abbiamo dal I secolo Registrazione del Tribunale civile di Velletri dell`era volgare al IV secolo, da Augusto a Teodosio, che meriti n. 11/2003 del 25/6/2003 Përkujdesja grafike: Botime M&B attenzione e ricordo nell`Il lirico e nell`Epiro. Email: [email protected] 00355 69 20 68 603 Albania Superiore e Albania Inferiore (Preso dal libro Albania di Arturo Galanti) Albania geografica o Albania etnografica

Di Arturo Galanti

Dal canto suo l`elemento albanese si estende, come più volte si e` visto, anche oltre i confini di codesta Albania, in continui coi territori che le appartengono, formando cosi insieme all`Albania geografica quella che abbiamo chiamato Albania geografica o Albania etnografica. Riassumiamo questo proposito ciò che in gran parte abbiamo pagina 3 Anno 18 n.6 Dicembre 2020 Antichità Dinastia e Nemanjajve dhe Rasha pjesë e trashëgimisë ilire dardane Nga Jusuf Buxhovi Kostandinopojë, afër Trojës, aty ku edhe dikur kishte e botës katolike, dallimin ky që përshkon edhe një lindur kjo ide botërore. pjesë të historiografisë serbe. hkëputje nga Pasthënia e librit “Dardania - an- Nëse mund të thuhet se Konstandini i Madh me Pavarësisht pamjes së Rasianëve si Tribalë nga tika, mesjeta”, ku bëhet fjalë për rolin e Darda- vendosjen e kryeqendrës së Perandorisë në Bizant si shumë autorë bizantinë, apo si serb, siç konvertohen Snisë në antikitet, në mesjetë dhe veçmas për fal- dhe me pranimin e krishterimit si një mjet që këtë nga historiografia serbe nga shekulli XIX e këndej, sifikimet e historiografisë serbe, me anën e të cilave, ide ta fuqizojë me besimin monoteist i cili pas shpër- megjithatë, Rasha dhe Nemanjajt, bazuar në doku- bëhet përpjekje që me kovertimin e Tribalëve në ser- bërjes së sistemit skllavopronar paraqiste mundësinë mentet që u morën në shqyrtim, do të jenë pranishëm bë dhe të dinastisë Nemanjite me origjinë ilire-tribale e fundit dhe të vetme që masat e gjera me iluzionin në Dardani, pas ndarjes përfundimtare të kishave, në themel të gjoja shtetit mesjetar serb në Kosovës, e botës së përshpirtshme të përfshiheshin në këtë ide më 1054, me çka si hapësira e gjithmbarshme e Il- të përjashtojnë Arbërorët nga identiteti i tyre historik, botërore, krijoi rrethanat për një kthesë të madhe his- irikut, edhe ajo e Dardanisë, u kthye në një arenë të kulturor dhe shoqëror politik në mesjetë, në mënyrë torike. Megjithatë, do të jetë pikërisht ideja e bizan- ashpër të ndeshjeve të kryqit kundër kryqit, që si u që ata të mbesin të shkëputur nga vazhdimësia e tinizmit, pra fuqizimi jashtë mase i religjionit (ndarja pa Nemanjajt e shfrytëzuan për shtrirjen e tyre hegje- tyre identitatare mbi të cilën mbështetet gjeografia e e pushtetit me krishterimin), që do ta rrënojë atë e mone deri në Epir. sotme politike e shteteve shqiptare (Shqipërisë dhe me këtë do t’u hapë rrugë proceseve të njohura që Por, rivaliteti i kishave në Ilirik midis ritit lindor Kosovës)! Perandoria në vend se të ketë një qendër drejtuese dhe atij perëndimor dhe anasjelltas,që vazhdimisht u Përqendrimi te Dardanët si popull - shtrirja e të botërore, të ndahet në dy sosh: në atë lin-dore dhe përqendrua të faktorët shoqërorë dhe politikë të ko- cilëve vërehet në kohën parahistorike dhe vazhdon perëndimore, e ku ritet (ai katolik dhe ortodoks) do hës, ku Nemanjajt ishin ndër protagonistët kryesorë në atë historike në një hapësirën euro-aziatike (nga t’ia përcaktojnë karakterin kësaj ndarjeje, që si do të saj, krahas dimensionit global, kishte edhe dimen- Iliriku në Trojë e deri te mbretëria Hitite dhe Bryge), të shihet, do të kthehet në një luftë qytetërimesh, të sionin e rivalitetit brenda vetë ritit lindor, ngaqë kisha dhe te Dardania - si mbretëri nga shekulli IV para shumtën me pasoja tragjike edhe deri te koha jonë. ortodokse, ndonëse nën ombrellën e Patrikanës së erës sonë deri te shekulli I i erës sonë, ka për qël- Natyrisht se edhe në këtë zhvillim të njohur historik, Kostandinopojës dhe vizionit të shpallur ekumenik, lim që korniza e deritanishme historike të thellohet që nisi në shekullin IV, në kohën e Perandorit Teo- meshën e drejtonte në gjuhën greke dhe në sllavishten pikërisht mbi faktorët që pamjen e saj e plotësojnë dosi, me ndarjen administrative të Perandorisë dhe e vjetër kishtare (një amallgam i të folmeve të vjetra duke e nxjerrë në një dritë të re në përputhje me ro- do të legjitimohet në shekullin XI me ndarjen përfun- të mbështetura mbi dialektin e sllavëve të Moravisë, lin dhe rëndësinë që kishte në kuadër të zhvillimeve dimtare të kishave në atë të ritit lindor (ortodoksisë) rusishtes dhe bullgarishtes), të drejtuara nga disa kisha shoqërore, politike dhe kulturore. me qendër në Kostandinopojës dhe atë të ritit perën- (greke, bullgare, ruse dhe së voni edhe ajo rasiane) me Ky kundrim, në njërën anë, dimensionit të fakto- dimor (katolicizmit) me Selinë e Shenjtë në Romë, qendra të ndryshme, të cilat rëndom u nënshtroheshin rit dardan në antikitet ia rikthen rëndësinë që kishte prapë do të jetë Iliriku arenë e drejtpërdrejtë e kësaj rrethanave shoqërore dhe politike, që dilnin nga rapor- në kuadër të asaj që nga autorët antikë shihej “Illyrii ndarjeje, që për aktorë kryesorë dhe aktivë do të ketë tet e luftërave të brendshme ose të jashtme. ethnoi”(etnia ilire - si një etni e përbashkët e fiseve barbarët e Lindjes (fillimisht Hunët, pastaj Avarët Natyrisht se identitetet kishtare lindore ose perën- të ndryshme) dhe në tjetrën anë, konfirmon rolin e bashkë me Sllavët dhe së fundit vetëm Sllavët), të dimore përcaktonin edhe identitetet shoqërore dhe Mbretërisë së Dardanisë, në kuadër të mbretërive ngjyrime ideologjike. Por, Bizanti ishte edhe pjesë e cilët ndikuan ndryshimet shoqërore dhe politike që politike, qoftë edhe si të përkohshme si dhe pamjen të kohës (Maqedonisë, Pajonisë, të Taulantëve, mendësisë së tyre, e vullnetit për ngritje në përputhje përfshinë Perandorinë nga të dy krahët. kulturore brenda tyre, ngaqë kishat, në garën dhe ri- Molosëve e të tjerave ilire) që luftonin mes vete për me fuqinë që kishin nga koha e faktorizimit në Per- Ndër këto ndryshime, të një natyre që vunë në valitetin e tyre të vazhdueshëm për hapësirë dhe be- hegjemoni. Ndër këto lufta të ndërsjella, pa përjash- andorinë e Romës kur ia dolën që ta qeverisin dhe lëvizje proceset e gjithëmbarshme, gjithsesi janë ato simtarë, luanin me kartën e “kurorëzimit”, me ç’rast tuar këtu edhe aleancat me kundërshtarin e tyre krye- madje edhe ta drejtojnë atë. Pra, në këto rrethana të që kanë të bëjnë me përfshirjen e kolonëve të rinj në një zhupani, feudali vendor ose princi, që pretendonte sor – Romën, gjithsesi ato midis Mbretërisë së Dar- identifikimit me të dhe fuqinë e saj, Dardanët si gjithë kuadër të strukturave të qeverisjes vendore (feudeve pushtet edhe më të madh, ato i jepeshin sapo të pra- danisë dhe të Mbretërisë së Maqedonisë janë më të Ilirët, morën pjesë aktive në të gjitha zhvillimet që sol- dhe zhupanive), që zunë të kthehen në bashkësi auto- nonte legjitimitetin e kishës (Selisë së Shenjtë ose Patri- gjatat dhe më domethënëse, ngaqë shpalosin raportet lën këtë proces historik deri te pika më e lartë, realitet nome paralele, një asimetri pushtetesh, që më vonë, kanës së Kostandinopojës). Ky “legjitimitet” kishtar midis fiseve-mbretëri që ishin model i botës ilire-trake ky që do të bëjë që Perandoria Lindore të quhet edhe ndikuan edhe në dobësimin e Perandorisë dhe edhe doemos, në planin shoqëror dhe politik kishte pasoja, dhe të helenizmit, që për pak kohë e jetësoi Alek- “Bizanti ilir”. në rënien e saj. ngaqë kartat kishtare dhe titujt e tyre u shërbenin si sandri i Madh në nivelin e një perandorie botërore. Ndaj, me të drejtë mund të thuhet se në Bizant, Këto zhvillime, të cilat janë të ndërlidhura edhe alibi pushtimeve në emër të njërit kryq ndaj tjetrit. Ndonëse kjo e dyta ishte jetëshkurtër, megjithatë la edhe në kuadër të statusit të qytetarisë bizantine, ku me procesin e krishterimit të paganëve, në formën e Kështu, nga shekulli X e këndej, në hapë- gjurmë të thella në konceptin e perandorisë së Romës shkrihej identiteti gjuhësor i popujve të saj shtetfor- zhupanive, filluan diku nga shek. X, nga pjesa qen- sirën dardane të Ilirikut, si më të rëndësishmen e dhe të asaj të Bizantit, në të cilën, nga mesi i shekullit mues (latinëve, helenëve dhe ilirëve), kanë burimin drore dhe ajo jugore e Ilirikut (në Zakhumle, Bosnje provincës, Selia e Shenjtë, ishte shumë e interesuar të dytë para erës sonë e deri në mesjetën e vonshme, tre faktorët me të cilat lidhet identiteti historik ilir- dhe deri në Diokle), në mënyrë që nga fundi i shekul- që me anën e afrisë dhe lidhjes për vete të forma- në kuadër të “Illyrii proprie ditci” (Provinsës së Iliri- dardan, si bazë e atij Arbëror dhe shqiptar: lit XII dhe ai XIII për të vazhduar pastaj me dinasti cioneve shoqërore autonome, si formë e asimetrisë së kut), u përfshi edhe Dardania. - identiteti i vetëqeverisjes vendore, thuajse të pavarura. pushteteve, të depërtonte sa më thellë në hapësirën Në përputhje me këtë realitet, faktori dardan - identiteti administrativ dhe Në këtë konfigurim të rëndësishëm historik, me e Bizantit. në kuadër të “Illyri proprie dicti”, edhe në rretha- - identiteti kishtar. një pamje dhe rol të veçantë, siç u pa, shfaqet zhu- Me bula (karta) të tilla do të stolisen edhe disa nat e statusit të qytetarisë romane dhe atij bizantin Identiteti i qeverisjes autonome - ka të bëjë me pania e Rashës (Rasia) nga dinastia e Nemanjajve, e nga feudalët dhe princat arbërorë nga shekulli X, (romaios), vazhdoi njësoj të jetë i pranishëm në din- njësitë e veçanta – civitates, të përhapura në të gjitha cila, nga fundi i shekullit XII dhe fillimet e shekullit pikërisht atëherë kur fillojnë shkëputjet e para nga amikën e ngjarjeve dhe të proceseve shoqërore edhe qendrat e njohura në Dardani, Maqedoni dhe Epir. XIII e deri nga mesi i shekullit XV shtrihet në pjesën statusi i qytetarisë bizantine romaios i shpërfillur nga politike, ndonëse në role të ndryshme. Me statusin e Identiteti administrativ - mbështetet mbi statusin e më të madhe të Dardanisë antike, në Maqedoni, Epir të gjithë, zhvillime këto që pamjes shoqërore dhe poli- qytetarisë romane dhe më vonë me atë të qytetarisë njësive të veçanta autonome - civitates, të cilat i shërby- si dhe në bregdetin verior të Adriatikut. tike i dhanë pamjen e një mozaiku të çrregulluar që i bizantine (romaias), Dardanët përfshihen në struktu- en perandorit ilir Dioklecian, që me anën e reformave Roli dhe pamja e veçantë e Rashës del në pah po hapi rrugë procesit të shthurjes së Bizantit. rat qeverisëse dhe vetëqeverisëse, në ato administra- administrative, Iliriku të kthehet në provincën kryesore qe se nxirret nga kundrimet e deritanishme të histo- Gara kishtare për sa më shumë fuqi si dhe ri- tive dhe ato ushtarake deri në nivelet më të larta, prej lindore mbi të cilën do të mbështetet baraspesha lind- riografisë serbe dhe asaj ruse si “qendër e shtetit mes- valiteti shoqëror-politik që u ngrit mbi sfondin e saj, nga edhe si cesarë do të drejtojnë Perandorinë. je-perëndim e Perandorisë. Kjo rrugë do të vazhdohet jetar serb” dhe njëherësh “si qendër e krishterimit mori përmasat e një lufte të hapur çastin që fryma Natyrisht se i ashtuquajturi “akomodim” tejet i nga perandori Konstantin dhe nga Justiniani. ortodoks serb” për t’u bartur te faktori dominues, i e ndarjes u kthye në platformë të kryqëzatave të suksesshëm në Perandorinë Romake, shpeshherë i Dhe identiteti kishtar, i ka fillet me pranimin e cili në Ilirik shfaqet pas rrënimit të mbretërisë bull- krishtera (tetë sosh nga fundi i shekullit XI deri te shpjeguar njëanshëm, nuk do të ishte i tillë pa fak- krishterimit religjion zyrtar nga perandori dardan gare, në vitin 1018 dhe dominimit të saj në pjesën XIV), ku si dihet, ajo e katërta, e vitit 1204, kur kato- torët që e kushtëzuan atë, në radhë të parë ai etnik, Konstandini i Madh. Kjo do t’ia ndryshojë karakterin më të madhe të gadishullit nga viti 860. Ndonëse me likët pushtuan kryeqendrën e Bizantit dhe shpallën që u pasqyrua nëpërmes strukturave administrative edhe Perandorisë, ngaqë religjioni kthehet në bash- reformat administrative dhe ato kishtare të perandorit Perandorinë Katolike të Kostandinopojës ndërsa Bi- autonome në të cilat u përfshi provinca e Ilirikut me këpjesëmarrës në drejtimin e saj. Ekumenizmi kishtar Bazil II (Vasil) në Ilirik,vëmendja e forcimit të push- zanti deri në vitin 1261 u strehua në Nike. Kjo përm- rëndësinë e saj tepër të madhe për mbajtjen e baras- forconte fuqinë ekumenike në të dy krahët e saj tetit qendror u përqendrua te krijimi i tri themave të bysje Ilirikun dhe në veçanti hapësirën e Dardanisë, peshës Lindje-Perëndim, ku do të përqendrohet i (lindje-perëndim), me ç’rast Iliriku, ndonëse admin- reja (të Nishit, të Dalmacisë dhe Adriatikut, praktiki- Maqedonisë dhe të Epirit, e ktheu në një arenë ku gjithë sistemi ushtarak i Perandorisë bashkë me kon- istrativisht i takonte Bizantit, nga pikëpamja kishtare sht, zhupania e Rashës, si strukturë autonome, i hapi formacionet autonome shoqërore-politike, që drejto- ceptin mbrojtës kundër depërtimeve të barbarëve nga vazhdon të mbetet nën juridiksionin e Selisë së Shen- rrugë asimetrisë së pushteteve me çka shpejtë u kthye heshin drejtpërdrejt nga Vatikani ose Kostandinopoja lindja (Hunëve, Avarëve dhe Sllavëve). jtë. Perandori Justinian I, me një vendim të veçantë në faktor të rëndësishëm shoqëror dhe politik në qen- të marrin formën e shteteve autonome. Ndër të til- Identiteti autonom administrativ dhe fuqia ushta- perandorak, lidhi vikariatin e Dardanisë drejtpërdrejt drën e gadishullit). Kësaj asimetrie i ndihmoi pozi- la, në njërën anë, ishte “Despotati i Epirit” (1204- rake në rrethanat e “pax romanum” dhe ato kur nga me Selinë e Shenjtë. Qendra e vikariatit u bart nga cionimi gjeografik (rihapja e rrugës Diokle-Rashë që 1262), dhe në tjetrën “Mbretëria e Arbrit” (Regnum shekulli III pas erës sonë me dekretin e perandorit Thesaloniku në Prima Jusitniana, ku do të qëndrojë shpinte nga bregdeti, për në Lindje), si dhe të roli kyç Albaniae) e Anzhuve (1272-1286). Karakalla do të fitohet statusi i qytetarisë romake gjatë tre shekujve të ardhshëm. Me këtë Dardania u në garën e dy kishave (lindore dhe perëndimore) për Edhe pse këto të dy formacione shoqërore-poli- (civius romanus), qenë faktorët kryesor që Peran- kthye në një qendër shpirtërore, ku lulëzuan artet, ndikim në pjesën, të cilën Kostandinopoja e shihte tike do të përfundojnë si pre e konfrontimeve midis dorisë i mundësuan përballimin e krizave me të cilat kultura dhe krijimtaria e gjerë shpirtërore me një sh- si “fillim të Lindjes dhe fund të Perëndimit”, ndërsa Bizantit dhe Perëndimit, nga shembja e të cilave, si ajo u ndesh nga shekulli II e këndej pas erës sonë. Në trirje të gjerë perandorake. Roma “si fillim të Perëndimit dhe fund të Lindjes. dihet do të përfitojë Rasha Nemanjane që në kohën këtë vorbull ngjarjesh Ilirikut do t’i shtohet rëndësia, Këto identitete, në kuadër të konceptit të qytetar- Në këtë ndeshje të ashpër disa shekullore për e Stefan Dushanit (1332-1355) zhupania e saj të kri- madje edhe atëherë, kur në shekullin V të erës sonë, isë bizantine, me të cilin doemos se lidhet identiteti i hapësira dhe ndikim shpirtëror dhe politik, Sllavët jojë pamjen e një “Ilyirikum Magnum”, megjithatë, nga sulmet e barbarëve (paganëve), rrënohet pjesa mëtejshëm historik deri te ai arbëror nga shekulli XI dhe Bullgarët në njërën anë dhe Rasianët tribalë në u hapën rrugë zhvillimeve që çuan te depërtimet e Perëndimore e Perandorisë (Roma), në themelet e e këndej, nuk duhet të shihen të shkëputura nga ideja anën tjetër, nga çastet e para të krishterimit, do të osmanëve në Ilirik dhe tutje në Perëndim, me çka saj do të qëndrojë Perandoria Lindore - Bizanti. Do e Perandorisë së universalizmit botëror, e pasqyrua shfrytëzohen me të madhe nga Kostandinopoja dhe rivaliteti ndërkishtar, fillimisht legjitimoi logjikën e va- të jenë peran-dorët ilir-dardanë (Teodosi dhe veçmas te Troja, ku Dardanët, nga shumë burime antike, Vatikani për qëllimet e tyre dominuese. Veçimi i Ra- saliteteve të feudeve të krishtera, po edhe të Bizantit Diokleciani, Kostandini i Madh dhe Justiniani), të shfaqen si themelues të saj, prej nga pastaj, pas sianëve nga Sllavët si entitet shoqëror-politik edhe nga (gjatë Paleologëve), për të përfunduar me luftërat e cilët, duke u mbështetur te Iliriku dhe faktori ush- rrënimit të saj, nga fiset dardane Galabrët, Thunatët perandori Porfyrogenit dhe Oribini madje, nuk është osmanëve me të krishterët, të cilat, në vitin 1453, me tarak dhe te ai shoqëror e politik, në përballje me dhe të tjerët, ajo u bart në Perëndim, me ç’rast u i rastësishëm, por në përputhje me realitetet mes- rënien e Kostandinopojës,ia hapën rrugën pushtimit krizat dhe sfidat e vazhdueshme nga sulmet e bar- themelua edhe Perandoria e Romës, vizioni i së cilës jetare, me ç’rast ata trajtohen si Tribalë - fis ky , që gjashtë shekullor osman. barëve (paganëve) nga veri-lindja dhe ato arabe dhe e udhëhoqi atë për shumë shekuj. Mund të thuhet se sipas shumë burimeve antike i takojnë botës ilire. Kjo Në këtë zhvillim historik, bota e Arbnit, hyri si turke nga jug-lindja, ia hapën rrugën kapitullit të ri ishte po ky vizion që udhëhoqi edhe Aleksandrin e pohohet edhe nga shumë dokumentet të rëndësishme edhe të tjerët. Por, me luftërat e Skënderbeut (1444- perandorak – Bizantit, që edhe për dhjetë shekujt e Maqedonisë deri në Indi. Do të jetë po ky vizion që bizantine, veçmas në veprën e perandorit Kantakuzini 1468), shteti i Arbrit ishte i vetmi ndër të krishterët ardhshëm e mbajtën atë gjallë. drejtoi edhe Pirro Molosin drejt Romës. Dhe, sigur- “Historia e Bizantit”, ku Nemanjajt quhen Tribalkë, e Europës, që për një çerek shekulli, në luftë kundër Këtu dhe te kjo çështje ka mbështetjen qëndrimi isht se i njëjti vizion do t’i shfaqet edhe perandorit ndërsa Rasha - Tribalia. Por, Nemanjajt me origjinë osmanëve, u rikthye në skenën historike. Fundi i tij se për Dardanët dhe në përgjithësi Ilirët, Bizanti nuk Konstandini i Madh, i cili pas njëzet shekujsh, kur Tribalë, ndërsa Rasha si Rascciene, jashtë çfarëdo i përgjakshëm, megjithatë, nuk i dha fund identitetit ishte i huaj, siç shihet nga klishetë e njohura historio- ideja e universalizmit botëror do të fillojë të shuhet në lidhjeje me me shtetin e imagjinuar serb mesjetar, historik të atyre që nga robëria gjashtë shekullore grafike të shekullit të kaluar dhe ato të tanishme me Romë, kryeqendrën e vet do ta bartë në Lindje, në shihen edhe nga Vatikani, Hungaria dhe pjesa tjetër dolën si shqiptarë. Storia Anno 18 n.6 Dicembre 2020 pagina 4

Il carteggio Buccola LetërkëmbimiTavola di Gabriele BuccolaBuccola Di Andrea Gaeta Nga Andrea Gaeta Il mio incontro con Gaeta è stato inizialmente Takimi im me z. Gaeta në fillim ishte i collegato alle sue ricognizioni su uno scienzi- lidhur me njohjen e një shkencëtari italian, ato italiano, Gabriele Buccola, che può essere z.Gabriele Buccola, që mund të konsiderohet considerato uno dei pochissimi personaggi di një prej personazheve nga më të rrallët të livello internazionale che abbia annoverato la nivelit ndërkombëtar që ka rëndësi në lindjen nascita psicologica sperimentale in Italia. psikologjike eksperimentale në Itali. Nino Dazzi Prorettore Nino Dazzi Zv.rektor Università La Sapienza i Universitetit La Sapienza

Lettera (Roma, 26 febbraio 2000) - Letra (Romë, 26 shkurt 2000) di Gaeta a Mucciarelli i z. Gaeta për prof. Mucciarelli Chiarissimo Professore, il carteggio di Buccola Shumë i nderuar Profesor, è un tasto dolente! Nella prima edizione (1995) del letërkëmbimi i Buccola është një çështje e mio lavoro già ne ho scritto (vedi allegato 1, punto Tavola di Gabriele Buccola Tavola di Gabriele Buccola dhimbshme! Në botimin e parë (1995) të punës [b]). Qui a Roma io possiedo una cinquantina di - Lettera (Firenze, 27 sett. 1906) del Prof. sime tashmë e kam shkruar (shiko dokumentin e tali lettere, ma poiché si tratta di fotocopie da un Adelchi Baratono, docente nell’Università di bashkëlidhur 1, pika b). Këtu në Romë unë kam nja pessimo microfilm spesso risultano non solo indeci- Genova (pubblicata in [248]) 50 letra të tilla, por meqë bëhet fjalë për fotokopje Egregio Signore, dopo molte peregrinazioni frabili ma persino illeggibili. A parte questo io non nga një mikrofil shumë të keq, shpesh rezultojnë të Cronoscopio di Hipp, lo strumento-simbolo mi è giunta qui a Firenze, dove ho passato il settem- ho conoscenze storiche sufficienti, né tanto meno padeshifrueshme, gati të palexueshme. Përveç kësaj di Gabriele Buccola bre, la Sua gentilissima lettera datata dal 15 e indiriz- autorità, per commentarle. Comunque, lusingato unë nuk kam njohuri historike të mjaftueshme, as zata presso il mio editore. La ringrazio moltissimo di dal Suo invito, ho rovistato nelle vecchie carte di edhe autoritetin që t’i komentoj. Megjithatë, i joshur më pëlqeu shumë mendimi i dashur që të ftoni aver pensato a me. Aderisco di tutto cuore alle On- Buccola (non toccate da anni) e ho trovato altre let- nga ftesa juaj, i kalova përsëri letrat e z.Buccola të jetë pjesë e Komitetit djalin tim Renato. Edhe oranze che si rendono alla memoria del Buccola, il tere, avute a suo tempo dal Bruno o dai parenti di (të paprekura prej vitesh) dhe gjeta të tjera letra, për këtë mendim kaq delikat, kaq plot me hijeshi quale, presso di noi, è incontestabilmente il miglior Buccola, relative alle solenni onoranze del 1907, që i kishte në atë kohë z.Bruno ose të afërmit e dhe mirësjellje e ndiej se duhet t’Ju falenderoj dhe rappresentante e il più fecondo autore rispetto a quel nonché la interessantissima cronaca di tale cerimo- kërkuesit Buccola, në lidhje me nderimet solemne jashtëzakonisht shumë. periodo della Psicologia sperimentale, che, iniziato nia tratta dal Giornale di Sicilia. Avevo pensato al- të 1907, si dhe kronikën tepër interesantë të kësaj Me urimet më të mira, më besoni përzemër- dal Fechner e dal Weber, ora appena acquista cittadi- lora di proporle la pubblicazione di queste lettere ceremonie të nxjerrë nga Gazeta e Sicilisë. Kisha sisht, i juaji Francesco Paresce. nanza, diritto e riconoscimento ufficiale in Italia, con seguite o precedute dalla trascrizione (integrale o menduar atëherë t’i propozoja për botim këto letra l’istituzione di cattedre universitarie di quella materia. meno) del giornale. Dopo averne pazientemente të ndjekura ose të parandjekura nga transkiptimi ( i - Letra (Firence, 27 shtator 1906) e Prof. Leggo proprio oggi nel “Nuovo Giornale” di Firenze trascritto 6 mi sono però accorto che, almeno al- plotë ose jo) i gazetës. Pasi transkriptova pjesërisht Adelchi Baratono, pedagog në Universitin e un articolo sulle onoranze a Buccola [cfr. 257], dove cune, erano già state pubblicate! Allego comunque 6 prej tyre, vura re se të paktën disa ishin tashmë Gjenovës (e botuar në [248]) molto si loda l’opera Sua solerte di intelligentissimo e il lavoro già fatto, assieme alla fotocopia del Gior- botuar! Po ju bashkëlidh punën e bërë bashkë me I juaji Baratono operoso segretario. Accetti le mie congratulazioni, e nale di Sicilia (allegati 2 e 3), nell’ipotesi che, in fotokopjen e Gazetës së Siçilisë (bashkëlidhjet 2 dhe ponga il mio nome, la prego, fra quelli di coloro che qualche modo, Lei possa o voglia utilizzarli. Come 3), me mendimin se në një farë mënyre Ju mund - Letra e z. Seppilli “Kujtesës së dashur rendono all’estinto scienziato siciliano gli onori dei alternativa ho trascritto altre 3 lettere, tutte inedite apo dëshironi t’i përdorni. Si alternativë transkrip- dhe të nderuar të studiuesit Gabriele Buc- quali è degno e la riconoscenza dovutagli. e a mio avviso di una qualche importanza (allegato tova 3 letra të tjera, të gjitha të pabotuara dhe sipas cola” (e pabotuar) Mi abbia Suo Baratono 4). Nel ringraziare ancora dell’ospitalità Le porgo mendimit tim me një farë rëndësie (bashkëlidhja Në çastin kur hiri i shkencëtarit Gabriele Buc- cordiali saluti, che la prego di estendere, se ne ha 4). Duke ju falenderuar përsëri për mikpritjen, Ju cola i rikthehet me nderime solemne atdheut të vet, occasione, al prof. Luccio. Andrea Gaeta - Lettera di Seppilli “Alla cara e venerata dërgoj përshendetje të përzemërta që ju lutem t’ia reflektohet në shpirtin tim jehona e dhimbshme e memoria di Gabriele Buccola” (inedita) përcillni, nëse do keni rast, prof., z.Luccio. Andrea kujtimit të asaj ditë të trishtë të 5 marsit 1885, kur Nel momento in cui le ceneri di Gabriele Buccola - Lettera (Firenze, 24 agosto 1906) di Gaeta. sëmundja e pashtershme ua rrëmbente, sapo 30 Francesco Paresce, direttore de La Rivista vengono con solenni onoranze restituite alla sua pa- vjecar, miqve, admiruesve të Tij, shkencës për të tria si ripercuote nell’animo mio la eco dolorosa del Moderna, a Giuseppe Fecarrotta, Segretario - Letër (Firence, 24 gusht 1906) e z. cilën ishte tashmë nder e mburrje dhe rizgjohen në ricordo di quel triste giorno, 5 Marzo 1885, in cui una del Comitato per le Onoranze a Buccola (par- Francesco Peresce, drejtor i Revistës Mod- mendjen time shumë kujtime të kohës, kur e kisha malattia inesorabile lo rapiva, appena trentenne, agli zialmente pubblicata in [248]) erne drejtuar z. Giuseppe Fecarrotta, Sekre- shok në punë dhe mik shumë të dashur. E njoha të Egregio Sig. Fecarrotta, grazie per la Sua buona amici, agli ammiratori di Lui, alla scienza della quale tar i Komitetit për Nderimet për z.Buccola ndjerin Buccola për herë të parë në vitin 1879, në e cara lettera, e anche per le cose tanto gentili quanto era già decoro e vanto, e si ridestano nella mia mente (pjesërisht të botuara në (248). Institutin Psikiatrik të Rexhos, në një ditë të ash- tante memorie del tempo in cui lo ebbi compagno nel immeritate che mi dice. La mia adesione, dunque, I nderuar z. Fecarrota, ju falenderoj për letrën për dhe me mjegull, që shënonte afrimin e stinës lavoro e amico affettuosissimo. Ho conosciuto il povero non è da rifare: e non adesione soltanto di amico. tuaj të dashur dhe të mirë, edhe për gjërat kaq të së dimrit dhe menjehërë shëndeti i Tij, i mësuar Buccola, la prima volta, nel 1879, nell’Istituto Psichi- L’amicizia, quand’è come quella che io ebbi per Ga- mirësjellshme, aq të pamerituara që më thoni. me klimë të butë dhe të këndshme të Palermos së atrico di Reggio, in un giorno rigido e nebbioso, che briele nostro, toglie qualche valore all’ammirazione; Pranimi im, pra, nuk duhet riparë: nuk është tij të dashur, shkaktoi ndonjë mëllef. Kalova me të segnava l’avvicinarsi della stagione invernale, e quasi e sarebbe anche volgare l’eccesso di questa, 27 nel pranim vetëm prej miku. Miqësia kur është si ajo ndjerin Gabriele gati dy vjet, të gëzuara të dyja subito la salute di Lui, abituato al mite e delizioso momento in cui tutti son condotti a eccedere, se që unë kisha për mikun tonë, Gabriele, ia heq që ndodheshim në atë Institut, ku gëlonte puna clima della sua diletta Palermo, ne ebbe qualche ris- qualsiasi eccesso, nel caso nostro, non fosse più che ndonjë vlerë admirimit; dhe do të tingëllonte vul- shkencore nën drejtimin e prof., z.Tamburini. Ishte entimento. Passai col povero Gabriele quasi due anni, giustificato. Poiché Gabriele Buccola fu incontestabil- gare tepëria e saj, në çastin kur të gjithë priren ta vrojtues dhe eksperimentues i hollë dhe i skrupullt, lieti ambedue di trovarci in quell’Istituto, dove ferveva mente grande, e grande in quella Scienza dove di tepërojnë, në rastin tonë, nëse çdo tepëri, të mos që me intuitë të thellë dinte të nxirrte nga mend- il lavoro scientifico, sotto la guida del Prof. Tamburini. raro è dato esserlo ai giovani. Molti concittadini suoi ishte mëse e justifikuar. jet e reja (...) në kohën e vështirë dhe delikate të Era osservatore e sperimentatore fine e scrupoloso, non lo seppero e non lo sanno ancora. Sia che lo ve- Meqë Gabriele Buccola ishte pakundërshtim i Psikometrisë dhe të hapte rrugë të reja në drejtime che con intuito profondo sapeva trarre dalle menti dessero, vent’anni fa, direi, come quella donnicciuola madh dhe i madh në atë Shkencë, ku është rrallë dhe doktrina të frenopatisë. Të tjerëve, më kom- nuovi (…) nel campo difficile e delicato della psicome- antica che vide troppi iddii passeggiar per le strade di e mundur të jesh për brezin e ri. Shumë bash- petentë sesa unë, u përket detyrimi të thonë për tria, e aprire nuove vie nell’indirizzo e nelle dottrine Roma, sia che non lo vedessero del tutto mai. Pure, këqytetarë të tij nuk e mësuan dhe ende nuk e z.Buccola çfarë shkencëtari ishte dhe të nxjerrin në delle frenopatie. Ad altri, più competenti di me, spetta ho fede che anche al cuore di codesti … scettici gi- dinë. Qoftë sikur ta shikonin 20 vjet më parë, si pah gjenialitetin dhe vlerën e madhe të veprave të l’obbligo di dire del Buccola quale scienziato, e di ungerà alta e generosa la voce del Comitato e quella ajo gruajazë e lashtë që pa shumë perëndi, shëtis- tij. Mua më mjafton t’i bëj një kontribut dashurie porre in rilievo la sua genialità e il valore grande delle di tante illustrazioni della Scienza, che oggi, dopo nin nëpër rrugët e Romës, qoftë sikur të mos e kujtimit të tij të dashur, duke kujtuar mirësinë e pa- sue opere. A me basta di rendere un tributo d’affetto tanti anni, ripetono con uguale commozione e quasi shikonin kurrë plotësisht. E megjithatë kam be- fund, delikatesën e shpirtit të tij, krenarinë dhe (...) alla cara memoria di Lui, ricordando la bontà infinita, con accresciuto slancio di ammirazione, il magnifico sim se edhe në zemrën e këtyre...skeptikëve do të karakterit të tij, thesarin e dashurisë që ndjente la squisitezza dell’animo suo, la fierezza e la (…) del elogio di Gabriele Buccola. La figura del giovane të mbërrijë i lartë dhe bujar zëri i Komitetit dhe për të afërmit dhe miqtë, entusiazmin që kishte në suo carattere, il tesoro d’affetti che sentiva per i parenti scienziato siciliano è di quelle che il tempo non fa ai i shumë ilustrimeve të Shkencës që sot, pas të gjitha kërkimet dhe studimet e tij shkencore. e per gli amici, l’entusiasmo che aveva in tutte le sue che ingrandire. Epperò anche grande è, oggi, la gioia shumë vjetësh, përsëritin me të njëjtin përmallim Miqësia që na lidhte ishte kaq e sinqertë dhe e ricerche e studi scientifici. L’amicizia che ci legava era nei nostri cuori, seppure non men grande vi rimanga dhe gati me hov admirimi më të madh, elozhet dashur, sikur prej shumë vitesh të kishim jetuar së così sincera e affettuosa, come se da molti anni aves- tuttora il rimpianto per la fine immatura che impedì e mrekullueshme të studiuesit Gabiele Buccola. bashku. Ai kënaqej me diskutimet shkencore, por simo insieme vissuto. Egli si compiaceva delle discus- al povero amico di attinger quella altissima meta cui Figura e shkencëtarit të ri siçilian është është prej nuk i frynte dijet e tij, ku ishte gjithmonë krenar sioni scientifiche, ma non faceva pompa del suo sapere egli era si altamente chiamato. Più si conosce l’uomo atyre që koha veç i bën më të mëdha. Por është i për notën origjinale, qartësinë e mendjes dhe baga- che vantava sempre la nota originale, la chiarezza della e la sua opera e più si pensa qual vasta e possente madh, sot gëzimi në zemrat tona, edhe pse jo më e zhin e gjerë dhe shumë të organizuar të trashëgimsë mente e il corredo di un vasto e ben organizzato pat- ala d’ingegno perdette la scienza nel suo cammino. vogël mbetet akoma keqardhja për fundin e para- intelektuale. E braktisi Rexhon që të shkonte në rimonio intellettuale. Partito da Reggio per recarsi a Non occorre dire che io mi metto tutto a disposizione kohshëm që e pengoi mikun e ndjerë, të arrinte Torino, si ndihmës në Institutin Psikiatrik të dre- Torino, come Aiuto nell’Istituto Psichiatrico diretto dal di codesto Comitato per quel pochissimo che qui - atë qëllim tepër të lartë ndaj së cilës madhërisht jtuar nga Morselli, por mbajti me mua një korre- Morselli, tenne con me una continua corrispondenza, data la mia vita di solitario – potrò fare; e data anche ishte thirrur. Sa më shumë njihet njeriu dhe vepra spondencë të vazhdueshme në të cilën, përveç stu- nella quale mi metteva a parte dei suoi studi e delle dimeve dhe kërkimeve të veta, të projekteve, për fat l’infaticabile, alacre attività di lei, egregio Segretario, e ti, aq më shumë mendohet ajo radhë e gjerë dhe sue ricerche, dei suoi progetti e purtroppo anche delle të keq edhe të zhgënjimeve të pësuara në jetën e cui tutti gli amici e ammiratori dell’insigne siciliano e fuqishme gjeniale që humbi shkenca në rrugën e delusioni subite nella sua vita travagliata e operosa. tij të mundimshme dhe prodhimtare. Duke rilexuar debbono essere infinitamente grati. Le farò ben vo- vet. Nuk është e nevojshme të them se jam i gjithi Rileggendo le lettere di quel tempo, che conservo sem- letrat e asaj kohe, që i ruaj gjithmonë me fanatizëm, lentieri l’articolo che lei mi chiede sul numero unico. në dispozicion të këtij Komiteti për atë sado pak pre religiosamente, appariscono in tutta la loro gran- shfaqen në të gjithë madhështinë e tyre, zemra dhe Soltanto abbia la bontà di farmi sapere la data della mund të bëj këtu, si jeta ime e një të vetmuari, dezza, il cuore e la mente di Gabriele Buccola. Ed oggi mendja e shkencëtarit Gabriele Buccola. Dhe sot pubblicazione. Infine le dirò che mi è riuscito som- ashtu si dhe veprimtaria juaj e palodhshme dhe di tutto questo che evoca con animo angosciato, non nga e gjithë kjo që evokon me shpirt të ngashëruar, mamente caro il pensiero di chiamare a far parte del shkathët, i nderuari Sekretar, ndaj së cilës të gjithë mi rimane che il triste conforto di averlo conosciuto e s’më mbetet veç ngushëllimi i trishtë që e njoha Comitato il mio figliuolo Renato. E anche di questo miqtë dhe admiruesit e siçilianit të shquar duhet di averlo avuto tra i miei migliori e più cari amici. dhe që e kisha mes miqve të mi më të mirë dhe të pensiero così delicato, così pieno di grazia e di gen- të jenë përjetësisht mirënjohës. Do e shkruaj me Povero Gabriele, quanto crudele fu la tua sorte! dashur. I ndjeri Gabriele, sa i pamëshirshëm ishte tilezza, sento di doverla ringraziare e vivissimamente. dëshirë artikullin që ju më kërkoni në numrin e Come ti rimpiangono sempre quanti ti conobbero e ti fati i tij!. Sa keqardhje ndjejnë gjithmonë për ty sa Coi migliori saluti, mi creda cordialmente Suo vetëm dedikuar. Ju lutem të keni mirësinë të më Francesco Paresce amarono! G. Seppilli të njohën dhe të deshën! G. Seppilli. (continua al prosimo numero) njoftoni datën e botimit. Në fund do t’Ju them se (vijon numrin e ardhshëm) pagina 5 Anno 18 n.6 Dicembre 2020 Mediovale Nga Jahja Drancolli

ë ditën e sotme të vitit 1571, në Betejën e Lepantit (Patras, Greqi Jugperëndi- Nmore), flota e “Lidhjes së Shenjtë” me 207 anije nën komandën e don Juanit i Austrisë mundi flotën superiore Osmane me afërsisht 300 anije nën komandën e Ali Pashës! “Edhe atëherë, si tani, njerëzit, vendi i të cilëve është i varfër, një qoshkë i largët i Eu- ropës, duhet të bëjnë shpesh manovra të vështira e ndonjëherë dinake. Të jesh shqiptar ka qenë gjithmonë në përputhje me identitete të tjera, dhe në shek. e XVI, kur ndesheshin perandori, anëtarët e etnive të vogla duhet të ishin të kujdesshëm për zgjedhjet që bënin për besnikëri[...]” (The Economist, 24 May 2015)! Beteja e Lepantit ka ndodhur në njërën ndër periudhat më interesante të historisë që në mënyrë dominante ka përcaktuar edhe rrjed- hën e ngjarjeve pasuese të vendeve të Mesdheut përgjithësisht dhe Adriatikut në veçanti duke përfshirë edhe bregdetin shqiptar që përfaqëso- het nëpërmjet të dy familjeve të njohura ulqi- nake, të njohur dikur edhe si familje durrsake (Bruti 1285). Ata ishin shqiptar nga ditët mod- erne të Ulqinit, por kariera e tyre si ushtarë, diplomatë, klerik dhe përkthyes në këtë shekull të trazuar i shpuri ata në oborrët e papatit dhe në atë të sulltanit, si dhe në shërbime të mbretit të Spanjës. I ndeshim madje dhe në Kopër (Bruti, 1575-1843). Një histori kaq e pasur e familjeve në fjalë në kohën e kthesave të mëdha të historisë europiane, siç ishte edhe Beteja e formën e kalorësve, piratëve, priftërinjve jezuit pia e tregtarit, diplomatit dhe “ndërmjetësit” osmanëve, por të disa piratëve spanjollë, të cilët Lepantit, ia tërhoqi vëmendjen edhe njërit prej dhe spiunëve, jo të shkruara nga perspektiva Antonio Bruti, i cili vepronte si një ndërmjetës edhe pse ai po thirrte se: “Jam ipeshkëv, jam i historianëve më të shquar të sotëm, Ser Noel metropolitane e Romës, Seviljes apo Londrës, mes Venedikut dhe Stambollit, respektivisht të krishterë”. Malcolm. Në veprën e tij kapitale me titull por nga pikëpamja e Shqipërisë dhe brigjet e krishterëve dhe osmanëve. Në njërën ndër epi- Ashtu si rënia e Ulqinit (qershor 1571), edhe “Agjentë Perandorikë”, pikërisht pjesëtarët e BetejaAdriatikut, që eshtrihet Lepantit nga Kroacia e ditëve të zodat të librit, Malcolm rikrijon në mënyrë të Lepanti pati peshë të rëndë në familjet Bruni e këtyre dy familjeve ishin personazhe kryesore, sotme deri në Greqi. Historia nisë në qytetin gjallë Betejën e Lepantit me 7 tetor 1571, në të Bruti. Por disa nga pasuesit e Antonit, Gasprit duke i spikatur mrekullinë e akteve të trimërisë e Ulqinit, që në fillim të shek. XVI ishte një cilën Gjon Bruni, argjipeshkëv i Tivarit u vra jo dhe Gjonit, mbijetuan dhe vazhduan traditën së historive të shek. XVI të fituesve të Europës Nganga kufinjtë Jahja e fundit Drancolli të territorit venedikas, që shumë larg Gasprit, vëllait të tij, në bordin e një e ndërmjetësimit mes Lindjes dhe Perëndimit, dhe humbësve me historitë e ndërmjetësve, në kufizohej me Perandorinë Osmane dhe shtë- anije papnore, edhe pse ajo nuk ra në duart e duke vepruar si përkthyes për të dy krahët. Në ditën e sotme të vitit 1571, në Betejën e Lepantit (Patras, Greqi Jugperëndimore), flota e “Lidhjes së Shenjtë” me 207 anije nën komandën e don Juanit i Austrisë Libro d’oremundi flotën superiore i familjes Osmane me afërsisht 300 anijeDurazzo nën komandën e Ali Pashës! Nga Luan Rama Në vitin 1847, familja Durazzo do t’i dhuronte bibliotekës “Edhe atëherë,së Gjenovas si «Biblioteca tani, Civicanjerëzit, Berio” një vendikodik «miniato» i të mjaft cilëve është i varfër, një qoshkë i largët i ur të bien në dorë dorëshkrimet e vjetra apo librat “pur- të bukur dhe të rrallë, i cili kishte qenë pronë e Marcello Du- pura”, shkruar nga skribë të famshëm, mjeshtraEuropës, të mëd- razzo-s,duhet dikur të dozh, bëjnë në kohën shpesh kur Republika manovra e gjenovas quhej të vështira e ndonjëherë dinake. Të jesh Khenj në artin e shkrimit, nuk ke si të mosshqiptar entusiazmo- kanê Perëndimqenë “Rapublicagjithmonë Durazzina”. në Në përputhje fakt kodiku që quhejme identitete të tjera, dhe në shek. e XVI, hesh, aq më tepër kur ato libra e kodikë lidhen me emrin e «Libro d’ore» ose «Uffiziolo Durazzo» i shkruar në pergamen familjes Durazzo, një nga familjet më me emër tëkur diasporës ndesheshin shq- «purpureo» perandori,dhe me «crisografia», anëtarët1 ishte i jashtëzakonshëme etnive të vogla duhet të ishin të kujdesshëm për iptare, të ikur në vitin 1398 dhe më pas të vendosur në repub- dhe me vlera pikturale të mrekullueshme. Sipas specialistëve, likën e Gjenovas. Një familje që nxorri nga gjiri zgjedhjeti saj jo vetëm 9 qëky kodik bënin ishte pikturuar për besnikëri[...]” në fillim të shekullit XV (Thenga një artistEconomist, 24 May 2015)! dozhë, presidentë të Republikës, por dhe klerikë e diplomatë me origjinë nga Parma, Francesco Marmitta. Në një portret që të shquar nëpër kancelaritë e Europës. Ata ishinBeteja gjithashtu me e- Lepantitcilësohet «Parmigianino», ka ndodhur dhe që ruhet në sot nënjërën National Gallery,ndër periudhat më interesante të historisë që cenë arti me njê koleksion tê jashtêzakonshêm veprashnë mënyrë nga Ru- e vitevedominante 1523-1524, personi ka përcaktuari pikturuar, ky fisnik edhe që mund rrjedhën të e ngjarjeve pasuese të vendeve të bens, e Van Dyck, tek Tiziano, Rembrandt, Veronese, Caravag- ishte një dishepull i Erazmit, mban në dorën e majtë pikërisht gio, Tintoretto, etj. Shumë artistë të shquar të veriutMesdheut të Europës, «Libro përgjithësisht d’Ore», çka konsiderohet dhe se aiAdriatikut është dhe koleksionisti në i veçanti duke përfshirë edhe bregdetin kur niseshin drejt Romës do ndalonin patjetër dhe në Palazzo parë i këtij kodiku. Pas një qëndrimi në Parma, kodiku më pas Durazzo të Gjenovas. shqiptar qëka shkuar përfaqësohet në Portugali përmes nëpërmjetJacopo-s, birit të dytë të të mjeshtritdy familjeve të njohura ulqinake, të njohur Francesco Marmitta. Dihet gjithashtu se kodiku është gjendur në dikur edheGjenova si familjenë shekullin edurrsake XVIII, në fillim (Brutinë duart e tregëtarit1285). të Ata ishin shqiptar nga ditët moderne të Ulqinit, porpasur kariera Bacigalupo. Historianie tyre Luigi si Cibrario,ushtarë, e ka cilësuar diplomatë, Libro klerik dhe përkthyes në këtë shekull d’ore Durazzo me këto fjalë: «Marchese Marcello Durazzo ha un të trazuar uffizioloi shpuri di Madonna ata innë pergamena oborrët violata e in papatit lettera d’oro dhemin- në atë të sulltanit, si dhe në shërbime të iato con tuta grazia e bellezza ch’io lo tengo per uno de’codici piu mbretit të prezziosiSpanjës. in questo I genere». ndeshim2 madje dhe në Kopër (Bruti, 1575-1843). Një histori kaq Në vitin 2008, Francesco Cosimo Panini Editore, nën drejti- e pasur e minfamiljeve e Andrea de Marchi,në fjalë ka realizuar në nëkohën kolanën «Biblioteka e kthesave e të mëdha të historisë europiane, siç ishte edhePamundur» Beteja botimin e Lepantit, e parë në faksimile ia të tërhoqi shkruar nga kaligrafisti vëmendjen edhe njërit prej historianëve më të i njohur bolonjez (profesor i gramatikës) Pietro Antonio Sallando, duke treguar hiret e këtij kodiku të jashtëzakonshëm dhe plot shquar të sotëm, Ser Noel Malcolm. Në veprën e tij kapitale me titull “Agjentë figura të habitshme, me psallme e lutje nga kishtare (Uffici), që i tica, Medioevo latino, etj. Midis tyre gjen 299 dorëshkrime, 448 Perandorikë”,ndeshim nëpikërisht «Trecento» dhe pjesëtarët«Quatrocento» veçanërisht e këtyre në Francë dy familjeve ishin personazhe kryesore, Në«incunaboli» vitin 1847, pra familja midis 1450-1501, Durazzo do 616 t’i vepra dhuronte të 1500-ës, bibliotekës 126 së Gjenovas «Biblioteca Civica Berio” një duke i spikaturapo në Vendet mrekullinë e Ulëta: «Libro d’Ore e akteve Durazzo. Porpora, të trimërisë oro e ru- «bodoniane» së historive (të kohës së tëtipografit shek. italian XVI Giambattistatë fituesveBodoni, të bini per un capolavoro miniato». Libri, me 240 faqe, me riprodh- kodik1740-1813), «miniato» 169 mjaft«cominiane», të bukur etj, tëdhe cilat të janë rrallë, mbledhur i cili kishtenë qenë pronë e Marcello Durazzo-s, dikur Europës dheimin e humbësve45 miniaturave, që mesiç i cilëson historitë kritika, kemi e të ndërmjetësve, bëjmë me dozh,antikerët në dhekohën nëlibrarët kur formën nëRepublika tregjet europiane ee gjenovaskalorësve, të fundit quhej të shekullitnê piratëve, Perëndim “Rapublica Durazzina”. Në fakt kodiku «një kryevepër të miniaturës italiane të Rinascimento-s», u botua XVII. Biblioteka Durazzo u krijua nën konsulencën e paleografit 3 vetëm në 980 kopje me një distribucion botëror. qëtë njohurquhej italian «Libro Dino d’ore Puncuh,» ose i cili «ështëUffiziolo njëkohësisht Durazzo dhe» pres i -shkruar në pergamen «purpureo» dhe me Në Gjenova sot ka dhe një bibliotekë të rrallë që quhet «Bib- «crisografia»,ident i Shoqatës1 Ligureishte Storiai jashtëzakonshëm Patria. Ajo tashmë ështëdhe ndarëme vlera pikturale të mrekullueshme. Sipas lioteca Durazzo», e cila konsiderohet si një nga bibliotekat e pa- në seksione të ndryshme si Storica (1414 tituj), Belle Lettere sura private të Italisë dhe padyshim meritë për këtë kanë disa specialistëve,(1041), Scienze ky e kodikArti (710), ishte Teologia pikturuar (607), në Diritto,fillim të Scienze shekullit XV nga një artist me origjinë nga Parma, nga figurat e kësaj familje, duke veçuar ambasadorin Giacomo FrancescoNaturali, Fisica, Marmitta. Matematica Në enjë Medicina. portret që cilësohet «Parmigianino», dhe që ruhet sot në National Durazzo, i cili e shkriu pasurinë e tij me koleksionet dhe librat e Gallery,1 Me bojë e viteve ari. 1523-1524, personi i pikturuar, ky fisnik që mund të ishte një dishepull i Erazmit, rrallë, stampat, gravurat e rralla, pjesët muzikore, etj. Lexuesi i 2 Markezi Durazzo ka një „uffiziolo“ të Madonës në pergamen në ngjyrë sotëm në ato mijra volume, veçanërisht të shekujve te mëparshëm mbanviolet, me në gërma dorën „miniato“, e majtë me një pikërishthijeshi e bukuri «Libro që për muad’Ore është», një çka nga konsiderohet se ai është dhe koleksionisti i kodikët më të çmuar të këtij lloji…“ mund të gjejë botime që nuk janë në bibliotekat e tjera. Bëhet parë i këtij kodiku. Pas një qëndrimi në Parma, kodiku më pas ka shkuar në Portugali përmes fjalë për libra që janë klasifikuar në kategori të ndryshme si: Ma- 3 Për këtë kodik është shkruar edhe nga Laura Malfatto, La storia recente del libri d’ore Durazzo si dhe Laura Nuvoloni, Pietro Antonio Sallanda e la noscrito, Scriptorium, Rinascimento, Italia medioevale e umanis- Jacoposcritura del-s, Libro birit d’Ore të Durazzo.dytë të mjeshtrit Francesco Marmitta. Dihet gjithashtu se kodiku është gjendur në Gjenova në shekullin e XVIII, në fillim në duart e tregëtarit të pasur Bacigalupo. Historiani Luigi Cibrario, e ka cilësuar Libro d’ore Durazzo me këto fjalë: «Marchese Marcello Durazzo ha un uffiziolo di Madonna in pergamena violata e in lettera d’oro miniato con tuta grazia e bellezza ch’io lo tengo per uno de’codici piu prezziosi in questo genere».2

1 Me bojë ari. 2 Markezi Durazzo ka një „uffiziolo“ të Madonës në pergamen në ngjyrë violet, me gërma „miniato“, me një hijeshi e bukuri që për mua është një nga kodikët më të çmuar të këtij lloji…“ Linguistica Anno 18 n.6 Dicembre 2020 pagina 6 Profesor Xh.Lloshi dhe kritika shkencore leksikografike (Shënime paraqitëse për veprën “Fjalorët e shqipes me turqishten”) Nga Prof. dr. Valter MEMISHA ishtes me 122.423 fjalë: abaxhillëk, abid, abu, ajni- Drejtor i Institutit të Gjuhësisë hi, aknagësh, alkar, alkimi, alkimist, alkoolist, alma- dhe të Letërsisë, Tiranë nak, allabaftëna, Allah ekber, Allah nemrile, amiliat, angllatis, arbain, avret, babazeman, badihavaxhi, rofesor Xh. Lloshi është dijetari me produktiv- baftene, bakllasarma, ballkabak, behaizëm, berani, itetin shkencor më të madh këto vitet e fundit. bigajrihak, bimbereqatversën, birinxhikullë, buzdo- PMe një formim shumë të lartë, me një infor- van, ekmekxhihane, elteme, farakat, furunxhi, gjok- macion enciklopedik për t’u admiruar, me një kor- sllëk, hajgarexhi, izbë, kallosha, monsune, palosh, pus dijeje të institucionalizuar dhe burim referimi, pampur, qelemullah. ai ka dhënë ndihmesa të çmuara në albanologji. Kritika shkencore e drejpërdrejtë shkencore Vepra “Fjalorët e shqipes me turqishten”, sintetizon vazhdon. Prof. Xh. Lloshi shkruan se “Kjo autore një punë të kujdesshme informuese, analizuese e nuk është në gjendje të dallojë fjalët turke nga fjalët përgjithësuese të autorit dhe përveçon në fushën e shqipe, të ndërtuara me temë nga turqishtja dhe nuk kritikës shkencore. Ajo tregon se profesori, pavarë- e ka të qartë, se këto të dytat nuk mund të jenë në sisht viteve që i shtohen moshës së tij, si rrallë kush asnjë “fjalor fjalësh e shprehjesh turke”: ageshë, ndjek nga afër botimet dhe veprimtaritë shkencore anadollak, anadollizëm, ashikoj, ashikëri, bajrakta- kombëtare ndërkombëtare. Vital dhe energjik si ai rizëm, bakërim, bakëroj, ballkaniadë, ballkanizëm, dhe po i tillë në shkencë, skrupuloz në punën e vet ka rëndësi për historinë e gjuhës. Merita më e madhe gjuhë të tjera, sidomos indoevropiane. barazim, barazimtar, barazimtari, barazimtarizëm, e skrupuloz për produktin shkencor të të tjerëve, e këtij “turisti” të shek. XVII, siç e kanë quajtur disa, Në kreun “Hartimi i fjalorëve”, prof. Xh. Lloshi barazoj, beharor, çanaklëpirës, çapkënëri, çiftim, prof. Xhevat Lloshi është kthyer, tashmë, në shkollë është se, duke e vlerësuar shqipen, kishte vendosur ndalet në paraqitjen e fjalorëve të shqipes me turqishten, çobanëri, dallgëzim, dallgëzon, esnafor, falltar, fall- të kësaj kritike. Kjo vepër, studimet e tjera të plota, të mblidhte disa shembuj prej gjuhës. Interpretimin e tashmë, si vepra të mirëfillta leksikografike. Ai shkruan toj, fallxheshë, fishekore, gonxhim, gonxhon, gjemi- parathëniet e veprave të botuara prej tij, sidomos ato lëndës shqipe të E. Çelebiut e ka bërë Robert Elsie. Me se “Vetëm në vitet 1990 u përftuan kërkesat për fjalorë tar, gjyrykthi, hanko, hasmëri, hasmëroj, hoxheshë, me dokumente etj., bëhen tregues të përmasës së tij përjashtim të rasteve me fjalë të qarta, të shoqëruara të mirëfilltë të shqipes me turqishten. U zgjeruan mar- islamizoj, karvanar, qebaptore, qederosje, tellallis.” shkencore, si dhe të modelimit të kritikës së vërtetë edhe nga përkthimi turqisht i Çelebiut, lënda tjetër me rëdhëniet ekonomike-tregtare; Turqia ishte i pari vend Profesor shkrun me indinjatë se “Po e meta më shkencore. Mjafton të përmendësh disa fusha ku vështirësi të mirëfillta gjuhësore, është dhënë me inter- që i lejoi shqiptarët të hynin pa viza; për shkak të çmi- e rëndë është se janë paraqitur si fjalë turke edhe shpërfaqet kjo kahe e punës, për të pohuar pozicionin pretime krejt të gabuara nga R. Elsie, i cili nuk e njihte meve të përshtatshme mori hov turizmi i shqiptarëve në fjalë të shqipes (pavarësisht nga prejardhja e tyre), e profesorit në ballë të saj: nocionin e kushteve pragmatike të komunikimit. Për Turqi; studentë shqiptarë shkuan në shkollat e Turqisë, si: alkoolizim, alkoolizoj, avis, balçak, bastun, bejleg, a. Mbrojtja shkencore e argumentuese në vazhdi- këtë shkak ai nuk e ka kuptuar se këto janë regjistrime por sidomos u hapën shkolla të ndryshme turke në Shq- bejlegtar, bylmet, cingare, cingël, cohë, çagjë, çekan, mësi e shqipes standarde, kur ajo goditej thuajse orë të bëra nga gjuha e folur, madje disa herë janë copa ipëri, deri në nivelin universitar, në të vërtetë me sukses damixhan, duhan, duhanxhi, esëll, fërkem, firë, firoj, e çast, shpesh, me një sfond të theksuar mbështetës bisedash. Shembulli më i qartë është me fjalën “aqi” të dukshëm. U ngritën disa shtëpi botuese në Shqipëri, gubë, hallakat, halldup, halldupëri, hov, karakatinë, politik e kur e kërcënohej seriozisht për t’u shpërbërë. (tagji) të cilën R. Elsie e merr për “elb” ajo është trajtë në Kosovë e në Maqedoninë e Veriut, të cilat krahas kaur, kërmë, kopil, kopili, kopiloj, kordhë, kuku- b. Kritika shkencore për botimet leksikografike e e regjistruar keq nga Evlijai për “tagji”. botimeve fetare, ndërmorën përkthime të shumta edhe rec, kurmagjak, kurt, llakallaka, magazinë, mahnit, terminografike te ne e në mbarë hapësirën kombëtare Më tej vepra ndalet te Fjalorthi pesëgjuhësh: për historinë dhe letërsinë turke. Edhe disa fondacione mahnitës, mahnitje, mëngji, mësallë, papagall, piper, (sjell në vëmendjen tuaj, të paktën Fjalori i emrave të italisht-kroatisht-greqisht-shqip-turqisht, i Julie turke kanë veprimtarinë e tyre në Shqipëri. Leksikogra- piperkë, pite, pizhame, portokall, pupël, qeprat, sa- bimëve dhe të kafshëve shqip-latinisht dhe latinisht- Balloviqit (Fjalorthi përmban 488 fjalë për italisht- fia kështu do ta gjente vendin e vet”. marxhi, tagji, tulipan.” shqip, 2010; Fjalori i emrave të bimëve dhe të kafshëve en e kroatishten, 241 për greqishten dhe 198 fjalë Më tej ndalet te Fjalor turqisht-shqip (Türkçe-Arna- Dhe studiuesi e mbyll analizën për këtë vepër: anglisht-shqip dhe shqip-latinisht-anglisht, 2014). shqipe, ndërsa vetëm 77 për turqishten), që është vutçe Sözlügü), Ankara, 1994, hartuar nga Niazi Sulçe “Për këta shembujt e mësipërm, ky libër është për- c. Kritika shkencore ndaj botimeve dhe referime- hartuar një shekull përpara Fjalorit të T. Kavaliotit, (Niyazi Sulça) (fjalori ka 25.000 fjalë); te Fjalor turq- pjekja e fundit në prirjen e shëmtuar për ta orientali- ve për historinë e gjuhës shqipes, duke këmbëngulur i cili mbahet si zanafilla e kërkimeve ballkanologjike; isht-shqip-anglisht, Stamboll, 1994, hartuar nga Rian zuar shqipen.” te fakti gjuhësor e historia e tij, te ligjësia e bash- te Fjalës i vargëzuar turqisht-shqip i Nezim Frakul- Dishçi (Vepra është tripjesëshe dhe secila pjesë përm- E dhashë pak gjerë qëndrimin e kritikën shken- këveprimit të faktorëve brenda- e jashtëgjuhësorë, te lës (Osman Myderrizi e quan se çeli rrugën e lek- ban 16.600 fjalë); Fjalor turqisht-shqip. Infobotues, core të profesor Xh. Lloshaj për veprën “Fjalor vështrimi i dukurive në sistem etj. sikografisë shqipe me alfabet arab, ishte i pari tekst Tiranë, 2002 / 2003, hartuar nga Hysen Voci, (Përm- fjalësh e shprehjesh turke”, të autores Shpresa Hox- d. Kritika shkencore ndaj atyre që sot janë hed- leksikografik toskërisht, në të folmen e Beratit, dhe ban 15.000 fjalë); te Fjalor turqisht-shqip / Türkçe- ha, sepse vepra është hartuar vetëm 5 vjet më parë hur në sulm vulgar ndaj dijes shkencore gjuhësore se u hartua në vargje sipas fjalorëve për shkollat në Arnavutça Sözlük, EDFA, Tiranë, 2003, hartuar nga (2015), në një kohë kur shqipja ka krijuar një traditë për origjinën e shqipes, dije e krijuar nga shkenca al- Turqi e në Persi. Janë dhënë 74 fjalë shqipe, ndër Sami Neziri(Përmban rreth 30.000 fjalë); te Fjalor të konsoliduar dhe mirëvlerësuar në leksikografinë banologjike, nga studiues të huaj dhe shqiptarë, ndaj to dhe 7 turqizma); te Fjalor turqisht shqip, i Shem- turqisht-shqip / Türkçe-Arnavutça Sözlük, EDFA, Ti- njëgjuhëshe e dy- e shumëgjuhëshe dhe një fond me atyre, të cilët pa formimin gjuhësor më elementar e sedin Shemimiut (Përmban rreth 1000 fjalë me ti- ranë, 2006, hartuar nga Sami Neziri(Përmban rreth rreth 500 fjalorë, kur janë bërë studime të shumta e me gjoja zbulimet e tyre madhore po fyejnë profilin paret e të folmes së Shkodrës, por me ndërhyrje të 75.000 fjalë); te Fjalor Sözlük shqip-turqisht, türkçe- të arrira për huazimet në shqipe etj. Përgjegjësia e shkencor të gjuhësisë shqiptare. ndonjë elementi nga e folmja e Beratit); te Fjalor në arnavutça. Sözlük arnavutça-türkçe, türkçe-arnavutça hartuesve të veprave të tilla, është përgjegjësi shken- Në faqet e veprës “Fjalorët e shqipes me turqisht- katër gjuhë: serbisht-shqip, shqip-turqisht, turqisht- Myxhahit Korça,. Logos-A, Shkup, 2007 / 2009, har- core e njëherazi kombëtare. en”, prof. Xh. Lloshi ndalet në një vështrim të jashtëm greqisht, i Djordje Pulevski; te Fjalorth shqip-turqisht tuar nga Myxhahit Korça (Del përafërsisht me 12.000 Nisur nga analiza për fjalorët të shqipe me turqisht- (kronologjik) dhe të brendshëm (analizë shkencore) tek i Daut Boriçit etj. fjalë); te Fjalor turqisht-shqip. Türkçe-Arnavutça Sö- en hartuar këta 30 vjetët e fundit, profesori shtron me të gjithë fjalorët turqisht - shqip e shqip - turqisht, në Për të parë punën serioze të prof. Xhevat Lloshi zlük, Tiranë, 2016, hartuar nga Sami Neziri (Me rreth të drejtë se “Gjithsesi, mbetet në këtë fushë detyra për fjalorët shpjegues a tematikë të shqipes, në punime mjafton të ndalesh te Fjalor turqisht-shqip dhe shqip- 40.000 fjalë, me 10 mijë shprehje frazeologjike, 300 të hartuar një fjalor të mirë shqip-turqisht, qoftë edhe monografike apo në mbledhjet leksikore në terren, turqisht, 1899 i Ali Ulqinakut. Analiza e kësaj vepre ilustrime për kafshë dhe sende të veçanta, si dhe me me 30.000 fjalë, por me lëndën e zgjedhur të shqipes me një fjalë në gjithçka që lidhet me huazimet e turq- është e gjerë dhe e plotë, e kujdesshme dhe informa- një Fjalorth bisedimesh shqip-turqisht në fund); te — së sotme standarde dhe me përvojën tashmë të fituar në ishtes në shqipe. Autori lexon e vëzhgon shkencërisht, tive, me akribi të theksuar shkencore ndaj punës së Fjalor Sözlük türkçe-arnavutça / turqisht-shqip, 2019, hartimin e fjalorëve të tjerë shqip gjuhë e huaj.” analizon e vlerëson shkencërisht dhe atje ku duhet, bërë me fjalorin a për fjalorin nga studiues të ndry- hartuar nga Mustafa Ertekin (Fjalori përmban rreth Interesant në veprën “Fjalorët e shqipes me kritikon rreptë veprën dhe punën e hartuesit a paraq- shëm, duke u ndalur dhe te paraqitja veprës nga Jup 20.000 fjalë) etj. turqishten” të prof. Xhevat Lloshi është dhe kreu itjet e produktit leksikografik nga recensues a studiues Kastrati që siç sipas profesorit “ka bërë pohime për Gjithashtu, profesor Lloshi shkruan se “Ndërkohë Fjalorë, fjalës dhe lista turqizmash, që shpërfaq një të ndryshëm, duke mbajtur qëndrim ndaj lëshimeve, fusha që nuk i njeh mirë, p.sh. se “tartana’ është me fjalorë të shqipes me turqishten janë hedhur edhe në punë të hollësishme hulumtuese të studiuesit, Ai, pakujdesive dhe gabimeve shkencore në to dhe, çka origjinë arabe; “tandë” turqizëm; dhe anasjelltas, internet. Ata janë të dobishëm për zgjidhje të shpejta duke ndjekur me kujdes lëndën leksikore (huazimet është kryesore, duke i ndrequr ato. turqizmin “fesligen” e quan fjalë të rrallë të shqipes. gjatë punës në kompjuter, por nuk do të merrem me turke) në fjalorë të ndryshëm, tërheq vëmendjen për Në këtë këndvështrim vijnë dhe këto pak fjalë Në listën e fjalëve të rralla janë njësi, të cilat J. Kas- shqyrtimin e tyre, sepse është një temë krejt tjetër, përgjegjshmërinë në punën filologjike dhe shken- që po them sot, me premtimin se pas pak kohësh do trati nuk i ka njohur vetë, por realisht nuk paraqiten që lidhet me problematikën e gjerë të përkthimit me core mbi ta. Gabimi i njërit studiues a analizues të përfundoj një studim të gjerë për kritikën shken- si të tilla: batim, batull, brufull, cërmëlik, një pjesë e makinë. Për informacion, po shënoj për shembull: e paraqitës i tyre mbartet shpesh në vijueshmëri, core të prof. Xhevat Lloshi. Sepse në një veprimtari, të cilave janë thjesht variante tingullore dhe një pjesë Turqisht-shqip. Fjalor GLOSBE; Fjalor turqisht- duke sjell pasoja jo të vogla në kërkimin e studimin paraqitëse e vlerësuese si kjo, nuk mund të thuash huazime të panevojshme, aq më keq që më poshtë shqip. Babelxnet, online; Fjalor shqip-turqisht. Dict. e mëtejshëm shkencor. Analiza dhe kritika shken- gjithçka për të, ndaj po do të ndalem në disa prurje: disa prej tyre J. Kastrati i përfshin te shkodranizmat.” Land.” core e profesorit del në pah te Vocabolario della “Fjalorët e shqipes me turqishten” është strukturuar Në kapitullin vijues, “Kërkesat terminologjike”, Në linjën e paraqitjes së kritikës shkencore si lingua epirotica-italiana, të Francesco Rossit, që për në disa kapituj, që organizohen nga synimi dhe puna e prof. Lloshi shpjegon se përse deri në fillimin e shek- përbërës kryesor i punës shkencore të profesorit, po studiuesin “përbën dukurinë më të skajshme e të autorit për të dhënë gjendjen e turqizmave dhe rrugët ullit të kaluar gjendja e fjalorëve linte shumë për të ndalemi më gjerë (përmes citimeve) se tek çdo vepër paparë, të shfaqur më parë te F. Maria da Lecce, e hyrjes së tyre në shqipe, e gjitha kjo e kundruar dhe dëshiruar. Sipas tij, “Fjalorët dygjuhësh janë të nevo- tjetër e analizuar nga ai në veprën “Fjalorët e shqipes për të trilluar një shqipe të shëmtuar. Edhe autorë të e analizuar përmes fjalorëve, ashtu si tregon dhe vetë jshëm në dy lëmenj kryesorë: në shkollë për mësi- me turqishten” te analiza që ai bën në punim veprës tjerë italianë të atij shekulli kanë ecur në këtë rrugë, titulli i veprës. Profesori, zotërues i disa gjuhëve të huaja min e gjuhëve të huaja dhe në përkthime. Ndonëse Fjalor fjalësh e shprehjesh turke, Prishtinë, 2015, të sa herë nuk e zotëronin mirë gjuhën shqipe dhe dhe me një përvojë të vlerësuar leksikografike, e ka ka pasur një numër të madh shkollash osmane në autores Shpresa Hoxha. Sipas profesorit “Është një gjenin shpëtim te turqizmat e te sajesat e veta. “Po ndjekur fjalën turke në këto vepra me kompetencë e me trevat shqiptare deri në shekullin XX, aty nuk mëso- libër pa kritere dhe me të meta gjithfarësh. Për ta besoj, se do të më pranohet si kulm trillimi i fjalës profesionalizëm, duke synuar të pasqyrojë saktësinë e hej shqipja dhe, për pasojë, gjuhët orientale në to mbështetur këtë pohim, do të shqyrtoj pak shembuj, kaeshë për femrën e kaut, dhe si kulmi i shëmtisë përpikmërinë e analizës shkencore. nuk kishin rolin e gjuhëve të huaja dhe aq më pak por të mjaftueshëm. Janë dhënë si fjalë turke: alkal, fjala mutxhi. E gjithashtu nuk e ka kuptuar fjalën Në kreun “Gjurmët e para” jepet një informacion këto nuk mësoheshin në krahasim me shqipen, as nuk alkalin, alkalizim, alkalinizoj, alkalinizues, alkaloid. përkatëse te F. Bardhi dhe e ka dhënë: gjiriz vet- enciklopedik për 8 fjalorë të botuar dhe një të hum- bëheshin përkthime shqip. Nuk u nevojiteshin fjalorët Le ta tregojë autorja, se në cilin film a në cilën tele- erinario. Dhe vërtet, cili shqiptar, kudo dhe kurdo bur, me fillesat në shekullin XVII deri në shpalljen e dygjuhësh. Sistemi administrativ dhe gjyqësor, eko- seri turke i ka gjetur dhe ku janë të përdorshëm këta qoftë, do ta thërriste një veteriner: O gjiriz!” Pavarësisë. Prof. thekson e dhe argumenton drejt se nomik dhe tregtar osman nuk e përdorte shqipen dhe terma në gjuhën tonë të folur. Le të na tregojë, se Në kapitullin Fjalët e pambledhura, profesori “Për një varg shkaqesh, fusha e fjalorëve të shqipes po ashtu nuk kishte interes për ndonjë fjalor. As përk- në cilin libër para vitit 1912 kanë dalë, gjatë pesë ndalet në botimet e lëndës leksikore dialektore në me turqishten gjatë sundimit osman mund të quhet e thime nga turqishtja të shtypura e të përhapura, që të shekujve të sundimit osman. Asnjë nga këto nuk është Studime filologjike, Dialektologjia shqiptare a punime dështuar”, që lidhet drejtpërdrejt me nevojat prag- krijonin një shtresë përkthyesish, nuk ka pasur deri fjalë turke, aq më pak alkalizim, alkalinizoj, alkalini- monografike etj., duke mëshuar se jo rrallë dialek- matike në radhë të parë të shoqërisë shqiptare për në fund të shek. XIX. Zbatimi i arabishtes në veprim- zues. Në asnjë fjalor të turqishtes nuk gjenden këto të tologët kanë marrë nga informantët shumë turqizma, fjalorë me turqishte, me formimin gjuhësor e leksiko- tarinë islame dhe në shkollat e ka kufizuar përdori- fundit, sepse janë formime të shqipes, dhe në asnjë sllavizma e greqizma, që nuk i njihnin ata vetë. Më grafik të hartuesve të tyre etj.. min e turqishtes me shkrim. Me një vështrim të gjerë, film televiziv turk nuk ka mundësi të dalin... Fjalori i tej analizon lëndë në fjalorët ku mbledhja është bërë Trajtimin kronologjik dhe njëherazi të analizës së del se depërtimi i një numri jo të vogël turqizmash në Institutit të Gjuhës Turke (2011) e shënon qartë, se tematikisht, që nga Fjalë popullore nga Myzeqeja, të lëndës në vepër e çel vepra Seyahatnamé-ja, (1662), shqipen vjen edhe sepse nuk kishte ndonjë shtysë për fjalët alkali, alkalik, alkalimetre, alkaloid janë huaz- J. Nushit te Fjalor popullor të A. Zymberi apo fjalori e Evlija Çelebiut, i cili, sipas profesor Lloshit, “na t’i përkthyer shqip fjalët e turqishtes në rrethanat e ime nga frëngjishtja.” i Mehmet Elezit që sipas tij “përfaqëson shembullin ka dhënë edhe një pasqyrë të gjendjes gjuhësore në dygjuhësisë.” Ndaj dhe fjalorët e hartuar nuk arritën Dhe studiuesi vazhdon se “Nuk janë “fjalë më katastrofik”, për pasqyrimin e huazimeve turke. trevat shqiptare, besoj e para e këtij lloji dhe prandaj të ishin të një niveli me fjalorët e kohës të shqipes me turke”, sepse nuk i ka as Fjalori i mësipërm i turq- (vijon në faqen 8) pagina 7 Anno 18 n.6 Dicembre 2020 Storia NJË URË MES DY BRIGJEVE - SHENJTI I VLORËS

Nga Antonio Biasco qyteti i Vlorës! Është një pjesë e detit që këtu bëhet kap dhe u vra nga Saraçinët që të mos mohojë akoma më e ngushtë. Dhe malet Ceraunianë, që në Krishtin. Pranë atij vendi, në përkujtim të Shenjtit Kushtuar Shën Danaktit, Shenjtit ditët më të bukura të erës së veriut, ngrihen lart dhe të martirizimit të tij, është ngritur një fshat i me majat e tyre të bardha dhe të fuqishme, përtej vogël që akoma sot mban emrin e tij. Këtu Shen- martir me origjinë nga qyteti i Vlorës, detit blu. San Dana (Shën Danakti) është fraksion jti, përkujtohet si Shenjti i Eukaristisë, për faktin në Shqipëri. Danakti i përkiste si i Komunës së Gagliano del Capo, pak më shumë se ka flijuar vetveten që të shmangë profanimin e lektor Kishës së Vlorës. U përpoq të se 5000 banorë, pronë e vjetër e familjes Kastrioti osteve të shuguruara. Në ikonografinë e vendit ai – Skënderbeg, i dhuruar në vitin 1489 Andronika mban me devotshmëri enën me ostet e shuguru- shpëtojë enët e shenjta të Kishës gjatë Arianitit, vejushës së trimit Gjergj Skënderbeut, ara. Versioni vendas i historisë së Shenjtit përpiqet një persekutimi të dhunshëm në një atë dhe hero i kombit shqiptar. Danakti i përkiste kështu të shpjegojë arsyet e kultit dhe të lidhjes së epokë jo të sigurtë, e treguar nga disa si lektor Kishës së Vlorës. U përpoq të shpëtojë fortë të komunitetit të vogël salentin me Shenjtin e enët e shenjta të Kishës gjatë një persekutimi të Vlorës, duke pretenduar se ai është martirizuar në burime mes fundit të shekullit III dhunshëm në një epokë jo të sigurtë, e treguar nga këtë tokë. Në realitet, është një shenjt i qytetit të dhe fillimeve të shekullit në vijim si disa burime mes fundit të shekullit III dhe filli- Vlorës, e që i përket Kishës së Lindjes. Prej saj, së periudha e persekutimeve romake. meve të shekullit në vijim si periudha e perseku- bashku me Shqipërinë, varej edhe Salento, territor timeve romake. Disa grupe paganësh, banorë të antik i Perandorisë Bizantine. Dioqezat e Salentos fshatrave afër, ku më shumë rezistonin besimet vareshin nga Patriarkati i Kostandinopojës. or, nëse në atdheun e tij duket se është e idhujtarike, ishin shtyrë deri në qytetin e Vlorës Do të kenë qenë disa komunitete me origjinë vështirë të gjenden referime të historisë së me aksione plaçkitjeje të vendeve të shenjta dhe nga Epiri që e kanë sjellë këtu kultin e Shenjtit Ptij dhe të kultit të tij, këto të fundit zbulohen me persekutime kundër të të krishterëve. Danakti tonë. Në kohë të largëta. Kur shkëmbimet mes mjaft të gjalla dhe të rrënjosura në bregun tjetër kërkoi strehim në një vend të sigurtë pesë milje dy brigjeve duket sikur kanë qenë më të dendura të Kanalit të Otrantos, në Salento. Këtu, një vend larg nga qyteti i Vlorës, drejt detit. Me t’u mbër- dhe domethënëse. Kur “afërsia” mes dy popujve i vogël, pak më shumë se dyqind banorë, i është ritur nga paganët, i qe kërkuar t’i flijojë perëndisë ka munguar, dhe kanë filluar të kenë përparësi dedikuar Shenjtit të Vlorës. Si një mision për t’u Bako, “krijues i pijes së verës”. Danakti, pa hezi- “muret” dhe mbylljet, duke shtuar ndjenjën e kryer: të jetë dëshmitar dhe rojtar i përkujtimit të ShenjtoriShenjtori nga nga Vlora Vlora Shën Shën Danakti Danakti (San Dana (San Puglia Dana Itali) Puglia Itali) tim, i forcuar nga besimi i tij, e përballoi flinë e shkëputjes dhe largimit nga të dyja anët, ka qenë Shenjtit. Emri i vendit të vogël është ai i Shenjtit, NJË URË MES DY BRIGJEVE - SHENJTI I VLORËS martirizimit si formën më të lartë të dëshmisë në më e vështirë të mund “të bashkëndahet” një që është edhe pajtori. Në emër të Shenjtit titullo- zjarreve. Organizimi veror i festës pasurohet nga Krishtin. Trupi i tij qe shqyer dhe hedhur në det. Shenjt i përbashkët, të mund të mbahet një vetëdi- prania e dritave, me atmosferën e tyre ndriçuese hen famullia, kisha, një altar, sheshi i vendit. Më Nga Antonio Biasco Dana në Shqipëri quhet Danakt. Në Greqi Danax. je për një pasuri feje dhe kulture, që shpesh herë 16 janar Shenjti përkujtohet me festën vjetore si dhe plot ngjyra, dhe me një spektakël muzike të Në disa lokalitete të Greqisë Shenjti është i nde- ka bashkuar. Shën Danakti, vendi i vogël salentin, mbrojtës, e kremtuar gjithnjë me devotshmëri të Kushtuarlehtë që Shën e gëzon Danaktit, mbrëmjen, Shenjtit martir në sheshin me origjinë e vendit, nga qyteti ruari Vlorës, si pajtornë Shqipëri. i lektorëve Danakti idhe i ministrantëve. Në vazhdon akoma edhe sot të përfaqësojë një jehonë madhe dhe e përsëritur në verë, të dielën e parë përkistederi pas si mesnate.lektor Kishës Rasti së Vlorës.i festës U sjellpërpoq edhe të shpëtojëkthimin enëttraditën e shenjta salentine, të Kishës martirizimigjatë një i Shenjtit gjendet në të largët të asaj historie antike dhe të lavdishme. të gushtit, me një program më të pasur qytetar. persekutimidhe pjesëmarrjen të dhunshëm e shumë në një bashkëqytetarëveepokë jo të sigurtë, eemi treguar- rrethinnga disa lokal burime dhe mes i atribuohetfundit të pushtimeve saraçine Dhe, mbi të gjitha, vazhdon të konfirmohet si shekullitgrantë nëIII dhelokalitete fillimeve të të ndryshme shekullit në vijimtë veriut si periudha të Italisë e persekutimeve romake. Festa, e paraprirë nga një nëntëditësh me për- të shekujve IX – X. Danakti nga Vlora, i zbritur në dëshmitar besnik dhe rojtar i devotshëm i kujtimit gatitje, pas kremtimit të Meshës kremtore me një Por,apo nësejashtë në atdheunshtetit. eNdër tij duket banorët se është e evendit vështirë është të gjenden i Salento,referime tëka historisë gjasë se së katij dhezhvilluar shërbimin si dia- të Shenjtit të Vlorës. Na takon neve të rizbulojmë panegjirik mbi jetën e Shenjtit, e arrin kulmin me tëpërhapur kultit të tij,emri këto Dana të fundit (Danakt), zbulohen në mjaftnder tëtë gjalla Shenjtit dhe të konrrënjosura te Shenjtërorja në bregun tjetëre famshme të e Shenjtes Maria të historinë tonë. Shën Danakti ka qenë dhe është proçesionin e shtatores së Shën Danaktit nëpër Kanalitpajtor. të Gjeografikisht, Otrantos, në Salento. fshati Këtu, Shën një vend Dana i vogël, gjendet pak më shumëLeuka-s. se dy Uqind përpoq banorë, t’i i ështëshmangej një sulmi të Sara- një Shenjt i përbashkët, që mund të bashkojë pa- dedikuar Shenjtit të Vlorës. Si një mision për t’u kryer: të jetë dëshmitar dhe rojtar i udhët e vendit, me pjesëmarrjen e autoriteteve në jug të provincës së Leçes, pika më ekstreme e çinëve dhe të mbrojë enët e shenjta të Kishës duke varësisht largësive dhe dallimeve. Ai mund të për- përkujtimitSalentos, etë njohurShenjtit. siEmri Kapo i vendit di Leuka,të vogël ështëose Finibus ai i Shenjtit, që është edhe pajtori. Në emër civile dhe fetare. Kortezhi shoqërohet nga banda të Shenjtit titullohen famullia, kisha, një altar, sheshi i vendit. Mëshkuar 16 janar në Shenjtidrejtim përkujtohet të Montesardo-s, që në atë kohë forcojë arsyet e ekumenizmit dhe të takimit. Një muzikore dhe përfundon me spektaklin e fishek- meTerrae festën (Fundi vjetore isi Botës). mbrojtës, Përballë, e kremtuar në gjithnjëbregun me tjetër, devotshmëri ishte të seli madhe e fortifikuar. dhe e përsëritur Gjatë rrugëtimit, Danakti u urë mes dy brigjeve. në verë, të dielën e parë të gushtit, me një program më të pasur qytetar. Festa, e paraprirë nga Një Monografi e re njëpër nëntëditë sh me përgatitje,Profesor pas kremtimit të MeshësXh.Lloshi kremtore me një panegjirik dhe mbi jetënkritika shkencore leksikografike përbashkët, që mund të bashkojë pavarësisht largësive dhe (vijondallimeve. nga Ai faqja mund 7)të përforcojë fjalë i përket velëm një dialekti, sepse natyrisht fjalët e tjera përbëjnë arsyet e ekumenizmit dhe të takimit. Një urë mes dy brigjeve.Kreu “Diskutimi për fjalorin e gjuhës shqipe” ndalet gjerësisht te gjuhën shqipe, që është një me të dy dialektet. Kjo frymë e qëllimtë e ka “Shën Danakti” me Fjalori i gjuhës shqipe 1954 dhe te Fjalori i gjuhës së sotme shqipe i cili dëmtuar përgjithësisht vetë shqyrtimin etimologjik.” përmban afër 4 mijë turqizma, bashkë me fjalët e prejardhura, sipas pro- Ai e kritikon veprën (pavarësisht vlerave që ajo mbart) edhe për disa Një Monografi e re për “Shën Danakti” mefesorit, origjin njëë nga shifër Vlora e lartë Ilirike kundrejt gjithë fjalorëve të mëparshëm ai shkruan burime të fjalëve, por dhe për zgjidhje jo të sakta etimologjike, duke kriti- origjinë nga Vlora Ilirike për arsyet e kësaj gjendjeje joreale (ai do të theksojë më tej se kjo shifër kuar rëndë referimin tek etimologjitë e bëra në vepra nga hartues jo pro- Nga Hasan Aliaj Nga Hasan Aliaj shkon te rreth 1.500 turqizma në shqipen e sotme), duke e kërkuar njërën fesionist. Fjala vjen, “Një autor i sërës së N. Stylos, tek i cili është drejtuar prej tyre dhe te përfytyrimi i A. Kostallarit për këtë gjendje “pa mbështetje si burim K. Topalli, është Mehmet Elezi me Fjalorin e vitit 2006. Do të ntonio Biasco është shkencore, të cilin e kishte paraqitur në Parimet për hartimin.” sjell disa shembuj që lidhen me turqishten, për të dëshmuar së pari, sesa autori i vetëm i li- Në punim studiuesi e të drejtë shkruan se ka ardhur koha që në larg është ai libër nga shkenca. Hajduk është quajtur nga turqishtja, por brit “Shën Danakti” gjuhësinë shqiptare të kapërcehet mistifikimi i shifrave me leksikun. në këtë gjuhë nuk ka një fjalë të tillë. Është në një përdorim stilistik te Gj. A Turqizmat nuk janë më problem i shqipes, ata përbëjnë një problema- Fishta dhe vjen prej serbishtes hajduk. Jepet si ndajfolje haj-hujt, madje në botuar rreth vitit 1978, por shembull del hajt-hujt dhe quhet se vjen nga haj+huj. Është thjesht turq- pas shumë vitesh kërkimesh tikë vetëm për gjuhëtarët.Te kreu Fjalorët etimologjikë, prof. Xh. Lloshi te vepra e K. Kristoforidhit, Franc Miklosiçit, Gustav Meyerit, Gustav isht hay-huy, që e ka prej persishtes me kuptimin: njeri i kotë, bosh. Ham ai ka zbuluar burime të reja Weigand, e deri te Studime etimologjike në fushë të shqipes të Eqrem e jep si ndajfolje për: pa punuar, dhe e quan prej amull ose prej hambar. mbi të shënjtin Danakti, të Çabej, krahas vlerësimit të prurjeve madhore në studimin e huazimve Gjepura; është tq. ham për: i kotë, i papjekur, i pastërvitur. Hamle qenka cilat siç na ka shprehur do turke në shqipe, profeso Lloshi sjell shembuj për pasaktësi në dhënien e prej hamull me kuptimin e hovit, turrit.” ti publikojë në një Monografi huazimeve apo për mbartje gabimesh nga vepra në vepër. Së fundi, profesori ndalet jo pak te “Fjalori i orientalizmave në gjuhën të re. Me zbardhjen e këtyre Po ndalemi te vepra Ndikimi i turqishtes mbi shqipen i N. Boretzkyt, shqipe” i Tahir Dizdarit. Ai thotë se nuk ka mbështetje shkencore për mëti- min te Fjala e botuesve se vepra përmban rreth 4500 fjalë me origjinë nga burimeve dhe publikimin nga gjendja e lëndës së të cilës (me shumë çështje të diskutueshme e me shumë fjalë të interpretuara gabim) profesori ngre disa çështje, që kanë gjuhët turke, arabe e perse, të cilat janë futur në përdorimin e përditshëm e Monografisë historia e të nga populli ynë. Me një shqyrtim shkencor dëshmohet se vetëm pak më Shënjtit nuk do të mbetet si vlerë për të gjithë: 1. Cili është korpusi i leksikut të shqipes? A bën pjesë aty gjithçka e shumë se një e treta e kësaj shifre ka hyrë në përdorimin e përditshëm nga populli. Madje disa njësi në fjalor as nuk janë me prejardhje orientale dhe një legjend, por përkundrazi rastit, kalimtare, e rrethanave individuale e stilistike, sidomos e kushteve do të pasurohet më tepër me për këtë janë përgjegjës redaktorët. Duke u nisur nga një shifër e tillë e të dygjuhësisë? Shpërfillja e një kërkese shkencërisht të rreptë do të na pambështetur, janë nxjerrë përfundime, të cilat e tejkalojnë anën gjuhësore të dhëna të vërteta historike çonte në një tablo, në të cilën do të kishim një korpus të greqishtes, lati- shkencore. Kështu, biografia dhe cenojnë identitetin e kulturën shqiptare përgjithësisht. Për këtë arsye një nishtes, turqishtes, sllavishtes dhe sot të anglishtes, të përziera të gjitha devijim të tillë e kam quajtur orientalizim të padëshiruar të gjuhës shqipe. e të shënjtit nga Vlora do Antonio Biasco, scrittore, psicologo e storico. bashkë, domethënë një monstër leksikore, por jo një gjuhë reale siç Profesori ndalet dhe te persizmat në veprën e Dizdarit dhe shk- të jetë më e saktë, interesante e me shumë vlerë. Antonio, kurë është shqipja. Po sjell ndonjë shembull tepër domethënës: la ila illallah, ruan “Kam shqyrtuar tërësisht fjalësin e Fjalorit të persizmave dhe kam ndodhesha me pushime në “SanAntonio Dana” Biasco si mik ë nësht familjenë autori ie vetë tij mëm i libritqë “Shën ardhka Danakti nga tq.” botuar lâ ilaheillallah. rreth Nuk ka në gjuhën shqipe një turqizëm bërë krahasimin me fjalorin e gjuhës turke. Persizmat janë një mit në tha: Hasan në këtë sipërmarjevitit delikate 1978 një, por kontribut pas shumë të veçant vitesh në kërkimesh të tillë, ai kapor zbuluar as në turqishten burime tënuk ekzistojnë fjalë të tilla. gjuhësinë shqiptare. Ata autorë shqiptarë, që rreken në këtë fushë, duan botimin e kësaj Monografie, duhetreja mbi dhe të prej shënjtin historianëve Danakti, shqiptar të cilat siç na ka 2.shprehur Problemi do i tidytë publikojë madhor lidhur me huazimet turke është se shq- të bëjnë punën e studiuesve dhe të etimologëve të turqishtes. Megjithatë, ipja dhe turqishtja janë dy gjuhë të ndryshme, sepse bëjnë pjesë në dy në një Monografi të re. Me zbardhjen e këtyre burimeve dhe për shkak të paditurisë sime, nuk më del që studiuesit dhe etimologët dhe në veçanti atyre Valonez, sa më shumë burime të reja të kemi familje të ndryshme gjuhësh. Rrjedhimisht, krahasimet nuk mund të dhe kryesisht nga toka mëmë epublikimin të shënjtit e do Monografisë të jete më historiadomethë e- të Shënjtit nuk do të mbetet si një turq t’i kenë përfillur dituritë dhe zbulimet e tyre. bëhen përciptazi me ballafaqimin e një fjale me një tjetër, por për një Nga ç’vështruam në mënyrë fragmentare, theksojmë se prof. Xhevat nës e i kompletuar libri. Ai, kalegjend, të drejtë por sepse përkundrazi në fakt mungojnë do të pasurohet fjalë më brenda tepër sistemitme të dhtë ëvetna kundrejttë një sistemi tjetër gjuhësor. Shqipja vërteta historike shkencore. Kështu, biografia e të shënjtit nga Vlora Lloshi përmes veprës që kemi në duar jep disa mësime të mëdha: shumë element bazë në biografinë e të Shënjtit, pikërisht këtë er- është gjuhë eptimore, flektive dhe kjo përcakton gjithë ndryshimet që a. Puna për hartimin e një vepre leksikografike dygjuhëshe nënkupton do të jetë më e saktë, interesante e me shumë vlerë. Antonio, kurë rësirë kërkon që të zbardh Antonio. Prej disa burimeve më se të ndodhin gjatë përshtatjes së një fjale turke në sistemin e shqipes. që hartuesi i saj duhet të njohë me themel gjuhën e huaj dhe gjuhën shqipe vërteta, i Shënjti Danakti i takonndodhesha një periudhe me tjetërpushime të shekullit në “San III.Dana” si mik3. n ëProblemi familjen i etretë tij m madhorë tha: janë variantet gjuhësore. N. Borecki ka e në radhë të parë strukturën e pasurinë e tyre leksikore e semantike. të dhe fillimeve të shekullit në vijimHasan si nperiudhaë këtë sip e ëpersekutimevermarje delikate ro nj- ë kontrpërdoruribut të terminveçant “turqishtenë botimin e eshkruar”, një përdorim i pakuptimtë. Gjatë b. Kritika shkencore nuk duhet të percepitojë në rrahakrahje e në make, ndryshe nga çfarë është shkruar deri më sot. Prej shekuj tek shekujve të sundimit osman shqiptarët nuk kanë qenë në kontakt me duartrokitje për hartuesin e një vepre e duke mos u ndalur në mangësitë turqishten e shkruar, por me osmanishten. Osmanishtja nuk është turq- banorët e San Danës e më gjerë është ngulitur fortë dhe predikohet që mund të ketë ajo. ishtja e shkruar, por një gjuhë më vete, për të cilën natyrshëm ka fjalorë c. Profesori, me të drejtë ngre zërin për kritikën institucionale. Fil- sipas legjendës, kjo është një vështirësi që duhet ta kapërxejmë dhe gramatika përkatëse. trat në botimet shkencore që mbartin logot e institucioneve shkencore bashkërisht. Jam i bindur vazhdon entuziast, do t’ja arrijmë që Profesor Xhevat Lloshi këtu ngre edhe problemin e regjistrimit të akademike e universitare duhet të jenë të shkallës më të mirë të mund- të çrrënjosim legjendën duke e zvendësuar me fakte të reja siç ka saktë të fjalëve, të cilat zënë vend në veprën në studim. Sipas tij, nga një shme, diskutimet parabotuese nuk duhet të jenë përcjellëse aty ku duhet ndodhur në të vërtetë në shekullin e III.të. varg shembujsh të krijohet përshtypja se Borecki e ka mbledhur lëndën të jenë ndaluese e penguese. Pas botimit të veprës përgjegjësia është Jemi në pritje të këtij botimi me shumë vlerë dhe patjeter do nga gojeçë, gagaçë, thuthuqë, belbacukë, e ndoshta me të meta jo vetëm autoriale e institucionale. të shkruajmë më gjatë rreth këtij realizimi, sakrificat e këmbën- të aparatit artikulues. Nuk ma merr mendja se një shqiptar i zakonshëm d. Profesori shkruan se është përftuar një mitologji leksikologjike guljen e autorit Antonio Biasco, tashmë i njohur në opinionin shq- i thotë axhës ‘aç’. Prandaj i kanë dalë trajta të tilla të shëmtuara: aqikat dhe leksikografike për huazimet e shqipes, që është e nevojshme të rrëzohet me themel dhe në vend të saj të ndërtohet një paraqitje shken- iptar jo vetëm si shkrimtar, psikolog e historian, por dhe si presi- (hakikat), bagaçë (pogaçe), balldane (palldëm), balldanos (për: majda- nos), çemalle (qemane), çetap (qitap) etj. Kritika shkencore e studiuesit core dhe me vërtetësi e leksikut të shqipes. Një nga qëllimet kryesore, dent i shoqatës Salento – Albania “Një urë midis dy brigjeve”. Me është përqendruar jo pak te “Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe”, hartuar për të cilat e kam hartuar këtë punim, ka qenë që të zmbraps ngazëllimin shoqatën që drejton ka organizuar një sërë aktivitetesh kulturore, nga Kolec Topalli dhe sipas tij “Gjithë veprën e përshkon një frymë nga padituria me huazimet orientale të shqipes”. historike e turistike si: “Messapi e Iliri, un dialogo che continua”, për ta parë shqipen të çarë më dysh dhe jo unike. Shumë shpesh është Profesori e tha fjalën! Ata që merren me leksikun e leksikografinë Enea, dalla sua tappa in Albania (Butrinto), procedendo verso përdorur thënia: “fjalë e të dy dialekteve, gegërishtes e toskërishtes”, në e shqipes, le të kenë parasysh edhe këto mësime të vyera nga kritika shkencore, të cilën na modelon profesori. (vijon në faqen 8) l’Italia, approda in Salento (Castro? Leuca?...)… një kohë që do të duhej e kundërta, të viheshin në dukje rastet ku një Archeologia Anno 18 n.6 Dicembre 2020 pagina 8

Gjetjet arkeologjike të Nekropolit antikAta përdoren edhe sot nëpër në masa të gjera (Gjergji 1979: 231-247). Është me rëndësi të përmendet, se në mitologjinë ilire, Dielli adhurohej si Perëndi. Ndërsa te grekët antikë, kulti i tij nuk kishte ndonjë rëndësi, siç pohonte vetë Platoni. Autori italian G. Bonfante, thotë se në Sicili (ku ka shumë arbëreshë) Diellin e kanë adhuruar si hyjni, kult me origjinë ilire. Është për t’u theksuar se edhe autorë të tjerë kanë konstatuar rëndësinë e kultit të Diellit ndër ilirët. Në mitologjinë shqiptare edhe sot ai zë një vend të rëndësishëm, siç vë në dukje edhe albanologu gjerman M. Lamberc (Grup autoresh 1970: 374). Trebenishtë bartin kulturë pellazgoKulti -ilire i Diellit Nga Edibe Selimi-Osmani nia e kulturës arbërore në zonën përreth liqenit të Ohrit KultiNjë i pjesëDiellit veçanërisht e rëndësishme e jetës fetare të Paeonit ishte kulti i Diellit. Me rëndësi themelore është është krejtësisht e kuptueshme. Ajo në lashtësi i takonte Një pjesë veçanërisht mendimie rëndësishme i shprehur i etnologut e jetës Tirta, se fetare elemente tëshumë të qarta të mbeturinave të kultit të Diellit janë kryesisht rrathët koncentrik dhe motivet tjera diellore në objektet e kulturës materiale dhe në zbukurimin e veshjes popullore ulumtimet arkeologjike, burimet historike dhe fisit ilir dasaretëve. Si e tillë ka qenë e përfshirë në trev- Paeonit ishte kulti i Diellit.(Tirta Me 1976: rëndësi 271). themelore është epigrafike, dëshmojnë se këtu ka jetuar populli ën e banuar nga ilirët pasardhës, arbëritë, po këto fise mendimi i shprehur i et- Hmë i lashtë në Ballkan ai pellazgo-ilir. Ne kemi ishin ata të cilët kryesisht populluan edhe hapësirën e nologut Tirta, se elemente trashëguar kulturën materiale dhe shpirtërore të tyre. shtetit maqedon (Anamali, 1988: 335-337). Sipas Ivan shumë të qarta të mbeturi- Emrat e fiseve dhe vendosja e tyre vijnë deri në ditët Mikulçiq, Nekropoli i Trebenishtës, trajtohet kryesisht si nave të kultit të Diellit janë tona nga shënimet që kanë lënë autorët antik,studiuesit, arkaik, por edhe Epoka e Hekurt dhe Helenistike. Gama kryesisht rrathët koncen- arkeologët e shumë të tjerë. Në pamundësi që t’i për- e saj kronologjike fillon në fund të shekullit VII dhe për- trik dhe motivet tjera diel- mendim të gjitha fiset ilire do t’i veçojmë disa nga ata fundon në fund të shekullit të IV para Krishtit, kurse lore në objektet e kulturës që shtrihen në Maqedoninë e Veriut, si: Dardanët në gjetjet datojnë nga shekulli VI para Krishtit. Në dallim materiale dhe në zbuku- Maqedoninë veriperëndimore, Peonët, (Pollogu i sot- nga ata, varret e “varfëra” të Trebenishtës, vijnë nga rimin e veshjes popullore shëm), zinin rajonet e rrjedhës së mesme të Vardarit, popullata e brendshme Dasarete (Микулчиќ, 1999: (Tirta 1976: 271). me qytetet Uskana, Oneum dhe Draudak deri te lumi 101). Arkeologu Muzafer Kurkuti, i trajton të periudhës Një dëshmi tjetër me Struma e më gjërë që banonin në luginën e sipërme të së shekullit VI- IV p.e. sonë, që nga ana kulturore është rëndësi për kultin e diellit Vardarit dhe në kufi me Dardanët. Në drejtim të lindjes koha e formimit të kulturës pro urbane e importit të den- ndër shqiptarët është tatu- ata shtriheshin deri te lumi Struma, (Bullgari) por dhe më dur të mallrave greke për të cilat tani kishte nevojë aris- azhi. Gjatë ekspeditave të tej. Përmenden për herë të parë nga Homeri, si aleatë të tokracia fisnore ilire. Në këtë periudhë shfaqen varre të Tiparet autoktone te maskat funerale dhe simbolika e tyre bëra në fshatin Radomir- Trojanëve dhe në mbrojtje të Helenës në luftën kundër pasura. Shembullin më të mirë e për¬bë¬jnë varreza Kalaja e Dodës, në Shq- Tiparet autoktoneMaska te maskat me simbolin funerale edhe dorës simbolika e tyre Një dëshmi tjetër me rëndësi për kultin e diellit ndër shqiptarët është tatuazhi. Gjatë ekspeditave të bëra në fshatin Akejve (Папазоглу, 1957: 68). Në gjysmën e parë të e Trebenishtës (Korkuti, 1974:11). Siç e thekson edhe studiuesi i simboleve funerale ipëri, telakja në prezencënRadomir tonë-Kalaja me e Dodës, ndihmën në Shqipëri, telakjae asketit në prezencën tonë me ndihmën e asketit dekoron me këna fytyrën e shek. IV para erës së re Dasaretët, kanë përfshirë anën MaskëF.Cumont, me figurën i cili disae njeriut herë- (antropomorfe)është marrë me simbolin e dekoron me këna fytyrën vajzëse vajzës nuse, me kujdesnuse, bën memotivin kujdes e gjysmëhënës bën midis vetullave, i radhitin xixat përreth hënës, që simbolizojnë jugperëndimore deri te rrjedha e lumenjve Semani dhe Fragmente qeramike dhe aksesorë dorës, ka domethënie antropeike. Një dhe dy duar motivin e gjysmëhënës midisyjet. Me vetullave,këna bën motive rrethorei radhitin në mes të ballitxixat dhe mbi mollëzat e faqeve. Motivet zakonisht ruajnë distanca të Devolli, kurse në anën verilindore kjo popullatë është Nga literatura e shfletuar vërejmë se nuk mungojnë përreth hënës, që simbolizojnëbaraslarguara yjet. nga njëra Me-tjetra. këna Të gjitha bën këto zbukurime mo- tatuazhi janë një lloj maske në fytyrë, ku vajza nuse kalon Nëparaqet sistemin lutjen e përgjithshëm e njohur: les të simbolevemains deprecatories dhe në mënyrë (duart të veçantë në atë të simbolikësnga ilire,jeta e vaj zërisëky simbolnë atë të nusërisë. ndeshet Me të vërtetë këto janë mbetjet e sotme ballkanike, të cilat janë karakteristikë shtrirë në tokat mbi Liqenin e Ohrit dhe të Prespës fragmentet e qeramikës dhe aksesorët të gjetura në këtë që luten përulësisht) drejtuar perëndive për hakmarrje, tive rrethore në mes të ballit dhe mbi mollëzat e faqeve. (Mikulçiq, 1999: 98-101). Dasaretët ishin pa dyshim të Nekropol. Motivet e qeramikës janë gjeometrike, rombe dendurnë radhë edhe të para parë kohës ndaj së Diellit ilirëve. “i ciliDuke sheh u mbështetur gjithçka” nëpër një njohjeMotivet të zakonisht thellë të ruajnëmaterialit distanca etnografik të baraslarguara artistik dhe nga lidhur me fisin verior Epir që jetonte jashtë bregdetit të të ngjyrosura ose të mbushur me vija-vija. Zhaneta An- historiktë dënuar shqiptar fajtorin që figurat për vdekjen e grave embizotërojnë hershme të nëtë ndjerit,plastikën antropomorfenjëra-tjetra. neolitike,Të gjitha atokëto janë zbukurime të lidhura tatuazhi me kultin janë e një Shqipërisë së Jugut. Dasaretët banuan sot Semenin dhe drea, në studimin e saj thotë se në Nekropolin e Treben- që shihet edhe nga epitafet, të cilat në disa monumente lloj maske në fytyrë, ku vajza nuse kalon nga jeta e va- pjellorisë të tokës mëmë. Edhe maska me figurën e njeriut është bartur brez pas brezi në gdhendjet në gurë të gjetura Devolin në bregdetin verilindor të Liqenit të Ohrit dhe ishtës, ngjashmëria në teknikën e punimit të enëve gjenden pranë këtij motivi (Dobruna-Salihu, 200: 363- jzërisë në atë të nusërisë. Me të vërtetë këto janë mbetjet Liqenit të Prespës. Në veri të atij liqeni, rreth Drinit të është aq e madhe si të ishin ato prej së njëjtës punishte. në368). shpellat S’do ilire mend (Selimi se -Osmanitë njëjtën 2014: domethënie21-26). kanë pasur e sotme ballkanike, të cilat janë karakteristikë e kulturës Zi, Penestët, Enkhelejtë, Molosët, Daorët e tjerë. Përveç qeramikës, sa për ilustrim mund ta përmendim edheelement duart përbërës e maskës u në fjutrësvarret e (dekorTrebenishtës. i kok Nëës) sëdhe një populli.si dorkat Me këto vlerësohet(faculeta se janëdekorative). ruajtur të gjal- edhe hallkën e bronzit të shekullit IV p.e.s. Skajet e Maska me simbolin e dorës la edhe sot gjurmët e kulturës pellazgo- ilire. Zbukurimet Historiku i Nekropolit antik saja përputhen dhe mbarojnë në formën e unazës të me këna, ato rrethore të ballit dhe mbi mollëzat e faqeve Trebenishta ndodhet në Fushën e Ohrit, 13 km. stilizuara me kokë gjarpri, ku duken vija paralele e Siç e thekson edhe studiuesi i simboleve funerale F.Cumont, isimbolizojnë cili disa herë simbolin është marrë e diellit. me simbolinEdhe Andromaqi e dorës, kaGjergji, në veri-perëndim të Ohrit dhe 13 km. në verilindje të koncentrike. E përafërt me hallkën e Trebenishtit, me të thotë se motivet rrethore (motivet solare), kanë qenë të Strugës. Sipas të dhënave që posedojnë në fondin e njëjtat tipare është edhe hallka e gjetur në nekropolin domethënie antropeike. Një dhe dy duar paraqet lutjen e njohur:lidhura les mains me deprecatoriesmite e besime(duart të lashta. që luten Por pë kyrulësisht) kuptim fill- Nekropolit “Trebenishtë”, janë regjistruar 825 objekte e Amantës (më shumë të dhëna dhe mendime jep S. drejtuar perëndive për hakmarrje, në radhë të parë ndaj Diellitestar “i cili i tyre sheh ka gjithçka”humbur mepër kohëtë dënuar dhe atofajtorin kanë për mbetur arkeologjike, nga të cilat 258 mbahen në Muzeun Arke- Anamali) (Andrea, 1969: 151-158). Motivet e kënasë, tashmë thjeshtë si motive dekoruese (Gjergji, 1979: 48) vdekjen e hershme të të ndjerit, që shihet edhe nga epitafet, të cilat në disa monumente gjenden pranë këtij motivi ologjik të Sofjes, 187 në Muzeun Kombëtar në Beograd që edhe sot gratë e vajzat zbukurojnë duart janë të ng- dhe 380 në Muzeun Kombëtar në Ohër. Sidoqoftë, jashme me teknikën e punimit të enëve. Këto tiparet e (Dobruna-Salihu, 200: 363-368). S’do mend se të njëjtën domethënie kanë pasur edhePërfundim duart e maskës: në varret e duhet të thuhet se ekzemplarët më të vlefshëm, përf- përbashkëta si në teknikën e punimit, ashtu edhe në Trebenishtës.element përbërës Në veshjen u e Rekësfjutrës së Epërme,(dekor dorai sikok elementës) antropomorfdhe Pasi asnjëdorkat na paraqitetdyshim, në(faculetagjetjet dy elemente arkeologjike dekorative). dekorative: të këtij si loka- shirë katër maska ari funerale, dy prej të cilave janë në zbukurimin, zbulojnë para nesh të dhëna interesante liteti janë thesaret që bartin simbole vendase pellazgo- ekspozitë në Institutin Kombëtar në Akademinë Bullgare mbi proceset kulturore historike dhe etnografike, të ilire, analoge me ata të ditëve tona. Simbolet dhe mo- të Shkencave në Sofje, dhe dy në Muzeun Kombëtar në cilat janë një burim i hershëm historik. tivet solare të aplikuara si në maskat funerale, ashtu Beograd (Кузман, 1985: 11-13). Midis tyre materiale veshjen e Rekës së Epërme, dora si element antropo- edhe te aksesorët, bindshëm flasin se kemi të bëjmë me bronzi, gota argjendi dhe argumente, doreza ari, san- kulturë vendase. Pasanikët e varrosur në Nekropolin e morfMaska na me paraqitet simbolin në e dy bletës elemente dekorative: si element dale dhe pllaka dekorative, si dhe një numër aksesorësh përbërës u fjutrës (dekor i kokës) dhe si dorkat (faculeta Trebenishtës i takojnë bashkësisë së fiseve Dasarete, të prej ari dhe argjendi 1996: 277- dëshmuara në historinë e lashtë dhe në burimet tjera. (Археолошка карта, dekorative).Nga mitologjia e lashtë, bleta konsiderohet si një insekt i jashtëzakonshëm dhe misterioz, por që është përdorur në 278). Zbulimi i sekreteve të Nekropolit të Trebenishtës, Sot në dobi të kësaj kulture, flasin eksponatet e rralla filloi rastësisht gjatë ndërtimit të rrugës Ohër-Kërçovë sensin pozitivMaska (Qazimi, me 2008: simbolin 27). Ajoe bletës ka qenë qendra e besimevearkeologjike popullore dhe të etnografiketregimeve mitike të muzeut dhe i devocionitprivat në fshatit në 1916 dhe më pas u hulumtua nga arkeologët Karl religjioz.Nga mitologjiaZeusi, babai e mitologjiklashtë, bleta i zotave konsiderohet dhe i njerëzve, si një kur ishteLivadhi i vogël të Strugës, ishte ushqyer pronë krahas e dr.prof.Nebi qumështit tëDervishi- dhisë kul- turëdashës, i cili duke çmuar vlerat e larta kulturore Scorpil i Sofjes më 1918, Nikolla Vuliçi nga Beogradi insekt“amaltea" i jashtëzakonshëm dhe me mjaltë. Bletët dhe janëmisterioz, simbol ipor mbijetesës që është dhe i ringjalljes. Në veshjen popullore shqiptare çulkat janë (1930-1934), Vasil Lahtov dhe Joze Kastelit në (1953- përdorur në sensin pozitiv (Qazimi, 2008: 27). Ajo ka nuk kurseu mjete nga buxheti familjar. Eksponatet e 54). Deri më tani janë gërmuar 56 varre, 13 prej të qenëpjesa eqendra dytë e tëe mbathurave,besimeve popullore ku dominon të tregimevemotivi i bletës. mitike ekspozuara në të ardhmen, do të jenë në shërbim të arkeologëve për një studim më të hollësishëm. Gjetjet cilave janë “princërore” me gur varri të pasur, kurse Maskadhe i devocionit me simbolin religjioz. e bletës Zeusi, babai mitologjik i zotave të tjerët kanë një material arkeologjik më modest (Pol- dhe i njerëzve, kur ishte i vogël ishte ushqyer krahas e ekspozuara janë kryesisht vendase të regjionit për të lozhani, 2001: 55). Është për t’u theksuar se dekorimi Ngaqumështit mitologjia të dhisë e lashtë, “amaltea” bleta konsiderohet dhe me mjaltë. si një insektBletët ijanë jashtëzakonshëm cilin bëhet dhe fjalë misterioz, dhe po por ky që muze është është përdorur një nërealitet i kul- plastik i aplikuar në stelat e varreve, sqaron element të simbol i mbijetesës dhe i ringjalljes. Në veshjen popul- turës të Nekropolit të Trebenishtës. Edhe pse Nekropoli sensin pozitiv (Qazimi, 2008: 27). Ajo ka qenë qendra e besimeve popullore të tregimeve mitike dhe i devocionit artit që kishte popullata e asaj kohe, që e dokumenton lore shqiptare çulkat janë pjesa e dytë e të mbathurave, i Trebenishtës trajtohet kryesisht si arkaik, në mungesë antroponimia e mbishkrimeve në buste se kishin të religjioz.ku dominon Zeusi, motivi babai i mitologjikbletës. i zotave dhe i njerëzve, kur ishtetë i fondeve,vogël ishte gjatë ushqyer tridhjetë krahas viteve qumështit të fundit të dhisë nuk është bërë bëjnë me një popullatë autoktone të lashtë (Dobruna, “amaltea"Ky elementdhe me mjaltë. edhe Bletëtsot përgatitetjanë simbol dhe i mbijetesës mbathet dhe nga i ringjalljes. asnjë hulumtimNë veshjen nga popull institucionetore shqiptare përkatëse. çulkat janë 2003: 134), ku zënë vend motivet solare, antropomorfe, pjesagratë, e dytëqë do e tëtë mbathurave, thotë se motivi ku dominon i bletës motivi është i bletës.një vazhdi - zoomorfe dhe florale, në studimin tonë, ato janë analoge mësi e trashëguar nga të parët. L i t e r a t u r a e sh f l e t u a r me simbolet e Nekropolit të Trebenishtës. 1-Фанула Папазоглу, Македонски градови у римско доба, Ж.А.Р, Скопје, 1957, f.68. Nga studiues të ndryshëm parashtrohet pyetja se 2-Паско Кузман, Три челусти и вртулка, Требеништа 1972, Охрид, cilës kulturë i takon ky Nekropol? Sa i përket përkatësisë etnike të Trebenishtës, Mi- , f.11-13. Sa i përket përkatësisë etnike të Trebenishtës, Milutin Garashanin thotë se përkatësia etnike e bartësve të kësaj 1985 Arkeologu i njohur Vasil Lahtov, duke e studiuar në lutin Garashanin thotë se përkatësia etnike e bartësve 3-Археолошка карта на Република Македонија – Требеништа, 1996, kompleks kulturën e Trebenishtës, e formon grupinkulture krye- nuktë ndeshkësaj kulturenë vështirësi nuk ndesh të mëdha. në vështirësi Vetë zakoni të mëdha. i varrimit Vetë në tuma, flet për përkatësinë ilire, e cila vërtetohet Скопје, f. 277-278. edhe nga inventari kulturor. Edhe qeramika tregon se ka lidhje të ngushtë me gjetjet e grupit të Suharekës në 4-Mixhait Pollozhani, Mozaik arkeologjik, Flaka, Shkup, 2001, f.55. sor kulturor të Maqedonisë, thotë se analiza e materialit, zakoni i varrimit në tuma, flet për përkatësinë ilire, e cila 5-Exhlale Dobruna-Salihu, Plastika dekorative dhe figurative e gurit në Kosovë, të cilat u përkasin padyshim ilirëve dhe me shumë gjasë dasaretëve (Garashanin, 1975: 24). Më shumë se përpunimi tipologjik, studimet linguistike dhe të dhënat vërtetohet edhe nga inventari kulturor. Edhe qeramika Ky element edhe sot përgatitet dhe mbathet nga gratë, që do të nëthotë Dardani se motivi gjatë kohës i bletës romake është Sepulklare një vazhdimësi dhe e kultit, ePrishtinë, burimore, tregojnë se kjo kulturë nuk është as greke400 asaksesorë tregon të gjeturase ka lidhje në këtë të ngushtëNekropol, me janë gjetjet prej e grupitari, argjendi, të Su- bronzi, qelibari, hekuri, janë të zbukuruara me 2003, f.134. edhe ndonjë përzierje kulture iliro-greke. Por, ajomotive është dheharekës simbole në të Kosovë, ndryshme të cilat mitike, u përkasin me të cilatpadyshim sundimtarët ilirëve e rajonittrashëguar të Ohrit nga tëpërgatitën parët. për pavdekësise. Te 6-V.Lahtov, Problem Trebeniske kulture, Охрид, 1965, f.175. 7-Skender Anamali, Problemi i formimit të populliti shqiptarë në dritën e kulturë ilire dhe bartësit e saj janë fise jugore ilireaksesorët (Lah- dallohendhe me shumë edhe motivet gjasë dasaretëve solare. (Garashanin, 1975: 24). të dhënave arkeologjike, Tiranë, 1988, f.337-335. tov, 1965: 175). Shkencëtarët tjerë hedhin supozime të Më shumë se 400 aksesorë të gjetura në këtë Nekropol, Maska me simbolin solar 8-Иван Микулчиќ, Антички градови во Македонија, А 8, 1999, ndryshme, se janë karakteristikë e artit grek që nga shek- Simboletjanë prej te ari, katër argjendi, maskat bronzi, funerale qelibari, hekuri, janë të Скопје, f.101. ulli VI para Krishtit, ndërkaq të tjerët për artin maqe- zbukuruara me motive dhe simbole të ndryshme mitike, Për karakterin Maskaautokton me të simbolevesimbolin solaresolar në trevat ilire na dëshmojnë9-Muzafer Korkuti,një varg Rreth faktesh. formimit Nga të enositsistemi Ilir, i Studimesimbolikës ilire vëllimi Nga fotot e ekspozuara vërejmë se dominojnë simbole antropomorfe, të diellit, bletës dhe të simbolit të dy duarve. I, 1974, Tiranë. dono-ilir. Sidoqoftë, do të ndalemi te maskat funerale, me të cilat sundimtarët e rajonit të Ohrit përgatitën për Kypellazgo elementPër -karakterinilire edhe mësojmë sot autoktonpërgatitet se përveç tëdhe simboleve simbolikësmbathet ngasolare solare, gratë, në motivettrevatqë do të ishin thotë10-Edibe personifikim se motiviSelimi-Osmani, i bletësi Diellit, Simbolizmi është pastaj njëIlir kishinvazhdimësidhe motivet domethënie antropomorfee në Anësorët janë të gërshetuara rreth e përqark me ambra dhe vija të lakuara. që nuk ishin të njohura në ritualet e varrimit Grek në pavdekësise. Te aksesorët dallohen edhe motivet solare. ilire na dëshmojnë një varg faktesh. Nga sistemi i sim- veshjen e Rekës së Epërme, Veshja autoktone e meshkujve të Rekës trashëguartotemike, ngasarkale të parët. e tjerë. Si Dielli, Hëna, yjet dhe shumë motive të tjera pellazgo-ilire me mite e besime të lashta. atë kohë. Ngjashmëritë e këtyre maskave të varrimit me bolikës pellazgo-ilire mësojmë se përveç simbolikës so- së Epërme, 2014, Shkup, f.21-26. maskat mikenase - janë portrete formale, sepse Mycenae Simbolet te katër maskat funerale lare, motivet ishin personifikim i Diellit, pastaj kishin 11-Zhaneta Andrea, Lidhjet kulturale dhe etnike të ilirësë juglindore me Maska me simbolin solar Maqedoninë Perëndimore në kohën e vonë të bronxit në dritën e dhe Trebenishtja janë në një distancë të largët. Maskat Nga fotot e ekspozuara vërejmë se dominojnë sim- domethënie totemike, sarkale e tjerë. Si Dielli, Hëna, qeramikës së pikturuar, Studime historike nr.I ,1969, Tiranë, f.151- nga Mycenae, ngjallin zakonin egjiptian të veshjes së tru- bole antropomorfe, të diellit, bletës dhe të simbolit të dy Përyjet karakterin dhe shumë autokton motive të simboleve të tjera pellazgo-iliresolare në trevat me ilire mite na dëshmojnë 158. një varg faktesh. Nga sistemi i simbolikës pit të të ndjerit me ar, kështu që me siguri maskat nga duarve. Anësorët janë të gërshetuara rreth e përqark me e besime të lashta. Ata përdoren edhe sot nëpër masa 12-M.Garashanin, Nekoi problem na makedonskata prehistoria, Macedo- pellazgo-ilire mësojmë se përveç simbolikës solare, motivet ishin personifikim i Diellit, pastaj kishin domethënie Trebenishtja i përkasin të njëjtit frymëzim. Ndërmjetësi- ambra dhe vija të lakuara. të gjera (Gjergji 1979: 231-247). Është me rëndësi të nia Acta Archeologica I, 1975, f.24. totemike, sarkale e tjerë. Si Dielli, Hëna, yjet dhe shumë motive Exhlaletë tjera Dobruna- pellazgo Salihu,-ilire Motivime mite i dorës e besime në monumentet të lashta. mbivarrore, Insti- mi i Kretës në transmetimin e këtij zakoni është theksuar Në sistemin e përgjithshëm të simboleve dhe në përmendet, se në mitologjinë ilire, Dielli adhurohej si tuti Albanologjik i Prishtinës, Prishtine, faq.363-368. nga disa studiues dhe legjenda e Cadmo dhe Harmonia, mënyrë të veçantë në atë të simbolikës ilire, ky simbol Perëndi. Ndërsa te grekët antikë, kulti i tij nuk kishte https://exlibris.al/gjetjet-arkeologjike-te-nekropolit-antik-ne-trebenishte- mund të dëshmojnë për ardhjen e kolonistëve kretas dhe ndeshet dendur edhe para kohës së ilirëve. Duke u ndonjë rëndësi, siç pohonte vetë Platoni. Autori italian bartin-kulture-pellazgo-ilire/ qipriotë në trevën e Maqedonisë. Kjo na bind që një po- mbështetur në një njohje të thellë të materialit etno- G. Bonfante, thotë se në Sicili (ku ka shumë arbëreshë) 13-Azem Qazimi, Fjalori i mitologjisë dhe demonologjisë shqiptare /të kremte rite e simbole/ Plejad, Tiranë 2008, f.27 pull, i cili pati një veprimtari tregtare shumë aktive me të grafik artistik dhe historik shqiptar që figurat e grave Diellin e kanë adhuruar si hyjni, kult me origjinë ilire. 14-Andromaqi Gjergji, “Përkime midis ornamentikës popullore shqiptare gjitha brigjet e Mesdheut dhe sidomos me brigjet veriore mbizotërojnë në plastikën antropomorfe neolitike, ato Është për t’u theksuar se edhe autorë të tjerë kanë dhe asaj ilire”, Studime Ilire II, Rilindja Prishtinë, 1979, 231-247. të Afrikës, ku Kartagjena, Tunizia, Malta dhe Gjibral- janë të lidhura me kultin e pjellorisë të tokës mëmë. konstatuar rëndësinë e kultit të Diellit ndër ilirët. Në 15-Grup autorësh, Fjalori mitologjik 1970, Shtutgart, 374. tari, ishin zonat kryesore të përhapjes së tyre si tregtare Edhe maska me figurën e njeriut është bartur brez pas mitologjinë shqiptare edhe sot ai zë një vend të rëndë- Mark Tirta, Elemente të kulteve ilire te shqiptarët, Etnografia shqiptare, 271. ashtu edhe kulturore. Është koherent në studimin e tij brezi në gdhendjet në gurë të gjetura në shpellat ilire sishëm, siç vë në dukje edhe albanologu gjerman M. Andromaqi Gjergji, Përkime midis ornamentikës popullore shqiptare e arkeologu i njohur Skender Anamali, ku shkruan se pra- (Selimi-Osmani 2014: 21-26). Lamberc (Grup autoresh 1970: 374). asaj ilire, Studime Ilire II, Rilindja Prishtinë, 1979, f.48. pagina 9 Anno 18 n.6 Dicembre 2020 Storia Fjala e fundit e Skënderbeut

para princave të Arbërit dhe birit të tij- Gjonit

Nga Stephan Zannowich Bëhu i durueshëm nga veprimet e luftës, dhe i dhe pikëpamjeve të Papës. Për të mirën e shtetit tim patrembur nga rreziqet; i butë dhe njerëzor, kurrë kam qenë gjithmonë i lumtur në të gjitha veprimet e “Unë jam tani në shtratin e vdekjes. Po të lë një mizor apo agresiv. Fshihi dhimbjet që mund të t’ i mia. Roma është arrogante vetëm ndaj princave të mbretëri me forca të mjaftueshme mbrojtëse, por ty shkaktojnë fatkeqësitë tua; Armiqtë e tu do të jenë dobët dhe fatkeqë. Roma gjithnjë ka pusur frikë nga si pasardhës të pa shkathët për moshën që ke për ta gjithmonë të gatshëm të të fyejnë dhe të të përulin në unë, prandaj gjithmonë më ka bërë lajka; i ka ndry- qeverisur mirë. Megjithatë, nëse ti ndërkohë bëhesh i fatkeqësitë tua dhe ministrat e tu do të të tradhtojnë. shuar qëndrimet dhe doktrinat sipas rastit, por frika guximshëm dhe i virtytshëm, do të jesh në gjendje t’ i Afroji të diturit, të huajt me përvojë dhe bëji këshill- nga humbja e atyre shteteve, të cilat gjithmonë i kër- përbuzësh të gjitha fyerjet e armiqve. Nuk është mad- tarë tu, ndonëse nuk janë as fisnikë, as të pasur dhe cënonte Mehmeti, e bënte që vazhdimisht të mbante hësia e një shteti që e bënë të respektueshëm fronin as titulluarë. Të drejtat favorizuese që ua lë fisnikëve, një qëndrim unifikues ndaj meje, duke m’i konfir- mbretëror, por shkathtësia e atyre që e mbajnë. Nëse janë rrjedhojë e politikës, ti mund të bësh fisnikë sa muar të gjitha të drejtat dhe zotërimet e mia. Papët i ti je plotë cene, je skllav i ministrave tu, mendjelehtë të duash. Për injorantët e pasur mund të ofrosh shër- kanë parë me pesimizëm përpjekjet kërcënuese dhe ndaj zërave lajkatarë të oborrtarëve tu, atëherë asgjë bime nderi duke kursyer pronën tënde për mirëmba- iluzionin e fuqisë së tyre metafizike se do të mund të nuk do të jetë më e lehtë sesa rrëzimi poshtë nga pika jtjen e trupave, oborrin tënd mbretërorë të shkëlqyer fitonin diç nga një ushtar i vjetër si unë, por ata nuk kulmore në të cilën je vendosur. Ti duhet ta admirosh në kurriz të mburravecëve dhe të atyre që nuk kanë do të heqin dorë nga përpjekja për të përfituar nga dhe ta kultivosh virtytin si bazë të fronit mbretëror. asnjë avantazh tjetër përveç arit të grumbulluar. Mos papërvoja dhe mosha jote e njomë në të qeverisur, Virtyti nuk është një hije. Ndoshta do të ta thonë një u mbyll në mendimet tua. Shpjegoju oborrtarëve se për të të përmbysur. Mos harro se midis praktikave të ditë kështu, mos harro se kushdo që të thotë këtë është kushdo që ju mashtron dhe ju dezorienton në punën ndryshme që ata përdorin për të arritur këtë qëllim, i pabesë dhe tradhtar, që për të qeverisur në vendin rreth administratës publike, do të dënohet. Poetëve më e pagabueshmja është përmes konfesionit. Por tënd, përpiqet të krijojë intriga maksimale të rrejshme, që të thurin ode dhe epistolarë për të të bindur se je është e lehtë t’ i kuptosh dhe t’i bësh të dështojnë: të cilat pastaj, herët a vonë, do të shkaktojnë rënien më i madhërishmi, më fisniku, më i lavdishmi, heroi nëse prifti dëshiron të dijë më shumë gjëra të tjera tënde. Duke pasur virtytin si udhërrëfyes, lajkatarët më i guximshëm luftarak nga të gjithë mbretërit, dër- përveç mëkateve tua dhe ceremonive fetare, ti duhet dhe të ligët ose do të largohen prej teje, ose nga in- goju si dhuratë një copë letër, bojë dhe penë përmes ta refuzosh atë si një mashtrues dhe ta dënosh si të teresi i tyre personal, do të mundohen të jenë të mirë një memeci të panjohur nga oborri, me urdhrin që ta tillë, le të jetë shembull për të tjerët si ai. dhe të dobishëm. Me virtyt ti do të mund ta mbash thonë krejt të vërtetën e asaj çfarë kanë shkruar dhe, Më kot përpiqesh të kërkosh burimin e kësaj me lehtësi mbretërinë e trazuar që po të lë, të acaruar nëse nuk mund ta bëjnë këtë, nëse janë të kufizuar sjelljeje të njëtrajtshme të priftërinjve; ajo humbet nga luftërat e pandërprera; forcoje, ktheja qetësinë ; për të dhënë këshilla të mira, atëherë lëri të paktën që në fillet e këtij institucioni. Ky mision ambicioz, gjithashtu nëse je i guximshëm dhe punëtor , përpiqu ta kuptojnë se nëse vazhdojnë të shkruajnë vetëm të i skllavëruar nga paragjykimet dhe okultizmi, është të etablosh një gazetë në tërë mbretërinë, të çliruar nga pavërteta të këtilla të rrezikshme , ata do të mbyten përpjekur kudo që të nënshtrojë njerëzimin me forcë

çdo cenzurë, e cila do të shkruante për çdo padrejtësi, nga kushdo qoftë që do të flasë në emrin e Zotit, për si helmues të së vërtetës nga vetë ti si mbrojtësi i ose me shkathtësi, duke e bërë skreptin të lakohej për të gjithë dhunën që do të ushtronin guvernatorët Fjalata bërë e fundit mbretin e Skënderbeut dhe drejtësinë para princave që të të heshtin. Arbërit dhe Ti bititduhet të tij- Gjonitshenjtë i saj. nën turrën e druve . e provincës tënde, dhe që miqtë e farefisi i tyre do të t’ i mbrosh ata priftërinj kundër zellit të indinjuar të Kujdesu që të kesh gjithmonë ushtarë të mirë, të Politika plotë fshehtësi e Romës ka qenë shpesh qëndronin në oborrin mbretëror e do të mundoheshin Nga Stephan Zannowich disiplinuar; që ushtarët tu të mos bëhen përtacë, të të ashtuquajturve adhurues të prirur dhe hipokritëve fatale për autoritetin e sovranëve. Fytyra e saj mad- ta mbanin të fshehtë nga ti, apo ta zbukuronin me “të Unë vegjël, jam taniduke në i shtratinshpërblyer e vdekjes. ata për Po punëntë lë një e mbretërityre në me kalojnëforca të kohën e tyre kot, ti duhet t’i ushtrosh ata dhe hështore, e cila nganjëherë është vetëm vegël e pretekstin e drejtësisë dhe domosdoshmërisë. mjaftueshmegjykatat tuaja, mbrojtëse, ose në por oborrin ty si pasardhës tënd mbretëror. të pa shkathët për moshënt’i trajtoshqë ke jo si skllevër, por si shokët tu më të mirë. atyre që e qeverisin, është e lidhur me duart e tyre Shqyrto gjithçka vetë, dhe nëse gjyqtarët, më- për taKur qeverisur dikush mirë. të Megjithatë, flet keq për nëse dikë, ti ndërkohë ti duhet bëhesh ta dëgi guximshëm- Kur dhe je inë luftë, duhet të sillesh si gjeneral, dhe në hyjnore në sy të popullit nën qerren e pastër të in- suesit, oficerët apo klerikët do të kryejnë krime dhe josh vetëm me njërin vesh, por ruaje gjithmonë veshin betejën të cilës nuk i dihet epilogu, duhet të luftosh si teresit të tyre, të lavdisë së princave dhe popujve, padrejtësi, atëherë ata të dënohen pamëshirshëm në tjetër për të dëgjuar të akuzuarin: të nxitosh me gjy- një ushtar. Emri mbret është një titull shumë i nderu- Ati i të cilëve thotë se është. Sidoqoftë, është po vendin ku është kryer krimi. Do ta shohësh pastaj që kimin tënd të prerë është shenja më e pamohueshme ar, por ky titull është i lidhur me shumë përkujdesje ashtu mjaftë e rrezikshme të kundërshtosh hapur pasardhësit e tyre do të mësohen që të bëhen të dre- se njeriu nuk posedon asgjë. Duhet të jesh bamirës dhe detyrime të mëdha që duhet përmbushur. këtë idhull të jashtëzakonshëm të fesë sonë. Papa jtë dhe njerëzorë. Por nëse ti vetë nuk përmbahesh ndaj të gjithë personave. Ashtu siç do të shkëlqesh E para nga të gjitha është t’i bësh njerëzit t’i është vetëm një njeri si ne të tjerët, me pasionet nga dhuna, lëndimet dhe veset, të jesh shëmbëlltyrë në botë duke u spikatur me gradën që do të mar- duan dhe t’I respektojnë gjërat. Zoti nuk na ka ve- dhe dobësitë e tij, me besimin në pagabueshmëri, e veprave të mira, të gjitha dekretet tuaja do të shër- rësh së shpejti, duhet të shkëlqesh për të tjerët me shur me fuqi supreme për të dalë jashtë realitetit, por në harmoni me Shpirtin e Shenjtë, por- mos harro- bejnë vetëm sa për t’i shtuar mëkatet dhe krimet. Kur zemërgjerësinë tënde, cilësi kjo dalluese e princave. që të jemi mbrojtës të çështjes së përgjithshme. Për nga ky njeri është krijuar një Perëndi në tokë. Ai të marrësh timonin e qeverisjes në duar tua, kujdesu Një monark edhe po të jetë i varfër, duhet të jetë një zemër të butë, një shpirt të virtytshëm, lumtu- është vetëm pasardhës i Shën Pjetrit, i cili ju tha për Drejtësinë e cila është baza e të gjitha virtyteve. bujar. Kurseji kënaqësitë tua të tjera për ta bërë të ria e përgjithshme e popullit është kënaqësia më e atyre që luteshin: ndaluni, unë s’ jam tjetër, veçse Ti duhet t’ i mbrosh zejtarët dhe punëtorët si njerëzit plotë bujarinë, mbroji meritat e secilit dhe shpërble madhe që mund ta përjetojë. Neglizhenca dhe një njeri. Por ai është larg nga ajo që ta ndjekim verbër- më të dobishëm të shtetet tënd, dhe të ndalosh rrep- kudo, pa druajtje. dashamirësi e rezervuar që në të vërtetë quhet in- isht dhe me bindje! Koka e pasuesve apostolikë ka tësishtë që të mos ndjehen të shtypur nga të pasurit. Mirësia duhet ta shoqërojë një zemër bujare. jorancë e një princi, e bën atë të pakënaqur dhe ti bubulluar dhe shkëndijuar anatema në botë, ndaj Ti duhet të jesh i butë dhe miqësor ndaj bashkëpunë- Njeriu ndërton tempuj, i ngre altarët Zotit nga mirë- duhet ta dish se je mbret vetëm për t’ i ngushëlluar, atyre që kanë guxuar të ngrenë zërin dhe arsyen torëve tu; duhet të gjendesh shpesh në mesin e tyre, sia. Frikësoju vetëm asaj fuqie që rigjallëron një dorë respektuar dhe mbrojtur ata. Largoji sa më shumë kundër orakullit të perëndisë kapitolike. Në qoftë të bisedosh me ta, t’ i pyesësh përmes ministrave tu të dobët e të humbur të njeriut. Kujdesu gjithnjë për astrologët, magjistarët dhe alkimistët që mundohen të se Papa të dërgon peshqeshe, relikte, bekime? nëse është zbatuar vullneti yt në pikëpamjen e së dre- epokën tënde, të popullit tënd, farefisit tënd, që të prodhojnë florinj dhe diamante. Një princ është gjith- merri ato me kujdes dhe lëre popullin tënd të nxi- jtës. Udhëheqësi që rri mbyllur gjithmonë brenda me mos i turpërosh apo t’ i mërzitësh e tu bësh dëm me monë i pasur kur është i mençur dhe i ndritur. Le të tur nga shembulli yt t`ju jap atyre admirimin. Do oborrtarët e tij shikohet nga bashkëpunëtorët tjerë si mizorinë, arrogancën dhe injorancën tënde. Mos gdhendin në mermer të bardhë me shkronja të zeza të ishte një pakujdesi e rrezikshme nëse do të doje armik ose tiran i tyre. Prania e qeveritarit është e harro se njerëzit kanë lindur për të qenë të lumtur. mbi portat e të gjitha kështjellave tua dedikimin për të të ndriçoje mendjet e njerëzve të thjeshtë për këtë dobishme për vendin e tij sikurse prania dhe ngrohtë- Dashuria nuk ka rrëmbyer kurrë fjalën time, vendi- burgosurit apo të arrestuarit: mjerë ata guvernatorë, çështje. Vetëm Princi dhe ministrat e tij duhet ta sia e diellit për plleshmërinë e tokës. Dëgjo ankesat met e mia. Unë kam ndjerë ëmbëlsinë e saj vetëm në priftërinj, që ia fshehin mbretit pafajësinë e shtypur, kenë çelësin e kësaj fshehtësie. Por nëse Papa ndon- dhe kërkesat e popullit tënd me fytyrë të qeshur për përqafimin e nënës tënde. Dashuria është kënaqësi dhe bëjnë që , përmes zemërimit dhe krenarisë tij, të jëherë përpiqet të rrisë numrin e priftërinjve, dhe të të mbjell një besim tek ata, në mënyrë që të të ndi- për njeriun vetëm në mënyrën e bindjes dhe të rrëm- përkeqësojnë dhembjet e fajtorëve. (duhet të jesh i murgjve, për të tërhequr para nga shtetet tua, për hmojnë për të korrigjuar abuzimet dhe fatkeqësitë e bimit ndaj tjetrit. Unë nuk kam rënë në këtë pasion. kujdesshëm që financuesit e tu të mos jenë fajtor për të kryer inkuizicionin me qëllim të mbrojtjes nga shtetit. Një princ me një karakter të këtillë nuk është gjith- asnjë monopol të monedhës dhe taksave e nevojshme njerëzit e tij për herezi, apo më në fund, të të nxis Kujdesu që kombi yt të ushtrojë fenë e krishterë, monë i dobët ndaj kësaj shtyse: ai është gjithashtu i për mirëmbajtjen e shtetit.) për të ndërmarrë ndonjë luftë për çështje të Zotit, por mos persekuto askënd; mos detyro askënd që pajisur me dhuntinë e dashurisë ndaj njerëzimit, por Mbroji njerëzit e dashur dhe të mirë, ndëshkoji dhe nëse ti e pranon këtë, atëherë le të bie mbi ty ta marrë fenë kundër vullnetit të tij. Dielli, që është nëse i dorëzohet këtij pasioni, ajo e dobëson qenien e shpirtrat e këqij. Ji i ndjeshëm ndaj ofendimit, por dhe bashkëpunëtorët e tu, rrufeja e hakmarrjes qiel- imazhi i Zotit, shkëlqen pa dallim si për turkun ashtu tij, e zbut shpirtin e tij, e dobëson forcën e tij trupore, akoma më shumë ndaj shërbimeve të bashkëpunë- lore. Zoti di të hakmerret për fyerjet që i bëjmë; Ai edhe për të krishterin. Kushdo që të këshillon për dhe nuk mund të kundërshtojë shtytjet e rrezikshme torëve të tu dhe miqësisë me njerëzit e ngjashëm me nuk ka nevojë për asnjeri. Mos e kërcëno Romën të luftuar për kauzën e Zotit është një mashtrues që që e rrëmbejnë. Për më tepër, dashuria e frymëzon ty. Suksesi i një lufte është mashtrues, duhet ta njo- kur Roma nuk të kërcënon, ngaqë ke refuzuar të të dëshiron të sakrifikojë të vërtetën për interesat e tij. me butësi dhe e bën atë armik të lakmisë, të rrugës së hësh edhe paqëndrueshmërinë e tij; atëherë maturia përdorë për ide të ndryshme. Por bëj luftë me këdo Zoti është i plotfuqishëm, ai mund të bëjë gjithçka ndyrë që errëson virtytet më të shkëlqyera. Sidoqoftë dhe guximi do të të shërbejnë më shumë se fati. Duhet që dëshiron të prish lumturinë e njerëzve tu dhe të pa ndihmën e askujt. Klerikët janë të nevojshëm për ti do t’i kërkosh për nuse here pas herë vajzat nga ta kuptosh fitoren, por mos harro se, edhe mund të drejtën e Mbretërisë. njerëzit sepse ata janë të kufizuar. Nëse fati ndon- mbretëria e Transilvanisë, sipas propozimit që sapo pësosh disfatë. Sfidoje veten në çdo gjë, por para së Ti duhet ta ndalosh me shkrim, pa të drejtë jëherë të sjellë të bëhesh endacak, i varfër dhe i më bëri ajo mbretëri përmes ambasadorit, me të cilën gjithash: kurrë mos të të prijë zemërimi; atëherë njer- ankese, që asnjë nga të njerëzit e tu, të mos bëhet prift pakënaqur, mos e ndërro fenë për interes. Ndërrimi do të jetosh në bashkëshortësi të mirë dhe si shok iu i thjeshtë bëhet i ligë dhe mbreti një përbindësh. ose murg, para moshës dyzet vjeçare. Në mënyrë që dhe ndryshimi i bindjeve qytetare dhe politike janë besnik, ashtu siç më ke parë mua duke jetuar me Unë të jap mallkimin tim, nëse ti lë pas dore një të pa ngarkesën e një letargjie hyjnore të mos përfitohet shpesh shenja të dobësisë, por edhe një krim në aspe- nënën tënde. burgosur, cilido qoftë ai, të qëndrojë njëzet e katër duke u ushqyer nga puna e të tjerëve, është e nevo- ktin fetar. Nëse ajo çfarë kanë përqafuar etërit tuaj si Do të armatosesh me guximin dhe qëndruesh- orë pa u marrë në pyetje, si dhe nëse çështjen e një jshme më parë që njeriu të ketë kontribuar në zvogëli- më të arsyeshmen dhe më të mirën, dhe e ke marrë si mërinë ndaj fatkeqësive dhe me qetësinë ndaj dësh- vejushe apo të një të miture nuk e shqyrton brenda min e shpenzimeve të shoqërisë nga e cila dëshiron të trashëgim me mbretërinë, ti nuk mund ta braktisësh timeve. Mos ju dorëzo përtacisë; ajo është nëna e të tetë ditësh. Liria e njeriut dhe prona e pacenueshme ndahet për të kënaqur vetveten. Gjatë kohës së luftës atë si një mosmirënjohës: dhe njeriu mosmirënjohës gjitha veseve. Mos u kënaq me leximin e romaneve, e të pafajshmit janë gjërat më të shenjta në botë. Hak- kurrë mos ua merr fshatrave banorët për t’ i bërë ush- është qenia më e urryer në botë. Mbyti që në fillim ato turbullojnë mendjen. Mos bjerë në gjumë duke u merru pa kërcënuar, pa bërë ndonjë paralajmërim. tarë; edhe priftërinjtë dhe murgjit duhet njësoj të të të gjitha teoritë e teologëve dhe kastës më të rrezik- besuar traktateve të fqinjëve tu; ata do të presin mo- Asnjëherë mos merr këshilla nga gratë; por vepro ndihmojnë për ta mbrojtur shtetin që i ushqen në paqe shme për lumturinë e një shteti. Ne kemi parë per- mentin kur do të jesh i pakënaqur për të të mposhtur ashtu që ato të këshillojnë armiqtë tu. Rri më shumë pa ndonjë përfitim. Nëse Papa të kundërshton, bëje të andoritë më të lulëzuara që janë copëtuar dhe janë dhe do të kenë pretendime të rreme për trashëgiminë mbi kalë se në shtrat. të dëgjojë me butësi, por nëse ndonjëherë je i detyruar tronditur nga kundërthëniet e këtyre fanatikëve fat- që unë të kam lënë. Mos përfito kurrë nga spiunët për Mos harro se politika e turqve është të mbjellë ta tërheqësh shpatën kundër tij, atëherë digje skelën, keqë; krahina kryengritëse që nuk dëgjojnë më zërin të marr vesh se çfarë thonë njerëzit për administratën përçarje midis princave të krishterë; ata i detyro- dhe duke ia puthur këmbët gjithmonë lidhja duart. Një e ligjit, vullnetin e mbretërisë dhe këshillat hyjnore tënde. Bëj mirë dhe lëri të flasin dhe të shkruajnë hen gjithë madhështisë së tyre për këtë politikë të politikë e tillë do të të mësoj që në çdo kohë të fitosh të Fesë së vërtetë. Shih mbretërinë e Konstandinit çfarë të duan: të gjithë janë një mburojë e mirë e shkëlqyeshme, e cila bënë dhe do t’i bëjë ata që të dashurinë atërore të pasardhësve tu dhe do të të më- nën skllavërinë e Mehmetit dhe perandorinë e Johan mbretit; edhe spiunët do t’ i hakmerren atij mjaf- kenë më shumë pushtime se armë. Në fund, nëse fati soj të bëhesh shembulli edhe i shumë mbretërve të Paléologut të shkelur nën këmbët e kuajve arabë. Ai tueshëm përmes plumbit të përfoljes dhe shpifjes. xheloz nën mëshirën e të cilit të lë si trashëgimtar, e dobët, frikacakë, injorantë, të pa ditur, të cilët lejojnë ishte besëtyt dhe priftërinjtë e tij lakmitarë, injorantë, Lëri njerëzit e tu të shkruajnë, mundohu të marrësh do që ti të biesh nga froni, atëherë mos harro se unë papën dhe ministrat e tyre t’ua cenojnë pushtetin që ua oborrtarë të rremë dhe të zhytur në luks dhe mash- përgjigje nga sekretarët tu për gjërat paksa më të isha babai yt, dhe se ti nuk bënë të biesh poshtë ndry- ka besuar Zoti për të përhapur lumturinë e kombeve, trim kurse tani princa, priftërinj, oborrtarë të vdekur rëndësishme dhe më të përgjithshme, por sekretet she, veçse me shpatë në dorë. Do të kesh shumë punë mbretër dhe etër të të cilëve janë”. apo si të vdekur nga skllavëria. Nëse ti ke fatin t’ i shtetërore nuk duhet të jenë për të tjerët, por vetëm me mbretërinë e Romës, përkrahësi dhe mbrojtësi së (Përktheu ne shqip: Qerim Raqi) mbash të diturit, filozofë në krahinat tua, të cilët janë për ty dhe aty duhet të jesh vetë sekretar. Mos shpër- të cilës kam qenë deri më tani. Interesat e mia më Libri “ Kastrioti i madh i Shipërisë, 1788, Stock- ndriçuar nga pishtari i arsyes dhe jo nga shkëlqimi i fill askënd, edhe më i vogli dhe më i varfëri mund të detyruan të pajtoj politikën time me të tyre. Rretha- holm me autor Stephan Zannowich eshte botuar ne rremë i sistemit, do t’ i lejosh të shkruajnë në qetësi të shkaktojë telashe, ashtu sikundër mund të jetë i nat në të cilat jam ndodhur unë nuk më kanë lejuar shqip nga shtepia botuese “ Magjia e librit”, Prishtinë, dhe të ngrihen kundër paragjykimeve dhe intrigave dobishëm për ty me këshillat dhe guximin e tij. që të luftoja njëkohësisht kundër uzurpimeve turke 2020. Përkthyer: Qerim Raqi garnizonin turk, institucionet e administratës turke të kazasë dhe të Sanxhakut të Elbasanit. Këto çeta të bashkuara, Aqif Pashë Elbasani, i pagëzoi me emёrin Çeta e Martaneshit. Komandant u caktua Sheh Hysen Sulova.

Anno 18 n.6 Dicembre 2020 pagina 10 Storia Çetat e lirisë të mbledhura në Byshek, nё shtator të vitit 1912. 25 NËNTOR 1912, “ELBASANI KA PRAN(Fotografi e FotiUEPapajanit INDIPENDENCe ruajtur në koleksionin e LefËNosit)N E SHQYPNIËS” Nga Prof. Dott. Lutfi ALIA bindur të bashkoheshin me kryengritjen e përgjithëshme dhe shpalljen e pavarësisë. Dokumenti i shpalljes se për pavarësinë dhe shpalljen e Shqipërisë shtet mëvehte. pavarësisë në prefekturën e Elbasanit i firmosur nga 35 ryengritja mbarëshqiptare e vitit 1912 për t’u çlir- Takimi u zhvillua në Martanesh në gusht 1912. Pas patriotët dhe përfaqësuesit e të gjitha shtresave shoqërore uar nga zgjedha shumë shekullore e Perandorisë shumë debatesh, pjesa më e madhe e parisë së Dibrës, dhe të besimeve fetare, me pas u shoqërua me një KOsmane dhe për bashkimin në shtetin Shqiptar pranoi e u bashkua me kryengritjen e përgjithëshme për deklaratë, të cilën me shumë të drejtë Mësuesi i Merituar të vilajeteve të Kosovës, të Shkodrës, të Manastirit dhe çlirimin e Shqipërisë nga robëria osmane, ndërsa paria e Rudolf Deliana e quan “Karta e lirisë e Elbasanit”, të të Janinës, u kurorzuan me vendimin e Kuvendit Kom- Matit me në krye Zogollët, që donin autonominë në varësi cilën po e prezantojmë në vazhdim: bëtar në Vlorë me shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë të Sulltanit, nuk pranuan të bashkohen me kryengritësit. Vjesht’ e 3të 1912 Shpallje për vetëqeverimin e më 28 nëntor 1912 dhe formimin e qeverisë të kryesuar Patrioti Hasan Prishtina, një ndër udhëheqësit e Shqipëniës nga patrioti Ismail Qemali. Shpallja e Shqipërisë shtet më kryengritjes mbarëpopullore në vitet 1911 - 1912, në 25 – XI – 1912 vehte, është një nga ngjarjet kulminante të historisë të kujtimet e tij, përfshinë dhe letrën e nën-kolonel Ismail Na gjindja e Elbasanit, pa ndonjë shtërngim të jashtëmi popullit tonë, ështe akti i parë politik mbarëkombëtar, që Haki Tatzati, i cili tregon për aktivitetin patriotik të çetës ose së brendëshmi, po nga dëshiri’i ynë i lirë bashkë me të shpalli krijimin e shtetit Shqiptar. së Martaneshit. gjitha qytetet e Shqipëniës po bajmë të ditunë gjithë botës Ky akt i rëndësishëm u parapri me shpalljen e pavarësisë Shkodër, me 15. 6. 1921 së qytetëruarë se sot shpallim vehten tonë fare të shkëputin në qytetet Elbasan (25 nëntor), Peqin (26 nëntor), Tiranë Fort të ndertit Zotni nga mbreënija Ottomane tue numëruar si nje komb i lirë, (27 nëntor) etj. Shpallja e pavarësisë në qytete të tjera të Zot. Hasan Beg Prishtinës Deputet i Dibrës në Shkodër. i cili me ndihmën e të madhit Zot, mbrojtësit të të gjithë cilët e paraprinë Kuvendin e Vlorës, lidhet me rrethanat Kam marrë vesht, se Zotëria e Juej jeni tue gatue nji kombeevet edhe me mprojtjen e qeverive të Europës, shpëreh politiko – ushtarake të krijuara në muajt gusht – nëntor broshurë mbi ndodhinat e kryengritjes shqyptare në vjetin se do të qeverisë me nderë, drejtësi, dhe me një panësi të 1912. Vendimi për ndërmarrjen e akteve lokale të shpalljes 1912. plotë pa vënë re ndryshim feje ose dogme. Ç’ do shqiptarë së pavarësisë nga patriotët shqiptarë, ishte me rëndësi për Ju lutem të keni mirësin m’e pranue edhe ket pjesën teme ose i huaj, ndën këtë qeverië shqipëtare, do të mundi të rroi faktin e vështirësive, që krijuan klanet fanatike filo-osmane e m’e shti në broshurën e siperthanun; mbasi ka të bajë me lirisht, dyke i gëzuar të gjitha të drejtat njerëzore. të Shqipërisë së mesme, bejlerët dhe kleri mysliman i kryengritjen qi bahet fjalë. E na kemi ndërmend të rrojmë vëllazërisht edhe me Durrësit, të cilët me sugjerimet e Esat Pashë Toptanit, nuk Në vjetin 1912, me qëllim për m’u bashkue me qeveritë fqinje, pa dashtun t’u bajmë as të paktin damë, po e lejuan Ismail Bej Vlorën të organizoi Kuvendin Kombëtar kryengritjen e Kosovës, kjemë nisë prej Elbasanit: Ymer Bej duke iu lutun të na ndihmojnë në vetëqeverimin tonë, sikur në Durrës. Në këto rrethana, më 14 nëntor Ismail Qemali Ohri, unë (atë herë ishe kapitan), Ahmed Dakli e shumë na ndihnë edhe në rrëzimin e qeverisë Ottomane. kontaktoi telegrafikisht Aqif Pashë Biçakun, të cilin e atdhetar të tjerë e të gjithë së bashkut u bamë kund 40 vetë Rroftë Shqipënia e lirë lajmëroi të përgatiteshin për organizimin e Kuvendit në qi patëm formue nji komitë dhe kjemë mbledhë në katundin Kështu e baftë Zoti! Elbasan, si e ka konfirmuar dhe Rudnayrobëria - nënkonsulliosmane, ndërsa Martanesh;paria e Matit vendme i nëpërmetueshëmkrye Zogollët, përqë tëdonin sjellunautonominë të komitës.në varësi të Sulltanit, nuk Na përfaqësuesit e Elbasanit vërtetojmë të sipërmen dyke austriak në Durrës dhe Mit’hat Frashëri, pranuani cili tregon të bashkohen se meKëtu kryengritësit. kje bashkue me ne edhe Zoti Ismail Haki Libohova, Foti Papajani, me veshje karakteristike të Shpatit dhe kaped- vumë ndënshkrimin tonë. Elbasani e kishte marrë njoftimin dhe kishtePatrioti filluarHasan të lidhejPrishtina kapiten,, një ndër Foti iudhëheqësi cilli Papajani,kishtet e kryengritjes ikë prej meDibre. mbarëpopullore veshje Çeta e karakteristikejonënë vitet mbet1911 në- 1912 ani, në të Mankujtimet Shpatit Bala e tij, (Osman dhe Bala kapedani nga Vali iMan Martaneshit), Bala në(Osman nën- Bala(Rudolf nga Deliana. Vali Arkivii Martaneshit), Digital i Elbasanit; në 04. 01. me trevat e tjera, për të bashkërenduar aktivitetetpërfshinë e shpalljesdhe letrёn e nMartaneshën-kolonel Ismailnja dyHaki javë Tatzati, e në ikëtëcili tregon kohëpёr pataktivitetin ardh deri patriotik në tëkufiçetёs sëMartaneshit.tor 1912 në Byshek. Fotografi e koleksionit të Lef Nosit. 2018) së pavarësisë. U caktua Elbasani, sepse ky qytetShkodë me rtradita, me 15. 6. 1921të Martaneshit nënprefekti i Matit, kapiten Esadinëntor me një 1912 në Byshek. Fotografi e koleksionit të Lef Nosit.Për të përballuar sulmin e serbëve kundër Elbasanit, patriotik kishte përvojë në organizimin e kuvendeveFort të ndertitsi ai iZotni batalion ushtarë e dy topa për gjurmimin e kësaj çete, por Aqif Pasha u detyrua ta anulloi udhëtimin për në Vlorë, Zot. Hasan Beg Prishtinës Deputet i Dibrës në Shkodër. Shpatit me komandant Sif Nosin, Çeta e Dumresë me nuk shkoi dhe nuk mori pjesë në Kuvendin Kombëtar të arsimit në vitin 1909. Kam marrë vesht, se Zotëkjoria euJuej ndalueVjeniendimin,tue prejgatue saj.nji broshurëTueqë qenëkjombi se ndodhinatforcë prapë në ee kryengritjeskëtëbashkuar ditë patënshqyptare komitësh,nëkomandant vjetin 1912. Irfantë quhej Numan çetaBeun. e QëllimiMartaneshit, i këtij tubimiAqif Pashë Biçakçiu e bazoi në faktin, Kur Kryengritja e përgjithëshme po konkretizohejJu lutem të kenidrejtmirësin ardhunm’e pranue në Martaneshedhe ket pjesën katër temebatalionee m’e ushtrishti në tëbroshurën rregullshme,e siperthanun; ishte mbasitë bashkoheshinka të të gjitha çetat, në një njesi të vetme shpalljes së Pavarësisë. Në kuvendin e Vlorës, Elbasani u shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë, situatabajë me politikekryengritjen u qitë bahet ardhur fjalë.se prejçeta Dibre, e Martaneshitçeta u detyrue me uishte largue mënë njëe malvjetra jo vetëm e Sanxhakut të Elbasanit, porpërfaqësua dhe e Vilajetitme delegatëttë LefManastirit Nosi, Shefqet Daiudhe (avokat, Në vjetin 1912, me qëllim për m’u bashkue me kryengritjen e Kosovës, kjemë nisë prej Elbasanit: Ymerluftarake,Bej Ohri, përunë të sulmuar garnizonin turk, institucionet ndërlikua nga ndërhyrjet brutale të ushtrive serbe, greke të fortëishte të Martaneshit,çeta më ku filloie shquara me ba gatitjetnë e nevojshme,luftimet kundëre administratës pushtuesve turke të osmanë.kazasë dhe Më të Sanxhakut24 nëntor të 1912,sekretar i ÇetaKuvendit),e Martaneshit,Qemal Bej Karaosmanirrethoi dhe Dervish dhe malazeze, që u vërsulën të pushtojnë trojet(atë herë shqiptare.ishe kapitan), përAhmed të mosDakli lanëe shumënë qetësiatdhetar ushtrinëtë tjerë e eardhur...të gjithë sëedhebashkut çeta uebamë kund 40 vetë qi Bej Biçaku, të cilët janë firmëtarët e aktit histroik të patëm formue nji komitë dhe kjemëgarnizoninmbledhë në katundin turkMartanesh;tё Elbasanit.vend i përmetueshëmKomandapër të Elbasanit.sjellundhetë komitës. Këtoushtria çeta të turkebashkuara,të Aqifbllokuara Pashë Elbasani, brenda gazermës, ishin të pafuqishëm të Ushtria serbe, pasi pushtoi Prizrenin dheKëtu Shkupin,kje bashkue nëme nejonëedhe qiZoti kjeIsmail ba prejHaki 80Libohova, vetësh kapiten,shkoi nëi cilli Dumrekishte eikë Shpat prej Dibre. të Çetai pagëzoi e jonë mbet me në emërin Çeta e Martaneshit. Komandant u shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. Aqif Pashë Biçaku nëntor mori Manastirin, Ohrin e Strugën.Martanesh Më 24 nëntornja dy javë eElbasanit. në këtër ekohëagonin Këtu pat ardhu bashku kundërderi në me kufi ne tëkomitëve dhe Martaneshit kapiten nënprefekti Tajartë Begubashkuar i Matit, me kapitencaktua. T Esadië Shehnes me ë njëHysenrmen Sulova. me 25 nëntor 1912, komitet qendroie çetaave në Elbasan të lirise, dhe sëme bashkuflamurin me Shehe Hysen 1912, ushtria serbe arrijti në Qukës dhebatalion po marshonte ushtarë e dy topashumë për gjurmimin oficerë te e kësajtjerë…Tue çete, por qenë kjo unë ndalue Dumre prej esaj. Shpat, Tue qenë patën se prapë në këtëVendimin, ditë patën që kjo forcë e bashkuar komitësh, të Sulova, Ahmet Daklin, Irfan Ohri, Murat Zhaboli, Sif Nosi ardhun në Martanesh katër batalionekuq ushtrime tëshqipen rregullshme, tëdy ardhurkrenёshe prej Dibre, çetanë u krye,detyrue mehynё u larguetriumfues në një në qytetin e Elbasanit, kaluan para ushtrisë dhe autoriteteve kërcënuese drejt Elbasanit. Ushtria malazeze, më 8 tetor ardhë dhe shumë atdhetarë të tjerë e qe ba forca e jonë afër quhej çeta e Martaneshit, Aqif Pashë Biçakçiu e bazoi në organizoi çetat e komitëve dhe vullnetarëve, për mbrojtjen mal të fortë të Martaneshit,800 kuvetë. filloi Kjo me çetëba gatitjet u mashtronte e nevojshme, prej për Aqif të mos Pashë lanë nëElbasanit qetësi ushtrinë e ardhur... edhe e Elbasanit nga sulmet e ushtrisë serbe, që po cënonte 1912 sulmoi Shkodrën dhe e mbante të rrethuar.çeta e jonë Në qi kjejug, ba prej 80 vetështurke shkoi nëtë Dumre Sanxhakut. e Shpat të Elbasanit. Me Këtukëtë u bashkuakt metrimërie, ne dhe kapitenfaktin,luftëtarët Tajar se çeta Begu e Martaneshite lirisë eishtengrijtën më e vjetralart jo moralinvetëm e politik dhe ndërgjegjien kombëtare grekët morën Janinën e Kosturin dhe rrethuanme shumë Korçën. oficerë te tjerë…Tuedhe shumë tëqenë popullit nëatdhetarëve Dumre e Shpat,të të Elbasanit. tjerë”. patën ardhë dhe shumë atdhetarë të tjerë e Sanxhakutqe ba forca e tëjonë Elbasanit, por dhe e Vilajetit të Manastirit mëvehtësinë e Shqipërisë të sapo shpallur vend sovran Kjo rrethanë e detyroi Ismail Qemalinafër të 800 ndërpresi vetë. Kjo çetë u mashtronte(Hasan prejPrishtina. Aqif Pashë ElbasanitNjë shkurtim dhe shumë atdhetarëvekujtimesh të tjerë”.mbi dhe ishte çeta më e shquara në luftimet kundër pushtuesve dhe i pavarur. përpjekjet per t’u mbledhur në Elbasan( Hasandhe shkoiPrishtina. në Një kryengritjenshkurtimMkujtimeshё 25 shqyptare nëntormbi kryengritjen të 1912,vjetit shqyptare1912.Aqif Shkoder.tёPashavjetit 1912. ,Shtyp çeta Shkoder. e lirisë Shtyp shkronja e Martaneshit dhe populli i ElbasanitNdërsa kryen në Vlorënjë aktpo beheshintë lartë pergatitjet patriotik per ngritjen Françeskane, 1921, f. 5 – 23) osmanë. Më 24 nëntor 1912, Çeta e Martaneshit, rrethoi Vlorë. Në këto situata të ndërlikuara, shpallja e pavarësisë shkronja Françeskane, 1921, f. 5 – 23) garnizonin turk të Elbasanit. Komanda dhe ushtria turke e flamurit dhe organizimin e Kuvendit Kombëtar per Grumbullimi i patrioteve elbasanasdhe, bashkimiatdhedashurie. i tyre me çetën e MartaneshitSi qytetidhe qёndrimi i pari ëparisёqëtё Martaneshit,shpalli ipavarësinë, shprehu dhe kapacitetinshpalljen politiko e Shqipërisë-juridik shtet tëpavarur,patriot disaëve pjesë të në Elbasan dhe në trevat e tjera shqip-tare shqetёsoinga 25 komandatderi 28 turke tëGrumbullimikazave tё Matit dhei patriotevetё Dibrёs, tëelbasanas,cilat reaguan bashkimime urgjencë, i tyreduke medërguar të ushtrinëbllokuarakundër brenda gazermës, ishin të pafuqishëm të nëntor 1912, ndonëse në përmasa lokale,çetë përbentes së lirisë dheakte popullit çetëntë Martaneshit. eelbasa Martaneshit nas, dhe të qëndrimicilët ni parisëë rrethanat të Martaneshit, e nd i ërlikureagoninara kundër të n ëkomitëventorit të 1912, bashkuar. bënë Të nesërmennjë zgjidhje me Shqipërisë të guxim të brishtëëshme dhe, tëtë porsalindur,drejtë dhe u pushtuan të nga të rëndësishme patriotike për krijimin e njëJavёn realitete parё tëtё rishtatorit shqetësoi1912,domsodoshme.nënprefekti komandati Matit, turkekapiteni të kazave Esad të Beu, Matit me dhenjё batalion të Dibrës, ushtarësh 25 turq nëntor dhe dy 1912, topa komitet e çetaave të lirise, me flamurin e ushtritë greke, serbe dhe malazeze. polititk, që i kundërvihej hapur dhe guximshëmfushor, marshoipushtetitdrejt Martaneshit,të cilat reaguanpor çeta emekomitёve urgjencë, e komanduar duke ngadërguar Murat Zhaboliushtrinë dhe Ahmet Dakli, iu doli Në këto rrethana të ndërlikura, Aqif Pasha urdhëroi një para dhe i thyen forcat turke në livadhet e Skenderit. Edhe nënprefekti i Dibrës dёrgoi katër batalionekuq meushtarësh shqipen dy krenëshe në krye, hynë triumfues në të Perando-risë Otomane, por ishte dhe një mesazh ndaj kundër çetës së lirisë dhe popullit të Martaneshit. qytetin e Elbasanit, kaluan para ushtrisë dhe autoriteteve pjesë e çetës të Martaneshit, e komanduar nga Man Bala turqë, tё cilët ndeshёn nё rezistencёn e çetёs të Martaneshit. Në betejën e zhvilluar në livadhet e Luçanës, ushtria 3 dhe çeta e Shpatit e komanduar nga Sif Nosi, të shkonin shteteve ballkanike, që të njihnin pavarësinëturke e shtetitu shpartallua të ri dhe u kthyeJavënnё Peshkopi, e parë ndërsatë shtatoritkomandanti 1912,i tyre kapitennënprefektiIsmail iHaki Matit,Libohova, turkeu bashkua të Sanxhakut.me Me këtë akt trimërie, luftëtarët e lirisë Shqiptare. kryengritësit. Pas kёtyrekapitenidy betejave, Esadçeta Beu,e Martaneshit me një ubatalionngjit në Ballejë. ushtarësh turq dhe dy e ngrijtën lart moralin politik dhe ndërgjegjien kombëtare në Labinot, për të ndaluar marshimin e ushtrisë serbe drejt (Kristo Frashëri. Shpallja e pavarësisë së Shqipërisë: topa fushor, marshoi drejt Martaneshit, por çeta e komitëve të popullit të Elbasanit. Elbasanit. Njëkohësisht, më 29 nëntor 1912 qeveria e 28 nëntor 1912. Tiranë 2008). Vlorës i dërgoi Aqif Pashë Biçakut, tekstin e dokumentit, për Më 25 nëntor 1912, Aqif Pasha, çeta e lirisë e Kryengritja e Përgjithëshme e vitit 1912, e gjeti El- Martaneshit dhe populli i Elbasanit kryen një akt të lartë t’ia dorëzuar komandantit të ushtrisë serbe, që po marshonte basnin vatër të ndezur të luftës antiosmane. Çetat e patriotik dhe atdhedashurie. Si qyteti i parë që shpalli në trojet e shtetit shqiptar të sapo shpallur i pavarur. Më 29 komiteve të lirisë të Martaneshit, të Shpatit, të Dumresë, pavarësinë, shprehu dhe kapacitetin politiko-juridik të nëntor, Komisioni i Elbasanit u takua në Qukës dhe i dorëzoi të Byshekut dhe të Strugës, ishin më aktivet në Vilajetin patriotëve elbasanas, të cilët në rrethanat e ndërlikuara të dokumentin, komandantit të ushtrisë serbe. e Manastirit në luftën për shpalljen e Pavarësisë së nëntorit 1912, bënë një zgjidhje të guximëshme, të drejtë Në fund të vitit 1912 dhe fillimet e vitit 1913, Shqipërisë. Patriotët Elbasanas në muajin gusht të vitit dhe të domsodoshme. Shqipëria e porsa çliruar nga zgjedha shumë shekullore 1912 filluan organizimin e kryengritjes. Në kujtimet e tij, Kjo ngjarje patriotike, është pasqyruar në historinë e Perandorisë Osmane, u ballafaqua me ngjarje të patrioti Foti Papajani, për këto ngjarje shkruan: dhe në kulturën qytetare elbasanase, kështu shume gra e ndërlikuara politike. Ushtria e Mali të Zi nga 8 tetori 1912 “Patriotët e Elbasanit … thirrën një mbledhje, e cila u qendisnin flamurin e kuq me shqiponjen dy krenëshe me kishte rrethuar Shkodrën. Në këto rrethana Aqif Pashë mbajt në një vend të mëçefët pranë katundit Kryezjarrth. datën e shpalljes së pavarësisë 25 nëntor 1912, si rasti i Biçakçiu, çetën e Byshekut të komanduar nga Ahmet Këtu murën pjesë Ahmed Dakli, Ali Hysen Çaushi, Ali flamurit të qendisur në jastek nga Marie Buda, vajzë 19 Dakli dhe një pjesë të çetës të Martaneshit të komanduar Çelirama, unë e të tjerë. Në mbledhje u diskutua për vjeçare vitin kur u shpall pavarësia në Elbasan. Ky flamur nga Murat Zhaboli, i dërgoi në Shkodër, ku u bashkuan organizimin e nji kryengritje të aarmatosun në zonën ruhet dhe është dëshmi me vlera të mëdha historike. me forcat e tjera, që po luftonin kundër ushtrisë malazeze, e Elbasanit, në bashkëpunim edhe me kryengritësit e Më 25 nëntor 1912, Aqif Pasha, ngriti flamurin e kuq që kishte hyrë në trojet shqiptare. Populli i Shkodrës, krahinave të tjera të Shqipënisë. Mbledhja vendosi të me shkabën dy krerëshe në Elbasan dhe njoftoi Ismail rezervistët shqiptarë, çetat e lirisë dhe forcat vullnetare, i formohehin çeta në të gjitha anët e trevës së Elbasanit dhe rezistuan gjatë sulmeve të ushtrisë malazeze, nga Zogaj në Ahmet Dakli, komandanti Murat Zhaboli, komandanti i Qemalin, me telegramin e firmosur nga 35 patriotët, për këtë punë të ngaarkoheshin ata paatriotë që njiheshin Ahmet Dakli, komandanti i çetes te Byshekut Murat Zhaboli, komandanti i çetës të Martaneshit. Tarabosh, nga Kraja deri në Bushat, nga Hani i Hotit në i çetes te Byshekut çetës të Martaneshit. përfaqësuesit e popullit të Elbasanit, të cilët deklaruan se më mirë me katundarët e asaj ane dhe që kishin me ta “kanë pranue indipendencën e Shqypniës”. fushat e Shtojit, nga Shengjini në Lezhë. miqësi familjare. Aty për aty i ndamë krahinatTë nesërmen, ku do arrijti të mesazhie komanduari Aqif Pashës, nga Murati cili i urdhëronteZhaboli dhetë zbrisninAhmet Dakli,sa më iushpejt dolinë Elbasan, ku do te (Fatos Baxhaku. 1912 – 1913, Rethimi i fundit i mblidheshin tё gjitha çetat e komitёve tё Sanxhakut tё Elbasanit. Nr. 12050 – fjalë 100 – O. T vepronim. Në Shpat dhe në Martanesh u caktua Ahmet para dhe i thyen forcat turke në livadhet e Skenderit. Edhe Elbasan 12 Vjesht e Tretë 1328 (25 nentor 1912) Shkodrës. Gazeta Shqip. Gusht 2012). Dakli, Ali Hyseen Çaushi, Ali Çelirama, unëNё shtatordhe të1912, tjerë.me iniciativёn e Aqif Pashёs, në Byshek të Elbasanit u mblodhën mbi 2000 komita të çetave të Gjatë udhëtimit për në Shkodër, kur arrijtën në Lezhë, lirisë, që vepronin në Sanxhakunnënprefektie Elbasanit, i Dibrëssi dërgoiÇeta e Martaneshit katër batalioneme komandant ushtarësh Murat turqë,Zhabolin, Çeta1.e 25Byshekut ora e natës Këta ishin bektashinj dhe më të shumtët eme fsshataarvekomandant Ahmettë Daklin,të cilët Çeta ndeshën e Shpatit në me rezistencën komandant Sif e çetësNosin ,tëÇeta Martaneshit. e Dumresë me Në komandant Shk. Irfan TijaNuman Ismail Qemal Beut çetat e Elbasanit u ndeshën me forcat malazeze, të cilat Martaneshit ishin të këtij tarikati. Teqja e BeunMartaneshit. Qëllimi ikakëtij tubimibetejënishte e tëzhvilluarbashkoheshin në livadhettë gjitha eçetat, Luçanës,nё njё njesiushtriatë vetme turkeluftarake, u për të sulmuarVlonë kishin pushtuar Shengjinin dhe kishin depërtuar deri pasurr influencë të madhe në tërë krahinën. Mjerisht nuk e te ura e Drinit në Lezhë. Pas luftime të ashpra, forcat shpartallua dhe u kthye në2 Peshkopi, ndërsa komandanti Gjithë popylli ynë, mysliman e të krishtenë, me nji za mbaj mend emrin e patriotit që u caaktue të formoi çetën i tyre kapiten Ismail Haki Libohova, u bashkua me kanë pranue indipendencën e Shqypniës. malazeze u thyen dhe u tërhoqën në Shengjin, ndërsa në fushë. Të gjitha këto çeta do të kishin një udhëheqie kryengritësit. Pas këtyre dy betejave, çeta e Martaneshit u N’emën të të gjithë popullit të Prefekturës s’Elbasanit komitët elbasanas vazhduan marshimin për në Shkodër. të vetme. Çetat e krijueme, para se me fillue luftën, u ngjit në Ballejë. Haxhi Hafëz Sulejman Kungulli, Zav. i Mitrop. Papa Në mbrojtjen e Shkodrës, u zhvilluan luftime të ashpëra. mblodhën në Kruyezjarrth. Në mbledhje u spjegue qëllimi Sa arrijtën, komitët e ardhur nga Elbasani i dërguan në Të nesërmen, arrijti mesazhi i Aqif Pashës, i cili i Dhimitër Dhimitruka, Aqif Pashë Biçakçiu, Shefqet Bej i kryengritjes së përgjitheshme”. frontin e malit Tarabosh, ku hynë në luftime që ditën e urdhëronte të zbrisnin sa më shpejt në Elbasan, ku do Vërlaci, Hasan Bej Biçaku, Abdulla Bej Tirana, Fuat (Lufta pë çlirimin kombëtar në vitet 1878 – 1912. parë dhe iu takoi të përballen me sulmet më të egëra të te mblidheshin të gjitha çetat e komitëve të Sanxhakut të Bej Biçaku, Kahreman Beu, Servet Zylfi, Ismail Bej Kujtime veteranësh. Botim i Akademise së Shkencave, ushtrisë malazeze. Elbasanit. Xhelayddin Bej, Ali Agjah Bej, Adil Beu, Maliq Bej Riza Instituti i historisë. F. 465) Në frontin e Taraboshit, komitat e Çetës së Byshekut Në shtator 1912, me iniciativën e Aqif Pashës, në Beu, Demir Bej Sulçe Beu, Refik Myftiu, Sheh Mahmut (Hilmi Dakli. Ahmet Dakli. Botim Onufri, 2017, f. 45 dhe të Martaneshit, së bashku me çetën e Malësisë së Byshek të Elbasanit u mblodhën mbi 2000 komita të Guma, Sheh Xhafer Pasmaqi, Sheh Hysen Sulova, – 46). Madhe, zhvilluan luftime të ashpra deri përleshje trup çetave të lirisë, që vepronin në Sanxhakun e Elbasanit, Kryetari i Bashkiës Ruzhdi Alush Saraçi, Papa Beniamin Sipas shkrimeve të Hasan Prishtinës (udhëheqës i me trup, duke rezistuar heroikisht sulmeve të ushtrisë si Çeta e Martaneshit me komandant Murat Zhabolin, Deliana, Beniamin Nosi, Taq Buda, Kolë Papajani, Lazër kryengritjes mbarëpopullore në vitet 1911 - 1912) dhe malazeze, që u detyrua të tërhiqej me humbje. Trimëria garnizonin turk,Çetainstitucionet e Byshekute administratës meturke komandanttë kazasë dhe të Sanxhakut Ahmet të Elbasanit.Daklin,Këto Çetaçeta të ebashkuara, Papajani, Serafin Jorgaqi, Haxhi Nikolla Jorgaqi, Mihal kujtimeve të Ismail Tatzati, rezulton se në atmosferënAqif Pashë Elbasani, i pagëzoi me emёrin Çeta e Martaneshit. Komandant u caktua Sheh Hysen Sulova. Profti, Dhimtër Paparisto, Emin Haxhiadem Shijaku, e martaneshasve bëri jehonë në popull dhe në shtypin lëvizjes mbarëkombëtare kundër Peran-dorisë Osmane, Rrapush Demeti, Mahmut Hakani, Hysein Dakli, Jusuf e kohës. Të gjithë ndiqnin me preokupim luftimet për paritë e Matit dhe të Dibrës, nuk e pranonin pavarësinë Bej Taushani, Hasan Çifte, Ymer Peni, Hysein Hastopalli, mbrojtjen e qytetit të Shkodres. Aqif Pasha i dërgoi e Shqipërisë, por donin vetëm autonomi nën varësinë e Demir Zenel Hoxha. telegram Esat Pashë Toptanit, aso kohe zv-komandanti i Perandorisë Osmane. Kundër pavarësisë ishte dhe Ahmet (Marrë nga dokumentat historike të Lef Nosit, botim forcave që mbronin Shkodrën, të cilit i kërkoi ta informonte Zogu, i cili u bashkua me mikun e tij, gjeneralin turk Viti I – 1924, Nr. 2, faqe 38) urgjent me telegram, për shendetin e Ahmet Daklit, të Ibrahim Pasha, i dërguari i Portës së Lartë për të shtypur (Arkivi Digital i Elbasanit: 20. 11. 2020) Murat Zhabolit dhe gjëndjen e luftëtarëve martaneshas. kryengritjen e popullit shqiptarë. (Hyqmet Kotherja. Pavarësia e Elbasanit 1912 (35 Mbrojtjae Shkodrës, bëri jehonë në vendet (Irfan Bej Ohri. Kujtime: Roli i parisë dhe i çetës së firmetarët). Tiranë 2012, f. 3 – 114) perëndimore. Giulio Barella, korespondenti i gazetës Martaneshit, në luftën për pavarësinë e kombit shqyptar. Në pasditen e 25 nëntorit 1912, krijohet Qeveria e italiane “Corriere della sera”, i cili ndiqte luftimet nga Tiranë, janar 1913) Përkohëshme Lokale e Elbasanit dhe në ditet e më pasme fronti i malazezëve dhe gazetari anglez Henry Nevinson, Qëndrimet filoturke të parisë të Matit dhe të Dibrës, u organizua milicia, per ruajtjen e rendit publik. Aqif korespondenti i gazetës “Times”, në frontin shqiptar, rrezikonin të tërhiqnin pas vehtes dhe paritë e fushës së Pashë Biçaku është Prefekti i parë i Elbasanit të çliruar kanë botuar artikuj me lajme nga lufta e Shkodrës dhe Tiranës, andaj për të parandaluar ndërlikimin e situatës, nga zgjedha osmane dhe i pari në historinë e administratës shpesh kanë treguar trimëritë e komitave të Martaneshit, Aqif Pashë Biçaku dërgoi në Martanesh Irfan Numan vendore kombëtare Shqiptare. të Byshekut dhe të Malësisë së Madhe. Beun, Ahmet Daklin, Ali Hysen Çaushin, Ali Çelirama Më 25 nëntor, çetat e komitëve dhe populli u (Giulio Barella. La guerra turca – balcanica. Vista dhe Foti Papajani, të cilët i kërkuan parisë të kësaj treve Çetat e lirisëÇetat etë lirisë mbledhura të mbledhura nënëByshek, Byshek,nё shtator në tështatorvitit 1912. të vitit 1912. mblodhën në sheshin qendror të qytetit, një manifestim e vissuta agli avamposti dei montenegrini. Diario di G. patriote, të ftonte parinë e Matit dhe të Dibrës, për t’i (Fotografi(Fotogra e Fotifi ePapajanitFoti Papajanit e ruajtur ruajturnë koleksionin në koleksionine Lef Nosit) e Lef Nosit) i përgjithshëm për të shprehur gëzimin për lirinë e fituar Barella, corrispondente di guerra in Montenegro. Ribotim: Roma 2013).

Foti Papajani, me veshje karakteristike të Shpatit dhe kapedani Man Bala (Osman Bala nga Vali i Martaneshit), në nëntor 1912 në Byshek. Fotografi e koleksionit të Lef Nosit.

Vendimin, që kjo forcë e bashkuar komitësh, të quhej çeta e Martaneshit, Aqif Pashë Biçakçiu e bazoi në faktin, se çeta e Martaneshit ishte më e vjetra jo vetëm e Sanxhakut të Elbasanit, por dhe e Vilajetit të Manastirit dhe ishte çeta më e shquara në luftimet kundër pushtuesve osmanë. Më 24 nëntor 1912, Çeta e Martaneshit, rrethoi garnizonin turk tё Elbasanit. Komanda dhe ushtria turke të bllokuara brenda gazermës, ishin të pafuqishëm të reagonin kundër komitëve të bashkuar. Të nesërmen me 25 nëntor 1912, komitet e çetaave të lirise, me flamurin e kuq me shqipen dy krenёshe në krye, hynё triumfues në qytetin e Elbasanit, kaluan para ushtrisë dhe autoriteteve turke të Sanxhakut. Me këtë akt trimërie, luftëtarët e lirisë e ngrijtën lart moralin politik dhe ndërgjegjien kombëtare të popullit të Elbasanit. Mё 25 nëntor 1912, Aqif Pasha, çeta e lirisë e Martaneshit dhe populli i Elbasanit kryen një akt të lartë patriotik dhe atdhedashurie. Si qyteti i parë që shpalli pavarësinë, shprehu dhe kapacitetin politiko-juridik të patriotëve elbasanas, të cilët në rrethanat e ndërlikuara të nëntorit 1912, bënë një zgjidhje të guximëshme, të drejtë dhe të domsodoshme. 3 pagina 11 Anno 18 n.6 Dicembre 2020 Storia Documento di Stefano Gaspari Dokumenti i Stefano Gasparit i vitit dell’anno 1671, la storia della sua 1671, historiku i shkruarjes scrittura e della sua pubblicazione dhe i publikimit të tij Questo documento è considerato come il più importante Ky dokument konsiderohet më i rëndësishmi për Historinë e Shqipërisë per la Storia dell’Albania del XVII secolo. për shekullin XVII. Di Mark Palnikaj e più tardi anche dagli albanesi, come il documento Nga Mark Palnikaj të dhëna të hollësishme për numrin e popullsisë, por più importante per la storia dell’Albania del XVII edhe për vendbanimet dhe emërtimin e tyre edhe kur Relazione o rapporto? secolo. Se una relazione simile, redatta da Smajevic Relacion apo Raport? janë katër apo pesë familje. Ka të dhëna gjeografike n tutte le occasioni nelle quali è stato commen- del 1703, è stata pubblicata per intero e con pochis- ë të gjitha rastet kur është komentuar ky doku- ku përfshihen emrat e lumenjve, maleve, krahinave, tato, questo documento è stato identificato come simi errori, il documento di Gaspari, anche se molto ment është cilësuar si “Relacioni i Stefano Gas- kufinjtë gjeografikë të tyre etj. Ka të dhëna me kara- I“La relazione di Stefano Gaspari del 1671”. In importante, ancora oggi è stato pubblicato solo par- Nparit i vitit 1671”. Në të vërtetë ky cilësim me kter ekonomik ku tregohet për llojet e bimëve që kul- realtà questa definizione non appare corretta perché zialmente e con tanti errori che continuano a essere këtë emër ka qënë i padrejtë sepse ky dokument nuk tivoheshin, për prioritetet, për gjendjen ekonomike të questo documento non è una relazione nel senso uf- tenuti in considerazione come fonti storiche pro- është një relacion në kuptimin zyrtar të tij. Mbas krijimit popullsisë, për monedhat, për shërbimet që ofroheshin ficiale del termine. Dopo la creazione in Vaticano, nel ducendo letture errate che, qualche volta, giungono a në Vatikan, në vitin 1622, të institucionit për përhapjen si fetare ose edhe shëndetësore, deri edhe kirurgjikale. 1622, della Sacra Congregazione per la diffusione trasformare la realtà storica. Questo documento non e fesë e quajtur Propaganda Fede, njëri nga vendimet Nisur nga këto informacione që përfshin ky dokument, della fede, chiamata più comunemente “Propaganda è mai stato pubblicato in lingua albanese ka qënë detyrimi për klerikët që punonin brënda konti- është konsideruar nga studjuesit e huaj dhe më vonë Fide”, una delle decisioni prese fu quella di obblig- Dagli archivi emerge che il compito affidato a nentit Europian të dërgonin çdo vit nga një relacion për edhe nga ata shqiptarë, si dokumenti më i rëndësishëm are i chierici che lavoravano nel continente europeo Stefano Gaspari di stendere un rapporto sullo stato gjendjen në teritorin që ata administronin nga ana fetare. për historinë e Shqipërisë për shekullin XVII. Por nëse a inviare, ogni anno, una relazione sullo stato del ter- delle chiese cattoliche in Arberia, così come sullo Ata që punonin në vende të tjera jashtë Europës, duhej një relacion i ngjajshëm i Zmajeviqit i vitit 1703 është ritorio da loro amministrato. A coloro che operavano stato sociale della popolazione, fu predisposto diret- detyrimisht të dërgonin një relacion së paku një herë në publikuar i plotë dhe me fare pak gabime, dokumenti fuori Europa era richiesto l’invio della relazione al- tamente da Papa Clemente X e fu approvato dai più dy vjet. Relacioni nuk mund të hartohej sipas dëshirës i Gasprit, megjithse mjaft me rëndësi, akoma edhe sot meno ogni due anni. La relazione non poteva essere alti e importanti organi dello Stato del Vaticano. Fu së njërit apo tjetrit klerik, por ishte formuluar një listë me e kësaj dite është publikuar vetëm pjesërisht dhe me redatta seguendo criteri personali ma le informazi- prescelto per questa missione perchè di nazionalita 27 kërkesa, mbi të cilat duhej të dërgoheshin të dhëna, shumë gabime, të cilat vazhdojnë të merren në kon- oni dovevano essere organizzate rispondendo a 27 arberore, conosceva la lingua e le zone delle sette në mënyrë që në Vatikan të kishte lëndë të mjaftueshme sideratë si burime historike të sakta dhe të prodho- domande. In questo modo il Vaticano aveva modo di diocesi abitate dalla për të njohur realisht jnë shkrime me gabime, të cilat nganjëherë shkojnë raccogliere le informazioni necessarie per conoscere popolazione di lingua gjendjen e të gjitha deri në tjetërsimin e realitetit historik. Nga të dhënat lo stato reale di tutte le regioni in cui i chierici svol- albanese, aveva ter- rajoneve, ku ata kishin arkivore merret vesh se dërgimi i Shtjefën Gasprit në gevano le loro attivita pastorale. Nel 1802 il numero minato con successo aktivitetin e tyre fetar. Arbëri, për të raportuar për gjendjen e kishës kato- delle domande sulle quali veniva basata la relazione gli studi presso il Col- Në vitin 1802 numri like në këto treva, por edhe për gjendjen sociale dhe era salito a 69. Da questo punto di vista il documento legio Illirico di Loreto i pikave, mbi të cilat shoqërore të popullsisë së tyre, është iniciuar nga vetë in esame non è, dunque, una relazione ma un rap- e il Collegio Urbano di duhej të përfshiheshin Papa Klementi X dhe është ndërmarrë nga organet më porto scritto sullo stato di quelle zone illiriche dove la Vaticano e, soprattutto, të dhëna në relacionet të larta të shtetit të Vatikanit. Ai është përzgjedhur për chiesa cattolica svolgeva la sua attività. Questa richi- gli era riconosciuta e dërguara, ishte 69. këtë mision, sepse ishte me kombësi arbërore, njihte esta di informazioni era stata richiesta insistentemente un’intelligenza supe- I parë në këtë kënd- gjuhën dhe zonat në të shtatë dioqezat me popullsi shq- dal Papa ed era finanziata da un fondo speciale di- riore a quella dei suoi vështrim, ky dokument ipfolëse, kishte mbaruar me sukses Kolegjin Ilirik të versamente dalle relazioni che costituivano, invece, colleghi. nuk është një relacion, Loretos dhe Kolegjin Urbanian në Vatikan dhe, mbi të un obbligo legale e un lavoro di routine affidato ai Nel 1670, termi- por është një raport me gjitha, ishte i njohur edhe për një inteligjencë të mirë Vescovi, ai Vicari Apostolici e ai sacerdoti nelle zone nati gli studi presso le shkrim për gjendjen në raport me kolegët e tjerë. E thënë ndryshe, ai në da loro servite. Scritto in 125 fogli e diffuso in 211 due università più note në zonën e influencës vitin 1670 kishte mbaruar dy shkolla të larta nga më pagine manoscritte, il documento supera i confini di di quei tempi e conscio së kishës katolike në në zë për atë kohë dhe kjo ishte pa dyshim një arritje una relazione informativa e assume l’importanza di dell’indubbio successo këto zona të Ilirikut. shumë e madhe e tij. Në fillim, ofertën për të kryer uno studio completo sui territori che l’autore ha stu- conseguito, respinse la Ky është kërkuar me një mision të tillë, ai nuk e ka pranuar me pretendi- diato e percorso, in 12 mesi, senza fermarsi. Dallo proposta paventando vendosmëri nga Papa min se i rrezikohej jeta nga turqit që kishin pushtuar scritto di padre Fulvio Cordignano, che riporteremo il rischio di perdere la dhe është sponsorizuar këto zona dhe se i kishin ofruar një pagesë të pam- più avanti, si evince che l’originale era composto non vita ad opera dei tur- me fond të veçantë nga jaftueshme. Mbas disa muaj bisedimesh midis tij dhe da125 ma da 156 fogli scritti fronte e retro, cioè 312 chi che avevano invaso kisha, ndryshe me re- eprorëve, është rënë dakort që ai të vizitonte dioqezat pagine. Non ne conosciamo il formato. quelle zone e perché lacionet që ishin një që kërkohej, jo si përfaqësues i klerit por si një turist, L’importanza del documento risiede nel fatto che gli avevano offerto detyrim ligjor dhe një qytetar i thjeshtë kundrejt një shume shumë të madhe è testimonianza di come la popolazione dell’Arberia una paga insufficiente. punë rutinë që duhej monetare për nevoja të shërbimit, si ushqim, fjetje, fosse diffusa in sette diocesi e, per la maggior parte, Dopo alcuni mesi di të kryhej nga Ipesh- pagesë për kuajt dhe shoqëruesit dhe për ryshfetet që fosse sopravvissuta all’assimilazione religiosa non trattative fra lui e i kvinjtë, Vikarët Apos- parashikohej se do t’i duheshin për pushtetarët e kor- accettando di rinnegare la fede cattolica. Questa re- suoi superiori si giunse tolikë dhe meshtarët ruptuar turq nëse ata do t’i nxirrnin pengesa. Shuma sistenza era stata condotta in modo indipendente e all’accordo che lui avrebbeDOCUMENTO visitato le DI diocesi STEFANO non GASPARI në zonat DELL’ANNO ku ata shërbenin. 1671 LA I shkruar STORIA në DELLA 125 fletë SUA dhe SCRITTURA i e madhe E monetare që i është vënë në dispozicion për senza l’appoggio della Santa Sede per quasi un secolo come rappresentante delDELLA clero ma SUA come PUBBLICAZIONE turista, come shpërndarë në 211faqe dorëshkrim, ky i tejkalon kufijtë të përmbushur misionin e ngarkuar, e vinin atë para e mezzo. La maggior parte della popolazione viveva semplice cittadino. Ottenne una notevole somma per e një relacioni informativ dhe ka rëndësinë e një studimi përgjegjësisë që detyrën e ngarkuar ta kryente në nive- secondo i costumi arabi, mentre i cristiani vivevano il viaggio, per vito e alloggio, per i cavalli, per gli ac- të plotë për zonat që ai i studjoi dhe i shkeli me këmbë lin më të lartë të mundshëm. Në dokumentet e ruajtura solo in forza della loro tradizione e non perchè la compagnatori, per le manceDi Mark che prevedevaPalnikaj di dover për dymbëdhjetë muaj pa ndërprerje. Jo direkt, nga në Arkivin e Propogandës së Fesë në Vatikan (APF) Chiesa Romana avesse mostrato una qualche attenzi- pagare per corrompere gli ufficiali turchi nel caso gli shkrimi i Kordinjanos që po paraqesim më poshtë, mer- del krejtësisht e qartë që Gaspri dërgohej në misionin one per loro. In passato la Santa Sede non aveva mai avessero creato qualche problema. ret vesh se kopja origjinale ka patur jo 125 por 156 fletë e tij, jo si relator, por si eksplorator dhe raporti që ai Questo documento è considerato come il più importante per la Storia dell’Albania del XVII rinunciato a mostrare attenzione per questa popolazi- La forte somma che gli era stata messa a dispo- të shkruara para dhe prapa, pra 312 faqe. Formatin e duhej të sillte duhej t’i tejkalonte përmasat e një rela- one ma la violenza perpetrata dai turchi nelle zone sizione per compiere questasecolo. missione, lo poneva da- fletëve nuk e dimë. Rëndësia e këtij dokumenti qëndron cioni. Raporti mbi gjendjen në Shqipëri që do praq- da loro invase aveva esposto i chierici a gravi rischi vanti alla grande responsabilità di compiere l’impresa në faktin se popullsia e Arbërisë e përfshirë në teritoret iste ky eksplorator, duke mos qënë vetë i punësuar në nel praticare la religione cristiana. La fede cristiana da lui accettata nel migliorRelazione modo possibile. o rapporto? e shtatë dioqezave, në shumicën dërmuese i kishte mbi- këtë vend dhe duke mos patur edhe lidhje personale si era, pertanto, indebolita in quelle zone. Dopo la Nei documenti custoditi nell’archivio di Propa- jetuar asimilimit fetar dhe nuk e kishte pranuar të bëhej me personelin që shërbente në këto dioqeza, ishte i creazione, nel gennaio 1622, di “Propaganda Fide”, ganda Fide, in Vaticano (in seguito APF), appare renegat i fesë katolike në një pjesë të madhe të sajë. përjashtuar nga konflikti i interesave dhe do të ishte nacquero organizzazioni per ristabilire la fede smar- chiaramente che GaspariIn veniva tutte mandatole occasioni in missione nelle quali èKëtë stato qëndresë commentato, e kishin questo bërë documentonë mënyrë tëè statopa- identificatoshumë afër realitetit dhe larg manipulimeve për intere- rita da una parte della popolazione dei paesi invasi non come relatore ma comecome esploratore, “La relazione e il rapporto, di Stefano varur Gaspari dhe pa del mbështetje 1671”. Innga realtà Selia questae Shenjtë definizione për afër nonsa personale. appare Prandaj ka kaq shumë rëndësi gjetja dhe dall’Impero ottomano tra cui anche la popolazione che da lui ci si aspettava,corretta doveva perchéoltrepassare questo i limiti documento një shekull non è euna gjysmë. relazione Në masë nel tësenso madhe ufficiale ata jetonin del sitermine. publikimi Dopo korrekt i këtij dokumenti, sepse në të është oggi installata nei territori dell’Albania. di una relazione. Il rapportola creazione sullo stato in dell’AlbaniaVaticano, nel arbër,1622, pordella si Sacratë krishterë Congregazione jetonin vetëm per për la diffusioneforcë za- dellapërfshirë fede, maksimumi i mundshëm i informacioneve që Per compiere questa missione, gli organi più alti che avrebbe presentato, non essendo lui subalterno e koni dhe jo sepse kisha romane kishte treguar ndonjë mund të merreshin në atë kohë nga një person i huaj, dell’Alta Sede decisero di mandare una persona per non avendo legami personalichiamata con lepiù persone comunemente che ser- përkujdesje“Propaganda për Fide”,ta. Selia una e Shenjtëdelle decisioninuk kishte presehequr fu ngaquella vende di kundërshtare me pushtuesin osman të ven- rilevare il panorama reale dello stato dei fedeli in vivano in quelle diocesi,obbligare era escluso i potessechierici essere che alavoravano dorë nga përkujdesjanel continente për këtë europeo popullsi, a porinvi përare, shkak ogni anno,dit tonë. una Në Shqipëri, ky dokument është publikuar quelle zone. rischio di conflitto di interessirelazione e l’informazione sullo stato sareb del -territoriotë dhunës da sëloro jashtzakonshme amministrato. që ushtroninA coloro pushtuesit che operavano për herë fuori të parë në revistën Hylli i Dritës në katrëm- La persona incaricata di questo compito doveva be stata molto vicina allaEuropa realtà e era lontana richiesto dalle l’inviomani- dellaturq relazionenë zonat ealmeno pushtuara ogni prej due tyre, anni. ushtrimi La relazione i fesë nonbëdhjetë poteva numra gjatë viteve 1930, 1931 dhe 1932 i andare in ogni paese e descrivere in modo detta- polazioni per interessi personali. Per questo motivo së krishterë përbënte një rrezik shumë të madh për shkruar në gjuhën italjane. Nisur nga sa paraqitëm më gliato la realtà nella quale si trovava la popolazione è molto importante il ritrovamentoessere redatta di questoseguendo docu criteri- klerikët. personali Prandaj ma edhele informazi besimi i onikrishterë dovevano ishte dobëessere- organizzatesipër, jemi të mendimit që ky dokument nuk është e di quelle zone. Si dovevano riportare i dati relativi mento e la sua pubblicazionerispondendo corretta, perchea 27 domande. lì c’è il suarIn questoshumë modonë këto il zona.Vaticano Mbas avevakrijimit modo të organi di -raccoglieredrejtë të leemërtohet relacion, por raport mbi gjendjen alla situazione e al numero degli abitanti; quanti si massimo delle informazioniinformazioni che si possono necessarie avere, per per conoscerezatës për përhapjen lo stato ereale fesë nëdi janartutte 1622,le regioni e quajtur in cui kishtarei chierici në shtatë dioqeza të shtrira në bregdetin ball- erano convertiti alla fede islamica e quanti ancora quel periodo, da una personasvolgevano straniera le loro proveniente attivita pastorale.ndryshe edheNel 1802Propoganda il numero Fede, delle u krijuan domande organizma sulle qualikanik veniva deri në thellësi të kontinentit europian. conservavano la vecchia fede; lo stato delle chiese da un paese avversario degli Ottomani. Il documento për të rimëkëmbur besimin e harruar nga një pjesë e l’inventario di quanto si trovava al loro interno; le è stato pubblicato in Albania, per la prima volta, nella e popullsisë së vendeve të pushtuara nga Perandoria PUBLIKIMI I DOKUMENTIT spese necessarie per la loro riparazione; lo stato delle rivista “Hylli i Dritës” in 14 numeri durante gli anni Osmane, ku bënte1 pjesë edhe popullsia e Shqipërisë Historianët dhe studjuesit e ndryshëm që merren proprieta delle chiese; il loro attuale valore; e ogni 1930, 1931, 1932, ma scritto nella lingua italiana. së sotme. Për përmbushjen e këtij misioni, organet më me histori iu kanë referuar këtij dokumenti që ata e kanë altra informazioni sulla situazione politica e sociale. Basandoci su quanto sopra riportato crediamo che të larta të Selisë së Shenjtë në Vatikan vendosën të emërtuar relacion në dhjetëra shkrime të publikuara Il documento contiene dati dettagliati sul nume- questo documento venga chiamato “relazione” ma dërgonin një person, për të paraqitur një panoramë të gjatë këtyre nëntëdhjetë viteve për të ilustruar shkrimet ro degli abitanti ma anche sui loro insediamenti e i sia, piuttosto, un “rapporto” sullo stato delle chiese saktë të gjendjes së besimtarëve në këto treva. Personi e tyre, duke sjellur shumë herë konfuzion dhe pasaktësi loro nomi, anche quando si trattava solo di quattro o nelle sette diocesi che si trovano dalla costa balcanica i ngarkuar me këtë punë duhej të shkonte fshat më të “çertifikuara” me autoritetin e revistës prestigjioze cinque famiglie. fino all’interno del continente Europeo. fshat dhe të përshkruante në mënyrë të hollësishme re- Hylli i Dritës. I pari që ka reaguar mbas këtij publikimi Ci sono dati geografici: i nomi dei fiumi, dei mon- alitetin, në të cilin ndodhej popullsia e këtyre vendeve. ka qënë studjuesi Fulvio Kordinjano, i cili në vëllimin e ti, delle zone, dei confini, ecc. Ci sono dati di carat- LA PUBBLICAZIONE DEL DOCUMENTO Duhej të silleshin të dhëna për gjendjen dhe numrin tretë të librit të tij me titull “L’Albania a traverso l’opera tere economico, dati sui tipi di piante che vengono in Gli storici e i ricercatori si sono riferiti a questo e popullsisë, sa ishin konvertuar në fenë islame dhe e gli scritti di un grande Missionario italiano il P. Do- particolar modo coltivate, sullo stato economico della documento chiamandolo “relazione” in decine di sa e ruanin akoma besimin e mëparshëm, gjendjen e menico Pasi S. I. 1847-1914”, botuar në Romë në vitin popolazione, sulle monete in uso, sui servizi religiosi loro scritti e a corredo di loro articoli pubblicati in 90 kishave dhe të inventarit të brendshëm, shpenzimet e 1934, i ka kushtuar këtij dokumenti një kapitull të tërë, offerti, anche sui servizi sanitari e, perfino, su quelli anni, creando così confusione e imprecisione, “cer- nevojshme për riparimin e tyre, gjendjen e pronave të atë të dhjetin, nga faqja 321 deri në faqen 332, duke i chirurgici. Le informazioni che questo documento tificati” dall’autorità della prestigiosa rivista “Hylli i kishave dhe vlerën aktuale të tyre dhe të dhëna të tjera bërë një analizë të thellë historikut të tij dhe publikimit contiene lo fanno considerate, dagli studiosi stranieri Dritës”. continua nela pagina 14 me karakter social dhe politik. Dokumenti përmban në revistën Hylli i Dritës. vijon në faqen 14 Antichità Anno 18 n.6 Dicembre 2020 pagina 12 La città ortogonale in Epiro in Qyteti drejtkëndor në Epir età tardo-classica ed ellenistica në periudhën e vonshme Di Elia Rinaldi tuttavia è ancora molto radicata in letteratura l’ipotesi, ora- mai da riconsiderare, che colloca la genesi del centro di klasike dhe helenistike (segue dalla pagina 1) Nga shekullit IV para K. [9], marrëdhënie që u lehtësuan dhe Orraon nella prima metà del IV sec. a.C., unicamente sulla Elia RINALDI Tutto questo ha permesso anche di realizzare nuove nga fakti se shumica e tribuve eprote kishin monetën e vet. base delle tecniche costruttive delle sue fortificazioni e in e più dettagliate piante urbane, elaborate con software nteresimi për studimin e formave urbane të qyteteve Ndërsa në njërën anë nxitja e këtyre dinamikave i kishte riferimento al momento di forte crescita politica e militare di grafica vettoriale (AutoCAD 2012)4. L’analisi storica, të Epirit, që përkon me Greqinë aktuale veri-peren- detyruar fshatrat e pafortifikuara të bashkoheshin për të della tribù dei Molossi all’interno della regione epirota, in politica ed economica di ogni singola realtà insediativa è dimore dhe Shqipërinë jugore; të ngritura në periu- formuar qendra të reja urbane, madje në disa raste në un periodo in cui al potere vi era il re Alceta (385-370 a.C.) I stata necessaria per individuare le dinamiche che hanno dhën e vonëshme klasike dhe helenistike me kriteret e formën e vërtetë të qytetit te fortifikuar dhe me zgjerimin (Dakaris et alii 1976: 432; Dakaris 1986: 118-119; Papa- condotto alla formazione e alla crescita monumentale urbanistikës drejtkëndore, lindi nga dëshira për të pre- urban të qendrave paraekzistuese; nga ana tjetër vlen të christodoulou et alii 2011: 792). Data la posizione strate- di ogni città e per evidenziare le motivazioni pratiche e zantuar për herë të parë, një sintezë të plotë rreth dinna- theksohet se këto ndryshime nuk e modifikuan në thelb gica e le imponenti fortificazioni che racchiudono un’area culturali che hanno spinto gli abitanti ad adottare quello mikës të ndërtimit dhe përhapjes të këtij modeli urban të tipin e organizimit të territorit, i cili vazhdonte të mbetej di poco più di 5 ettari, la città deve essere stata pianificata specifico sistema di pianificazione urbana. Questo lavoro veçantë dhe për modalitetet specifike të përshtatjes sipas kata komas. Njesitë e reja urbane nuk lindën si polise in- con una precisa funzione militare di controllo della pianura ha introdotto alcune novità, sia riguardo la cronologia realiteteve të këtyre ngulimeve, sepse deri tani studimet dipendente (poleis), por si qendra administrative në bren- a nord di Ambracia, del territorio molosso e delle due vie delle primissime fasi di formazione delle singole città, sia me tematikë rreth urbanistikës antike të Epirit, nuk janë dësi të etnive (ethne), duke prezantuar të njejtin organizim di collegamento principali tra il golfo d’Ambracia e l’Epiro [2] in riferimento ai caratteri generali della cultura urbana pasqyruar në mënyrë të përshtatëshme . shtetëror të komunitetit që banonte në këtë terrritor. centrale, attraverso la valle del fiume Louros, antico Aφας, epirota. Vëzhgimi i të dhenave arkeologjike, na ndihmoi të in- Qendra e molosëve Orraon, e njohur me emrin Ka- e quella del fiume Arachthos (Dakaris 1986: 108-111; dividualizojmë pesë qytete të periudhës së vonëshme -kla- stri, ngrihej mbi një kodër të lartë 361 m, në krahun Dausse 2007: 208, 210). Ruolo strategico che ha ricoperto sike dhe helenistike, të ngritura sipas kritereve urbane, jug-perëndimor të malit Kserovuni, i kufizuar në lindje dhe per tutto il suo periodo di vita, come attestato anche dal fatto Genesi delle città ortogonali duke përshtatur një sistem organizimi dhe shfrytëzimi të në jug me shpate shkëmbore të thepisura, ndërsa në ve- di essere tra i quattro centri molossi che nel 168 a.C. non Il momento genetico nel quale alcune singole realtà hapsirave, bazuar në përputhje pak a shumë drejtkëndore ri-lindje me një terren të degraduar rreth 50 metra, me si erano ancora consegnati ai romani (Passaron, Tecmon, insediative iniziano ad assumere una propria fisionomia të rregullt të akseve rrugore të qyteteve Antigonea, Gitana, shtrirje jug-perëndim, ndërmjet fshatrave moderne Ammo- Phylake e Horreum) (Liv. XLV 26, 4) e che si arresero solo [3] urbana adottando i criteri specifici dell’urbanistica orto- Elea, Orraon dhe Cassope (Kasope) (Fig. 1). topos e Gymnotopos (Fig. 2). Kërkimet paraprake të kryera in un secondo momento sotto l’assedio delle truppe del con- gonale può essere compreso solo se inserito all’interno di Vështirësitë më të mëdha që ndeshëm në këtë gjini në vitin 1972 në ndërtesat 2, 3 dhe 4, si dhe gërmimet e sole L. Anicio (Liv. XLV 26, 10). L’esistenza di una città in una serie di processi politici, economici, culturali e so- studimi, lidhen me mungesën e kërkimeve arkeologjike plota dhe sistematike në ndërtesat 1 dhe 2, që filluan në vi- Epiro chiamata “Elea” o “Elaia”che ènel attestata 168 a.C. piùnon sivolte erano dalle ancor a consegnatipër të dhënëai romani përgjigjie (Passaron ,pyetjeveTecmon, Phylake të karakterite Horreum urbanistik) (Liv. të ciali che hanno contribuito allo sviluppo anomalo e tardi- 12 tin 1976 dhe përfunduan në vitin 1981, ishin të pjesëshme 5 fonti epigrafiche, numismaticheXLV e letterarie 26, 4) e che; identificatasi arresero solo da in un secondo momento sotto l’assedio delle truppe del console L. Anicio vo di una vera e propria civiltà urbana in Epiro , rispetto qyteteve të ndryshëm, me vështirësitë për të gjetur doku- dhe të pamjaftueshme për të dhënë përfundime të qarta për alla parte restante della Grecia. All’interno di un qua- S. Dakaris con Κάστρο της Βέλλιανης(Liv. XLV 26,, in 10). località Veliani mentacionin e gërmimeve arkeologjike dhe me një dizin- L’esistenza di una città in Epiro chiamata “Elea” o “Elaia” è attestata più volte dalle fonti epigrafiche, kronologjinë e fazave të gjenezës të ketyre qendrave urbane (municipalità di Chrysavgì, Thesprotia) (Dakaris 1972: 37- [10] dro sociale e territoriale frammentato, caratterizzato da numismatiche e letterarie12; identificatateresim da S. Dakaris shkencor con Κάστροrreth këtijτης Βέλλιανηςargumenti., in Melocalità gjithë Veliani këto vës- . Megjithatë, këto kërkime të kufizuara arkeologjike çuan 39, 97-99; 1987: 75), è situata su un ampio pianoro lungo un territorio prevalentemente montagnoso, dove hanno (municipalità di Chrysavgì, Thesprotia)htirësi,(Dakaris impenjimi 1972: 37-39, për97-99 realizimin; 1987: 75), èe situatakëtij studimi su un ampio u bazua në datimin e fazës së parë të ndërtimit të banesave, që u le pendici del monte Korilas, ad un’altezza che varia dai convissuto numerosi gruppi etnici (Chaones, Thesprotoi, pianoro lungo le pendici del monte Korilasës, adpari, un’altezza në ri-interpretimin che varia dai 520 m e sul të bordo dhënave orientale arkeologjike ai 460 m su (me bazua në vlerësimet e gjetjeve qeramike dhe numizmatike, 520 m sul bordo orientale ai 460 m su quello occidentale, Kassopaioi, Molossoi, ecc.)6 organizzatisi autonomamen- quello occidentale, che occupa una superficie di circa 10 ettari (fig. 3). ndihmën dhe të dokumenta- të cilat i përkisnin gjysmës së dytë të shekullit IV, ose fillimit che occupa una superficie di te all’interno di comunità caratterizzate in senso familia- cionit grafik dhe fotografik të shekullit III para K. [11], por të dhënat në literaturë janë circa 10 ettari (fig. 3). re e tribale (koina), con una vocazione al popolamento të pamjeve satelitare), pra shumë të pakta, për të mbështetur këtë hipotezë, për të Le ricerche archeologi- sparso per villaggi (kata komas), la formazione di centri analizuam çdo aspekt, ma- pranuar se gjeneza e qendrës të Orraon i përket gjysmës che iniziate nel 1985 hanno urbani con forme stabili e durature si afferma solamente dje dhe të një të vetmëmi të së parë të shekullit IV para K., bazuar vetëm në teknikat e messo in luce l’area dell’ago- tra IV e III sec. a.C., nonostante il modello culturale qyteteve antike, duke marrë ndërtimit të dy fortifikimeve, duke pasur parasyshe periu- ra con diversi edifici pubblici urbano fosse conosciuto nella regione almeno dall’VIII në konsideratë diversitetin e dhën në rritje dhe fuqizimin politik dhe ushtarak të tribùve e numerose abitazioni disloca- sec. a.C., legato al fenomeno della colonizzazione da madh të situatave historike Molose në brendësi të rajonit epirot dhe në kohën kur në te in diverse aree dell’abitato parte degli Elei e delle poleis di Corinto e Corcira7. Le dhe gjeografike në të cilat u pushtet ishte mbreti Alketa (385-370 para K.) (Dakaris et (Riginos, Lazari 2006: 154- ricerche archeologiche degli ultimi cinquant’anni nella zhvilluan, çka na ndihmuan alii 1976: 432; Dakaris 1986: 118-119; Papachristodou- 156; 2007a: 26-27; 2008: regione dell’Epiro antico hanno contribuito a fare chia- të rindërtojmë impiantin e lou et alii 2011: 792). Nga pozicioni strategjik dhe fortifiki- 17-18). I rinvenimenti, in par- rezza sulle dinamiche e le specificità dell’organizzazione tyre urban (një novacion i met madhështore, që rrethojnë një sipërfaqe prej 5 hektarë, ticolare quelli numismatici, e sociale e del popolamento della regione, non più inserita, joni), duke shmangur ske- qyteti ishte planifikuar me një funksion preçiz ushtarak, për lo studio delle fortificazioni13 come è stato fatto in passato, in un quadro di completa matizimet dhe ripropozimet të kontrolluar rrafshnaltën në veri të Ambrozisë të territorit sembrano collocare la genesi marginalità rispetto al mondo greco8. tepër të ngurta, në shumë molos dhe dy udhët kryesore që lidhin gjirin e Ambrozisë di Elea intorno alla metà del Le ricerche archeologiche iniziate nel 1985 hanno messo in luce l’area dell’agora con diversi edifici Con la fine della Guerra del Peloponneso l’Epiro en- raste të diktuara nga thje- të Epirit qendror, me luginën e lumit Louros, Aφας antik IV sec. a.C.; la città risulta esserepubblici il primo e numerose esempio abitazioni di cendislocate- in diverse aree dell’abitato (Riginos, Lazari 2006: 154-156; 2007a: tra di diritto a far parte di un contesto di ampia grecità. shtëzimi i të dhënave arkeologjike dhe me paragjykimet13 li- dhe me luginën e lumit Arakthos (Dakaris 1986: 108-111; tro urbano fortificato della Tesprozia.26-27; 2008: La 17presenza-18). I rinvenimenti, di una in particolare quelli numismatici, e lo studio delle fortificazioni Il sorgere, nel V-IV sec. a.C., di nuove istituzioni politi- sembrano collocare la genesi di Elea intornodhur alla me metà karakteristikat del IV sec. a.C.; la tipike città risulta të ndërtimeve essere il primo drejtkëndore. esempio Dausse 2007: 208, 210). Rolin e një qyteti strategjik e ka monetazione cittadina tra il 360 e il 335 a.C., con legenda che di tipo “repubblicano”, come il koinon dei Caoni e di centro urbano fortificato della Tesprozia.Të La gjitha presenza këto di unana ndihmuanmonetazione cittadinate realizojmë tra il 360 njëe il 335hartë a.C., urbane kryer gjatë gjithë kohës të ekzistencës, si dëshmohet nga ΕΛΕΑΙ(ΩΝ) o ΕΛΕΑΤΑΝ, sembra confermare tale data- dei Tesproti, l’interesse sempre maggiore di Atene verso con legenda ΕΛΕΑΙ(ΩΝ) o ΕΛΕΑΤΑΝ, tësembra re dhe confermare më të tale detajuar, datazione (Franketë përpunuar 1961: 40- 51;me Hammond një program fakti, se ishte ndër katër qendrat molose, të cilat në vitin zione (Franke 1961: 40-51; Hammond1967: 546-549; 1967: SNG Cop.,546-549; Epirus: 49-50). Il contatto diretto, sia culturale che commerciale, del territorio [4] queste regioni, l’ascesa dell’ethnos dei Molossi, contribu- software i grafikës vektoriale (AutoCAD 2012) . 168 para K., nuk ishte pushtuar nga romakët (Passaron, SNG Cop., Epirus: 49-50). Il contattodegli Eleati diretto, con il mare, sia conculturale Corcira e quindi con la Grecia centrale ha contribuito fortemente all’adozione di iscono in maniera determinante alla formazione del nuo- Analizat historike, politike dhe ekonomike të çdo Tecmon, Phylake e Horreum) (Liv. XLV 26, 4), vetëm pas che commerciale, del territorio unadegli nuova Eleati politica con economica il mare, basata con sulla moneta e alla formazione precoce di un centro egemone connotato vo sistema di organizzazione del territorio dal punto di in senso urbano. Sicuramente la città direaliteti Elea doveva dhe svolgere të veçantë un ruolo tëpolitico këtyre-amministrativo ngulimeve, di ishinprimo të ne- rrethimit të dytë, Orraon u detyrua t’i dorëzohej trupave Corcira e quindi con la Grecia centrale ha contribuito forte- vista urbano con la creazione di centri egemoni in grado piano all’interno della tribù tesprota deglivojshme Eleati , përanche të seindividualizuar ancora non è chiara, dinamikat data la carenzaqë kanë di çuar konsullit L. Anicio (Liv. XLV 26, 10). mente all’adozione di una nuova politica economica basata di gestire le nuove politiche amministrative, di controllo testimonianze scritte a riguardo, la funzionenë formimin effettiva svolta dhe da zgjerimin questo centro monumental urbano all’interno të çdo della qyteti più dhe Ekzistenca e një qyteti në Epir i quajtur “Elea”, ose sulla moneta e alla formazione precoceampia organizzazione di un centro federale egemo dello- “stato” epirota di età ellenistica14. La città si sviluppa probabilmente sul territoriale, ed economiche delle tribù epirote (Liampi për të shprehur motivet praktike dhe kulturore, që i kanë “Elaia” është theksuar shumë herë në burimet epigra- ne connotato in senso urbano. Sicuramente la città di Elea 2009: 11-23). A questo si aggiunge l’intensificarsi degli nxitur banorët, të përshtasin këtë sistem specifik plani- fike, numismatike dhe letrare [12]; i identifikuar nga S. doveva svolgere un ruolo politico-amministrativo di primo scambi commerciali con le città del mondo greco, già metrie urbane. Në këto plane, ky punim ka sjellë disa Dakaris me emrin in localitetin piano all’interno della tribù tesprota degli Eleati, anche se Κάστρο της Βέλλιανης, presenti in una forma limitata anche prima del IV sec. risi, si për sa i përket kronologjisë të fazave fillestare të Veliani (bashkia e Chrysavgì, Thesprotia) (Dakaris 1972: ancora non è chiara, data la carenza di testimonianze scrit- a.C.9, agevolati anche dall’adozione da parte di molte formimit të qyteteve të veçanta, ashtu dhe për karakterin 37-39, 97-99; 1987: 75), i shtrirë në një rrafshnaltë të te a riguardo, la funzione effettiva svolta da questo centro delle tribù epirote di una propria monetazione. Se da un e përgjithshëm të kulturës urbane epiriote. gjërë buzë shpateve të malit Korilas, në lartësi që arrinë urbano all’interno della più ampia organizzazione federale lato l’innescarsi di queste dinamiche porta sia i villaggi 520 m në skajin lindor dhe 460 m në anën perendimor, dello “stato” epirota di età ellenistica14. La città si sviluppa non fortificati ad unirsi formando nuovi centri urbani, Gjeneza e qyteteve drejtkëndore. i shtrirë në sipërfaqe prej rreth 10 hetarë (Fig. 3). Kërk- probabilmente sul luogo di un piccolo abitato arcaico, an- talvolta nella forma di vere e proprie città di “fondazio- Momenti i gjenezës, në të cilën disa realitetet të imet arkeologjike, që filluan në vitin 1985, nxorrën në che se non vi sono evidenti e precise indicazioni al riguar- ne”, sia alla fortificazione e crescita urbana di siti pree- veçanta ngulimesh nisën të marrin fizionominë urba- dritë sheshin agorà, me ndërtesa publike dhe ndërtesa do se non per il rinvenimento di pochi materiali, databili sistenti, dall’altro è necessario sottolineare come questi ne, duke i përshtatur kritereve specifike të urbanistikës banimi të vendosura në pjesë të ndryshme të zonave të all’età arcaica (Forsén 2009b: 12). Il fatto che non vi sia cambiamenti non modifichino sostanzialmente il tipo drejtkëndore, mund të njihet vetëm në se përfshihen në banuara. (Riginos, Lazari 2006: 154-156; 2007a: 26- alcun abbandono dei numerosi insediamenti lungo la valle di organizzazione del territorio, che continua ad essere brendësi të një serie procesesh politike, ekonomike, kultu- 27; 2008: 17-18). Gjetjet arkeologjike, në veçanti ato del fiume Kokytos, che al contrario attraversano un periodo kata komas. Le nuove entità urbane inoltre non sorgono rore dhe shoqërore, që kontribuan në zhvillimet anormale numismatike dhe studimi i fortifikimit, e lidhin gjenzën fortificazione e crescita urbana di siti preesistenti, dall’altro è necessario sottolineare come questi florido, proprio in concomitanza con la definizione in senso come poleis indipendenti, ma come centri amministrativi dhe të vonëshme të një qytetërimi urban të vërtetë dhe e Elea rreth gjysmës të shekullit IV para K., dhe qyteti cambiamenti non modifichino sostanzialmente il tipo di organizzazione del territorio, che continua ad essere urbano di Elea, è testimonianza di come il forte incremento all’interno degli ethne, presentando la stessa organizza- vetëm të Epirit [5], ndryshe nga pjesa tjetër e Greqisë. rezulton se ishte shembulli i parë i një qendre urbane kata komas. Le nuove entità urbane inoltre non sorgono come poleis indipendenti, ma come centri demografico che interessa la regione nel corso del IV sec. zione statale della comunità che abita nel territorio. Brenda një kuadri shoqëror dhe territorial të copëtuar, të fortifikuar në Thesproti. Prerjen e monedhave qyteta- amministrativi all’interno degli ethne, presentando la stessa organizzazione statale della comunità che abita a.C. possa aver costituito uno dei maggiori fattori che ha Il centro molosso di Orraon, noto col nome di Kastri, è të shtrira në një terren kryesisht malor, ku jetonin grupe re ndërmjet viteve 360 dhe 335 para K., me shkrimin nel territorio. concorso al processo di urbanizzazione (Forsén 2011: 15). collocato su una collina alta 361 m, sul fianco sud-occiden- të shumta etnike si Kaonët, Thesprotët, Kasopaiot, Mollosët ΕΛΕΑΙ(ΩΝ) o ΕΛΕΑΤΑΝ, e konfirmon këtë datim. Il centro molosso di Orraon, noto col nome di Kastri, è collocato su una collina alta 361 m, sul fianco Cassope è sicuramente, tra le città dell’Epiro, quella tale del monte Xerovouni, caratterizzata ad est e a sud da (Chaones, Thesprotoi, Kassopaioi, Molossoi, ecc.) [6] me or- (Franke 1961:40-51; Hammond 1967: 546-549; SNG meglio studiata e nota; questo grazie alla sua estensione, sud-occidentalependici del monterocciose Xerovouni, a caratterizzatastrapiombo ad est e ae sud con da p endiciun roccioseterreno a strapiombo digradante e con un ganizim autonom të komuniteteve, sipas grupeve familjare Cop., Epirus: 49-50). Kontaktet direkte me kulturën dhe circa 40 ettari, alla monumentalità dei suoi resti architet- terrenodi digradante una dicinquantina una cinquantina didi metri metri da nord -daest versonord-est sud-ovest, versotra i villaggi sud-ovest, moderni di dhe tribale (koina), me prirje të shpërndarjes të popullatave tregëtinë e trojeve të Eleati me detin, si me Korkira, pra tonici e ai numerosi scavi archeologici condotti dall’éq- Ammotopostra ie Gymnotoposvillaggi (modernifig. 2). di Ammotopos e Gymnotopos (fig. 2). nëpër fshatra (kata komas), krijimi i qendrave urbane të me Greqinë qendrore, ndikuan fuqishëm në adaptimin uipe greco-tedesca sin dai primi anni ’50 del secolo scor- 15 formave me banim të përhershëm, u konfirmuan në shekujt e politikave të reja ekonomike, të bazuara në monetat so . La città si trova su un altopiano, ad un’altitudine IV dhe III para Krishtit, ndonëse modeli i kulturës urbane tra i 550 ed i 650 m s.l.m. da sud verso nord, lungo le dhe në formimin e hershëm të qendrave të hegjemoni- ishte i njohur ne këtë rajon së paku nga shekulli VIII para së në sensin urban. Sigurisht, qyteti Elea duhet të ketë pendici occidentali del Monte Zalongo (774 m s.l.m.), K, i lidhur me fenomenin e kolonizimeve nga Elei-të dhe nei pressi del villaggio moderno di Camarina (prefettura luajtur rol politiko – adminsitratv të planit të parë për krimin e poleis të Korintit dhe Korkyrës [7]. tributë thesprote të Eleatëve, ndonëse ende nuk është moderna di Preveza) (fig. 4). Kërkimet arkeologjike në 50 vitet e fundit në rajonin La genesi di Cassope, che si organizza sin dall’inizio e qartë, natyrisht për mungesë të dëshmive të shkruara, e Epirit antik, kanë kontribuar në qartësimin e dinamikave cilat ishin funksionet efektive të kësaj qendre urbane në come il principale centro amministrativo, politico, reli- dhe te specifikave të organizmit shoqëror dhe të banime- gioso ed economico dei Cassopei, è attestata archeologi- brendësi të organizimit të gjërë federal të shtetit epirot ve në këtë rajon, jo më të mbyllura, si ishte vepruar në [14]. Ndofta qyteti u zhvillua në camente intorno alla metà del IV sec. a.C. e non oltre la i periudhës helenistike” të kaluarën , që i kishin trajtuar në një kuadër komplet trojet e një qendre të vogël banimi arkaike dhe pse nuk fine del secolo; è in questo periodo che si datano infatti margjinal, krahasuar me botën greke [8].Me përfundimin ka të dhëna të sakta, sepse janë të pakta materialet e le prime fasi delle abitazioni e l’impianto ortogonale del- e Luftës të Peloponezit, Epiri u bë pjesë e një konteksti të gjetura të periudhës arkaike (Forsén 2009 b: 12). Në la città con l’agora, gli edifici pubblici più antichi e le gjërë greqizimi. Në shekujt V – IV para K., u rishfaqën fakt, nuk ka pasur braktisje të ngulimeve të shumta në iscrizioni. Non sembra infondata l’idea di N. Hammond institucionet e tipit “Republika”, si koinon i Kaonëve dhe luginën e lumit Kokytos, përkundrazi ato kaluan një peri- (Hammond 1967: 553-554) che attribuisce la defini- i Thesprotëve, çka nxiti më shumë interesimin e Athinës udhë lulëzimi, i shprehur me zhvillimin urban të Elea, e zione in senso urbano di Cassope, con la progettazione ndaj këtyre rajoneve, ndërsa formimi i ethnos Molos, kon- dëshmuar me rritjen e fortë demografike në tërë rajonin Le indaginiLe preliminariindagini condotte preliminari nel 1972 negli condotte edifici 2, 3 e 4, nel e i veri1972 e propri negli scavi sistematici edifici delle fortificazioni e dell’impianto urbano, alla conquista tribuoi në mënyrë përcaktuese në formimin e sistemit të gjatë shekullit IV para K, çka përbënte një faktor ma- iniziati2, nel 31976 e e 4,terminati e i verinel 1981 e nellepropri case 1 escavi 2, sono tropposistematici parziali e insufficienti iniziati per nel definire 1976 con delle colonie elee da parte di Filippo II nel 343 a.C. 10 ri të organizimit të territorit nga pikëpamja urbane, me dhor, që diktoi urbanizimin (Forsén 2011: 15). certezzae unaterminati cronologia neldelle 1981fasi genetiche nelle del casecentro 1urbano e 2,. Nonostantesono troppo le limitate parziali ricerche e la loro consegna al re dei Molossi Alessandro I (D. krijimin e qendrave të hegjemonisë, në gjendje të ushtro- Kasope, sigurisht është ndër qytetet e Epirit më archeologichee insufficienti portino a datare per le prime definire fasi edilizie con delle certezza abitazioni, sullauna base cronologia dei reperti ceramici delle e VII 32; Theopomp.Hist., FGrH 115, F 207), e alla co- 10 nin politika të reja administrative, të kontrollit të teritorit, mirë i studiuar, kjo falë shtrirjes në rreth 40 hektarë, numismatici,fasi allagenetiche seconda metà deldel IV centroo agli inizi urbanodel III sec. a.C.. 11,Nonostante tuttavia è ancora moltole limitateradicata in niazione della prima serie monetale in argento e bronzo të ekonomisë dhe të aktiviteteve të tribuve epirote (Liampi me natyrën monumentale të gjetjeve arkeologjike dhe të letteraturaricerche l’ipotesi, oramai archeologiche da riconsiderare, che portino colloca la genea dataresi del centro le di primeOrraon nella fasi prima edilizie metà del dei Cassopei, tra il 342 e il 330-325 a.C., con legen- delle abitazioni, sulla base dei reperti ceramici e numisma- 2009: 11-23). Kësaj situate iu shtua dhe intensifikimi i numërit të madh të gërrmimeve arkeologjike, të kryera IV sec. a.C., unicamente sulla base delle tecniche costruttive delle sue fortificazioni e in riferimento al da ΚΑΣΣΩΠΑΙΩΝ (Franke 1961: 69-75; Hammond 11 shkëmbimeve tregëtare me qytetet e botës greke, të cilët nga një ekip greko-gjerman në vitet ’50 të shekullit të tici, alla seconda metà del IV o agli inizi del III sec. a.C. , 1967: 542-543; SNG Cop., Epirus: 43-45). momento di forte crescita politica e militare della tribù dei Molossi all’interno della regione epirota, in un continua nela pagina 12 ishin të pranishëm dhe pse në formë të kufizuar para kaluar [15]. vijon në faqen 12 periodo in cui al potere vi era il re Alceta (385-370 a.C.) (Dakaris et alii 1976: 432; Dakaris 1986: 118-119; Papachristodoulou et alii 2011: 792). Data la posizione strategica e le imponenti fortificazioni che racchiudono un’area di poco più di 5 ettari, la città deve essere stata pianificata con una precisa funzione militare di controllo della pianura a nord di Ambracia, del territorio molosso e delle due vie di collegamento principali tra il golfo d’Ambracia e l’Epiro centrale, attraverso la valle del fiume Louros, antico Aφας, e quella del fiume Arachthos (Dakaris 1986: 108-111; Dausse 2007: 208, 210). Ruolo strategico che ha ricoperto per tutto il suo periodo di vita, come attestato anche dal fatto di essere tra i quattro centri molossi ceramica a vernice nera associata a ceramica locale non tornita rinvenuta in un piccolo sondaggio nella casa 5, attestano una frequentazione del sito precedente alla grande fase di crescita urbana (Dakaris 1979: 116- pagina 13 Anno 18 n.6 Dicembre117; 1980: 282020-32; 1981: 75-77). Date le caratteristiche del pianoro adatte all’insediamento è probabile che il sito fosse sede di un villaggio e che questa kome sia stata sceltaAntichità tra le altre sparse nel territorio e caratterizzata in senso urbano, per diventare il centro politico-amministrativo principale dei Cassopei. È possibile che questa kome svolgesse un ruolo di rappresentanza all’interno della tribù, che potrebbe essere testimoniato dall’inserimento del centro nella lista theorodokoi di Epidauro datata al 365-359 a.C. (IG IV2 1, 95, l. 25). La città ortogonaleLa città di Gitana, notain dalle fonti letterarieEpiro greche e latine (Plb. XXVII in 16, 4-6; Liv. XLIIQyteti 38, 1) e drejtkëndor në Epir në periudhën conosciuta dalla popolazione locale col nome di Goumani (municipalità di Filiates, Thesprotia), si sviluppa su un ampio pianoro di roccia calcarea alto dai 30 agli 80 m, in un meandro a nord del fiume Kalamas età tardo-classica(antico Thyamis), eda circa 8 km dal ellenisticamare, e sul lato sud-occidentale della collina di Vrysella alta 183 m (fig. 5). e vonshme klasike dhe helenistike (segue dalla pagina 12) (vijon nga faqja 13) infleuncën Kaone në sferën e influencave thesprote (Ps.- Alcuni ritrovamenti di età preistorica all’interno del Qyteti shtrihet në një rrafshnaltë në lartësitë 550 dhe Scyl. 29-30; Ps.-Scymn. 444-445), me themelimin e katagogion e qualche frammento di ceramica a vernice 650 m, me drejtim jug – veri, përgjatë shpateve perënd- koinon nga thesprotët. Këto ngjarje janë konfirmuar si nera associata a ceramica locale non tornita rinvenu- i-more të malit Zalongo (774 m lartësi), pranë fshatit modern kronologjikisht, ashtu dhe materialisht, me gjetjen e një ta in un piccolo sondaggio nella casa 5, attestano una Camarina (në prefekturën aktuale të Prevezës) (Fig. 4). seri monedhash rreth viteve 335 dhe 330 – 325, me mi- frequentazione del sito precedente alla grande fase di Gjeneza e Kasope, lidhet me organizimin që në za- shkrimin ΘΕ(ΣΠΡΩΤΩΝ) (Franke 1961: 50-51; Ham- crescita urbana (Dakaris 1979: 116-117; 1980: 28-32; nafillë si qendër administrative, politike, fetare dhe eko- mond 1967: 549; Dakaris 1972: 35-37, 117), si dhe 1981: 75-77). Date le caratteristiche del pianoro adatte nomike e kasopeive dhe në aspektin arkeologjik është me zbulimin në afërsi të Gitana të dekretit të shkeljes të all’insediamento è probabile che il sito fosse sede di un konsideruar i themeluar në gjysmën e shekullit IV para drejtave në gjysmën e shekullit IV para K., i cili përm- villaggio e che questa kome sia stata scelta tra le altre K., dhe jo më tej se fundi i këtij shekulli. Në këtë periudhë end nënshtrimin e koinon. Ka shumë mundësi, që klasa sparse nel territorio e caratterizzata in senso urbano, per datohen fazat e para të banimeve në impiante drejtkënd- e drejtuesve thesprotë u shty drejt krijimit të një qendre diventare il centro politico-amministrativo principale dei ore të qytetit me sheshin e agorà, me ndërtesat publike hegjemone, fortësisht e përcaktuar në sensin urban, që Cassopei. È possibile che questa kome svolgesse un ruolo më antike dhe me mbishkrimet. Nuk na duket e pabazuar të përfaqësonte një selì politiko-administrative të koinon di rappresentanza all’interno della tribù, che potrebbe ideja e N. Hammond (Hammond 1967: 553-554), i cili që sapo ishte themeluar, ndofta nuk është rasti që emri i essere testimoniato dall’inserimento del centro nella lista ia atribuon definicionin në sensin urban të Kasopes, me qytetit të mos i referohet ndonjë tribuje, krejt ndryshe si theorodokoi di Epidauro datata al 365-359 a.C. (IG IV2 projektimin e fortifikimeve dhe të impiantit urban, me pu- ndodhte me qendrat e tjera urbane të Thesprotisë (Elea, 1, 95, l. 25). shtimin e kolonive elee nga Filippi II në vitin 343 para K, Elina, Fanoti, etj). Megjithatë, rreth rolit efektiv politik La città di Gitana, nota dalle fonti letterarie greche e Ifederale resti archeologici epirota di Goumani, sussistono noti già ancora nel diciannovesimo molti dubbi. secolo, sonoAlcuni stati definitivamentedhe dorezimin e tyre mbretit të Molosve, Aleksandrit I (D. të qytetit Gitana në brendësi të ethnosit thesprot dhe attribuitistudiosi all’antica cittàattribuiscono tesprota di Gitana alla dopo città gli anni una ’60 delfunzione secolo scorso di grazie“capita al rinvenimento- in situ të shtetit federal epirot, ende ekzistojnë dyshime. Disa latine (Plb. XXVII 16, 4-6; Liv. XLII 38, 1) e conosciu- 16 VII 32; Theopomp.Hist., FGrH 115, F 207), si dhe me ta dalla popolazione locale col nome di Goumani (munidi- alcunele” iscrizioni all’interno che ne riportavano dell’ethnos il nome tesprota,. Gli scavi sistematici sulla base del centro delle urbano fonti svoltisi aprerjen più riprese e serive të para të monedhave argjendi dhe bronzi studiues, bazuar në burimet historike, epigrafike dhe cipalità di Filiates, Thesprotia), si sviluppa su un ampioa partirestoriche, dal 1986 epigrafiche e concentratisi principalmenteed archeologiche in alcuni 18 edifici. Al delcontrario settore occidentale P. nga della kasopejtë città, rreth viteve 342 dhe 330-325 paraK., me arkeologjike i dedikojnë këtij qyteti funksionin e “krye- nell’agora, e nell’area della necropoli a nord-ovest dell’abitato (Gania 2006: 174-176; Kanta-Kitsou 2008: [18] pianoro di roccia calcarea alto dai 30 agli 80 m, in un Funke propende per una visione «policentrica» della vita inçizionin ΚΑΣΣΩΠΑΙΩΝ (Franke 1961: 69-75; Ham- qytetit” brenda ethnos-it thesprot, . Ndryshe mendon 24-26; Preka-Alexandri, Stoyas 2011: 663), anche se poco documentati, collocano nella seconda metà del IV meandro a nord del fiume Kalamas (antico Thyamis), istituzionale degli ethne epiroti e rigetta le diverse ipotesi mond 1967: 542-543; SNG Cop., Epirus: 43-45). P. Funke, i cili shprehet me një vizion “policentrik” të sec. a.C. il momento della genesi urbana di Gitana. Alcune strutture rinvenute sia al di sotto dell’edificio 2 (E a circa 8 km dal mare, e sul lato sud-occidentale della avanzate dai suoi colleghi per attribuire a Gitana il ruolo Në disa gjetje arkeologjike të periudhës parahistorike jetës institucionale të ethnive epirote, duke kundërshtuar o 75), ad ovest della stoa, sia al di sotto del prytaneion-archivio, edificio 5 (A o 32), nell’angolo sud- collina di Vrysella alta 183 m (fig. 5). di capitale (Funke 2009: 106-108). në brendësi te katagogion dhe disa fragmente qeramike hypotezën e avancuar të kolegëve të tijë, që i dedikojnë I resti archeologici di Goumani, noti già nel dician- Infine, all’inizio del III sec. a.C. si datano i resti mo- me verniçe të zezë, të shoqëruara me qeramika lokale të Gitanës rolin e kryeqytetit (Funke 2009: 106-108). novesimo secolo, sono stati definitivamente attribuiti numentali della città di Antigonea, l’unica tra quelle prese papërpunuara, që u gjetën gjatë kërkimeve në banesën Në fillimet e shekullit III para K., datohen mbetjet all’antica città tesprota di Gitana dopo gli anni ’60 del in esame che mostra una netta organizzazione dello spazio 5, dëshmuan se ky vend ishte frekuentuar më herët se monumentale të qytetit Antigonea, e vetmja ndër këto që secolo scorso grazie al rinvenimento in situ di alcune urbano in piena età ellenistica19. La città, individuata per faza e zhvillimit urban urbana (Dakaris 1979: 116-117; analizuam, që tregon një organizim të qartë dhe të plotë [19] iscrizioni che ne riportavano il nome16. Gli scavi siste- la prima volta da Dh. Budina grazie al rinvenimento di 1980: 28-32; 1981: 75-77). Bazuar në karakteristikat e në hapsirën urbane të periudhës helenistike . Ky qytet u matici del centro urbano svoltisi a più riprese a partire 14 tessere bronzee con la scritta ANTIΓΟΝΕΩΝ (Budina rrafshënaltës, sipas të cilave u përshtat ngulimi, ka shumë individualizua për herë të parë nga Dh. Budina, i cili zbu- dal 1986 e concentratisi principalmente in alcuni edifici 1987b: 159; Pediglieri 2012: 39), è situata su due col- mundësi, që ky vend dikur ishte selia e një fshati dhe loi 14 tessera bronxi me mbishkrimin ANTIΓΟΝΕΩΝ del settore occidentale della città, nell’agora, e nell’area line, sul versante meridionale del monte Lunxhëria, sulla se kjo kome ishte zgjedhur ndërmjet të tjerave në këto (Budina 1987b: 159; Pediglieri 2012: 39), qytet i ndërt- della necropoli a nord-ovest dell’abitato (Gania 2006: destra idrografica del fiume Drinos, presso il villaggio di troje, për ndërtime urbane, për t’u bërë qendra kryesore uar mbi dy kodrina, në pjesën jugore të malit Lunxhëria, 174-176; Kanta-Kitsou 2008: 24-26; Preka-Alexandri, Saraqinishtë. Il centro urbano si organizza su due creste politiko – administrative e kasopejve. Ka shumë mundësi, në anën e djathtë të lumit Drino, pranë fshatit Saraqini- Stoyas 2011: 663), anche se poco documentati, colloca- separate da uno stretto passaggio; a nord si trova la collina që kjo kome kishte rol parësor në brendësi të tribuve, çka shtë. Qendra urbane ishte e organizuar mbi dy kreshta, no nella seconda metà del IV sec. a.C. il momento della di San Michele a 686 m s.l.m., a meridione la collina di mund të dëshmohet nga fakti se ishte vendosur në qendër të ndara nga një kalim i ngushtë, ndërsa në veri shtrihet genesi urbana di Gitana. Alcune strutture rinvenute sia Jermë a 642,5 m s.l.m., caratterizzata dalla successione të listës të theorodokoi të Epidaurit, i datuar në vitet 365 - kodra e Shen Mikelit me lartësi 686 m; në jug kodra e al di sotto dell’edificio 2 (E o 75), ad ovest della stoa, sia di terrazzi naturali e artificiali (fig. 6). 359 a.C. (IG IV2 1, 95, l. 25). Jermës e lartë 645.5 m, e karakterizuar me taracime al di sotto del prytaneion-archivio, edificio 5 (A o 32), Le indagini archeologiche, tutt’ora in corso, hanno Qyteti Gitana (Xhitana), i përmendur në burimet le- natyrale dhe artificiale (Fig. 6). Kërkimet arkeologjike, nell’angolo sud-occidentale dell’insediamento, con un identificato gran parte del circuito murario che racchiu- trare greke dhe latine (Plb. XXVII 16, 4-6; Liv. XLII aktualisht në vazhdim, kanë identifikuar pjesën më të ma- orientamento leggermente divergente rispetto a quello deva uno spazio urbano di circa 35 ettari e diverse abi- 38, 1), i njohur nga popullata lokale me emrin Goumani dhe të murit rrethues, që mbyll një sipërfaqe me rreth 35 [20] dell’impianto urbano monumentale della città, vengono tazioni e assi stradali20. Le fonti antiche21 non riferiscono (Bashkia e Filiatit, Thesprotia), ngrihet mbi një rafshnal- hektarë, si dhe disa banesa dhe akse rrugore . Burimet solitamente riferite ad una fase precedente a tale sistema- le circostanze della genesi di Antigonea, né le ragioni per antike [21] nuk referojnë rrethanat e gjenezës të Antigonea, zione urbanistica (Kanta-Kitsou 2008: 22), anche se non le quali le è stato dato tale nome; secondo l’ipotesi più as arsyet përse iu dha ky emër, por sipas hipotezave më si è a conoscenza dei riferimenti cronologici e non esiste accreditata si tratterebbe di una fondazione del re epirota të besueshme, theksohet se u themelua nga Pirro mbreti un’interpretazione unanime di questi resti; ad esempio le Pirro (Zachos et alii 2006: 381-382 con storia degli stu- i Epirit (Zachos et alii 2006: 381-382 con storia degli strutture disposte a croce al di sotto dell’edificio 2 ven- di), ipotesi che tuttavia si basa unicamente sul nome della studi), hamndësim deri tani i bazuar vetëm në emrin e gono altresì attribuite, probabilmente a ragione, non ad città che sarebbe stato scelto in onore di Antigone, figlia qytetit, që si duket u zgjodh për të nderuar Antogone, e luogo diuna un piccolo fase abitato costruttiva arcaico, anche anteriore, se non vi sono ma evidenti ade un’operaprecise indicazioni di contenial riguardo se- non perdi Berenice e figliastra del re d’Egitto Tolomeo Sotere, bija e Berenice dhe vajza e adaptuar e mbretit te Egjyptit il rinvenimento di pochi materiali, databili all’età arcaica (Forsén 2009b: 12). Il fatto che non vi sia alcun Tolomeo Sotere, që ishte bashkëshortja e Pirros nga viti abbandonomento dei numerosi del terreno insediamenti utilizzato lungo la valle per del colmarefiume Kokytos, il chedislivello al contrario tra attraversano la eun sposa di Pirro tra il 297 e il 295 a.C. (Plu. Pyrrh. 4). periodofacciata florido, proprio e il in muroconcomitanza di fondo con la definizione dell’edificio in senso urbano (Preka-Alexandri di Elea, è testimonianza di comeLa fondazione di Antigonea da parte del re molosso nella 297 deri 295 para K. (Plu. Pyrrh. 4). Themelimi i qytetit il forte1999: incremento 169). demografico Alcuni che interessa sondaggi la regione stratigraficinel corso del IV sec. effettuati a.C. possa aver negli costituito unovalle del Drinos, in territorio caono, costituirebbe uno de- Antigonea nga mbreti i Molosëve në luginën e Drinos, në dei maggioriultimi fattori anni che ha dimostrano concorso al processo come di urbanizzazione la creazione (Forsén 2011: del 15).c.d. “muro gli elementi principali22 che permettono di affermare con trojet kaone, përbën një ndër elementet kryesore [22], që Cassope è sicuramente, tra le città dell’Epiro, quella meglio studiata e nota; questo grazie alla sua di partizione”, che divide in due settori Gitana, sia sicu- sicurezza l’integrazione della Caonia, nei primissimi anni na lejon të afirmojmë me siguri se në fillimet e shekullit estensione, circa 40 ettari, alla monumentalità dei suoi resti architettonici e ai numerosi scavi archeologici Fig.6 condottiramente dall’équipe grecoposteriore-tedesca sin daial primi IV annisec. ’50 a.C.del secolo e scorsoprobabilmente15. La città si trova susuc un altopiano,- del III sec. a.C., nel più grande “stato” epirota guidato III para K., Kaonia u integrua ne “shtetin” më të madh ad un’altitudinecessiva tra iall’evento 550 ed i 650 m s.l.m.distruttivo da sud verso che nord, lungoha colpitole pendici occidentali la città del (Kat Monte- Zalongodai Molossi, forse quella symmachia degli Epiroti citata Letë indagini shkëmbi archeologiche, gëlqeror, tutt’ora in mecorso, lartësihanno identificato 30 derigran parte 80 del m,circuito në murario veri che Epirot, të drejtuar nga Molosët, ndofta është ajo symma- (774 m s.l.m.), nei pressi del villaggio moderno di Camarina (prefettura moderna di Preveza) (fig. 4). 23 20 21 sikoudis 2012: 33), legato agli avvenimenti della Terza in una nota iscrizione di Dodona (317-297) . Non puòracchiudeva të lakadredhjesuno spazio urbano di circatë 35lumit ettari e diverseKalamas abitazioni (Thyamis e assi stradali . anitk),Le fonti antiche largnon chia e Epirotëve, që është cituar në një mbishkrim në essere esclusa comunque la possibilità che a fondare lariferiscono le circostanze della genesi di Antigonea, né le ragioni per le quali le è stato dato tale nome; Dodona (317-297) [23]. Nuk duhet përjashtuar mundësia, secondo8 l’ipotesi km ngapiù accreditata deti sidhe tratterebbe në faqendi una fondazione jug-perëndimore del re epirota Pirro (Zachos të kodrës et alii 2006: città siano stati i Caoni, che a seguito del loro ingresso Vrysella, e lartë 183 m (Fig. 5). Gjetjet arkeologjike në që themeluesit e qytetit ishin Kaonët, të cilët duke hyrë nella symmachia guidata da Pirro nominano il centro in381 -382 con storia degli studi), ipotesi che tuttavia si basa unicamente sul nome della città che sarebbe stato më pas në symmachia të udhëhequr nga Pirro, i dhanë scelto inGoumani, onore di Antigone, të figlia njohura di Berenice që e figliastra në shekullin del re d’Egitto XIX, Tolomeo i Sotere,janë e sposaatribuar di Pirro tra kësaj qendre emrin Antigonea, në nderim të mbretit të onore del re (Giorgi, Bogdani 2012: 390). il 297 eqytetit il 295 a.C. (Plu.antik Pyrrh thesprot. 4). La fondazione të diGitana, Antigonea dasidomos parte del re molosso pas nellazbulimeve valle del Drinos, La formazione di queste cinque città ad impiantoin territorionë caono,vitet costituireb ’60 tëbe unoshekullit degli elementi XX, principali ku22 chenë permettono këtë vatërdi affermare u congjetën sicurezza tyre (Giorgi, Bogdani 2012: 390). ortogonale segue completamente le dinamiche di pole-l’integrazionedisa dellambishkrime Caonia, nei primissimi ku anniishte del III gdhendur sec. a.C., nel più emrigrande “stato” i qytetit epirota guidato [16]. dai Formimi i këtyre pesë qyteteve me planimetri Molossi, forse quella symmachia degli Epiroti citata in una nota iscrizione di Dodona (317-297)23. Non può ogenesi che interessano l’Epiro nel IV e III sec. a.C.; Gërmimet arkeologjike në qendrën urbane, që rifilluan drejtkëndore, ndjek plotësisht dinamikat e paleogjenezës, in particolare sono evidenti le motivazioni, il più delleessere esclusa comunque la possibilità che a fondare la città siano stati i Caoni, che a seguito del loro që interesuan Epirin në shekujt IV – III para K., në ingressonë nella vitin symmachia 1986,guidata uda Pirropërqëndruan nominano il centro në in onore disa del rebanesa (Giorgi, Bogdani të sektorit 2012: 390). veçanti janë të qarta motivet, shpesh herë të diktuara nga volte dettate da specifici cambiamenti politici ed istitu- Laperëndimor formazione di queste të cinque qytetit, città ad nëimpianto agorà ortogonale dhe segue në completamente nekropolin le dinamiche në di zionali, che hanno portato alla formazione e allo sviluppopoleogenesi veri-perëndim che interessano l’Epiro të nelbanesave IV e III sec. a.C.;(Gania in particolare 2006: sono evidenti174-176; le motivazioni, Kan il- più ndryshimet specifike politike dhe institucionale, që çuan di questi determinati centri maggiori secondo dinamichedelle volteta-Kitsou dettate da specifici 2008: cambiamenti 24-26; politici Preka-Alexandri,ed istituzionali, che hanno portato Stoyas alla formazione 2011: e allo në formimin dhe zhvillimin e këtyre qendrave madhore di aggregazione simili ad una sorta di fenomeno sineci-sviluppo di questi determinati centri maggiori secondo dinamiche di aggregazione simili ad una sorta di sipas dinamikave të agregimit, të ngjashëme me një lloj fe- 663), por24 edhe pse pak të dokumentuara, u konside- Fig.4 stico24. In alcune di queste città come Elea, Cassope efenomeno sinecistico . In alcune di queste città come Elea, Cassope e Gitana sono stati rinvenuti resti di nomeni sinecistik [24]. Në disa nga këto qytete si Elea, Ka- struttureruan o materiali ndërtime archeologici databilitë gjysmës ad un’età antecedente së dytë a quello të cheshekullit dovrebbe essere IV il paraperiodo di La genesi di Cassope, che si organizza17 sin dall’inizio come il principale centro amministrativo,Gitana sono stati rinvenuti resti di strutture o materiali sope dhe Gitana, janë zbuluar mbetje të strukturave, ose Guerra Macedonica e che ha portato al restringimento definizioneK., in sensoqë urbanopërkojnë del sito. Solitamenteme gjenezën queste evidenze e sonoGitana. da riferire Disa ad una frequentazionestuktura del politico, religioso ed economico dei Cassopei, è attestata archeologicamente intorno alla metà del IV sec. archeologici databili ad un’età antecedente a quello chesito precedente la genesi urbana e alla presenza di una kome che deve aver assunto un’importanza sempre materiale arkeologjike të një periudhe më të herëshme, a.C. e dellanon oltre cittàla fine delad secolo; ovest è in del questo muro, periodo chefino si datanoall’abbandono infatti le prime fasi defini delle abitazioni- e që u zbuluan në ndërtesën 2 (E o 75) në perëndim të dovrebbe essere il periodo di definizione in senso urba-maggiore, ed essere stata scelta e definita in senso urbano, sia per la sua collocazione strategica, sia per il nga ajo që ishte vlerësuar në kuptimin urban te situsit. l’impiantotivo ortogonale alla fine della cittàdel con I sec.l’agora ,a.C.; gli edifici tuttavia, pubblici più non antichi la e lepensa iscrizioni. allo Non sembra stoa, si dhe nën prytaneion-arkivi, në ndërtesën 5 (A o ruolo amministrativo e politico che già ricopriva all’interno di ciascuna delle tribù epirote. Këto të dhëna i referohen shpeshtësisë të situseve të më infondatastesso l’idea di modo N. Hammond Ch. (Hammond Spanodimos 1967: 553- 554)che che colloca attribuisce lala definizione costruzione in senso urbano no di del sito. Solitamente queste evidenze sono da riferire 32) në këndin jug-perëndimor të ngulimit, me orjentim Cassope,nella con la secondaprogettazione dellemetà fortificazioni del III e dell’impiantosec. a.C. urbano, (Spanodimos alla conquista delle 2014: colonie elee adda una frequentazione del sito precedente la genesi ur- lehtësisht divergjente në krahasim me impiantin urban parëshme të gjenezës urbane dhe të një kome, që duhet parte di78-82, Filippo II nel100). 343 a.C. La e la lorogenesiconsegna di al questo re dei Molossi centro Alessandro urbano I (D. VII sembra32; Theopomp.Hist., bana e alla presenza di una kome che deve aver assunto monumental të qytetit, i përkasin një faze pararendëse të ketë fituar një rëndësi gjithnjë e më të madhe për t’u FGrH 115, F 207), e alla coniazione della prima serie monetale in argento e bronzo dei Cassopei, tra il 342un’importanza e sempre maggiore, ed essere stata scelta zgjedhur si kryevend për zhvillim urban, si per pozicionin il 330-essere325 a.C., con strettamente legenda ΚΑΣΣΩΠΑΙΩΝ connessa(Franke 1961:alle 69 vicende-75; Hammond politiche 1967: 542-543; che SNG Cop., të sistemit urban (Kanta-Kitsou 2008: 22) edhe pse nuk strategjik, ashtu dhe për rolin administrativ e politik, qe Epirus:interessano 43-45). Alcuni ritrovamenti la regione di età inpreistorica quel all’internoperiodo, del katagdall’avanzataogion e qualche frammentodei edi definita in senso urbano, sia per la sua collocazione njihen referimet kronologjike dhe se nuk ka një inter- Molossi verso le coste ioniche (Ps.-Scyl. 32; Ps.-Scymn. strategica, sia per il ruolo amministrativo e politico che pretim të njësuar lidhur me këto gjetje arkkeologjike, si kryente sejcili në brendësi të çdo tribuje epirote. 447 e 453; X., HG VI 2, 10) e l’annessione del territorio già ricopriva all’interno di ciascuna delle tribù epirote. p.sh zbulimi i strukturave me vendosje kryq nën ndërt- Të dhënat për kohën kur u formuan këto qytete, janë della Kestrine o Kammania del sud che prima era sotto Il dato cronologico puntuale della formazione di que- esën 2, i dedikohen jo të një fazë të më parëshme, por përcaktuar shumë herë në bazë të ngjarjeve historike, l’influenza Caona nella sfera d’influenza tesprota (Ps.- ste città è stato determinato il più delle volte sulla base di si vepra mbështetëse të terrenit, për të mbushur disni- nga të dhënat numizmatike dhe epigrafike, të cilat i refe- Scyl. 29-30; Ps.-Scymn. 444-445), alla costituzione del avvenimenti storici, reperti numismatici ed epigrafici, che velin ndërmjet fasadës dhe murit në fund te ndërtesës rohen institucioneve të këtyre qendrave, ose në aspektet koinon dei Tesproti. Questi eventi sarebbero confermati, si riferiscono alle istituzioni di questi centri o che ne ripor- (Preka-Alexandri 1999: 169). Nga disa sondazhe strati- etnike dhe nga toponomia; megjithatë duhet të kemi sia cronologicamente che materialmente, dalla coniazio- tano l’etnico o il toponimo; tuttavia bisogna tener presente grafike të kryera vitet e fundit, tregojnë se krijimi i c.d. kujdes se në shumë raste, praktikisht është e pamun- ne di una serie monetale, tra il 335 e il 330-325 a.C., che in molti casi è praticamente impossibile determinare “muri ndarës”, që e ndanë në dy sektorë Gitana, sigu- dur të përcaktohen me saktësi, kur burimet e shkruara con la legenda ΘΕ(ΣΠΡΩΤΩΝ) (Franke 1961: 50-51; con esattezza quando la fonte scritta faccia riferimento ad risht është ndërtuar pas shekullit IV para K., ndofta pas i referohen një qendre urbane të caktuar, ose rajonit në Hammond 1967: 549; Dakaris 1972: 35-37, 117) e dal un centro urbano specifico o alla regione in generale (Fun- ngjarjeve shkatërrimtare, që goditën qytetin (Katsikoudis përgjithësi (Funke, Moustakis, Hochschulz 2004: 346; rinvenimento nei pressi di Gitana del decreto di mano- ke, Moustakis, Hochschulz 2004: 346; De Vido 2010: 2012: 33), gjate luftës së Tretë Maqedone [17], çka çoi në De Vido 2010: 268). Pra, është e nevojshme të lexohen missione della metà del IV sec. a.C. che menziona i pro- 268). Dunque, sarebbe necessario leggere criticamente zvogëlimin e qytetit në perëndim të murit, deri sa u arrijt në mënyrë kritike të gjitha këto të dhëna, duke kërkuar stati del koinon. Con molta probabilità in questo periodo tutti questi dati, cercando di associare, dove possibile, ai braktisja definitive në fund të shekullit I para K., megji- t’i bashkëshoqërojmë me zbulimet arkeologjike dhe me il ceto dirigente tesprota spinge verso la creazione di un rinvenimenti archeologici le informazioni ricavabili da tut- thëse Ch. Spanodimos nuk mendon në të njetën mënyrë; informacionet e nxjerra nga të gjitha tipologjitë e burime- centro egemone, fortemente connotato in senso urbano, te le restanti tipologie di fonti; tentativo complicato dalla i cili e lidh ndërtimin me gjysmën e dytë të shekullit III ve, përpjekje që ndërlikohen nga vështirësitë për të zbu- che possa rappresentare la sede politico-amministrativa difficoltà di rintracciare i resti delle strutture più antiche, para. K. (Spanodimos 2014: 78-82, 100). luar mbetjet e strukturave më antike, të cilat humbin nga del koinon appena formato; non è forse un caso che il dovuta spesso alla loro costruzione, nelle primissime fasi Gjeneza e kësaj qendre urbane, duket se është e tipi i ndërtimit të tyre ne fazat e para të jetës urbane, nga nome della città non faccia riferimento a nessuna tri- di vita urbana, con materiali meno duraturi, distrutti dal lidhur ngushtësisht me ngjarjet politike, që interesuan përdorimi i materialeve jetëshkurtër, ose të shkatërruara bù, contrariamente a quanto accade per gli altri centri tempo e dalle strutture posteriori. këtë rajon në këtë periudhë, me avancimin e Molosëve nga koha, ose nga ndërtimet e më pasme. urbani della Tesprozia (Elea, Elina, Fanoti, ecc.). Tut- (pubblicato in OCNUS, Quaderni della Scuola di Specializzazio- drejt brgeut të detit Jon (Ps.-Scyl. 32; Ps.-Scymn. 447 (Botuar në OCNUS “Quaderni della Scuola di Specializzazione tavia, sull’effettivo ruolo politico ricoperto dalla città di ne in Beni Archeologici, vol. 23, 2015, pp. 107-136) e 453; X., HG VI 2, 10) dhe aneksimit të trojeve të in Beni Archeologici”, vol. 23, 2015, pp. 107-136) Gitana all’interno dell’ethnos dei Tesproti e dello stato (continua nel prossimo numero) Kestrine ose Kammania në jug, e cila më parë ishte nën (Vazhdon në numërin e ardhshëm)

cmyk Storia Anno 18 n.6 Dicembre 2020 pagina 14 ALBANIA RELAZIONI CON L’ITALIA 1884-1911 Di Ennio Maserati insigni letterati italo - albanesi come Gi- neo costituito comitato s’impegnava nella gli Albanesi), diretta da Antonio Argon-diz- sorte difatti toccava al Comitato politico rolamo De Rada, attivo politicamente sin realizzazione di un congresso al¬banese, za ed uscita dall’agosto 1896 al febbraio albanese fondato a Napoli nel 1897 per ra i miti di origine risorgimentale, dal 1848 con il suo giornale L’Alba¬nese convocato a Corigliano Calabro nei giorni dell’anno seguente con soli quattro numeri impulso di alcuni giovani, con alla testa quello che attribuiva all’Italia la mis- d’Italia e poi soprattutto con il periodico 1, 2 e 3 ottobre 1895, ufficial-mente per a causa di mancanza di fondi. Ma la po- l’aw. Gennaro Lusi ed il rev. Ge¬rardo Tsione di promuovere e partecipare alla Fiamuri Arbèrit (La Bandiera alba¬nese) affrontare problemi d’unificazione linguis- sizione del periodico appariva ambigua Conforti, ed affiancato l’anno dopo da un redenzione dei popoli oppressi, colti¬vato del 1884-87, Vincenzo Dorsa, Demetrio tica, quale, in via preliminare, l’adozione per il suo sostegno al progetto di fusione battagliero quindicinale, La Nuova Alba- agli ideali romantici e democratici del garib- Camarda e Giuseppe Schirò, ac¬canto a di un alfabeto comune, ma ugualmente tra Montenegro e Albania, cal¬deggiato nia, che, Botto la direzione di Lusi, uscirà aldismo ottocentesco ma destinato a prestar- compatrioti reduci dalle lotte risorgimen- aperto ad un dibattito sulla situazione in- da Cettigne in un momento di particolare con qualche interruzione fino al 1904. si all’innesto del nazionalismo espansionista tali, dei quali la figura più rappresenta- terna dell’Albania e sul futuro del paese. favore delle relazioni di questa piccola Nuovamente, nel 1900, si verificava un in- del primo Nove¬cento, doveva incontrare tiva si riconosceva nel generale Domenico Né del resto appa¬rivano scindibili i due capitale con l’Italia, quando maturava il crociarsi d’iniziative, anche in concorrenza particolare rispondenza presso le colonie Damis, già comandante nel reggimento diversi aspetti, linguistico e politico, della matrimonio della prin¬cipessa Elena con tra loro, in quanto tra gli italo - albanesi italo - alba¬nesi del Mezzogiorno e della di volontari nell’esercito meridionale di questione affrontata; prova ne erano, in Domenicol’erede di Casa Damis Savoia. si venivano precisando due correnti, l’ima Sicilia. Infatti queste colonie, a conclusione Garibaldi; né il movimento trascurava di particolare, il rifiuto già incontrato da De Il 20 e 21 febbraio 1879 aveva luogo a moderata, capeggiata da Lorecchio ed

Vincenzo Dorsa Jeronim De Rada Domenico Damis Papas Demetrio Camarda Giuseppe Schirò del processo di unità politica della penisola Jeronimvantare il patrocinioDe Rada notevole di Francesco Rada allorché aveva mandato la sua gram- Lungro nel Cosentino, sempre sotto la pres- impegnata a far riconoscere solamente la di cui esse pure erano state protagoniste, Crispi. Appena nel 1895, però, l’esigenza matica in Albania proponendo il suo al- idenza di De Rada, un secondo congresso nazionalità albanese pur rimanendo [essa] Giuseppe Schirò manifestavano un’accresciuta sensibilità per di dar vita ad un centro animatore e coor- Domenicofabeto come Damisunico e normativo, e, più in linguistico albanese, che ricon¬fermava gli a far parte inte¬grante dell’impero otto- le sorti della madrepatria, dispo¬nendosi a dinatore delle iniziative nazionali degli italo generale, una certa diffidenza, se non an- obiettivi fissati nella precedente assise ed mano, l’altra di matrice azionista, vicina favorirne il riscatto nazionale dalla soggezi- - albanesi si traduceva in termini concreti, che un’aperta ostilità, provocata nella mad- inoltre procedeva ad una revisione dello sta- al gene¬rale Ricciotti Garibaldi e rivolta one turca. Si facevano por¬tavoce locali di grazie all’attività promozionale del sacer- repatria e, con maggiore virulenza, presso tuto della Società nazionale, mentre il presi- a perseguire l’indipendenza della mad- tale aspirazione alcuni ambienti intellettuali, dote Gerardo Conforti, autorevolmente la Sublime Porta dalla vocazione delle col- dente di questa, Anselmo Lorecchio, fonda- repatria. Questa diversità d’orientamenti dove a fianco di esponenti del ceto medio, appog¬giata da De Rada. Nel luglio di onie d’Italia ad erigersi a rappresen¬tanza va una nuova rivista, La Nazione albanese. conduceva il Comitato nazionale albanese, con un passato anche giacobino, si trova- quell’anno, nel corso d’una riunione nel d’una intera nazione. Risultati tangibili del Nono¬stante ciò, la Società nazionale erede diretto della Società nazionale alba- vano aristo¬cratici e sacerdoti, questi ultimi collegio ecclesiastico di Sant’Adriano a convegno erano la creazione di una Società sopravviveva per poco (ben più. a lungo ALBANIAnese sorto a Roma RELAZIONI l’8 aprile 1900 sotto CON la L'ITALIA 1884-1911 per tradizione custodi del patrimonio cul- San Demetrio Corone, nasceva un comi- nazionale albanese con sede a San Deme- durava il suo secondo periodico, pub- presidenza di Lorecchio, con Manlio Ben- turale e dei costumi, oltre che della liturgia, tato prov¬visorio presieduto da De Rada trio Corone la quale tra i propri obiettivi, blicatosi fino al 1924), dimostrando essa nici vicepresidente ed il prof. Gian Crisos- della propria comunità. Lì e composto, oltre che da Conforti, dai oltre all’affratellamento delle varie colonie per prima la fragilità di basi che caratteriz- Ditomo Ennio Bugliari Maserati segretario, ad una prematura Precursori del movimento che perse- sacerdoti Antonio Argondizza ed Angelo d’Italia, poneva l’avvio di relazioni con la zava la sequenza di comitati ed associazioni paralisi a causa della seces¬sione di nove guiva il fine dell’indipendenza o quanto Ferrari, con l’adesione dell’abate Luigi madrepatria e la pubblicazione di una rivis- espressi dalle colonie italo - albanesi e suc- Tradei suoi i miti membri, di guidatiorigine da Bennici. risorgimentale, quello che attribuiva all'Italia la mis- meno dell’autonomia dell’Albania erano Lauda e del dott. Agostino Ribecco. Il ta quin-dicinale, ìli i Arbrehet (La Stella de- cedutisi nell’arco di breve tempo. Uguale (continua nel prossimo numero) sione di promuovere e partecipare alla redenzione dei popoli oppressi, Documento di Stefano Gaspari dell’anno 1671, la Dokumenti i Stefano Gasparitcolti vatoi vitit agli ideali1671, romantici e democratici del garibaldismo ottocentesco storia della sua scrittura e della sua pubblicazione historiku i shkruarjes dhe i ma publikimit destinato a prestarsitë tij all'innesto del nazionalismo espansionista del (segue dal pagina 11) il Docum. Romano, e quello da cui furono prese le statis- (vijon nga faqja 11) qenë e shqetësuarprimo nga relacionetNove centoe ndryshme, doveva dhe kontradik incontrare- particolare rispondenza presso le Il primo a reagire dopo la pubblicazione fu lo studioso tiche introdotte nel mio lavoro. Ai ka shkruar se ka kërkuar kopjen origjinale të këtij do- tore që merreshin nga Arbëria. Por të gjitha të bënin të besoje Fulvio Cordignano che, nel terzo volume della sua opera inti- Propaganda Fide doveva essere stata impensierita dalle kumenti në arkivat italiane të kohës dhe nuk e ka gjetur. Në se ishin jo tëcolonie pëlqyeshme. italo Dokumentet - alba dhe Actatnesi flasin del për Mezzogiorno e della Sicilia. Infatti queste tolata “L’Albania attraverso l’opera e gli scritti di un grande varie e contradittorie relazioni che riceveva dall’Albania. Tutto vazhdim të punës së tij, ai ka lexuar kopjen e këtij dokumenti përplasje të pafundme juridiksioni midis disa peshkopëve, Jeronimmissionario Deitaliano Rada il P. Domenico Passi S.I. 1847-1914”, però faceva credere che il Clero e il Cattolicismo dovevano es- që ishte i ruajtur në fondet e APF në Romë. Mbi kopjen e flasin për simoni1)colonie, në shpërndarjen a conclusione e Sakramenteve del dhe processonë di unità politica della penisola di cui pubblicata a Roma nell’anno 1934, dedica un intero capi- sere in condizioni tutt’altro che lusinghiere. I documenti e gli ruajtur në Bibliotekën Kombëtare në Napolit, Kordinjano ka Urdhrat e Shenjtë, flasin për kler rebel, i cili pushtonte fam- tolo a questo documento, precisamente il decimo da pagina Acta parlano di interminabili contese di giurisdizione fra alcuni shfrytëzuar botimin e këtij dokumneti në revistën Hylli i Dritës. ullitë me ndihmënesse e fuqisëpure sekulare erano të Turqve, statepër zgjedhjen protagoniste, manifestavano un'accresciuta 321 fino a pagina 332, facendone così un’analisi approfon- vescovi, parlano di simonia nella distribuzione dei Sacramenti, e Mbas studimit të vëmëndshëm të kopjes dhe të revistës, ai ka jo të mençur të çështjes së kandidatëve për priftërinj dhe prej dita nella versione pubblicata sulla rivista “Hylli i Dritës”. nelle Ordinazioni Sacre, parlano di Clero ribelle, che invadeva arritur në konkluzion se publikimi në revistën në fjalë përmban nga rrjedh edhesensibilità dalja mbanë kaq per e dobët le e josorti pak priftërinjve. della madrepatria, disponendosi a favorirne il Cordignano scrive di aver cercato l’originale del documento le parrocchie con l’aiuto del potere secolare dei Turchi, della më shumë se njëqind gabime që vinin nga pamundsia e leximit E gjithë kjo, bashkë me apostazitë që ndodhin dhe me perse- negli archivi italiani di quei tempi e di non averlo trovato. scelta tutt’altro che savia in fatto di candidati al Sacerdozio e però dhe rishkrimit të realizuar nga paleografët që janë marrë me kutimet që herëriscatto pas here rindizen,nazionale e bindi Kongregacionindalla soggezione e turca. Si facevano portavoce locali di Nel corso del suo lavoro studia la copia custodita nei fondi di della pessima riuscita di non pochi sacerdoti. Ora tutto questo, këtë punë, dhe ka publikuar në librin e tij një tabelë me njëq- Shenjtë që të dërgojë një vizitor. Kjo nuk mund të ishte shumë APF a Roma, quella custodita nella Biblioteca Nazionale di insieme alle apostasie che si succedevano, e con le persecuzi- ind gabime, që ai ka mundur të identifikojë. Kjo tabelë është e lehtë, si përtale shkak aspirazionetë qeverisë turke, ashtu alcuni edhe për ambienti arsye të intellettuali, dove a fianco di esponenti Napoli e utilizza la pubblicazione come riportata sulla rivista oni che ogni tanto si rinfiammavano, indussero la S. Congreg. a e vendosur në faqet respektive 327 deri 332 të librit në fjalë. vetë klerit. Si i bëhej? Propaganda Fide mendoi të dërgonte “Hylli i Dritës”. Dopo aver studiato con attenzione la copia mandare un visitatore. Ciò non poteva esser molto facile, e per Në këtë korrigjim të gabimeve të vërejtura, ai nuk ka përfshirë një person vendas, të aftë për një detyrë kaq të rrezikshme di questo documento nei fondi di APF, e la pubblicazione ragione del Governo Turco e per ragione del Clero stesso. Come paragrafet që mungojnë në kopjen e Napolit. Në respekt të af- dhe njëkohësisht kaq të rëndësishme dhe kaq delikate, i cili del documento nella rivista “Hylli i Dritës”, conclude che la fare? Propaganda pensò di inviare un Albanese, capace di un tësive të tij si studjues shumë i aftë dhe të dashamirësisë së tij duhej të paraqitej jo si vizitor, por si eksplorator, në dukje si variante della rivista contiene più di cento errori che venivano ufficio così pericoloso e a un tempo così importante e così deli- për Shqipërinë, po e sjellim të plotë pjesën kryesore të kapitullit një udhëtim që dikush, i cili jeton larg dhe dëshiron të shohë dall’impossibilità, da parte dei paleografi che hanno svolto cato, il quale non dovesse presentarsi come visitatore ma come X të librit që cituam më sipër dhe lexuesi është në gjendje të sërish atdheun, e bën për qejf të tij. Një i huaj menjëherë do questo lavoro, di leggere in modo corretto il documento. Pub- esploratore sotto apparenze di un viaggio che uno il quale vive nxjerrë konkluzione për atë çfar shkruhet në dokument dhe për të ngjallte dyshime, për një person vendas ishte mjaft më e blica nel suo libro una tabella con i cento errori che ha potuto lontano e vuol rivedere la patria fa per conto suo. Uno straniero rëndësinë e tij. Po i vendosim të shkruara në gjuhë shqipe faqet lehtë. Por nuk ishte e lehtë të zgjidhje, ashtu siç del nga letrat identificare. Questa tabella si trova nelle pagine 327-332 del avrebbe subito destato sospetto, per uno del luogo era assai più nga 321 deri 327 të këtij libri. Siç mund të shihet më poshtë, e shumta të Propagandës drejtuar Imzot Nuncios së Venecias libro in questione. Nelle correzioni da lui apportate non in- facile.Non fu facile però scegliere, come si rileva dalle numer- Kordinjano nuk i quan relacion por dokument këto shkrime (Arkiva e Athinës). Ja si flasin dokumentet e Propagandës. clude i paragrafi mancanti nella copia di Napoli. Per rispetto ose lettere di Propaganda a Mgr. Nunzio di Venezia (Arciv. di të klerikut shqiptar Shtjefën Gaspri, të njohur simbas emrit të “... i shtohet (Gasprit) se përsa i takon kësaj (parasë) do t’i della sua abilità come ricercatore molto capace e il suo affetto Atene). Ecco come ne parlano i Doc. di Propaganda. «...Se gli shkruar në gjuhën italiane Stefano Gaspari. jepej urdhër Kavalier Bolicës në Kotorr, që në rast të urgjen- per l’Albania, riportiamo l’intero capitolo X dell’opera men- soggiunse (al Gaspari) che quanto a questo (al danaro) si sarebbe cave të tilla të pajisej me atë që kishte vërtet nevojë dhe për zionata. Il lettore sarà così in grado di arrivare alle sue conclu- dato ordine al Cavalier Boliza in Cattaro, che in caso di simili ur- “ SHËNIME HISTORIKE MBI VIZITËN NË atë që mbetet, i ofrohej 40 skudë në muaj për viatikon2) në sioni su quanto scritto e di capirne l’importanza. Riportiamo genze gli somministrasse quel che ueramente gli fusse bisognato, KISHËN E ARBËRISË DHE TË SERBISË TË KRY- shkuarje dhe patjetër në kthim, njëzet skude në muaj për ko- in lingua albanese le pagine 321-327 di questo libro. Come e del rimanente gli offerisse 40 scudi per il uiatico nell’andare, et ER NGA D. SHTJEFËN GASPRI.” *) hën e qëndrimit dhe duke pranuar që të nisej sa më parë, appare Cordignano non chiama “relazione” ma “documento” altretanti nel ritorno, e uenti scudi il mese nel tempo della dimora *)Në kohën kur është shkruar ky dokument, një pjesë e por që para së gjithash të kujtohej që mendimi i Kongrega- le scritture del chierico albanese Stefano Gaspari, conosciuto et accettando si incamminasse quanto prima, ma che sopra tutto veriut të Shqipërisë së sotme emërtohej Arbëri dhe Dioqeza e cionit të Shenjtë, nëpërmjet shumë letrash të shprehura mjaft secondo il nome scritto in italiano. si ricordasse, che la mente della S. Congregazione con più lettere Shkupit e cila përfshinte të gjithë teritorin e sotëm të Kosovës qartë, ishte se ai duhej të shkonte dhe të luante rolin e një assai chiaramente espressa era che egli dovesse andare a far le dhe Shkupin me rrethina, emërtohej Dioqeza e Serbisë ( eksploratori dhe jo të një vizitori, duke u shprehur të gjithëve “NOTA STORICA SULLA VISITA DELLA CHIESA parti di esploratore e non di visitatore, con pubblicare à tutti di Diocesi di Servia) Dokumenti i D. Shtjefën Gasprit, nga i cili se shkonte për qejf të vet, nga dashuria që kishte për atd- DI ALBANIA E SERBIA FATTA DA D. STEFANO andare à sodisfare all’affetto uerso la Patria, e non come manda- kemi nxjerrë një statistikë të përmbledhur për çdo dioqezë, heun dhe jo si i dërguar nga Kongregacioni i Shenjtë, çka ai e GASPARI” toui dalla S. Congregazione, il che egli mostrava nelle sue risposte pas vizitës së bërë dhe të përshkruar nga Imzot Marino Bici tregonte në përgjigjet e tij se ende nuk e kishte kuptuar mirë. “Il documento di D. Stefano Gaspari da cui abbiamo di non hauer ancora ben capìto. Risponde Mons. Nunzio, che i Arbes (Dalmacia), Arkipeshkvi i Tivarit (nga 1608 deri në Imzot Nuncio përgjigjet se, ndërsa i fliste sërish atij në këtë estratto una succinta statistica per ogni Diocesi, è, dopo la hauendogli riparlato in questo tenore, si era quasi disciolto il trat- vitin 1625), është më i rëndësishmi për të gjithë shekullin mënyrë, pothuajse ishte prishur bashkëbisedimi, meqenëse visita fatta e descritta da Mgr. Marino Bizzi di Arbe (Dalma- tato, persistendo il Gaspari nelle sue pretensioni, et esagerando, XVII. Në të vërtetë, ky dokument të bën të shohësh kushtet jo Gaspri këmbëngulte në pretendimet e tij dhe duke e tepruar zia), Arciv. di Antivari (dal 1608 al 1625), il più importante che li quaranta scudi non gli erano nemmeno bastanti per farsi il vetëm të dy viteve (1671-1672), gjatë të cilave Gaspri përsh- se 40 skudet nuk ishin aspak të mjaftueshëm për t’ia dalë per tutto il sec. XVII. Di fatto esso ci mette sotto gli occhi le uestito. Ma che due giorni doppo gli hauueva scritto un biglietto, kon Arbërinë katolike, por të bën të kuptosh të gjithë grum- mbanë. Por që dy ditë më pas i kishte shkruar një letër, e condizioni non solo dei due anni (1671-72) durante i quali che trasmette all’EE. VV., il cui contenuto è, che era contento bullin e dokumenteve të Propaganda Fides, të cilët referojnë cila t’i përcillej EE.VV.(Hirësisë së Tij M. P.), përmbajtja e il Gaspari percorse l’Albania cattolica, ma ci fa compren- di allestirsi alla partenza per tutto il mese di Ottobre pasato og- kushtet e lartpërmendura fetare të Katolicizmit arbër. Kemi së cilës është se kishte kënaqësinë të bëhej gati për nisje për dere tutto un cumulo di documenti di Prop. Fide i quali niuolta che se gli sborsino in Venetia li ottanta scudi del uiatico, përmendur ndonjë gjë në serinë e parë të dokumenteve, në të gjithë muajin tetor, të paguar nëse i jepnin çdo herë në si riferiscono a dette condizioni religiose del Cattolicismo e sia reso sicuro che gli corrano in Cattaro li uenti scudi il mese Shtesën e Volumit II. Këtu del e nevojshme të bëhet e ditur Venecia tetëdhjetë skudet e viatikos dhe nëse sigurohej se i Albanese. Vi abbiamo accennato qualcosa nella prima serie del suo assegnamento». historia e asaj vizite, si dhe të dalin në pah ndryshimet midis jepnin në Kotorr njëzet skude në muaj për shumën e caktuar di Documenti, in Appendice al II. Volume. Qui bisogna far (Illir. 330 fol. 81 • 27 nov. 1662). (Card. Brancacci). Dokumentit Romak dhe atij nga i cili u morën statistikat e atij”. (Illir. 330 fol. 81-27 nëntor 1662). (Card. Brancacci). conoscere la storia di quella visita e rilevare le differenze fra (continua nel prossimo numero) përfshira në punimin tim: Propaganda Fide duhet të ketë (vazhdon në numrin e ardhshëm) pagina 15 Anno 18 n.6 Dicembre 2020 Cultura Dante Aligeri, poeti që ka magjepsur lexuesit e të gjitha kohërave Nga Gladiola JORBUS shëmbëlltyre të jetës dhe të vdekjes, Ajo e përshëndeti me mirësi. Ky ishte një çast ven- konceptualisht e ngjashme me his- dimtar për Danten. Dante, apriori cilësohet një figurë mri i Dante Aligerit është i lidhur pazgjidh- torinë e shenjtorëve. Në këtë vepër me rëndësi të padiskutueshme në letërsinë italiane, shmërisht me atë të ‘Komedisë Hyjnore’, Dante merret vazhdimisht me temën duke qenë se vepra e tij ka spikatur për vlera artis- Evepra që përligji hyrjen e tij në Panteonin e e dashurisë, nën optikën simbolike tike, bukuri dhe përsosje. poetëve më të mëdhenj të të gjitha kohërave. Në këtë mesjetare, ku mbizotëronte ideja se “Komedia Hyjnore” është kurorëzuar si vepra kryevepër, Dante shfaqet i lidhur me qytetin e tij, gjithmonë kishte nivele të ndryshme më e rëndësishme e letërsisë italiane, që përmban pjesëmarrës në jetën social-politike dhe një letrar i të interpretimit: niveli i drejtpërdre- një vizion filozofik të krishterë të fatit të përjetshëm vëmendshëm ndaj risive kulturore. Ky tekst vazhdon jtë, niveli metaforik, niveli moral, të njeriut; madje duhet thënë se vetë Dante e krijoi të studiohet ende në të gjithë botën, si një kryevepër niveli shpirtëror. Gruaja për Danten gjuhën letrare italiane, pasi ishte i pari që e përdori e gjuhës italiane dhe dëshmi e qytetërimit mesjetar. në këtë vepër është një ndërmjetës, në një mënyrë të pasur dhe të gjerë. Në tekstet e tij Për të kuptuar thellësisht mendimin poetik të Dante një simbol dhe bartëse e cilësive pasqyrohen të gjitha personazhet e Mesjetës, në një Alighierit duhet studiuar jeta e tij, situatat politike hyjnore midis njeriut dhe Zotit. Në sintetizim të jashtëzakonshëm. Dante hedh poshtë dhe sentimentale që përjetoi. Dante (Durante) Aligeri vitin 1290 Dante Alighieri filloi studi- idenë, sipas së cilës poezia i nënshtrohet filozofisë, në met filozofike, të cilat do ta ndikojnë lindi në Firence në vitin 1265. Ishte i biri i Alighiero Dantekimi Alighieri me Beatriçen, një grua rreth së cilës dihet shumë kuptimin që filozofia është mbretëresha e formave të në mënyrë vendimtare, në veprat e tij ‘De vulgari dijes, ndërsa poezia është gjithmonë një formë vartëse di Bellincione dhe Donna Bella degli Abati. Gjyshi Dantepak, Aligeripavarësisht, poeti që rolit ka magjepsur të saj në lexuesit ekzistencën e të gjitha njerëzorekohërave eloquentia’, ‘Monarkia’ dhe në shumë pasazhe të nga babai i Dante Aligerit ka qenë pjesëtar i partisë dhe artistike të Dantes. Ky i fundit e takoi për herë e dijes, sepse është përfaqësuese dhe si e tillë ndër- Nga Gladiola JORBUS ‘Komedisë Hyjnore’. Ai gjithashtu lexoi disa libra të futet midis subjektit dhe objektit, duke e shndërruar së guelfëve, ndërsa gjyshi nga nëna, prej të cilit mori të parë Beatriçen, kur ishte ende fëmijë. Shumë vite Aristotelit dhe të Ciceronit. Një nga librat që impre- Emri i Dante Aligerit është i lidhur pazgjidhshmërisht me atë të ‘Komedisë Hyjnore’, njohurinë dhe duke i dhënë asaj, një rëndësi të dorës emrin dhe poeti, dyshohet të ketë qenë gjykatësi fio- më vonë, kur vajza e re e përshëndeti në Firence, sionoi vëmendjen e Dantes, si shumë autorë të tjerë vepra që përligji hyrjen e tij në Panteonin e poetëve më të mëdhenj të të gjitha kohërave. së dytë. Ai pohon se poezia ka aftësinë për të kapur rentin Durante degli Abati. jeta e Dantes mori një kthesë të rëndësishme, aq sa mesjetarë të lidhur me kulturën pagane romake, Në këtë kryevepër, Dante shfaqet i lidhur me qytetin e tij, pjesëmarrës në jetën social- thelbin e hyjnores përmes intuitës: meqenëse intuita e Biografi më i famshëm i Dantes, Giovanni Boccac- ankthi shqetësues dhe vdekja e parakohshme e Bea- ishte ‘De consolatione filosofiae’ i Severino Boezios. politike dhe një letrar i vëmendshëm ndaj risive kulturore. Ky tekst vazhdon të vendos të vërtetën para njeriut, në përsosmërinë e saj. cio (Xhovani Bokaço) rrëfen një ndodhi familjare. Në- triçes, shenjuan një pikë kyçe, me vlerë të trefishtë Dante është një mendimtar i madh dhe tematikat studiohet ende në të gjithë botën, si një kryevepër e gjuhës italiane dhe dëshmi e Në të njëjtën mënyrë përtërihet edhe figura e nës së Dantes, gjatë shtatzënësisë iu shfaq në ëndërr qytetërimitnë jetën emesjetar. autorit Për të të‘Komedisë kuptuar thellësisht Hyjnore’: mendimin personale, poetik të Dantee thella, Alighierit hetuese përsëriten tek ai. Njohja e filozo- djali i saj i lindur nën një dafinë, pranë një burimi. njerëzore dhe poetike. Dante filloi të shkruante poezi fisë do ta çojë atë drejt një përkushtimi tjetër ndaj gruas engjëllore (Beatriçes) në konceptimin e Dantes. duhet studiuar jeta e tij, situatat politike dhe sentimentale që përjetoi. Dante (Durante) Ajo nuk dallon më veç për bukurinë e jashtme, por Pasi lindi, djali nisi të ushqehej me barërat e këqija Aligerirreth moshëslindi në Firence njëzet në vjeç, vitin 1265.por Ishteai nuk i biri e i fitoiAlighiero vëmend di Bellincione- shoqërisë dhe Donna civile dhe gjuhës. Që nga ky moment, poeti i vesh virtytin e fisnikërisë së brendshme, gjë që që binin nga pema dhe e shuajti etjen në një burim, Bellajen edegli menjëhershme Abati. Gjyshi nga të babai intelektualëve i Dante Aligerit të ka kohës qenë pjesëtar së tij. i partisëngarkesa së guelfëve, etiko-morale e shfaqur te Dante e nxiti atë e bën atë të ngjashme me Zotin, duke i dhënë kështu derisa u shndërrua në pallua. Kjo ëndërr profetike ndërsaPoeti igjyshi ri bëri nga një nëna, sërë prej përpjekjesh të cilit mori emrinpër të dhe qenë poeti, pjesë dyshohet të tëpërqafonte ketë qenë angazhimet e rëndësishme politike asaj, aftësinë për të ngritur shpirtërisht të gjithë ata interpretohet si një ogur i lavdisë së ardhshme po- gjykatësie elitës fiosër entinkohës, Durante ndër degli të të Abati. tjera duke u dërguar letra dhe kulturore. që e duan. Për sa i përket përvojave politike, ai u etike të Dante Alighierit. Fatkeqësisht Dante e humbi Biografiaktorëve më të i rëndësishëmfamshëm i Dantes, socialë. Giovanni Ai dëshironte Boccaccio (Xhovani medo- Bokaço) Sidoqoftë,rrëfen një në këtë periudhë, Dante arrin në zgjodh Priore (Kryetar) i Firences dhe gjatë ushtrimit nënën rreth moshës 5-6 vjeçare dhe i ati u rimartua. ndodhiemos tëfamiljare. bëhej Nënësi njohur. së Dantes, Sidoqoftë, gjatë shtatzënësisë falë këtyre iu letrave, shfaq në ëndërrkërkesa djali itë saj reja i gjuhësore: ai eksperimenton në zhanre të detyrës, qyteti u nda në dy fraksione, guelfët e Duhet nënvizuar fakti se familja e tij i përkiste fis- lindur nën një dafinë, pranë një burimi. Pasi lindi, djali nisi të ushqehejtë mendryshme barërat e letrare, duke filluar nga eklogu latin Dante arriti të njihte njeriun e parë, me të cilin do të zinj dhe të bardhë. Në Firence ky (priore) ishte emri nikërisë së vogël, dhe nuk gëzonte ndonjë pasuri apo këqijalidhte që një binin miqësi nga pema letrare dhe e shuae intelektuale:jti etjen në një burimGuido, derisa Caval u -shndërr(përbërjeua në pallua. lirike e poezisë klasike greke dhe latine, Kjo ëndërr profetike interpretohet si një ogur i lavdisë së ardhshme poetikeme një të temëDante baritore, shpesh alegorike, në formë dia- origjinal i Palazzo della Signoria. Mandati zgjaste kapital të madh ekonomik. Pavarësisht madhështisë cantin. loguese ose monodike) deri te shkrimet e letrave të 2 muaj dhe Dante qeverisi Bashkinë e Firences në së tij poetike, betejave politike apo origjinës fisnike, Cavalcanti (Kavalkanti) e konsideroi një talent cilat, në Mesjetë, ishin një zhanër letrar tepër i kodifi- periudhën 15 qershor deri më 15 gusht 1300. Ai jeta e Dantes nuk ka qenë e qetë. Rinia e Dantes kaloi Danten, dhe kjo shënoi fillimin e miqësisë së tyre. kuar. Filozofia është një element i përligjur në veprën mbështeti guelfët e bardhë të cilët shqetësoheshin për nën flamurin e jetës shoqërore Firence. Ai mori një Poezitë e para të Dantes nxjerrin në pah ndikimin e Dantes. Mjafton të themi se nga pesë veprat, duke lirinë e Firences, ndërsa të zinjtë favorizonin politikën arsimim të mirë, përpos problemeve ekonomike dhe e guitonizmit (kritikët diskutojnë për një shkollë marrë parasysh edhe dy traktatet e papërfunduara, tri e Papa Bonifaci VIII. Kur guelfët e zinj udhëhoqën shoqërohej me Brunetto Latinin, gjithsesi një miqësi guitoniane, të kundërshtuar në fund të shekul- janë vepra filozofike pothuajse në kuptimin e ngushtë Firencen, Dante u dënua me internim dhe u akuzua e konsideruar jo dhe aq efektive. Mendohet se Bru- përvojavelit të trembëdhjetë politike, ai me u zgjodh një poetikë Priore më(Kryetar të afërt) i Firences me të dhe fjalës. gjatë Filozofia ushtrimit e Dantes të detyrës, konsiderohet simbol i një për korrupsion. Fillimisht, ai shpresoi të kthehej në netto nuk ishte më shumë se një bashkëbisedues i trashëgiminë provansale, që do të çonte më vonë në dashurie të aftë për të shpëtuar njerëzimin. Po risjell qyteti u nda në dy fraksione, guelfët e zinj dhe të bardhë. Në Firence ky (priore) ishte atdhe, por pas përpjekjes së dështuar për t’u kthyer mirë për Dante Aligerin, pra nuk ka influencuar vizio- stilnovizëm), praninë e temave të dashurisë dhe shi- në vëmendje që në moshën tetëmbëdhjetëvjeçare, me forcë, Dante hoqi dorë. Largimi nga Firencja e tij nin e tij për botën apo poezinë. Nëse do të veçonim emrijen për origjinal teknikën, i Palazzo ndonëse della ende Signoria. jo plotësisht Mandati organ zgjaste- Dante 2 muaj humbi dhe dhe Dante të atin. qeverisi Dhe pikërisht 18 vjeç (në e dashur, qyteti për të cilin ai do të ishte gati të jepte një ngjarje mbresëlënëse dhe me peshë për poetin e Bashkinëike. Vepra e eFirences parë themelore në periudhën e Dantes 15 qershorështë ‘Jeta deri e mëorën 15 gushtnëntë, 1300.nëntë Aivjet mbështeti më vonë), ai pa Beatriçen për dhe jetën, ishte jashtëzakonisht e dhimbshme për po- mirënjohur fiorentin, padiskutim që ajo do të ishte ta- guelfre’ nëët tëe bardhëcilën figura të cilët e shqetësoheshinBeatriçes shfaqet për përmes lirinë enjë Firences, të dytën ndërsa herë të zinjtënë jetën favorizonin e tij, me një fustan të bardhë. etin. Ai vdiq në Ravena në vitin 1321. politikën e Papa Bonifaci VIII. Kur guelfët e zinj udhëhoqën Firencen, Dante u dënua Di Valbona Jakova me internim dhe u akuzua për korrupsion. Fillimisht, ai shpresoi të kthehej në atdhe, a poesia è parola scelta, emozione, pensiero. por pas përpjekjes së dështuar për t'u kthyer me forcë, Dante hoqi dorë. Largimi nga Scrivere in una lingua diversa dalla tua, essendo Due poeti, due lingue e due culture Lconsapevole che ti rivolgerai ad un altro popolo Firencja e tij e dashur, qyteti për të cilin ai do të ishte gati të jepte dhe jetën, ishte e ad un’altra cultura, significa comprendere i codici jashtëzakonisht e dhimbshme për poetin. Ai vdiq në Ravena në vitin 1321. della comunicazione poetica, impegnarsi in argomenti e temi che interessano entrambe le culture, compren- su due rive di un mare che unisce! dere i gusti e le tendenze attuali dei rispettivi lettori. vato un buon amico, vuol dire ché abbiamo trovato sconfitte dell’anima. Francesca Gallello Gabriel Italo Nel Gòmez e Nikolle un tesoro. Il grande cuore dell’amicizia vera è proprio Autunno in me Loka si incontrano per caso in un festival di poesia in il tesoro inestimabile e indispensabile per il poeta. il caldo sole d’agosto Calabria, dove sono stati premiati rispettivamente con Così, il grande Italo Gòmez ci ha lasciato, attraveso cerca di scuotere i miei sensi. il primo e il secondo premio. Da questa breve cono- Francesca, delle parole molto preziose anche per il L’autunno della mia anima, dei miei pensieri scenza è nato il desiderio di collaborazione, il desid- nostro poeta albanese Nikollë Loka che ha avuto la hanno un sole pallido e piogge di lacrime erio di far conoscere al lettore interessato le rispettive fortuna di parlere con questo grande e indimantica- che come onde infrangono sul mio cuore poesie. Il più grande risultato di questa collaborazione bile uomo della cultura e arte mondiale. Ho avuto frantumando pensieri è un libro bilingue intitolato “Oltre Il Mare”. Ciascuno modo, dice il Maestro Italo Gòmez, di leggere al- sogni dei due autori esprime il proprio pensiero poetico ver- cune poesie del poeta albanese Nikollë Loka, che ho respiri. so la terra che, oltre il mare vede. avuto il piacere di conoscere in occasione del festival Straripa il fiume dei miei ricordi e Per Francesca il mare divide e unisce, le culture internazionale Veliero, organizzato da Francesca in senza meta si getta in mari sconosciuti. hanno i propri codici di comunicazione, la poesia è di Italia e del quale mi onore esserne direttore artistico. Braccia aperte di uomini senza cuore per sé un linguaggio universale. La sua poetica ha uno stile lineare e delicato. Carico senza parole Per Nikolla, l’altra sponda è un luogo accogliente di sentimenti umani. Poesie che accarezzano l’anima senza amore. dove la memoria dell’Arbëria pre-ottomana era con- e lascia fiorire i sentimenti. I poeti sanno navigare Strappano la mia anima. servata attraverso l’Arbëresh, sono i legami storici con la fantasia, nessuno proibisce loro di sognare in- Assetati di piacere nel tempo, l’amore e il dolore, sono i valori comuni contri sorprendenti, di sentire l’amico pronunciare il succhiano il mio nettare tramandati alle generazioni; è il sogno degli albanesi nome del poeta straniero con difficoltà, ma con la svuotano la mia anima di entrare in Europa, che passa per l’Italia. Entrambi musicalità diversa. L’effetto lo conosce solo colui che gli autori, sono già tradotto nella lingua dell’altro e ha e annegando in questo abisso sente questa musicalità nel proprio cuore. E questo il mio pensiero i propri lettori in entrambi i paesi. È un’iniziativa che cuore é il cuore del poeta che gioisce. Diversi gior- dovrebbe essere accolta con entusiasmo. L’autore accarezzato da una lacrima nali calabresi, tra i quali Il Crotonese , giornale con il va a te. della prefazione, il celebre Maestro Italo Gòmez, ( quale Francesca collabora da anni. Ne approfitto per già Direttore Artistico della Scala di Milano, Direttore riportare alcune informazioni che ho trovato su alcuni Il vento la tua immagine muoveva Artistico della Fenice di Venezia, Direttore Artistico articoli : E’uscito in Albania e Kossovo il nuovo libro della Biennale di venezia) dopo aver letto il libro, di Francesca Gallello Gabriel Italo Nel Gòmez, scritto Di Nikolle Loka scrive alcuni pensieri interessanti, soprattutto sulla in collaborazione con il poeta, giornalista e docente poesia di Francesca che conosce da anni e alla quale universitario Nikollë Loka. Il libro, scritto in lingua mondiale. Raccontare storie vere, storie di vita vis- Il vento la tua immagine muoveva è fortemente lagato da un affetto quasi filiale. Ma non suta, storie di problematiche sociali, storie di amori e albanese e in lingua italiana, ha un titolo che nella sua e vidi, anche se ero distante, è del tutto estraneo nemmeno alla poesia di Nicola, storie di umana debolezza che nel suo completamento semplicità dice tutto: “Oltre il Mare” “Përtej Detit”. i raggi del sole quando ti colpivano, di cui ha un’opinione tutta sua. Riguardo la poesia di segnerà la storia poetica di un percorso nuovo e più La traduzione è curata dalla scrittrice e poetessa Val- Francesca Gallello, ecco cosa scrive nella prefazione completo, la poesia che diventa racconto e storia. bona Jakova. Perché questo titolo? Semplicemente porpora ti portavano in dono. del Libro Bilingue “Oltre Il Mare” “Përtej Detit”. Lei, lascia parlare il cuore raccogliendo in- perché la cultura che lega Italia e Albania va oltre I sogni in raggi di sole tramutavano, Ho dedicato la mia vita, dice nella prefazione, il formazioni di vita tra le persone anziane, giovani, il mare, un legame forte che ci lega nella storia del e cosi si posavano sul viso, Maestro Italo Gòmez, alla musica ed alla danza, al donne di ieri e donne di oggi. Riesce ad interrogare il passato e del presente. La poesia é un languaggio uni- mi è sembrato tramonto quel pomeriggio, ritmo dei passi e dei suoni, Francesca, con la sua po- sole e le stelle, riesce a far parlare i fiori ed il vento, versale che porta sulle spalle il peso dei sogni e dei tramonto che accende ogni desiderio. etica unica e particolare che non è mirata al comple- questa è la poetica di Francesca. Unica nel suo ge- desideri più nascosti di popoli e terre. Dai tramonti ci siamo irrigiditi tamento o ricerca di frase rimate ma al racconto di nere che è riuscita, per la prima volta nella mia vita, e spesso la luna abbiamo pregato, uomini e donne che mettono tra le sue mani le loro a farmi appassionare alla poesia danzando tra le pa- Pensieri il tuo rossore di quel giorno storie e chiedono di farne poesia. Francesca, con il role e suonando al vento parole che possano essere Di Francesca Gallello.G.I.N.Gòmez un altro tempo portò tra noi. ritmo di queste storie poetiche, che sono nella loro trasportate dalle nuvole su nuovi cieli. La poetica gal- Il tempo stesso si tramutò in raggio, originalità, racconti poetici veri e propri, ha il merito lelliana, così è ormai definito il suo stile, è di certo un Come mostri. e raggio l’occhio non vide più, di avere inventato, creato, un nuovo stile poetico che faro che porta luce su nuove terre tutte da scoprire. Nuvole nere mi è sembrato tramonto quel pomeriggio, sono certo segnerà una nuova pagina per la poetica Non siamo soli in questo mondo, e se abbiamo tro- cariche di lacrime innocente il vento che soffiava. Religione Anno 18 n.6 Dicembre 2020 pagina 16 NASI HOBDARI PARARENDËS PËR RIHAPJEN E KISHËS SË UNGJILLËZIMIT Nga Andrea Llukani, kishës së Ungjillëzimit kumbonte gëzueshëm, duke i ftuar të gjithë besimtarët në kishë. Liturgjia Hyjnore ararendësi për rihapjen e kishës së Ungjillëzim- u kryesua nga At Gaqo, me pjesëmarrjen e Dhjak it, në Tiranë ka qenë Nasi Hobdari. Ja se çfarë Spiros, dhe Kryedhjakon Sotir Kanxherit, zëri i ëm- Pka shkruar ai në shënimet, që mbante në ato bël i të cilit kumboi përsëri në kishën katedrale të ditë të para të lejimit të lirisë së besimit: “Në të vër- Ungjillëzimit. Në rolin e kryepsaltit qëndronte teo- tetë iniciator për rihapjen e kishës ishte dhjakon Spiro logu i mirënjohur Dhimitër Beduli me psaltët Petraq Findiku. Duke qenë se ne kishim lidhje familjare ai Rama, Petro Ketri, Niko Kavaja dhe Kristaq Tasho. u bazua tek unë që ta ndihmoja për t`u interesuar Liturgjia Hyjnore u zhvillua në praninë besimtarëve, në Komitetin Ekzekutiv të Tiranës, sepse kisha ishte që kishin mbushur kishën. Në këtë ditë të shënuar pronë e klubit sportiv “17 Nëntori”. Ndaj duhej ndi- qenë ftuar përfaqësuesit e komuniteteve fetare, trupi hma e Komitetit Ekzekutiv, kryetar i të cilit atëherë diplomatik i akredituar në Republikën e Shqipërisë, ishte Llambi Gegprifti. Përpjekjet ishin të shumta. Që që përfaqësohej nga ambasadori i Rumanisë, George nga fillimi i vitit interesoheshim gati çdo ditë derisa Miku, etj. doli vendimi, me anën e të cilit pushtetarët vendosën Në liturgjinë hyjnore mbajtur me rastin e rihapjes që ambientet e kishave t’ua ktheheshin komuniteteve së kishës predikimin e mbajti teologu Dhimitër Bedu- fetare. Këshilloheshim çdo ditë me teologun Dhimitër li. Në vijim përshëndetën: përfaqësuesi i Komunitetit Beduli, i cili na porosiste që të grumbullonim sa më Bektashian Musa Mara, përfaqësuesi i Komunitetit shumë besimtarë për të organizuar një mbledhje ku Mysliman Islam Kadëna, Sekretari për problemet do të zgjidhej këshilli kishtar, i cili do të kujdesej për fetare të Partisë Demokratike, Galip Kallajxhiu dhe mbarvajtjen e punëve pasi të hapej kisha e Ungjil- ambasadori rumun. lëzimit në Tiranë. Kjo mbledhje u vendos që të bëhej në një nga familjet shprestare ortodokse. Besimtari Vizita e at Arturi Liolinit Mihal Pjeshkazini vuri në dispozicion shtëpinë e tij, e Më 6 qershor 1991 erdhi për vizitë kancelari i cila ndodhej pranë martenitetit”. kishës së Shën Gjergjt në Boston, At Artur Liolini, I biri i Mihal Pjeshkazinit Llazari kujton: -Dhja- i shoqëruar nga Dhjakonët Denis Schutte e Viliam kon Spiro Findiku ishte mik i familjes prandaj ai vinte Poist. Për të pritur delegacionin e diasporës në aero- shpesh e bisedonte me Mihalin se si duhej të vepronin portin e Rinasit dolën At Gaqo Pjetri, Kryedhjakon për rihapjen e kishës së Ungjillëzimit. Sapo kishin fil- Sotir Kanxheri, Dhjakon Spiro Findiku, Nasi Hob- luar lëvizjet demokratike dhe besimtarët kishin filluar ta dari, Aleko Dhima, etj. Në pritjen e At Arturit kishin ndjenin lirinë e besimit. Më datën 8 nëntor të vitit 1990 një pushtetar, familja e të cilit ka traditë të shkëlqyer nevojiteshin, prandaj u bëmë thirrje të krishterëve që dalë edhe përfaqësues nga komunitetet fetare, të një grup shpresëtarësh ortodoksë, Kosta Mara, Kryedh- në fenë ortodokse, duke i përmendur që gjyshi i tij të na ndihmonin me sa mundësi kishin. Menjëherë cilët i uruan mirëseardhjen. Delegacioni i diasporës jakon Sotir Kanxheri dhe Dhjakon Spiro Findiku vijnë kishte qenë dikur prift. Shoku Llambi u befasua, si në “Paravolinë e vejushës së varfër” shprëstarët u vendos në Hotel Dajti. Pasdite erdhën në kishë ku në shtëpi për të uruar Mihalin në ditën e emrit. Bisedat buzëqeshi pak dhe e nënshkroi vendimin. Menjëherë, ortodoksë ofruan atë që kishin për rikonstruksionin u pritën nga klerikët dhe besimtarët e pranishëm. kryesore atë ditë qenë për riorganizimin e kishës. Mihali sapo morën në dorëzim çelësat e kishës Dhjakon Spi- e kishës. Kështu ndihma në të holla, dhanë: Krisan- At Arturit i bëri përshtypje kori i kishës, i cili sapo e ndjeu të domosdoshme ndihmën e teologutNASI Dhimitër HOBDARI ro dhe Nasi HobdariPARAREND vrapuan për të hapurËS katedralenPËR RIHAPJEN thi Zoto, Gaqo Bushaka, E KISHËS Petraq Roko, SË Ollga UNGJILLËZIMIT Karafili, ishte ngritur me kontributin e Xhorxhi Doçit. Ky i Beduli, të cilin e kishte njohur në vitet 1930 kur stu- e Ungjillëzimit, e cila ishte kthyer në palestër. Vasil Loli, Fjodor Prifti, Miti Theodhosi, Luiza Sta- fundit kishte grumbulluar disa këngëtarë nga Teatri dionte për teologji në Rumani. Propozimi i Mihalit ishte soli, Dhimitër Gjika, etj. Të gjitha pengesat u kapër- i Operas dhe Baletit dhe nën drejtimin e dirigjentit që aktivizoheshin sa më shumë besimtarë dukeNga i bërëAndrea Hap jLlukania e katedrales, Tiranë së Ungjillëzimit cyen vetëm falë vullnetit dhe përkushtimit të besim- Eno Koço kishin filluar të mësonin himnet e Liturgjisë thirrje edhe brezit të ri. - Filloni që tek unë, -iu drejtua Ja se çfarë kujton Llazar Pjeshkazini: -Mua tarëve. Nasi Hobdari dhe Dhjakon Spiro vajtën në Hyjnore. Pasi vizituan ambjentet e kishës, Teologu ai të pranishmëve, - ja ku e keni Llazarin. më kujtohet fare mirë data 4 mars 1991. Në orën Kinostudio dhe në Muzeun Etnografik ku mund të Dhimitër Beduli u foli shkurtimisht për traditat e ko- Disa ditë më vonë më 20 nëntor, Mihal Peshkazini Pararendësi11:00 vjen Nasi për Hobdari rihapjen bashkë e kmeishës Dhjakon së Ungjillëzimit Spiro gjenin materiale, në Tiranë të nevojshme ka qenë për Nasi mjediset Hobdari e kishës.. Ja semunitetit çfarë ortodoks.ka shkruar ai në shënimet, që mbante dorëzoi shpirtin tek Perëndia. Atë ditë për nëngushëllim ato ditë tëFindikun para të me lejimit çelësat tënë lirisëduar dhe së besimitthanë: “E: morëm"Në të vërtetëMe ndërmjetësinë iniciator epër Petraq rihapjen Ramës e takuan kishës drejtorin ishte dhjakonMë 8Spiro qershor Findiku. 1991 në Dukeorën 10.00 qenë në sekatedralen ne kishim në shtëpi erdhën shumë besimtarë orthodhoksë prej kishën!” Hapëm derën e vogël nga prapa, hymë Teodor Laço, i cili si ortodoks që ishte dha kontribu- e Ungjillëzimit At Artur Liolini, i ndihmuar nga Dh- të cilëve kam fiksuar Nasi Hobdarin por kishalidhje dëgjuar familjare brenda ai dhe u bazuapër momentin tek unë mbetën që tatë befasuar.ndihmoja Kisha për t`utin einteresuar tij për kthimin në e Komitetin objekteve kishtare. Ekzekutiv Froni epistë -Tiranës,jakon Denisi, sepse At kisha Gaqo ishtedhe Kryedhjakon pronë e klubit Sotiri pagë sportiv- për familjet ortodokse Janku, Bojaxhi, Beduli,“17 Rama,Nëntori ishte”. Ndaj në një duhej gjendje ndihma të mjeruar e siKomitetit në mjediset Ekzekutiv, e brend- kopal kryeta ishter idëmtuar, të cilit atëherëprandaj besimtariishte Llambi Todi Janku Gegprifti. zuan rrethPërpjekjet 106 fëmijë. ishin Më të datën shumta. 9 qershor Që Atnga Arturi fillimi Shundi, Lasku, Kora, Trako, Papa, Doçi,i Papajani,vitit interesoheshim shme, ashtu edhe gati në çdo ato tëditë jashtmet. derisa Klubi doli Sportiv vendimi, u muar me me anën riparimin e të e tij.cilit Kandilat pushtet u pastruanarët vendosën nga meshoi që në ambientet katedralen ee Ungjillëzimit.kishave t'ua Kisha ktheheshin ishte e Sinjari, Hobdari, Mara, Mima, Nushi, Shalsi,komuniteteve Bejleri, “17 feta Nëntori”re. Këshilloheshim kishte bërë disa shtesa çdo dheditë ndryshime me teologun MiltoDhimitër Mima dhe Beduli,Prokop Shundi,i cili na por porosiste ato që ishin që të mbushurgrumbullonim me besimtarë, sa më gjithashtu shumë kishte besimtarë pjesëmarrje për të Prosi, Pano etj. Numri i besimtarëve nismëtarë par ri- për të përmbushur nevojat e tyre. Salla kryesore e nxirë nga mospërdorimi Llazar Pjeshkazimi i shpuri edhe nga komunitetet fetare. Në emër të komunitetit hapjen e kishës sa vinte e shtohej, prandaj uorganizuar pa se ishte njëkishës mbledhje ishte si mos ku më do keq të ngazgjidhej mosvënia këshilli dorë mbi kishtar, për tui cilipastruar do nëtë kujdesejndërmarjen për artistike mbarvajtjen “Migjeni” ie punëveortodoks pasiteologu të Dhimitërhapej kisha Beduli ei Ungjillëzimituroi mirëseard- në e pamundur që mbledhja të zhvillohej nëTiranë. shtëpinë Kjoe të. mbledhje Suva të rrëzuara, u vendos çatia që pjesërisht të bëhej e rrënuarnë një dhenga familjettek reparti shprestare i enëve të bakrit,ortod kuokse. u lanë Besimtari me acid, Mihalu hjen. Pjeshkazini At Arturi në vurifjalën nëe tij dispozicion theksoi se kishte shtëpinë qenë e Llazar Pjeshkazinit. Kështu u muar me qeratij, një e cilasallë ndodhejlagështira pranë ishte em pranishmeartenitetit". kudo, dritaret me xhama luçiduan dhe llakuan. At Gaqo kishte një kryq bronzi në shumë vende të botës, por entuzjazmin që gjeti në Pallatin e Kulturës. Që mbledhja të ishte kanonike të thyera, etj. Pluhuri i përzier me lagështirën kishte me Krishtin e gozhduar dhe e solli në kishë. Filip në Shqipëri nuk e kishte hasur askund. Gjatë ditëve duhej që të merte pjesë një prift orthodhoks prandaj Ifëlliqur biri i muretMihal dhe Pjeshkazinit ndotur parketin Llazari e dyshemesë. kujton: -DhjakonNito dhe DhimitërSpiro Findiku Kobuzi morën ishte përsipërmik i familjestë hapnin prandajqëndrimit ai Atvinte Arturi shpesh meshoi enë bisedonte shumë qytete me të MihalinShq- Dhjak Spiro Findiku dhe i palodhuri Nasise Hobdarisi duhej Afreskettë vepronin e pikturuara për rihapjenme mjeshtëri e ngakishës Motrat së Zengo, Ungjillëzimit. 12 gropa, Sapotek të cilatkishin do tëfilluar vendoseshin lëvizjet shufrat demokratike tek ipërisë. dhe Kryesia besimtarët kishte vënë kishin në dispozicion filluar tëta tij ndjenin një mbasi kishin biseduar me Dhimitër Bedulin,lirinë më thonë e besimit. i kishin Më lyer datën me një 8 shtresë nëntor të trashëtë vitit gëlqereje 1990 qënjë të grup udha shpresëtarës në mes të kishësh ortod aty kuoksë, kalojnë Kosta priftërinjtë Mara, gjatë Kryedhjakon automjet të parkut Sotir tëKanxheri delegacineve. dhe Në Dhjakon shoqërinë Spiroe që është një prift në Kinostudio e quhet AtFindiku Gaqo Pe -vijnëmos nëdukeshin. shtëpi Megjithatë për të lagështirauruar Mihalin kishte mundur në ditën të hyrjes e emrit. së madhe. Bisedat Niko kryesoreHobdari siguroi atë ditëkordonin qenë e përNasi riorganizimin Hobdarit dhe të Alekoe kishës. Dhimës Mih bënëali një evizitë ndjeu në të tri. Kështu të nesërmen vajta në shtëpinë e At Gaqos zbulonte fytyrat e katër ungjillorëve, të cilët qenë pik- kuq 40 metërsh, i cili u pre në copa dy metroshe dhe Shkodër ku u pritën nga besimtarët me në krye Alek- dhe shikoj një plak të dobët e i gjatë, i cili domosdoshmepo punonte turuar ndihmën në kubenë e e tkishës.eologut Amvoni Dhimitër dhe llambadarët Beduli, tëu cilinvendos e në kishte shufra njohurnga Thoma në Valera vitet 1930dhe Andrea kur studiontesandër Petanin. për teologji Vizitat vazhduan në Rumani. në Durrës, Propozimi Berat, e i kopështin. Pasi e përshëndeta duke i puthurMihalit dorën ishtei e mëdhenjqë aktivizoheshin qënë dëmtuar sanga më keqbërësit. shumë Ballkoni besimtarë ku dukeLlukani. i bërëPër veshjen thirrje e edheikonastasit brezit me tëletër ri. imituese- Filloni Boboshticë,që tek unë, që -ishteiu drejtua edhe vendi ai tëi origjinës pranishmëve, së At Ar- - ja thashë se jemi një grup besimtarësh ortodoksëku e me keni në Llazqëndrontearin. kori ishte shndërruar në magazinë. Kam- dhanë kontributin e tyre Sandër Çoka dhe Lekë Tasi. turit etj. Më datën 25 qershor u zhvillua një mbledhje krye Teologun Dhimitër Beduli dhe Kryedhjakon Sotir baneria si kullë nuk qe dëmtuar falë propozimit të Gazmend Leka pikturoi skenën e “Kryqëzimit të në Hotel Dajti, për mbarvajtjen e kishës. Aty u fol për Kanxherin, që kemi vendosur të bëjmë mbledhjen për Disashefit tëditë klubit më “17 vonë Nëntori”, më 20Lame nëntor, Konomi, Mihal për tu PeshkaziniKrishtit”. Ikonat dorëzoi e para shpirtin që u vendosën tek Perëndia. në ikonastas Atë ndihmënditë për që ngushëllim mund të jepte në diaspora, shtëpi për erdhën literaturën shum ë rihapjen e kishës së Ungjillëzimit. -Rrofsh morebesimtarë bir se orthodhoksëpërdorur nga alpinistët prej të përcilëve ngjitje kam dhe fiksuarzbritje. Dysh Nasi- Hobdarini solli Dhjakon po rSpiro kisha Findiku dëgjuar nga shtëpia.për familjet Besimtari ortod kishtareokse Janku,aq të nevojshme Bojaxhi, në Beatë duli,kohë dheRama, në fund Shundi, u më prure një lajm të mirë, - më tha At Gaqo,Lasku, gjithë Kora, emeja Trako, ishte Papa,e shtruar Doçi, e gjitha Papajani, me parket Sinjari, dhe nëpër Hobdari, Koço Zoto,Mara, solli Mima, nga Greqia Nushi, me kontributinShalsi, Bejleri, e tij fi- Prosi,prek problemiPano etj. i eksarkut Numri patriarkal i besimtarëve që pritej nismëtarëtë vinte gëzim. par rihapjenmure e kishës qenë ngulur sa vinte ganxha, e shtohej, të cilat shtrëngonin prandaj veglatu pa senanciar ishte gjashtëe pamundur kandile për që ikonastasin, mbledhja një të temianicë zhvillohej së në shpejti shtëpinë në Shqipëri. e Llazar Pjeshkazinit. Kështu u gjimnastikore. Kishte shumë punë për tu bërë, pran- dhe një kryq. Ing. Petrika Shalësi, Spiro Beleri, Vane Mbledhja e grupit nismëtarmuar me qeradaj lëshuamnjë sallë kushtrimin në Pallatin për ndihmë. e Kulturës. Besimtarët Që që mbledhjaiu Mazniku, të iQirjoshte Nikollakanonike mereshin duhej me që meremetimet të merte pjesë njëP ritpriftja orthodhoks e eksarku prandajt Anastas Dhjak Spiro Nasi Hobdari në shënimet e tij kaFindiku shkruar: dhe përgjigjën i palodhuri të parët Nasi thirrjes Hobdari qenë: Niko mbasi Hobdari, kishin Filip biseduar e murreve me të Dhimitër kishës. Jani Bedulin, Hobdari bërimë projektinthonë që e ështëMë një 16 prift korrik në 1991 Kinostudio shkuam në eaeroportin quhet At e RiGaqo- -Mbledhja e parë për rihapjen e kishës u zhvilluaPetri. Kështumë Nito, të Spironesërmen Vojo, Spiro vajta Bejleri, në shtëpinë Petrika Shalësi, e At Gaqos Todi dheinstalimeve shikoj elektrike një plak të kishës.të dobët Shoferi e i gjatëTaqo ,Kobuzii cili ponasit punonte për të priturkopështin. eksarkun Pasi Anastas. e përshëndeta Kryesia e kishës duke i 4 shkurt 1991 në Pallatin e Kulturës. Qenëputhur ftuar 38dorën Janku, i thashë Dhimitër se jemi Sinjari, një Petraq grup Rama,besimtarësh Koçi Paci, ortod transportonteoksë me nëmaterialet krye Teologunme një kamion Dhimitër të vjetër. NdiBeduli- kishte dhe vënë Kryedhjakon në dispozicion Sotir një autobuz Kanxherin me qëllim, që qëkemi besimtarë por pesë munguan, midis tyre edhe teologu Stavri Bojaxhi, Kristaq Tasho, Dhimitraq Kobuzi, Mil- hma materiale na kanë ofruar edhe disa institucione, të kishte pjesëmarrje. Për të pritur Eksarkun kishin Dhimitër Beduli, i cili kishte qenë i sëmurë.vendosur Fillimisht tëto bëjmë Mima, Lekëmbledhjen Tasi, Aleko për Dhima, rihapjen Gazmend e kishës Leka, së prejUngjillëzimit. të cilëve mund - tëRrofsh përmendim, more manastirin bir se mëe Gro prure- dalë një këshilli lajm tëi kishës, mirë, përfaqësues- më tha Atnga Gaqo,ambasada gjithë mbledhjen e hapi At Gaqo me një lutje gëzim.të shkurtër Pavllo Hobdari, Koçi Paci, Minella Mihali, Petrika taferratës, kishën Zvicerane, kishën e Shën Gjergjit greke, nga komuniteti katolik At Zef Pëllumbi, nga dhe më pas Kryedhjakon Sotir Kanxheri theksoi qël- Trako, Niko Kavaja, Kristaq Tasho, Andrea Llukani, në MBoston,bledhja etj. e grupit nismëtar kryegjyshata bektashiane, Musa Mara, etj. Ky i fundit limin e mbledhjes: -Qëllimi i hapjes së kishës është Krisanthi Zoto, Florika dhe Drita Papajani, Llazar kishte me vete aparat fotografik dhe ato poza janë të bashkimi i të gjithë besimtarëve ortodoksë të Tiranës. NasiNushi, Hobdari Prokop Shundi,në shënimet Leonidha e tijKllapi, ka shkruar: Sandër -Mbledhja e Lparëitu rgpërj iarihapjen e parë e kishës u zhvilluavetmet më që 4kemi shkurt për të1991 kujtuar në atëPallatin eveniment e Kulturës. aq të Kisha Ortodokse do të predikojë vëllazëriminQenë dheftuar 38Çoka, besimtarë Thoma Valera, por Grigorpesë munguan,Laçka, etj. midis tyre edheMë t eologu10 mars Dhimitër1991 u mbajt Beduli, mbledhja i cili e parëkishte e qenërëndësishëm. i sëmurë. Në aeroportFillimisht eksarkut mbledhjen iu bë një e pritjehapi At dashurinë midis njerëzve. Më pas u vijuaGaqo me zgjed me- një lutjeTë gjithë të shkurtër emrat u shënuandhe më më pas pas Kryedhjakon në ditarin e KëshillitSotir Kanxheri të Kishës kutheksoi u diskutua qëllimin për organizimin e mbledhjes: e e përzemërt-Qëllimi përi hapjes vetë faktin së ksepseishës për është shumë bashk vite nëimi i hjen e një këshilli kishtar provizor. Në këshilltë ugjithë zgjod- besimtarëvekishës. Fillimisht ortodok u munduamsë të Tiranës.ta sillnim kishënKisha nëOrtod meshësokse së do parë. të Mbledhja predikojë e datës vëllazërimin 10 mars u mbajt dhe në dashurinëtokën shqiptare midis nuk njerëzve. kishte shkelur Më këmbë pas uepiskopi. vijua me hën: At Gaqo Petri, Kryedhjakon Sotir Kanxheri, Dh- gjendje të paraqitshme, prandaj puna e parë qenë mjediset e kishës dhe u zgjodh epitropia e përbërë nga Në sallën e pritjes eksarku u prezantua me të gjithë jakon Spiro Findiku, teologu Dhimitër Beduli,zgjedhjen Petraq epastrimet, një këshilli u hoq kishtar parketi iprovizor. vjetër dhe Nëu bënë këshill mjaft u Todizgjodhën: Janku, TaqoAt Gaqo Kobuzi, Petri, Llazar Kryedhjakon Pjeshkazini, Niko Sotir të pranishmit.Kanxheri, Kur Dhjakon u futëm nëSpiro kishën Findiku, e Ungjillëzimit, teologu Rama, Dhimitër Sinjari dhe Stavri Bojaxhi.Dhimitër Gjithashtu Beduli,rregullime Petraq të tjera. Rama, Na duhej Dhimitër ikonostasi, Sinjari i cili kushdhe- StavriHobdari, Bojaxhi. Llazar NushiGjithashtu dhe Spiro u paVojo. e nevojshmeNë datën 25 qëeksarku për kryerjen ra në gjunjë e punëve para altarit të rikonstruksdhe filloi të lutej.ionit të u pa e nevojshme që për kryerjen e punëvekishës të rikon të- caktohejtonte mjaft, një prandaj epitropi menduam e përbërë që me dërrasën prej pesë e par -vetash:mars 1991Nasi u Hobdari,bë shërbesa Kristo e ajazmës. Stefani, Në fakt Llukkishima Simo,Në vijim Spiro të gjithë Vojo filluam dhe të psalimLlazar himnin Pjeshkazini. triumfal të Në struksionit të kishës të caktohej një epitropipërfundim e përbërë tëketit, mbledhjes të përshatur u nëpërpilua kuadrate një3X3 kërkesë, metra të bënimdrejtuar menduar Kryetarit që të tëcelebronim Komitetit Liturgjinë Ekzekutiv Hyjnore, të meqë rrethit Pashkës të Tiranës “Krishti, Llambi u Ngjall”. Gegpriftit, me anën e së prej pesë vetash: Nasi Hobdari, Kristo Stefani, Lluka një ikonostas të thjeshtë. Gjithashtu ajodhima qe e ishte edhe festa e kishës së Ungjillëzimit por kisha ende Më 21 korrik 1991 u celebrua liturgjia hyjnore, e Simo, Spiro Vojo dhe Llazar Pjeshkazini. cilësNë përfun kërkohej- sheshuar kthimi në njëi kishës. nivel me pjesën tjetër të kishës dhe e nuk ishte gati për meshë, mungonte kambana, ikonos- cila kryhesohej nga Imzot Anastasi. Pikërisht në ditën dim të mbledhjes u përpilua një kërkesë, drejtuar Dhjakonmbushëm me Spiro zhavor Findiku e beton me ishte qëllim shumë që ta ngrinim këmbëngulës tasi etj. Ndaj dhe mesha me ekurajo parashikuar qytetare e datës gjatë25 mars takimit u e Profetit që patë Ilia nu zhvilluai tha meshaLlambi e parë Gegpriftit: episkopale pas-Është Kryetarit të Komitetit Ekzekutiv të rrethit kënaqësitë Tiranës, përmbine kuotën që vendimin e përgjithshme për tërihapjen dyshemesë e ashtukishës siç së shtyUngjillëzimit për në datën 31po marse mer 1991.një Pasi pushtetar, kjo e kremte familja persekutimit. e të cilit Në kakatedralen traditë e tëUngjillëzimit shkëlqyer pas në 25 fenë Llambi Gegpriftit, me anën e së cilës kërkohej kthimi kishte qenë dikur. Hyrja kryesore e kishës ishte e mu- përkonte me të Dielën e Dafinave grupi nismëtar ndau vjetësh celebrohej mesha episkopale me pjesëmar- i kishës. rosur, prandaj biseduam me shefat e klubit “17 Nën- detyrat. Disa besimtarë shkuan për të mbledhur dafina rjen e Eksarkut Anastas. Himnet e liturgjisë hyjnore Dhjakon Spiro Findiku ishte shumë këmbëngulës tori” për ta shembur, sepse po afronin pashkët dhe tek kodrat e liqenit artificial, disa të tjerë ndihmuan në u kënduan nga kori i katedrales së Ungjillëzimit, dre- dhe me kurajo qytetare gjatë takimit që patën i tha nuk na mbetej shumë kohë. Përveçse përkushtimit vendosjen e kambanës, të tjerë shpërndanë ftesat për jtuar nga Eno Koço. Pas lëçitjes së ungjillit, predi- Llambi Gegpriftit: -Është kënaqësi për ne që vendi- vullnetar të besimtarëve që punonin pa shpërblim personalitetet fetare dhe trupin diplomatik, etj. kimin e mbajti Eksarku ku u përqendrua në jetën e min për rihapjen e kishës së Ungjillëzimit po e mer na duheshin edhe fonde financiare për materialet që Në mëngjesin e 31 marsit 1991 kambana e profetit Ilia. pagina 17 Anno 18 n.6 Dicembre 2020 Attualità Fshati Karakurt zemra e kulturës shqiptare në jug të Besarabisë Artikulli shqyrton fazat dhe drejtimet kryesore te rivendosjes se shqiptare në jug të Bessarabisë. Nga Aleksandr Dermentli 1828-1829. Numri i bullgarëve që dëshironin të largoheshin nga Bull- garia gjatë luftës është shumë i vogël, pasi popullsia ende shpreson për hqiptarët janë populli i Ballkanit, pasardhës të Ilirëve, popullsia një çlirim përfundimtar. Fotografia ndryshon pas përfundimit të paqes kryesore e Shqipërisë dhe disa territoreve ngjitur (Kosova, rajonet së Odrinsk në tetor 1829. Nga tetori 1829 deri në korrik 1830, 61.580 Sveriperëndimore të Maqedonisë, Epiri i Veriut). Emri shqiptarët njerëz morën lejen për të banuar në Bessarabia. Sidoqoftë, në pranverën vjen nga lat. alba - “e bardhë”. Albion dhe Albino). Numri i përgjith- e vitit 1831, fillon rrjedhja e bullgarëve nga Bessarabia në Dobrudja, shëm i 8 milion njerëzve. Rreth 80% e besimtarëve shqiptarë janë mus- Vllahia dhe Moldavia. limanë, pjesa tjetër janë kryesisht ortodoksë dhe katolikë. Përmendja e Arsyet kryesore për këtë janë për shkak të epidemive masive të parë e shqiptarëve daton që në shekullin XI. Gjatë sundimit turk, ata kolerës dhe murtajës në 1830-1832, thatësirës dhe dështimit të kulturave u kthyen në Islam dhe ishin baza e fuqisë turke në Ballkan. Historia e në 1833-1834, si dhe mungesës që rezulton në tokë të lirë. Në 1835, pushi- popullit shqiptar është tragjike. Për gati 2 mijë vjet, ai ishte i shtypur met e kolonistëve pushuan. Korrja e madhe e këtij viti krijon një pikë kthese nga skllavëruesit e huaj: Romakët e lashtë, Bizantinët dhe Turqit. Për vendimtare në disponimin e tyre. Si rezultat i kësaj, rreth 25 mijë bullgarë gati pesë shekuj, populli shqiptar vuajti nën zgjedhën e Sulltanëve Turq. të tjerë vendosen në Budzhak. Në fakt, deri në vitin 1835 mbaroi kolonizimi Sidoqoftë, shqiptarët luftuan me kokëfortësi për pavarësinë e atdheut të Bullgar i Besarabisë. Në këtë kohë, rreth 61 mijë bullgarë tashmë jetojnë tyre. Më 1443, nën udhëheqjen e Iskander Skënderbeut, ata u rebeluan Shqiptaret e Ukrahines këtu. Dhe 1837 g oborre 107, burra të rangut shpirtëror 10, gra - 9, kolo- kundër pushtuesve turq. Për një çerek shekulli, ata pasqyruan sulmin e Shqiptaret e Ukrahines niste mashkull - 418, gra - 374. për 1846 familje 138, burra të rangut 12, ushtrive pushtuese. Sidoqoftë, populli shqiptar arriti të derdhë zgjedhën “arnautë”. Prandaj, toponimet me elementin “Arnaut”, mjaft të shumta gra - 10, koloniste mashkull - 552, gra - 509. C 1833 - 1838 në Bolgrad, u turke vetëm në vitin 1912. gjatë periudhës së sundimit turk në territorin e Bullgarisë verilindore, ndërtua një katedrale madhështore e Shndërrimit të Shenjtë të Zotit, e cila u Gjatë shekujve, zgjidhja e përzier ka lindur si rezultat i proceseve të nuk mund, natyrisht, të jenë prova e padiskutueshme e pranisë së vetë ngrit në mënyrë që dekreti perandorak i Aleksandrit I të ndiqej në Altar, t’u migracionit intensiv. Thelbi i tyre ishte në veçantitë e blegtorisë malore shqiptarëve dhe përcaktimit mbi këtë bazë të madhësisë së rivendosjes jepte privilegje kolonistëve. Shqiptarët morën pjesë aktive në këtë ndërtim. të tipit të largët, i cili kërkonte një kërkim të vazhdueshëm për kushte op- shqiptare. Sidoqoftë, nuk ka asnjë arsye për të nënvlerësuar pjesën e 17 qershor 1841 të gjitha rrugët për në koloninë e Bolgradit ishin të bash- timale për t’u përshtatur me habitatin natyror. Me teknologjinë e ulët të popullatës shqiptare në lëvizjen e rivendosjes “Arnaut” të shekujve 15- kuara, në mënyrë që të mund të lëvizësh lirshëm. Rruga Karakurt - Bolgrad këtij lloji të ekonomisë, produktet e saj mund të sigurojnë një dietë nor- 19. Në jug-lindje të Bullgarisë, afër kufirit greko-turk, ndodhet fshati filloi të funksionojë. Në të njëjtin vit, në koloninë e Bolgradit, u hap pazari i male vetëm për një kontigjent të kufizuar. Meqenëse rritja numerike e shqipfolës i Matzritsa. Fakti që shqiptarët kanë jetuar në këtë fshat dihet parë. Tregtarët duhet të kishin pasur leje të veçantë për tregti. Ata pa prova popullsisë është një proces natyror, migrimi nga rajonet malore në lugina nga shumë burime. Sipas traditave gojore që ekzistojnë në fshatrat shq- u gjobitën. Për të marrë atë ju është dashur të paguani para në thesar. Në ishte konstante. Tokat e reja për kullotjen e bagëtive të dimrit u zhvil- iptare të Ukrainës, para se të transferoheshin në Bessarabia, ata jetonin pazari, bagëtitë u shitën nga 2 në 37-40 rubla, në varësi të urinës, cilësisë luan në rrafshinë dhe fusha, shtigjet e migrimeve u zgjatën, disa grupe të në një fshat. Devnya, dhe disa familje në Varna vetë. Sipas historianit dhe moshës. Sipas P. Keppen, i cili vizitoi koloninë Karakurt, në vitin 1850 blegtorëve u zhvendosën në një kompleks blegtoria dhe bujqësia dhe kri- P. Keppen, në 1809 - 1810, shqiptarët, ose Arnautët (sceptorët), të kishte 123 familje Arnaut, të përbëra nga 1.060 njerëz të të dy gjinive. Së juan vendbanime të përhershme në tokat e zhvilluara rishtas. Një tjetër cilët jetonin në mesin e 800 familjeve në fshatin Devi, u transferuan bashku me ta jetuan bullgarët (118 vetë) dhe Rusët e Vogël (13 persona). lloj migracioni shoqërohet me zhvendosje sociale në Ballkan, si rezultat Dhe në të gjithë Bessarabia kishte 154 familje Arnaut, ose 1328 njerëz. Albanesinë Besarabi in Ucraina sënel XVIbashku secolo (Shqiptaret me bullgarët. ne Ukrahine Dhe ne shekullin këtu, e XVI)kur studiojmë historinë i pushtimit otoman. Feja është bërë një faktor shoqëror dhe ideologjik. e rivendosjes së shqiptarëve dhe Bessarabia, çdo pasiguri e lidhur me Më 20 shkurt 1850 u ndërtuan ura hekuri dhe druri, 2 fathoms të gjerë Gjëja kryesore në jetën e qytetarëve të Perandorisë Osmane ishte ndarja Fshatitermin Karakurt“Arnauts” zemrahiqet plotësisht, e kulturës pasi shqiptare Arnautët në kuptohenjug të Besarabis vetëm sië shq- (4,25 m), në lumin Karasulak, i cili ndante rrugën e parë bullgare dhe të e tyre në muslimanë - parajsë e privilegjuar ligjërisht dhe e pafuqishme. iptarë në përputhje me vetë-emrin e tyre. dytin shqiptar. Konstantin Popov u emërua kryesori për ndërtimin e urës, Një ndarje e tillë e bëri shtresimin e shtresimit shoqëror veçanërisht të Shkruan:V 1811 Aleksandr g. Ot Dermentli imeni russkogo pravitel’stva glavnokomanduyushchiy 6 persona të tjerë e ndihmuan. U harxhuan 150 rubla. Analiza etnografike vështirë edhe në kushtet e shumë-strukturës që mbizotëronte në këtë Moldavskoy armii v 7 russko-turetskoy voyne M.I Kutuzov uveryal vsekh dhe dialektologjike, si dhe të dhënat historike, tregojnë për trajektoren e Artikulli shqyrton fazat dhe drejtimet kryesore te rivendosjes se shqiptare në jug të Bessarabisë. gjendje feudale. kolonistov, chto vlasti garantiruyut spetsial’nyye privilegii, osvobozhdeni- mëposhtme të rivendosjes së Arnautëve në Rusi: nga afërsia e qytetit mod- Grindja fetare tërhoqi vëmendjen e udhëtarëve të huaj dhe la gjur- ye ot derzhaniya dani i povinnosti, rukovodstvo naznachalos’ iz russkikh ern shqiptar Korca, paraardhësit e tyre u zhvendosën në afërsi të qytetit më në të dhënat e tyre. Në pamundësi për të kuptuar situatën, ata e ofitserov. bullgar Sliven, pastaj u vendosën afër Varna, dhe më në fund, përmes Galati përcaktuan këtë ose atë “mysliman” si “gjakatar” Për shembull, vetëm V rezul’tate pervogo masovovogo pereseleniya bolgar, albantsev (Rumani), ata u transferuan për në Bucak. Në Bujak, Arnautët themeluan muslimanët shqiptarë u merrej me zakonin e prerjes së kokës së një v 1811g. v kolichestve 20 semeystv oni obrazovali na pravom beregu tre vendbanime në zonën e ish traktit Nogai të Karakurt. Sipas burimeve armiku të mundur, ndërsa malazezët ortodoksë ndiqnin pikërisht të ozera Yalpug koloniyu Karakurt, chto v perevode oznachayet «chernyy të tjera, Arnautët thjesht shkëmbyen banesa me muslimanët Nogai të cilët, njëjtën traditë. Noteriteti u formua për shqiptarët gjithashtu sepse ata, cherv’» , «chernyy pauk». në statusin e muhaxhirëve, kaluan kufirin e ri të Perandorisë Osmane. Një së bashku me myslimanët e tjerë, ndonjëherë morën pjesë në detash- Në 1811, në emër të qeverisë Ruse, komandanti i përgjithshëm i nxitje shtesë për zhvendosjen e Arnautëve në Rusi ishin tokat më pjellore mente ndëshkuese, duke formuar njësi të quajtur Bashibuzuki, të cilat e Shqiptaretushtrisë e sëUkrahines Moldavisë në luftën e 7-të ruso-turke M.I. Kutuzov siguroi të fushës së Danubit. Ky grup i kolonëve shqiptarë ishte ortodoks, fliste një mbështetën veten duke grabitur popullsinë e zonave të nënshtruara ose dialekt të dëshiruar të gjuhës shqipe dhe, bazuar në të dhënat e mëvonshme të qetësuara. Flukset e migracionit lëvizën në drejtime të ndryshme në nga analiza etnografike dhe topografike, e karakterizuan veten si Arnautë. varësi të ngjarjeve specifike politike dhe rrethanave të tjera. Në mesjetë, Për shkak të faktit se kolonët e parë të Arnautit ruajtën një shkallë të lartë popullsia sllave migroi në territorin e Shqipërisë moderne, dhe në kohën solidariteti me bullgarët dhe Gagauzët që lëvizën me ta, autoritetet ruse për otomane, veçanërisht në shekullin e 18-të, ndodhi lëvizja e kundërt e një kohë të gjatë i perceptuan ata si pjesë e grupit etnik bullgar. Autoritetet sllavëve tashmë shqiptarë në verilindje. Në gjysmën e dytë të shekullit osmane shikuan të gjithë refugjatët nga territori i tyre ekskluzivisht në një XVIII. kishte një rivendosje të sllavëve të jugut në Rusi. Prandaj, kalimi kontekst fetar. i kundërt nga Islami në besimin e krishterë ishte i lehtë, nëse rrethanat e Sipas Traktatit të Paqes në Paris të 18 Marsit 1856, Rusia i jep jashtme e lejonin këtë. Gjatë luftës ruse - turke të 1768 - 1774. u krijua Princisë së Moldavisë një pjesë të Territorit Bessarabian, në të cilën ka një grup shqiptarësh, i cili ishte pjesë e kapitenit të “ushtrisë Greke” 40 koloni (24 Bullgare, 15 Moldaviane dhe 1 Shqiptare) dhe qendra Stefan Mavromihali, i cili mbështeti forcat ushtarake ruse në vitet 70 të administrative e Bolgradit. Sipas kësaj marrëveshje, kolonistëve iu dhanë shekullit XVIII. Lufta ka mbaruar. Grekët dhe Shqiptarët ishin pa punë tre vjet në territorin tashmë të Moldavisë, gjatë së cilës ata mund të dhe pa çati mbi kokë. Zëvendësit e tyre i kërkuan Deribas që të zgjidhë dëbohen lirshëm me kërkesën e tyre. Autoritetet moldave publikojnë një çështjen e zgjidhjes së tyre të mundshme në Hadzhibey. Sigurisht, kjo shpallje në të cilën ata u premtojnë qytetarëve të tyre të rinj të ruajnë të ishte në duart e kryetarit: ende nuk ka asnjë qytet, por tashmë kishte nga drejtat dhe privilegjet koloniale. Në mars 1860, skaduan tre vjet. Qeve- ata që donin të vendoseshin në të. Por pyetja duhet të zgjidhet: kush do Albanesi in Ucraina nel XVI secolo (Shqiptaret ne Ukrahine ne shekullin e XVI) ria e Moldavisë fillon të privojë gradualisht kolonistët nga të drejtat dhe t’i udhëheqë ata këtu? Grekët u ofruan kolonët e tyre nënkolonel Pel- Albanesi in Ucraina nel XVI secolo (Shqiptaret ne Ukrahine ne privilegjet e tyre. _ Rekrutimi i rekrutimit njoftohet, taksat u rritën, fillon legrini dhe Athanasius Kes-Oglu. Kryetari e dinte të fundit. Fshati Karakurt zemra e kulturësshekullin shqiptare e XVI) në jug të Besarabisë një politikë e hapur rumunizimi. E gjithë kjo shkakton një valë indinjate Ai ishte një vendas i Arkipelagut Grek, me reputacionin se ishte një të gjithë kolonistët që autoritetet garantojnë privilegje të veçanta, për- midis popullatës. Një qëndrim i ngjashëm me bullgarët dhe shqiptarët person i tillë sipërmarrës, sa që Potemkin i dha atij gradën nënkolonel Shkruan:jashtim Aleksandrnga mbajtja Dermentli e haraçit dhe shërbimit, udhëheqja u emërua nga është shkaktuar nga një zhvendosje masive në Detin e Azovit në 1860- për dërgimet e tij në ushtri. E vërtetë, Kes-Oglu ishte një njeri që nuk oficerët rusë. 1862 dhe zhvendosje të mëdha të brendshme në rajon. Popullsia dety- do të humbiste të tijën dhe një ëndërrimtar. Ai propozoi për të mposhtur ArtikulliSi rezultatshqyrton fazat i rivendosjes dhe drejtimet së kryesore parë temasive rivendosjes të bullgarëve se shqiptare n ëdhejug tshqiptarëveë Bessarabisë. rohet të largohet përsëri nga shtëpitë dhe fshatrat e tyre dhe të shkojë në Turqinë me ndihmën e një lufte monetare, d.m.th., të organizojë një ne- në 1811. në shumën e 20 familjeve, ata formuan koloninë Karakurt në të panjohur. Shqiptarët e pajisur me. Gammovka u popullua në 1861. nexhik për të lëshuar para të rreme turke, t’i përmbytë ato me Turqinë, bregun e djathtë të Liqenit Yalpug, që do të thotë “krimb i zi”, “meri- nga Arnautët nga Bessarabia, kolonia e re mban emrin e kreut të bordit e cila do të pësojë kolaps financiar, dhe më pas ushtarak. Ai madje mangë e zezë”. të besuar të migrantëve të huaj të rajonit jugor të Rusisë Gamma ”, dhe shkroi për këtë në Petersburg, në Senat. Ai kishte shumë fantazi dhe Në 1813 u ndërtua një kishë, në dispozicion të së cilës ishte 60 hek- Georgievka u themelua në vitin 1861 nga Arnautët (Shqiptarët) nga fsha- ide. Admirali respektoi cilësi të tilla dhe u pajtua me kandidaturën. Dhe tarë tokë. Në 1818, një kishë prej druri u ndërtua në koloninë Karakurt ti Bessarabian i Karakurt, ku jetuan me kolonët, të cilët themeluan fsha- ndërtimi i shtëpive për Grekët dhe Shqiptarët, deputeti i ofroi të bënte dhe u shenjtërua si Kisha e Lindjes së Virgjër. Ka informacione të tjera trat fqinjë të Gammovka dhe Devn në. Fshati është emëruar për Xhorxh toger Vukovich, një burrë biznesi. Deribas miratoi këta kandidatë. Fati i në lidhje me datën e ndërtimit. Sipas Gazetës së Kishës për 1830, ajo Kircheva, i cili mori pjesë aktive në vendosjen e bashkatdhetarëve të tij tyre u shoqërua më pas me emrin e Generalissimo L. Suvorov. Nuk do të u themelua në 1817, dhe u ndërtua në një vit - në 1818. Kisha mori në tokat e rajonit të Azovit që ishin të reja për ta. ”Më 1863, në koloninë ndalem në faktin e pjesëmarrjes së shqiptarëve në themelimin e qytetit të 60 hektarë tokë në alokim. Kjo kishë, nga pamja e jashtme i ngjante një e Karakurtit kishte 137 familje: 357 burra dhe 347 gra. Odessa, i cili njihet në histori, ku rrugët Bolshaya dhe Malaya Arnautskie kasolle rurale. Ndërtimi i kishës së kasolleve ishte i thjeshtë: nga perën- kanë ekzistuar që nga 1794-1795. dimi në lindje, tre dhoma ishin të vendosura vazhdimisht - narteksi, nave Lista e referencave Arsyet e zhvendosjes së shqiptarëve në Bessarabia: dhe altari. Në tempuj të tillë, domosdoshmërisht ishte bërë një mbiven- 1. Popujt e botës / Ed. Bramleya V. Yu., Arutyunov S.A. M .: Enciklopedia 1) ekonomik - Shqipëria është një vend malor, nuk kishte tokë të dosje e madhe e çatisë, mbi të cilën ishin vendosur kryqe në kreshtë. Sovjetike, 1988.- 624 f. mjaftueshme plus shteti rus dha 60 hektarë tokë; Gjithashtu, mullinjtë e parë të erës u ndërtuan këtë vit. Me dekret të 2. Bullgaria Bessarabia / Ed. Pushkova I.M., Bolgrad 2003.-154 f. 2) propogandiskaya - për t’i treguar qeverisë turke që muslimanët perandorit Aleksanre i pari nga 1819, emigrantët morën 60 hektarë tokë 3. Andreeva E. A. Etnografia dhe Etnografia e Bessarabia, Izmail, 1996.-129 f. në Rusi nuk jetojnë mirë, plus pjesëmarrjen e shqiptarëve në luftërat për përdorim. Që nga viti 1811 deri në 1825 Karakurt është një koloni 4. Dermentli F. A. Duke kthyer faqet e kujtesës - Khartsizk, 2004.-247f. ruso-turke kundër Turqisë; Bullgare, në të cilën kishte 116 oborret e përfaqësuesve të klerit të 9 5. Artikulli nga Ivanov S. A. Shqiptarët dy shekuj më vonë // Druzhba, 9 shtator 3) shpërthimi i popullatës në mesin e shekullit të 18-të. Bullgaria u personave. (burra - 5, gra - 4). Ekzistojnë 308 kolonistë burra dhe 272 2006. - S. 1- 4. bë vendi i parë i zgjidhjes para përparimit të mëtejshëm drejt Rusisë; gra.Sipas statistikës dhe studiuesit të kolonizimit të huaj rus A. Klaus, 6. Gazeta kulturore dhe arsimore shqiptare “Rilindia”, për dhjetor 1995. Nr 3- S. 4) rezultati i luftës Ruso-Turk ishte tashmë i qartë në 1811, të cilën në 1826 kishte 119 familje shqiptare në Bessarabia (kishte një dalje 1-4. Rusia me mjeshtëri e shfrytëzoi. migratore, një ulje të popullsisë), e cila përbëhej nga 305 burra dhe 7. Kushnir V.G. Njohja Kombëtare e rajonit të Odessa, Odessa, 1998. - 245 f. “Zhvendosja e shqiptarëve në Bullgari ka një histori të gjatë. Ishte 285 gra, dhe vetëm 590 njerëz. Në vitin 1827, 150 familje, 387 burra 8. Dermentli A.K. Shqiptare në jug të Bessarabia (ne fund XVIII – 90 –t shek një pjesë integrale e lëvizjes së rivendosjes” Arnaut “, ose” shkipetarek dhe 344 gra.Për numëroheshin bagëti: kuaj - 169 koka, bagëti - 834 XX). Lviv/ 2001. – 240f. “të shekujve XV-19, e cila përfaqësonte lëvizjen e bullgarëve, vllehëve, krerë, dele - 1571 krerë. Shtëpitë e xunkthit - 136, mullinjtë e erës - 17, 9. Uzun M.S. Informatione historike mbi rivendosjen e sqiptaret ne Rusine e shqiptarëve nga Maqedonia perëndimore, e Shqipërisë qendrore dhe puset - 13. Më 1830 u shfaq kolonia. Shqiptarët. oborret e kolonistëve Madhe dhe Malorossia. / Drugba - 2003 17 shator. – S 3. juglindore në qendër dhe rajone lindore të Gadishullit Ballkanik. Siç të Arnautëve ishin 120, bullgarët 100, burrat e Arnautëve 337, gratë 10. Sefer Muslimi, Daut Dauti. Shqiptaret e Ukraines. Shkup, 1996. – 209 f. tregohet nga prova të shumta, banorët e Thrakës, Danubit të Bullgar- 245, burrat bullgarë 211, gratë 247. Në fillim të 1832. në Karakurt, 11. Dermentli A.K. Kush emi? Nga emi? / Panorama.- 2011. - № 23.- 22 korrik. isë, Maqedonisë jugore dhe verilindore i quanin jo vetëm shqiptarë, por tashmë kishte 63 familje, ose 461 njerëz. Vala e dytë e migrimit masiv 12. Dermentli A.K. Pjesemarrja e shqiptareve ne ndertimin e qytetit te Odessa. edhe emigrantë bullgarë nga Shqipëria dhe Maqedonia perëndimore si në Bessarabia është e lidhur me humbjen e Rusisë në luftën me turqit në / Drugba.- 2008. – 23 janare. Cultura Anno 18 n.6 Dicembre 2020 pagina 18 Kreshnik Musolli: Baleti Kombëtar i Kosovës, 48 vite histori suksesi Nga Ermira Babamusta lindin situatat dramatike mes tyre me xhelozi e inate. Është një shfaqje e jashtëzakonshme e baletit neokla- rupa e Baletit Kombëtar të Kosovës tashmë ka sik me një muzikë të mrekullueshme të kompozuar nga deportuar në skenën kulturore ndërkombëtare Erim Ardal nga Turqia. Asistente e shfaqjes është Lale Tduke mahnitur me çdo shfaqje të realizuar me Balkan, Kostumet dhe Skenografia janë dizajnuar nga mjeshtëri. Trupa është formuar nga Ahmet Brahimaj Tayfun Çebi dhe Video që shfaqet si skenografi virtuale “Artist i Merituar” në vitin 1972 si Ansambli i Baletit. në prapavi përmes projektorit nga Ahmet Şeren. Këtë Ikona legjendare Ahmet Brahimaj shërbeu si Drejtor herë është pak sfiduese puna e organizimit të premierës i Baletit Kombëtar të Kosovës me shumë përkushtim për shkak të pandemisë së COVID-19 ku masat e qe- dhe me dashuri, duke lënë pas një trashëgimi mad- verisë janë që lejohet vetëm 30% e sallës të mbushet me hështore kulturore për Kosovën dhe për gjeneratat në publik, sepse zakonisht jemi detyruar që të fusim karrige vijim. Gjenerata e Parë e Baletit të Kosovës përbëhej shtesë në sallë për shkak të interesimit tejet të madh. nga: Ahmet Bahimaj, Abdurrahman Nokshiqi, Gani Loshi, Jonuz Beqiraj, Elez Nikqi, Rrustem Selca, Se- Sa e karakterizon qytetin tuaj arti i baletit apo lajdin Kiqe, Rrustem Bajrami, Hysen Podrimcaku, arti në përgjithësi në lidhje me mbështetjen nga Esma Mulla, Shqipe Hoxha, Enver Berisha, Shaban publiku apo instituiconet lokale? Dhe sa të ndër- Shabanaj, Isa Bajraktari, Gani Shala, Enver Elshani, thurur keni qene në aktivitete jashtë Kosovës? Sabrije Spahiu, Jashar Berisha dhe Nexhmije Selca. Kreshnik Musolli: Baleti si art është shumë i dashur për popullatën në Prishtinë e në Kosovë dhe in- Ato njihen për realizimin e produksioneve me sukses sesshme: “Dasma”, “Xhuljeta pa Romeon”, “Ngjyrat Kreshnik Musolli: Balerinët e BKK-së edhe pse në teresimi është shumë i madh në çdo premierë e reprizë si: “Sokol & Mirusha”, “Halili & Hajria”, “Bolero”, e Vallezimit”, “Një Legjendë për dashurinë”, “New- kushte tejet të tmerrshme të punës në sallën e ushtrime- të shfaqjeve që kemi. Do të duhej të ishte një përkrahje “Legjenda mbi ngadhnjimin”, “Romeo and Juliet”, born-SYN”, dhe “Recomposed”. ve dhe provave që gjendet në bodrumin e Teatrit Kom- edhe më e madhe nga ana e Ministrisë së Kulturës, “Kënga e Rexhës”, “Besa”, “Don Quixote”, “Fy- bëtar, nuk janë ndalur kurrë duke punuar me këmbën- Rinisë dhe Sportit për arsye që ne e kemi problem kyç elltari”, “E bukura More”, etj. Sot Trupa e Baletit gulje e vendosmëri të madhe që të arrihen sukseset që KreshnikIntervistë Musolli: me Kreshnik Baleti KombëtarMusollin, U.D.i Kosovës, 48 vite histori suksesi objektin e Teatrit të Operës dhe Baletit, sepse siç e Kombetar te Kosoves drejtohet nga Kreshnik Musolli, i kemi arritur që nga ri-themelimi pas luftës. Që nga viti i Drejtorit të Baletit Kombëtar të Kosovës, ceka edhe më lart është tejet sfidë e madhe të punohet i cili sherben si U.D. i Drejtorit te Baletit. Lindur në 2001 deri më tani janë punuar mbi 50 shfaqje premiera Balerin dhe Koreograf në kushtet që i kemi momentalisht ku mungon hapësira Prishtinë, Kreshnik Musolli ka përfunduar studimet Nga Ermira Babamusta të ndryshme me koreograf nga më shumë se 21 vende e duhur, ajrosja e mjaftueshme e drita natyrale të cilat në regji teatri në Fakultetin e Arteve në Prishtinë në të botës duke bërë kështu që institucioni jonë të njihet Çfarë do të thotë Skena e Teatrit Kombëtar ndikojnë shumë negativisht çdo ditë në performancën vitin 2013. Karrierën e tij si balerin e filloi në vitin jo vetëm në vend e rajon por edhe në të gjithë botën. Trupapër ju dhee përBaletit gjeneratën Kombëtar tuaj të balerinëve?të Kosovës tashmë ka deportuar në skenën kulturoredhe shëndetin e balerinëve. Problem tjetër ose nevojë 2007 dhe ka realizuar shumë shfaqe me sukses me Kreshnik Musolli: Skena e Teatrit Kombëtar të Kjo patjetër që është arritë falë ish-Drejtorit Ahmet ndërkombëtare duke mahnitur me çdo shfaqje të realizuar me mjeshtëri. Trupa është formuarurgjente e jona është edhe Shkolla Kombëtare të Bale- balerinët e talentuar të Trupës së Baletit. Në rolin Kosoves ka një domëthënie të madhe për ne si gjen- Brahimaj i cili është njeriu më meritor për ri-themel- tit që ende presim të themelohet. Vetëm përmes kësaj e koreografit Musolli debutoi me shfaqen “Andërr” ngaeratë Ahmete re e Baletit Brahimaj Kombëtar“Artist të Kosovës. i Merituar” Aty jeminë vitinimin e1972 Baletit si në Ansambli Kosovë pasi luftës.Baletit Poashtu. Ikona ai elegjendare rriti shkolle e cila do të jetë nën ombrellën dhe kontrollën (2019) me balerinët Sead Buniqi, Sinan Kajtazi dhe Ahmetrritur që Brahimajnga mosha esh reë kurrbeu kemi si Drejtorfilluar të merremii Baletit Kombëtargjithë grupin etë balerinëve Kosovës sikurme të shumë ishin fëmijët përkushtim e tij, të dhe e Baletit Kombëtar të Kosovës, mund të sigurohen e Aulona Nuhiu në rolet kryesore. Në baletet e tij, kore- me këtë lloj arti dhe qysh herët kemi pas fat të an- gjithë duke funksionuar si një familje e madhe, kom- me dashuri, duke lënë pas një trashëgimi madhështore kulturore për Kosovën dhe shkollohenpër gjeneratat e reja të cilat do ta vazhdojnë ografi Kreshnik Musolli shquhet për inovacion, përm- gazhohemi në shfaqjet e institucionit tonë. Ne ende pakte dhe e disiplinuar gjë që ka bërë që të instalohet gjeneratat në vijim. Gjenerata e Parë e Baletit të Kosovës përbëhej nga: Ahmet Bahimajkëtë, art në Kosovë në mënyrë të mirëfilltë. Sa i për- bajtje të thellë imagjinare dhe ekspresivitet dramatik. jemi në pritje të ndërtimit të Teatrit të Operës dhe në mendjen e secilit që vetëm me punë të pandalshme ket aktiviteteve jashtë vendit, kemi pas fat të marrim Identiteti kombëtar i baletit kosovar vazhdon të AbdurrahmanBaletit ku do të kemi Nokshiqi “shtëpinë”, Gani tonë pasiLoshi që ,ështëJonuz mund Beqiraj të arrihen, Elez sukeseset Nikqi në, karrierënRrustem tonë Selca pasi që, nëSelajdin pjesë në shumë festivale e turne në shtetet e Ballkanit e forcohet dhe prezantohet me dinjitet në mbarë botën Kiqevështirë, Rrustemtë ushtrosh Bajramiveprimtarinë, Hysen në objekt Podrimcaku të huaj. këtë, Esma profesion Mulla është, shumëShqipe e limituarHoxha koha, Enver që mund Berisha , Europës si: Shqipëri: Durrës, Tiranë, Vlorë, Elbasan; nga trupa e baletit, falë përkushtimit dhe punës së Poashtu problem për ne është hapësira shumë e vogël të jesh aktiv në skenë. Për fat të keq në muajin Maj të Shaban Shabanaj, Isa Bajraktari, Gani Shala, Enver Elshani, Sabrije Spahiu, Jashar BerishaMaqedoni: Shkup, Tetovë, Manastir, Dibër, Ohër; balerinëve të përkryer të Baletit Kombëtar të Kosovës, si në sallë ashtu edhe në skenë, gjë që ndikon direkt këtij viti Ahmet Brahimaj “Babai” i Baletit të Kosovës u dhe Nexhmije Selca. Ato njihen për realizimin e produksioneve me sukses si: "SokolBullgari: & Pravets, Sveti Vlas, Ruse; Zvicërr: Cyrih; përkatësisht: Aulonë Nuhiu, Abetare Hyseni, Behie në performancën tonë si balerinë. nda nga jeta dhe ne si gjeneratë e re e kemi obligim që Itali; Villapiana, Altomonte, Crotone, Napoli; Austri: Murtezi, Drilon Podrimçaku, Fatmir Smani, Fisnik Mirusha", "Halili & Hajria", "Bolero", "Legjendatë vazhdojmë mbi tutje ngadhnjimin", atë që ai ka nisur "Romeoduke mos u andndalur Juliet", Graz; Gjermani: Berlin, Hamburg; France: Paris; Fin- Smani, Ilir Krasniqi, Jeta Musolli, Kreshnik Musolli, Cilat tre shfaqe të trupës së Baletit të asnjëherë me punë e suksese që institucionin tonë ta "Kënga e Rexhës", "Besa", "Don Quixote", "Fyelltari", "E bukura More", etj. Sot Trupalandë: e Tampere, Helsinki, Turku, Pori. Liridon Mziu, Leonora Rexhepi, Luljeta Ademi, Mu- BaletitKosovës Komb që kanëëtar qenë të Kosov më tëë svlerësuarat drejtohet ngadhe Kreshnikngrisim edhe Musolli më lart, nëi ciliçdo shaspekt.ërben si U.D. i Drejtorit hamet Bikliqi, Marigonë Hoxha, Mimoza Bytyqi, Sinan pëlqyerat nga publiku? të Baletit . Lindur në Prishtinë, Kreshnik Musolli ka përfunduar studimet në regji teatri nëA mendoni se keni lënë gjurmë artistike? Kajtazi, Nora Gashi, Sead Vuniqi, Vlora Prizreni, Teu- Kreshnik Musolli: Në përgjithësi të gjitha shfaqjet Së shpejti keni dhe premierën e re me 3 Kreshnik Musolli: Padyshim që Baleti Kombëtar i ta Krasniqi, Vjollca Lugiqi, Besarta Shaljani, Flakarta Fakultetine Baletit Kombëtar e Arteve të Kosovës në Prishtinë janë vlerësuarnë shumëvitin si2013 dhejtor,. Karrier nënën koreografinëe tij si balerin e etë filloi mirënjohurit në vitin 2007Kosovës ka lënë gjurmë të rëndësishme në artin e kul- Qorri, Elmedina Berisha dhe Isa Beg Gjocaj. Artistët e dhenga publikuka realizuar vendor poashtu shum ëedheshfaqe në rajon me e suksesEuropë meMehmet balerinë Balkan.t e talentuar Mund të natë tregoniTrupës për së histoBaletit- . turënNë e shtetit tonë duke treguar një nivel tejet të lartë Baletit Kombëtar të Kosovës kanë krijuar dhe mishëru- rolinnë turne e ekoreografit festivale të ndryshme. Musolli Një debutoi nga shfaqjet me mëshfaqen rinë “Andërr”e shfaqjes, dhe(2019) elementet me balerin që e përbëjnë?ët Sead Buniqi,teknik e artistik në secilën paraqitje si në vend ashtu ar personazhe fantastike në rolet e tyre interpretuese, të pëlqyera por edhe më të reprizuara është shfaqja Sinan Kajtazi dhe Aulona Nuhiu në rolet kryesore.Kreshnik NëMusolli: baletet Me datën e tij, 3 Dhjetorkoreografi do të kemiKreshnik edhe jashtë Kosovës. Shumë herë është emëruar si duke krijuar një karakter masiv për imazhin e baletit “Dasma” me koreografi nga Mehmet Balkan e cila premierën e dytë për vitin 2020 me koreografi nga Institucioni më i suksesshëm kulturor në vend. Kjo dhe duke e pasuruar atë me forma dhe stile të reja. Musolliështë realizuar shquhet si premierë për inovacion, në vitin 2012 përmbajtje dhe është re- të Mehmetthellë imagjinareBalkan nga Turqia dhe iekspresivitet cili është një emër dramatik me re- . është thënë edhe nga secili koreograf që kemi bash- Ndër vite, balerinët kombëtarë të Kosovës kanë dhuru- prizuar deri në vitin 2017, diku më shumë se 38 herë. nome botërore. Me të kemi filluar bashkëpunimin në këpunuar për këto vite, ku secili prej tyre ka punuar e ar performanca të jashtëzakonshme, që kanë mahnitur Identiteti kombëtar i baletit kosovar vazhdonvitin t2010ë forcohet dhe është dheshfaqja prezantohet e pestë që e realizojmë me dinjitet së punon në në vendet më të zhvilluara me Kompani tejet të dhe entuziazmuar publikun. Trupa e Baletit Kombëtar Çfarë konsideroni si arritjet e juaja me të bashku. Shfaqja titullohet “Sisters” dhe ka si temë dy sukesshme të baletit dhe janë në gjendje të vlerësojnë është prezantuar jashtë Kosovës me këto shfaqe të suk- mbarcilat krenohenië botën nganë karrierën trupa e tuaj?baletit, falë përkushtimitmotra të cilat dhe dashurohen punës nësë personinbalerin e ënjëjtëve tdheë p pastajërkryer këtë të punë në mënyrën më të drejtë. Baletit Kombëtar të Kosovës, përkatësisht: Aulonë Nuhiu, Abetare Hyseni, Behie Murtezi, Analizë veprës “Dy shkollatAnalizë veprës “Dy shkollatletrare letrare shkodrane” shkodrane” të Ernest Koliqit të Ernest Koliqit Nga Ardit Mehmetaj At Leonard De Martini – është teoriku i shkollës së françeskanëve, i cili si një misionar arbëresh erdhi nga Italia në Shkodër dhe filloi rnest Koliqi ishte poet, romancier, tregimtar, përkthyes, eseist, punën. Ai ndërroi dialektin, nga ai arbëresh në atë gegë të malësisë. publicist e ministër i arsimit. I tërë kontributi i tij, e tërë jeta Gjuha e tij është e katundeve, e thjeshtë, pa ndërlikime, por e fuq- Ee vepra e tij lidhet me letërsinë dhe arsimin. Ai njihet si njëri ishme. Për dallim nga Anton Xanoni, ky nuk u largohet barbarizmave ndër themeluesit e tregimit shqiptar si dhe ndër tregimtarët me të mirë (kryesisht fjalëve turke), ato i sheh si pasuri në fjalorin e gjuhës shqipe. të letërsisë shqipe. Vepra e tij “Dy shkollat letrare shkodrane” është Gjergj Fishta – në studimet që kishte bërë në Bosnje e Kroaci ai vepër studimore krahasimtare e tij, ai këtë vepër e shkroi në periudhën kishte mësuar dhe e kishte ngulitur një dëshirë të madhe në kokë: e tij të dytë letrare që është pas Luftës së Dytë Botërore. Në këtë vepër interesimin për poezinë që buron nga populli. Atë poezi e mori, e për- ai pretendon të fillojë shkrimin e një historie të letërsisë shqipe jashtë punoi dhe e botoi po me atë gjuhë popullore. Në të pasqyroi jetën ideologjive politike e inateve personale. Ai edhe pse kulturalisht i takon primitive malësore, doket e zakonet. Dëshira e tij për epikën ishte që- shkollës së jezuitëve, prapë e ruan paanësinë dhe gjykon, vlerëson e moti, pas orvatjeve dhe dilemave që të shkruaj një vepër epike mbi të kritikon njësoj për të dy shkollat letrare. Vepra fillon me Hymje, ku bëmat e Skenderbeut, ai përfundoi në shkrimin e një vepre epike mbi autori shprehet se dikur kishte pak autorë e vepra, por kishte shumë konfliktin etnik shqiptaro – malazez. Ai në të pasqyron shqiptarin sa me cilësi, ndërsa tani ka kuantitet autorësh e veprash, por ka mungesë virtyte të mira poaq të lashta. Gjuha që përdor Fishta në Lahutë është kualiteti. Pra, ai në këtë vepër fillon me një zhgenjim kushtimisht për gjuhë e maleve, gjuhë e cila është sa e fuqishme aq kumbuese, sa e egër botimin e madh të shumë librave që s’ia vlen të lexohen. prapë ai më shumë me fjalën e gjallë dhe të gojës u bë prijës sesa me aq depërtuese dhe bindëse. Fishta të gjitha fjalët, shprehjet mahnitëse, Kjo analizë e veprës “Dy shkollat letrare shkodrane” do të ndahet këtë botim. Krijimtaria e tij është e pasur gjuhësisht me fjalë tipike shq- figurat dhe thëniet popullore i mblodhi në një vend dhe i zbatoi në ve- në tri rrafshe: Ngaipe, Arditkarakteristikë Mehmetaj e tij është shprehja e lartë, muzikaliteti në poezi dhe prën e tij epike. Ndikimi i tij i madh vërehet edhe nga Kanuni. - Shkolla Jezuite, metrika (vargu njëmbëdhjetërrokësh). Raporti mes dy shkollave: dallimet dhe ngjashmëritë. - Shkolla Françeskane, ErnestKolë Koliqi Thaçi ishte poet,– është romancier, nxënësi tregimtar, me besnik përkthyes, i Anton eseist, publicistXanonit. e ministërThaçi i arsimit.Shkolla Jezuite dhe shkolla Françeskane janë dy rryma letrare - Raporti mes dy shkollave: dallimet dhe ngjashmëritë. zotëronte një gjuhë shumë të pasur, kishte një stil të lartë dhe e tërë shqipe me bazë Shkodrën. Dy shkollat sa janë të kundërta, janë aq Ideja koliqiane se e reja pa të vjetrën nuk bën, se e ardhmja pa të Iorvatja tërë kontributi e tij ishte i tij, që e tërëkrijimtaria jeta e vepra e tij etë tij ngjasojë lidhet me me letërsinë krijimtarinë dhe arsimin. e letërsisë Ai njihet siplotësuese njëri për njëra - tjetrën. Janë pole të kundërta që kur bashko- kaluarën nuk qëndron del edhe këtu “Gënjen vetën kush mendon se ndërklasike. themeluesit Edhe pse e tregimit me të gjithashqiptar këto si dhe cilësi ndër të tregilarta,mtarët mungesa me të emirë frymëzimit të letërsisë shqipe.hen krijojnë një tërësi të plotë. Njëra pa tjetrën do të ishin humbje e e shpie atë në rangun dytësor të shkrimtarëve. krijon rrymba të reja jetësore në letërsi tue mos përfillë grumbullin e të Vepra e tij “Dy shkollat letrare shkodrane” është vepër studimore krahasimtare e tij, aimadhe këtë për letërsinë shqipe. Përfaqësues i jezuitëve është Ndre Mjedja, mbërrimeve t’artit shprehës gojdhanuer ” ose “Nji lis pa rrajë nuk qin- Ndre Mjedja – atë që Xanoni e kishte mësuar teorikisht, Mjedja e ndërsa i françeskanëve është Gjergj Fishta. Për shembull përfaqësuesi dron në kambë. Nji komb qi përbuzë traditat e veta vendosë vetvrasjen vepërzbatoi e shkroipraktikisht. në periudhën Tek ai e tijmishërohen të dytë letrare më që sëështë miri pas tiparet Luftës sëe klasicizmit.Dytë Botërore. Nëi jezuitëve këtë është mbi të gjitha lirik i madh, kurse përfaqësuesi i françes- e vet”. Në hymje gjithashtu Koliqi potencon mungesën e nje historie vepërTek ai ai gërshetohet pretendon të lirika fillojë me shkrimin epiken, e kursenjë historie për një të nuancëletërsisë kemishqipe një jashtë ngjy -ideologjivekanëve mbi të gjitha është epik i madh. Mjedja shkruan me një gjuhë të letërsisë shqipe, meritën e Konicës për bashkimin e shkrimeve dhe rim më të theksuar të lirikës. të lartë e të ndërlikuar herë – herë, Fishta me një gjuhë popullore e autorëve, qofshin toskë, gegë apo arbëreshë, të gjithë ai i bëri pjesë të politikeLuigj e inateve Gurakuqi personale. – ky poet Ai edhe ka pasur pse kulturalisht të gjitha zotësitëi takon shkollëspër t’u bërësë jezuitëve, ndër prapëtë thjeshtë. e Mjedja sjellë trajta të reja, Fishta ruan të vjetrat. Jezuitët revistës së tij “Albania”. ruanshkrimtarët paanësinë më dhe të gjykon, mëdhenj vlerëson shqiptar. e kritikon E vetmja njësoj e për metë të dy e shkollatkëtij poeti letrare. është Vepra krijuan fillon trajta ngjasuese me klasicistët dhe morën shembuj nga letërsitë mmungesae Hymje ,e ku kohës autori dhe shprehet e punësse qëdikur ia kushtoikishte pak krijimtarisë autorë e vepra, së letërsisë. por kishte Koliqi shumë ecilësi, huaja, kryesisht perëndimore. Kurse, françeskanët hyjnë në palcën e Shkolla Jezuite thotë që sikur kohën që ia kushtoi politikës, të ia kushtonte letërsisë, sot do jetës së popullit dhe nxorën ajkën nga ta. Jezuitët eleminuan barbariz- Qëllimi i kësaj shkolle është qëllim fetar, jezuitët e zgjeruan gjuhën ndërsatë ishte tani ndër ka autorëtkuantitet me autorësh të rëndësishëm e veprash, portë letërsisë ka mungesë tonë. kualiteti. Pra, ai në këtëmat, vepër frazeologjitë popullore dhe përdorën gjuhë të lartë, kurse françes- dhe kulturën tonë. Përpjekja e tyre është që shqiptarisë t’i japin themele fillon me një zhgenjim kushtimisht për botimin e madh të shumë librave që s’ia vlenkanët të përdorën pikërisht këtë gjuhë e frazeologji popullore që jezuitët e Shkolla Françeskane shkencore. Ata ndërlidhin traditën e kulturën shqiptare me qytetërimin lexohen. eleminuan. Françeskanët ligjërimin e tyre e mbushën me përplot shpre- perëndimor. Karakteristikë e kësaj shkolle letrare është orientimi kah Gjuha e popullit, frazeologjia, fjalët e urta, jeta e zakonshme e po- hje e thënie popullore, kryesisht fshatare – malësore. klasikja greke dhe romake, orientimi i tyre total perëndimor, figurat e pullit, gëzimet e tyre, qëniet mitike e të tjera bashkohen tek kjo shkollë Kjo analizë e veprës “Dy shkollat letrare shkodrane” do të ndahet në tri rrafshe: Pra, vepra “Dy shkollat letrare shkodrane” është kritikë krahasuese shumta që përdorin si dhe përsosja letrare. letrare. Përveç popullores, e cila më së miri gjen vend tek “Lahuta e në të cilën Koliqi paraqet domosdoshmërinë e këtyre dy rrymave që u Anton Xanoni – është teoriku i shkollës letrare të jezuitëve. Edhe Malcis”, karakteristikë tjetër e kësaj shkolle është edhe satira, ku sarka- jetësuan në të njëtën kohë dhe prodhuan një mori veprash e autorësh pse ai botoi një vepër ku i përmbledh disa nga normat që duhet ndjekur, zmi e tallja më së miri gërshetohen tek vepra “Anzat e Parnasit” që mbetën të pashlyeshëm në letërsinë tonë shqipe. pagina 19 Anno 18 n.6 Dicembre 2020 Ballata Kënga e Halil Garrisë dhe disa probleme… Nga Timo Mërkuri E t’i shndroj me ta dy fjalë” dhe ringjallja e Halil Garrisë ose e Kostandinit qoftë Kankan marrun dora doras edhe në një këngë të thjeshtë, qoftë edhe në mënyrë ënga “Halil Garria” është një variant i E n’fund t’shkallëve kankan ra aludive, do ishte tezë për dy-Krishtëri, tezë e cila do baladëssë “besës”, regjistruar nga At Gjergj 145-Kurkund djalin s’e kan pa. ndëshkohej ashpërsisht nga kisha. Për teza teorike, KFishta në fshatin Gomsiqe nga një lahutar prej Paskan vojt tu vorri i djalit në vitin 1050 daton ndarja e kishës në dy degëzime, qytetit të Pukës, emri i të cilit nuk është shënuar, Na i kan thirrë “Halil Garri” në kishën katolike dhe atë ortodokse dhe s’kishte është botuar në vitin 1924 në revistën “Hylli i Dritës” Djali gjall ma nuk u ndie gjasa të lejonte lindjen e tezave të dy Krishtërimit. dhe ka 152 vargje. Një variant tjetër është regjistruar Veç se krahin jashtë ka shti Këtu lind pyetja se: pse kisha ortodokse dhe katolike në vitin 1951 në Rubik nga një minator prej fshatit 150-Nanë e bi janë çue në kambë shqiptare e ka pranuar baladën (variantet shqiptare) Rreja e Velës Mirditë, disponon 146 vargje dhe është Ngryka-ngrykas kankan marrë me këto “blasfemi” pagane, ndërkohë që ka ndërhyrë i publikuar. Rapsodi e këndonte me çifteli, pasi la- 152-N’vorr të Halilit dekun ran. te variant serb, boshnjak, bullgar etj? huta përdoret shumë rrallë në Mirditë. Realisht vari- -Krishtërimi e pranoi këtë baladë shqiptare, antet e baladës shqiptare të “besës” janë shumë më II- Kënga e “Halil Garrisë” cilësohet se është një madje me gjithë elementët e tij paganë që“sfidonin shumë se sa kanë regjistruar apo analizuar studiuesit variant i hershëm i baladës së “besës”, pasi gjurmët Zotin”, për arsye se kur ai erdhi në trojet e banuara e ndryshëm, vendas apo të huaj, pasi ndodhen në e saj ndeshen shumë kohë përpara regjistrimit të At me popullate shqipfolëse, e gjeti të gjallë e të “rritur” çdo vendbanim shqipfolësish, madje është tepër e Gjergj Fishtës. Vlen të citojmë faktin se për këtë vari- këtë baladë, që kishte “lindur” shumë kohë para ar- zakonëshme që në krahina apo fshatra fqinje të kën- ant na dëshmon Dozonit, kur thotë se:- në bazë të dhjes së tij. Krishtërimi nuk gjeti një “fëmijë” por dohen variante të ndryshme. Kështu edhe motërzimet baladës (variantit) “Kënga e Halil Garrisë” u krijua gjeti një “djalosh të fuqishëm”, të cilin nuk mund ta e “Kënga e Halil Garrisë” janë të shumta, kryesisht dhe balada e famshme e “Lenore-s” e Bürger-it dhe “frikësonte” me kërcënime. Dhe duke rikujtuar se në zonën veriore dhe verilindore të vendit, në Kosovë pas kësaj, ne kujtojmë se Gottfried August Burger krishtërimi në Shqipëri u pranua qysh në shek.I të dhe Maqedoninë Veriore. Para se të fillojmë analizën nisi ta shkruajë “Lenore-s në vitin 1773 dhe e botoi e.s., atëherë konkludojmë se “datlindja” e baladës tonë, le të shohim tekstin e këtij varianti-dhuratë nga në vitin 1774 në Göttinger Musenalmanach. Realisht shqiptare është jo vetëm në epokën parakristiane, por At Gjergj Fishta, të cilën e publikojmë pa ndërhyrje ky variant është më i hershëm se koha e dëshmisë duke qënë baladë me elemengtë paganë, datlindja në tekst. së Dozonit, po të gjykojmë nga ndërhyrjet që janë e saj figuron në hershmërinë e historisë. Si dëshmi, I--Zot ç’ka than Halil Garrija? bërë në të, por duhet të theksojmë se me gjithatë, mungesa e strukturave shtetërore e shoqërore në Be mbi zotin trimi bani nuk është as më i herëshmi, as më “origjinali” dhe as baladën shqiptare, e çon këtë datlindje shumë herët. “Pse nant vllezën ne q’i jemi më i “pastërti” shqiptarisht. Megjithatë, adresimet që -Arsye tjetër është se shqiptarët vërtet e pranuan Veç nji motër, tjetër s’kemi i bëjnë këtij varianti në drejtim të kohës së “lindjes krishtërimin, por thellë në shpirt vijuan të mbeten 5-Nand dit udh larg do ta apim? “ së tij dhe aludimit të ngjashmërisë me persona dhe paganë. Prandaj kisha shqiptare, jo vetëm që nuk e A çue djali fill prej shpijet ngjarje reale historike, mua më duket jo vetëm e ndaloi dot baladën-djalosh, por ajo u përpoq (dhe ja Shteg të largët tek paska marë tepëruar por edhe me një synim shtrëmbërimi jo ras- ariti deri diku) ta vinte në shërbim të saj. Kjo është e Paska vojt ke nji zotni ma i randi; 75-“Po lum motra” i paska thanë tësor të së vërtetës mbi këtë variant, në veçanti, dhe dukëshme te varianti “Kënga e Dhoqinës” ku balada “Mbramja mirë more Zotni” KëngaEdhe e veshetHalil eGarrisë shtrëngohet dhe disa probleme… baladës në tërësi. Pa marë rolin e kritizerit dhe pa zhvillohet në ambiente dhe data fetare (Ditën e Pash- 10-“Mirë se vjen ti djalë i ri! Marin rrugën dalë-kadalë. pretenduar për monopolin e së vërtetës, po parashtroj kës në drekë, Ditën e Pashkës së Madhe, Unë do A s’na rin sonde për darkë”? Kur kan shkue der m’nji shej vendit mendimet e mia. shkoj në ajodhimë etj.). Nga Timo Mërkuri I a dhanë djalit mbrendë me hi Na i tha motra t’vllat Halilit: III- Studiuesit grekë e zhvendosin origjinën e bal- VI-“Motivi i vrasjes së nëntë vëllezërve i ngjan Fjalë burrnie paskan folë. 80-“Era dhe bre vlla po t’vjen?!” ladës në Azinë e Vogël prej nga ka ardhur në Ball- vrasjes së fëmijëve të Murrikuit dhe Aelina Kostandi- Kur ka ardh koha e mbas darkës Kënga“Hec “Halil moj Garria” motër ështëzoti t’vraftë një variant i baladëssë “besës”, kanregjistruar në shekujt nga At IX-X, Gjergj fillimisht në Greqi, prej nga nës të cilët humban gjashtë djem e tre vajza ndërsa 15-Plaku i shpisë po pëvet Garrinë Se nandë vllazën qi kemi kanë është përhapur në popujt sllavë e më pas te të tjerët. vdekja nga murtaja u ngjan vdekjes së shtatë princave “Amanet more djal i ri FishtaNandë në fshatin saraje Gomsiqe kemi m’kambë nga një lahutar prej qytetit të Pukës,Studiuesi emri i të grek cilit nukLinos është Politis shkruan se: Nga Azia e avarë prej murtajës. Kjo është komentuar prej kro- Ja a se ke ndoj çik në votër? Tuj bajtë gur tuj bajtë gëlqere Vogël, ku u krijua fillimisht, kënga u përhap në të nistëve bizantinë si hakmarje për prishjen e kishës “Un e kam nji t’eme motër; shënuar,85-Prandaj është botuar era nëdhe vitin mue 1924 më nëvjen”. revistën “Hylli i Dritës”gjithë dhe Greqinëka 152 var dhe,gje. siçNjë ka treguar hulumtimi, u kaloi së Drisiperës nga avarët”. ..shpjegon Shtuka në këtë Be mbi zotin por kam ba Kur kan shkue pak më përtej sllavëve dhe popujve të tjerë… Meqënë se më hollë- libër, pasi na ka prezantuar me këtë origjinë, që e 20-Sa t’jem gjallë mos me e martue!” variant“Bjeri tjetër fyellit është vlla”regjistruar i ka thanënë vitin 1951 në Rubik nga një minatorsisht për prej këtë fshatit tezë Rreja do flasim e gjatë analizës së variantit thekson me cilësimin e “Zanafillës historike”. Nuk e “Paj fisnik more djal po m’duke “Hec moj motër” djali i ka thanë grek të baladës, këtu e vlen të ndalemi shkurtimisht vëmë në dyshim ngjashmërinë dhe po të kërkojmë, Pesdhetë qese për ta kjeshë tuj dhanë” “Se nand vllazën qi kem kan për tezën e origjinës që pretendojnë studiuesit grekë. mund të gjejmë raste të tjera ngjashmërie, por balada Sa shpejt djalit mendja ju ka kthye 90-Se nandë fej që kemi pasë Balada nuk mund të jetë krijim i shekullit të IX me ka disa karakteristika të veçanta që nuk na lënë shteg Fjalën mikut m’i ka dhanë Të nandëve s’bashku na u kem ra origjinë nga Azia e Vogël për arsyen e thjeshtë se për “marveshje pranimi”. 25-Edhe paret m’ia ka marrë. Të gjithve gjuha cop a ba” asnjë e dhënë nuk e mbështet. Normalisht që do sh- - Historia e Perandorit Murrik Tiberi dhe familjes Kur a dridhë djali në shpi Ç’po kuvendin dy zogj malit trojmë pyetjen se: si u krijua në vendet e Azisë së së tij si dhe histopria e Kostandin Dukës Se fort niska m’u pendue Me nji çudë që sot po shofin! Vogël, çfarë nevoje e lindi këtë baladë në zemër të është një histori perandorësh e gjeneralësh, per- Edhe motra vesht ka marrë; 95-“Shkon i gjalli udhës me të dekin” perandorisë Bizantine, nevojë që ishte e ngjashme sona që nuk janë të pranishëm në variantet e asnjë “Pash nji zot që ty t’ka dhanë “Ndiej mor vëlla” motra po thotë me nevojat e popujve ballkanas? Perandoria Bizan- kombi, të kësaj balade. Së pari sepse ata (perando- 30-Pse bre vlla me m’marrë kaq rrandë “Shka kuvendin zojt e malit?” tine ishte e ngritur dhe e mbajtur në këmbë mbi baza ri dhe gjenerali) i përkisnin një kohe kur shoqëria Nand dit udhë larg q’i don me m’dhanë?” “Hec moj motër zoti t’vrafët ligjore të shkruara, kishte gjykatë, ushtri, adminis- ishte organizuar në perandori, me ushtri e hierarki “Hajt moj motër” i ka thanë Q’i u mba vesh ti zojve t’malit tratë etj dhe nuk ishte vend që kishte nevojë për in- shtetërore, me ligje e gjykata, ndërsa balada cilëson Se për kët bes q’i ta kam dhanë 100-Për në marsh vesht ti zojt e malit stitucionin e “besës” për të qëndruar. Si lindi balada një periudhë shumë më të herëshme, ku nuk gjen- Kur t’i mbushi plot nand ditë Për tri vjet ke shpija s’mbrijmë” dhe e kaloi censurën e kishës ortodokse byzantine, det asnjë gjurmë shteti, superstrukture shtetërore 35-Vjen Halili e t’shef me sy Qe po dalin m’ nji lak kodre duke patur parasysh seishte një krijim që mbartëte ose organizëm shtetëror. Po qe se kjo baladë (ose ky Kur t’i mbushish plot nand javë Na i ka pa sarajet e veta “blasfeminë”e dyKrishtërimit, ringjalljen e një farë variant) do kishte qoftë edhe lidhjen më të vogël me Vjen Halili e t’mer në t’pam”. Të gjitha zi dhe vrugue. “Halil Garria” apo njëfarë “Kostandini”, të ngritur Perandorin Murrik Tiberi dhe gjeneralin Kostandin Nënd-dhet krushq tek paskan ardhë 105-“Te fort koniqe kankan rrxue” nga varri si një Krisht i ri? Duka, ajo do ti citonte, qoftë edhe shkarazi ata apo Kan ardhë nusen për me marrë Po i thot vllaut o motra e vet. Në kushtet që balada do ta kishte vendlindjen në elementët e kohës së tyre. Sjellim në kujtesë baladën 40-Me da motrën prej vllaznijet. “Hec bre motër zoti t’vraftë! Azinë e Vogël, duhej që edhe sot kjo baladë të kishte “Kostandini i vogëlith” apo “Kënga e Ymer Ago” që Nand-dhet vet të tan kalori Prej nand vllazën ne kem kanë në këto vende dendësinë më të madhe të varianteve realisht janë variante të reja në kohë, të shartuara mbi Paskan pas të bardhën li E nandë nuse kemi marrë dhe motërzimeve të saj, gjë që nuk rezulton të jetë trungun e pemës së “besës”. Në këto balada mbreti i Se të nandë vllaznit lija i mbyti. 110-Nandqind krushq ne kena pasë reale. Po ashtu lind pyetja se me çfarë lëvizje popul- Spanjës dhe e bija dalin si personazhe të baladës shq- As kurrgja motra me dijtë. Tan tuj kcye e tuj lodrue late erdhi balada në Ballkan, sepse baladat mbarten iptare. Kujtojmë përrallat e gjysheve tona të mbush- 45-Kur janë mbushur plot nandë ditë Derë koniqet na i kanë rrxue vetëm me lëvizje popullate nga një vend në tjetrin etj. ura plot me princa e princesha për të pranuar se arti Kundron motra rrugën s’largut E timi i pushkëve na i ka vrugue”. Pyetjet janë të shumta, por edhe vetë studiuesit ynë oral nuk përjashtonte praninë e tyre në mjediset Por kurkend s’po dan me sy. Paskan hipur prapë m’nji kodër grekë nuk japin argumenta bindëse. tona orale. At-herë pshetet buz nji ahit 115-Paskan pa nandë vorre t’bardha IV-Mendojmë se teza e origjinës së baladës nga -Ndërkohë motivi i vdekjes së nënës dhe motrës Ban kuvend me nji zog malit: Sa trishtim motra ka marrë! Azia e Vogël lidhet me disa hamendësime për ngjash- mbi varrin e Halil Garrisë (vargu 150-152) 50-“Amanet more zogu i malit “Po kto vorre zot’ çka janë? mëri rastësore, të dorës së dytë me emra historikë “Nanë e bi janë çue në kambë/Ngryka-ngrykas M’i thuej vllaut Halilit të ri Un’ qetu si paskam lanë”! perandorësh e gjeneralësh bizantinë dhe pa asnjë kankan marrë/-N’vorr të Halilit dekun ran..., pasi më- Se jot motër mue më ka thanë: “Po ti hec mori motër zeza bazë, me ngjarje që supozohet se lidhen me baladën. soi se i biri ishte ngritur nga varri, është një motiv i -“Ku e lae bësën q’i m’ke dhanë?” 120-Pse nand vllazën kemi kanë Gjergj Shtuka te libri i tij “Tridhjetë këngë dhe legjen- zakonshëm shqiptar, i cili ska asnjë lidhje me fatin e Por n’at natë qi ki’n ardh krushqit Nandë dibranë ne kemi pasë da ballkanike, studim mbi origjinën historike”, lind- Perandoreshës Aelia Kostandina dhe tre vajzave të saj. 55-Shtat sahat motrën e ki’n përcjell Të tan kan dekë, ne i kem varrue”. jen e kësaj balade e daton në shek. X-XI në Azinë Kujtojmë Ajkunën që mallëkon hënën:… T’u shkimtë Kur ki’n kthye n’obor t’sarajit Kur kan vojtë pak ma përtej e Vogël dhe e lidh baladën me historinë e generalit drita ty,o mori hanë -/qi s’ma çove at natë nji fjalë,/ Të nand vllaznit vran shosho’jn. I vëllaj s’motrës i ka thanë; të Kostandinopojës, Kostandin Dukën, personazh n’lugje t’Verdha shpejt me dalë,/bashkë me hi n’nji Shtat vjet motra ndej tuj kja 125-“Mbajm’a kalin mori motër historik qëpërmëndet fillimisht në vitin 903. Citimi vorr me djalë!/ … Perandoresha është shumë larg trev- Shtat vjet zogu tue fluturue Se po kam nji fjal me ‘i njeri”! te libri “Tridhjetë këngë dhe legjenda ballkanike,.. ave shqiptare dhe shumë e vonuar në kohë, për të hyrë 60-Shtat vjet vorrin tue kërkue: Kur ka vojtë vajza ke shpija ” se…”Pjesa e historisë së gjeneralit Kostandin Duka si personazh në baladat tona, qoftë edhe anonime. “T’ka xan vori me besë të dhanë Ka gjetë t’amën mbas caranit; përmban jo pak ngjashmëri me variantin e Kostandi- Te “Kënga e Halil Garrisë” problem paraqet vargu T’pret nji motër, t’pret nji nanë” “Çke qi kjan moj nana e eme? nit, sepse atij i është dashur të mbajë besën përpara 149 “Na i kan thirrë “Halil Garri”/ Djali gjall ma nuk Dhimët te zoti i paska ra: 130-Ti nandë reja i ke marrë”! senatit të Kostandinopojës, por të mbante edhe besën u ndie/Veç se krahin jashtë ka shti”… si një dëshmi se “Çohu Halil ti! Hajt e mere!” “Shuej bre bi, ty Zoti t’vraftë e krishterë, ndërsa ishte burgosur në Bagdat, ku të Halili ndodhet në varr në kohën që e thërasin nëna dhe 65-Qat-herë djali a dalë prej vorrit Se qysh ditën qi ke shkue ti afërmit e tij u konvertuan në fenë islame. Veç kësaj motra. Ky varg është shtesë e mëvonëshme në këngë, Në shpin të gjogut si kish pas ra Djemt e mi kan vra shojsh’jnë në historinë e tij egzistojnë dy rikthime, e para kur u qoftë për mënyrën e frikëshme se qysh paraqitet, duke Nand ditë udhë larg tue shtegtue Vllaznit tue jan mblue me dhe!” aratis nga Bagdati dhe e dyta njëzet vjet më von, kur nxjerrë dorën nga varri, qoftë për faktin se heroi është Po i del para tue nga e motra: 135-Po e pvet plaka të bin; një tjetër burrë…bëri të besojnë se ishte Kostandini”, i gjallë ende në varr, përderisa i dëgjon kur e thërasin. “Mirëse vjen Halil i motrës” “Me ka erdhe mo’j bi?”-i ka thanë nuk na duket si argument për disa arsye: Me sa duket rapsodi që ka bërë ndërhyrjen në tekst, 70-“Mirë se të gjej moj motra e eme” “Besa erdha me Halilin” V-Duke afruar datëlindjen e kësaj balade në nuk është orientuar drejt me të ardhmen e heroit Halil “Hajde mrendë me pi nji kafe” “Mos fol ma, he zoti t’vraftë! shek. X-XI afrohet në mesjetë datlindja e saj, në një Garria, ndaj e ka lënë të “gjallë” në varr, ndërkohë “S’ke pse m’ton moj motra e eme Se Halili gjindet dekun”. kohë që vetë balada cilëson periudha pagane. Shek- që te balada shqiptare e “Kostandinit dhe Doruntinës” Bukë kam ngranë, kafe kam pi 140-Prapë kuvend nana me t’bin; ulli që pretendohet si datlindje e baladës, dallohet nuk flitet për rivdekje, as për rihyrje në varr të Kostan- Po shtrëngohu e t’shkojmë në shpi” “Kesh t’a shof me sy Halilin në vetvete për forcën absolute të kishës së krishterë dinit. Memorium Anno 18 n.6 Dicembre 2020 pagina 20 Nuk u lodh e nuk u tremb asnjëherë nga puna Nga Ali BARJAMAJ

ë 13 Mars 2019 u nda nga jeta Novruz Musa Barjamaj. Familja, të afërmit, Mmiqtë e shokët e përjetuan këtë ditë me helm e lotë. Ndarja e parakohshme dhe e pa- pritur nga kjo jetë e rënduan edhe më shumë dhimbjen e madhe. Novruzi u lind më 1952, duke i shtuar një djalë vëllezërisë Barjamaj nga Tërbaçi i Vlorës. Shtëpia e Çelo Metes festoi me këngë e pushkë. Për emrin dhe bëmat e Çelos shpesh u thirrën edhe me mbiemrin Çelometaj, të cilët migruan nga Tërbaçi në Drashovicë, ndërsa prindërit e tij, me kohë, u vendosën në qytetin e Vlorës. Të tre këto vendbanime kanë të drejtën legjitime për të qënë praku dhe vatra familjare e Novruzit. U rrit dhe u edukua nën kujdesin e një familjeje të shkolluar qytetare. Arsimin e lartë e kreu në Fakultetin e Histori- Filologjisë, dega histori-gjeografi. Bashë me shkollën, Novruzi trashëgoi traditat, zakonet dhe kodet më të mira që reflektonte famija e madhe, fshati me emër të dëgjuar dhe qyteti i bukur dhe me histori i Vlorës. Novruzi e kuptoi shpejt se përfundimi i shkollës së lartë, nuk ishte fundi, por fillimi i studimeve të pandërprera e të thelluara për kërkimet dhe studimet shkencore. Novruz Bajramaj (1952-2019) Nisi për Novruzin rruga e jetës, një rrugë e Ka mbaruar studimet e larta për histori dhe gjeografi në USHT, më 1978. Ka punuar si mësues në fshatra të rrethit të Vlorës. Prej vitit vështirë, një rrugë që e përshkoi me këmbët e 1987 ka shërbyer muzeolog në Muzeun Historik të Vlorës, dhe për vite të tëra ka kryer detyrën e drejtorit të Muzeumeve, por zyra e tij veta pa e mbështetur e pa i dhënë njeri dorën. më tepër ka qenë terreni, ekspeditat e shumta kërkimore. Edhe kur doli në pension ai nuk iu nda kërkimeve në terren, aq sa kuptua Eci me kurajo dhe besim, pa hedhur një hap kurrë sa qe gjallë që kishte disa vite që paskej dalë në pension. Është marrë me studime e botime etnografike, gjeografike e arkeologjike. të gabuar, me kokën lart e kurrë me hundën përpjetë. I thjeshtë ndër më të thjeshtët, sudiues kthehej në darkë, ashtu i lodhur e i rraskapitur, Ndihmesë e çmuar dhe me vlera të cilësuara dhe i ditur më shumë se nga plotë të tjerë. Fil- Hënës i kishte rënë inati, dhe Novruzi i entuzi- janë emisionet e shumta televizive të Novruzit Baladë limisht punoi si mësues historie, ku u dallua për asmuar, i tregonte ku kishte qenë, çfarë kishte për njohjen, evidentimin dhe përhapjen e njo- për arkeologun nivelin e lartë shkencor, për përdorimin e meto- parë e çfarë kishte zbuluar. hurive për qendrat historike, arkeologjike, për dave të reja të të nxënit dhe në kërkesat rigoroze Novruz Barjamaj në Vlorë është një nga monumentetNovruz Bajramaje kulturës, (1952kalave -të2019) vjetra dhe Nga Albert Habazaj për vlerësimin e dijeve. Shpejt u përzgjodh si njerëzit që kanë dhënë ndihmesën e tyre të per- qytetërimeve të lashta. punonjës për muzeun e Vlorës dhe që nga ajo Kasonalizuar mbaruar në fushatstudimet të tilla e si larta arsimi, për pedagogjia, histori dhe Nëgjeografi shumë takime, në USHT, konsulta më e1978. konferenca Ka punuar I. si mësues në fshatra të rrethit të kohë mbeti aty, deri sa doli në pension. Vite të historia, etnografia dhe arkeologjia. Muzeu his- për historinë, etnografinë dhe arkeologjinë tëra, si punonjës dhe drejtues i këtij institucioni, Vlorës.torik dhe Prej etnografik vitit 1987 i Vlorës ka kashërbyer të mishëruar muzeolog zënë vend në Muzeuntrajtimet dhe Historik studimet të e Vlorës,njeriut të dhe përVëllazëri vite e tëBajrame tëra ka kryer detyrën e Novruzi la pas emrin, punën dhe vlerat e tij në drejtoritedhe punën të Muzeumeve,shumëvjeçare e porplot pasion, zyra e me tij dije më tepërgjithëpërfshirë ka qenë e paterreni, bujë Novruz ekspeditat Barjamaj, e shumtai cili kërkimore.Në çdo stinë Edhe- lule bajame. kur doli në pension fushën e kërkimeve dhe studimeve. ai enuk kulturë iu shkencorenda kërkimeve të Novruzit. në terren, aq sa kuptuaka regjistruar kurrë emrin sa qee vet gjallë tek njerëzit që kishte që japin disa vite që paskej dalë në pension. Është Me qetësi, durim e dije mbrojti qëndrimin marrëNë me shumë studime muze etë botime zonave etnografike,e fshatrave të gjeografikedije e bëjnë eshkencë. arkeologjike. Për shkak të punës dhe Buron barku ‘ Çelo Metes dhe punën e vet dhe nuk pranoi, për asnjë ar- Vlorës, ka lënë gjurmë dora dhe mendja e tij. profesionit, Novruzi krijoi lidhje të shumta me Shporta me yje rreth vetes. sye, të ulte kokën apo të shkelte normat dhe Kur i hynte një pune, ishin këmbëngulja dhe njerëz të thjeshtë, dijetarë e shkencëtar. Shumë parimet e tij, të familjes dhe institucionit që vullneti dy forcat që e shtynin përpara, deri sa nga këto lidhje ai i ktheu edhe në miqësore Nga Tërbaçi, nga Shëngjergji drejtoi. U martua me Hënë Merkaj nga Lapard- të arrinte, atë që kërkonte dhe qëllimin për të duke i ruajtur deri në fund të jetës. Të mirën, si Zbriti poshtë, mallpikur erdhi. haja e Vlorës, bijë e një familjeje të dëgjuar e të cilin punonte. Nuk kënaqej me punën që bënte. një buqetë lulesh e pati mjetin për të shprehur nderuar për emrin dhe vlerat e saj. Me Hënën, BaladëShumë ide,për mendime, arkeologun teza e përgjithësime dashurinë për njerëzit dhe vendin e vet. Nga Drashovica në Vlorë bashkëprojektuan, bashkëndërtuan dhe ngritën i mbante të mbyllura, për tu shprehur në një Një vlerë e bukur dhe plotë dritë është sjel- Musai yje mbledh me dorë. familjen e tyre mbi themele të shëndosha e të kohë të mëvonshme dhe vazhdonte të grumbul- lja, kultura, dashuria dhe respekti që përndante qëndrueshme që lëshonte dritë e nur duke u lonte fakte, të dhëna e argumenta shkencorë. pambarim Novruzi ynë si bashkëshort, prind, O Novruz, t’u çelen shtigjet: dhënë jetë dy fëmijëve që u bënë gëzimi, qëllimi NgaKëtë Albert e tregojnë Habazajedhe fjalët e tij të fundit thënë të vëlla, mik e shokë i veçantë. Vdekja e tij është Mik me malet, shok me brigjet. dhe lumturia e tyre. Pakënaqësia dhe grindjet vëllait: “Desha të jetoja edhe dy vjet”. një humbje e madhe për familjen, por edhe një në famije ndodhnin në ditët e pushimeve. Puna nuk e lodhi e as e trembi, e kundër- humbje për qytetin e Vlorës dhe institucionet Të dha zjarr të kapje maja Novruzi, për kërkimet dhe studimet e veta I. ta mund të thuhet, puna lodhej e trembej nga e saj shkencore. Kam bindien se për punën Hënë Merkaj Lapardhaja. shfrytëzone ditët e pushimeve javore, të fes- Novruzi. Nuk ishte i rrëmujshëm, por mungesa konkrete dhe shkencore të Novruzit do të flasin Vëllazërie kohës dhe e vështirësitë Bajrame e punës e bënë të tillë bashkëpunëtorët, kolegët dhe institucionet për- tave dhe lejes vjetore. Në këto ditë, Novruzi, në Një çekiç, një dalt’, një lupë, mëngjes herët, rrëmbente çantën e shpinës, ku duke mos arritur t’i përfundonte sipas planit katëse. Në çdo stinë - lule bajame. Kazma për gërmim në sup. mbante një çekiç, një daltë, një lupë dhe një shumë nga punimet e tij studimore. Shumë nga Të gjithë ata që e kanë njohur nga afër aparat fotografik, përshëndeste Hënën duke i mjediset e shtëpisë i ktheu në magazinë dhe me Novruzin do na justifikojnë fjalët e mira dhe Na dhe në pëllëmbë të dorës thënë: ika, se kam një punë me rëndësi, e Hëna, materialet e grumbulluara prej tij mund të hapet krenarinë që ndiejmë, për atë që i thërrisnim Buron barku ' Çelo Metes Visaret nën dhè të Vlorës. nuk arrinte të shprehte shqetësimet e saj. Kur Shportanjë ekspozitë me e vërtetë.yje rreth vetes. shkurt, Nokia ynë. II. Kjo këng’ me lot ma mbush synë, Nga Tërbaçi, nga Shëngjergji Ai me një çantë në krahë … Ç’u bëre, o Nokja ynë?! Nga doc: Odise Çaçi ZbritiShën Mërisë, poshtë, si dhe mallpikur Shën Dhimitrit, erdhi. manastiri i arkeologjik dhe etnografik. Ishte vërtet një filo- rënuar i Shën Andresë e Kisha e Shën Marinës, zof e gjurmues i jashtëzakonshëm. Aparati i tij Vlora fsheh antikitete, oezia jote më çoi larg në vitet kur edhe Shën Todri, Shën Parashqevia; në gropat e Lal fotografik , mund të ketë mijera filmime në këto Noke, i more me vete. ne ishim të rinj dhe punonim në zonat e NgaGjikës, Drashovi në Pal Koi,ca Çellk, në Trapezod, Vlorë në shpellën treva që unë përmënda. Ai ishte i vërteti, një Pndryshme të Vlorës. Në rrethet metodike Musaie Mbretereshës yje mbledh (Njashës) menë Ujrat dorë. e Bardha, në shkencëtar në fushën e arkeologjisë, bisedonte Harta arkeologjike të kohës njoha dhe atë djalë nga Tërbaçi, që kërkim të Çinetalias në Palasën e Vjetër… etj. me studiuesit në Tiranë si prof.dr.Neritan Ceka, U drodh, e ndjeu që ike. kishte shumë punë dhe pak fjalë. Ai me një çantë Ai ishte dhe nje eksploator i shpellave sidomos Prof.dr.Moikon Zeqo,, Prof.dr.Selim Islami, në krahë, me një shpatull metalik, një kazmë të vëzhgime: në Shpellat e Palasës të pa eksploruara Prof.dr.Skender Anamali e shume te tjere. Ai O Noke, o blet’ e punës, vogël, një lopat xhenjere hulumtonte, gjurmonte kurrë, si ajo e Gjomihalit (Llangadha), shpella e punoi me Halo Abazin nje studiues dhe njohes U fike në mes të udhës. dhe hidhte në ditarin e tij ato që ai i quante re- Defanit, shpella e Shën Jorgjit në Kojereu, shpella i mire i terenit të Labërisë. Jeta u ndërpreu para likte të groposura nga mijëvjeçarë e shekuj, duke e Okshnisë, që ishin shpella që donin disa eksp- kohe nga një semundje e rëndë, që ai e sfidoi për Në krahë të kaltër zogu i bërë një shërbim të madh krahinës dhe mbarë loatorë, por që ai i pa nga afër për të projektuar 10 vjet rresht duke punuar më me ngulm për të Fluturon arkeologu. Shqiperisë. Ai ishte i papërtuar dhe kurrë nuk e në të ardhmen ekspedita të tjera. Ai ishte autori nxjerrë thesaret, që fshihte toka e bekuar e rre- gjeje pa medituar për ato që gjente si në Palasë, i germimeve ne Radhime, duke zbuluar vendba- thit të Vlorës. Kjo poezi e kolegut dhe mikut tim Noke, o kujtesë fisnike, Himarë, Dhërmi, Iljas, Vuno, Qeparo, Vanovë, në nime te hershme, apo kerkimet e tij ne lumin e Albert Habazaj është Homazh, një vlerësim dhe Jep e merr mesazhe drite... Llogora e Ravenë, në Gjipe e në gropat e Pirit, në Vlores per gjurmet pellazge, varri i Pellazgut në një mirënjohje për njeriun me zemer të artë, pa- Megalhora në Palasë, në shpellat e saj të 12 shën- Tërbaç, tumulat e Dushkut (midis Terbacit e Vra- triotin dhe studiuesin, misionarin e arsimit dhe jtorëve, në Klima, , Në KokPita, në Vullunder, në nishtit), në Cerje, në Ferune, në fushën e Tërba- shkencës,”Mjeshtri i Madh” Novruz Bajrami. Ai O Noke, Noke vëllai! Kojan, në kishat: Shën Parashqevisë në Palasë, çit, zbulimet e tij në Zvërnec, Orikum e ne shume ishte një meteor që shkëlqeu në qiellin e Vlorës Për ty po shkrihem në vaj. në Kishën e Shën Mërisë në Paga, në Kishën e vende te tjera. Ai ishte kerkues dhe shume nga dhe të krejt labërisë. Mirënjohje të përjetshme Qysh ike si bukurè, Shën Dhimitrit në Palasë, Kisha e Shën Prëmtes, materialet ai i grumbullonte ne muzeun e Vlorës, për këtë kolos të arkeologjise shqiptare. O vëllààà, o Nokèèè! pagina 21 Anno 18 n.6 Dicembre 2020 Ricordi In ricordo dell’Avv. Verta Kënga e Halil Di Giuseppe Chimisso Garrisë dhe disa ’Associazione Sknderbeg nel 1° anniversario della scom- parsa di Roberto Verta, fondatore di Radio Antenna 2000, probleme… lo ricorda ed onora la Sua ammirevole ed attiva militanza L (vijon nga faqja 19) arbresh, assieme a tutti coloro che gli hanno voluto bene. A Roberto Verta - Uomo libero e grande sognatore. Questa è Aty flitet vetëm për shkuarjen… “në ajodhimë/se aty e kam l’incisione del primo e dell’ultimo capoverso della targa che verrà shtëpinë”…ose…-“Lermë të hyj në kishë për lutje”... por në asnjë collocata in Mongrassano, di fianco all’ingresso della sede della rast nuk flitet për rihyrje në varr, sepse Kostandini do vijojë të Radio dalla quale trasmetteva da anni Roberto Verta. La collab- përhapë “besën” ndër bashkombasit pas ringjalljes së tij, ashtu si orazione tra l’Associazione Skanderbeg e la Radio Antenna 2000 dhe Jezu Krishti, që pas ringjalljes nuk u rikthye në varr, por u ngjit era cominciata prima timidamente, poi sempre più serratamente në qiell, pranë të atit, për të vazhduar misionin e tij… nel condividere un grande progetto radiofonico che doveva rag- -Argumenti i paraqitur te ky libër se Gjeneralit Kostandin giungere tutte le macroaree della Regione storica Arbȅreshȅ, ove Duka “i është dashur të mbajë besën përpara senatit të Kostan- dinopojës, por të mbante edhe besën e krishterë” nuk qëndron, sono collocati i Comuni italo-albanesi nel meridione d’Italia. Il për arsye se ky gjeneral (Kostandin Duka) nuk ka lidhur “besë” buon Roberto Verta accarezzava da tempo un Grande Progetto e me senatin e Kostandinopojës. Ai ka marrë detyrën, ka marrë per questo era incurante ai colpi di crudeli fendenti espressi dai urdhër ushtarak nga senati, të detyrueshëm për tu zbatuar, në sogghigni ipocritamente compiacenti ma feroci, che mal celavano rast të kundërt do ndëshkohej sipas ligjeve (të shkruara) ush- l’atavica e miope furbizia dei mercanti che gli si avvicinavano. tarake.. Sigurisht që ai është zotuar të zbatojë urdhërin, të re- L’idea di un Grande Progetto che l’associazione bolognese alizojë detyrën, por ky zotim i tij nuk është pjesë e “besë”, por aveva fatto proprio, cominciando ad affiancarlo e supportarlo, është detyrë funksionale e tij, si ushtarak i lartë i Perandorisë oltre ad inviare mezzi tecnici adeguati e di ultima generazione Bizantine. “Besa” është një marveshje dy palëshe e dy ose më (trasmettitore/amplificatore, antenne dipolari, etc.), e a comin- shumë personave, me objekt të pa sanksionuar në ligjet e shkru- ciare ad organizzare una rete di corrispondenti da varie parti ara të kohës, ku secila palë ka pjesën e saj të detyrimit (besës). Po ashtu edhe mbajtja e besimit të krishterë nuk bën pjesë në d’Italia per arricchire di notizie ed informazioni il TG-Feissbuc subjektin e “besës”, pasi besimin e krishterë ai e kishte të vetin, delle 21,30 (rappresentante un’altra originale novità di Roberto). të trashëguar nga të parët e tij dhe mbajtja e këtij besimi ishte Al grande sogno di Roberto stavamo cominciando a costruire le mardhënie e tij me zotin. Zoti nuk është palë në “besë” por është gambe, innestando non solo speranze, ma con la nostra deter- mbi palët që lidhin “besën”. Kostandin Duka nuk mund të lidhte minante volontà del fare e sperimentata capacità organizzativa, “besë” për mbajtjen e besimit kristian, pasi ishin të parët e tij ata certamente l’utopia di Roberto sarebbe divenuta una concreta që ishin “besatuar” të bëheshin të krishterë dhe për pasojë, mbajtja opportunità di azione per il movimento di rinascita arbresh ed e besimit kristian prej tij, edhe në kushtet e rrënies në robëri ishte un ottimo megafono per la rivendicazione dei diritti negati per la detyrë, mënyrë, domosdoshmëri jetese për të “shkuar në parajsë nostra minoranza. Invano. pas vdekjes”. Collaborazione drammaticamente interrotta per la tragica fine -Hamendësohet si argument i fortë i lidhjes së baladës “Kënga e Halil Garrisë” me perandorin Murrik Tiberi vargu:. Nandë vël- dell’amico Roberto che così se ne è andato portando seco anche l’epidemia in essere con conseguenti restrizioni e distanziamenti, lazën kemi kanë/Nandë dibranë ne kena pasë/Të tan kan dek, ne i laDa possibilità “Studio di Deti”realizzare, dove i suoi dirigesogni. L’Associazionela sig.ra Kudrete Skander -Xheraj troverete un servizio kemi varrue 119-122[13], por realisht kjo lidhje është e dyshimtë. beg di Bologna pone la targa in marmo affinché tutti ricordino Inè rinviataricordo a migliore dell'Avv. momento Verta temporale per fare si che i nu- merosi amici possano partecipare. Bologna, 2 Novembre 2020 Së pari këta të “nëntë dibranët” nuk citohet dhe as lihet të nënkup- ilparticolarmente padre esemplare, il professionaletecnico radio arguto, veloce e l’appassionato e con tante mili- disponibilità per qualsiasi tohet që ishin princa sepse pyetja e parë që do bëhej ishte se; L’Associazione SKANDERBEG di Bologna. tante della causa arbresh. L’iniziativa di scoprire la targa, vista Di Giuseppe Chimisso ç’kërkonin këta princa perandorakë në shtëpinë e nëntë vëllezërve. problema. In più lì, gli emigranti albanesi, trovano un grande appoggio. Ngjashmëria e emrit “dibër” me mbiemrin perandorak “Tiber” Da “Studio Deti”, dove dirige la sig.raL’Associazione Kudrete Xheraj Sknderbeg troverete nel 1° anniversario un servizio della scomparsaështë rastësore di Roberto dhe ne mund të sjellim shumë raste të tilla. Këta Verta, fondatore di Radio Antenna 2000, lo ricorda ed onora lanëntë Sua “dibranë” ammirevole nuk rinin si “princa mysafirë” në shtëpinë e nëntë particolarmente professionale, veloce e con tante disponibilità per qualsiasi vëllezërve, por nënkuptohet në baladë se ata ishin në varësi të nëntë ed attiva militanza arbresh, assieme a tutti coloro che gli hanno voluto bene. problema. In più lì, gli emigranti albanesi, trovano un grande appoggio. vëllezërve;.. Po ti hec mori motër zeza/120-Pse nand vllazën kemi kanë/Nandë dibranë ne kemi pasë…Realisht këta kanë qënë nëntë A Roberto Verta - Uomo libero e grande sognatore. Questandërtues è l’incisione nga Dibra, del nqse kanë qënë vërtet fizikisht, pasi përgjigjet primo e dell’ultimo capoverso della targa che verrà collocata ine HalilitMongrassano, janë mashtrime di për të hutuar motrën në udhëtimin mak- fianco all’ingresso della sede della Radio dalla quale trasmettevaabër. Megjithatë da neann kemii rezerva dhe mendojmë se këto vargje janë Roberto Verta. La collaborazione tra l’Associazione Skanderbegtë shtuara e mëla vonRadio mbi origjinalin e baladës, pasi nuk gjënden në asnjë variant tjetër shqiptar dhe së dyti, mosha e tyre është më e re se mosha e baladës, pasi nëntë ndërtues përfaqsojnë një skuadër ndërtimi, organizëm që i përket një kohe tjetër nga koha që jeton balada. Ndikim i mëvonshëm mbi baladën origjinale përfaqsojnë edhe vargjet 22-26:“Paj fisnik more djal po m’duke/Pesdhetë qese për ta kjeshë tuj dhanë”/Sa shpejt djalit mendja ju ka kthye/Fjalën mikut m’i ka dhanë/-Edhe paret m’ia ka marrë./Kur a dridhë djali në ship/Se fort niska m’u pendue…, vargje që përfaqsojnë ndikimin e një tradite myslimane në kodet zakonore të martesave shqiptare. VII- Analiza krahasuese është e gjatë, por për ne paraqet shqetësim thënia e studiuesit grek të sipër cituar, kur thotë se… Nga Azia e Vogël, ku u krijua fillimisht, kënga u përhap në të gjithë Greqinë dhe, siç ka treguar hulumtimi, u kaloi sllavëve dhe popujve të tjerë... Sqaruam pamundësinë e lindjes së kësaj balade në Azinë e Vogël, por shqetësues është fraza … siç ka treguar hulumtimi, u kaloi sllavëve dhe popujve të tjerë..., pra balada nga grekët ka shkuar te sllavët dhe më von ka ardhur te ne shqiptarët. Në lidhje me tezën …fillimisht kënga u përhap në të gjithë Greqinë…do fla- sim së shpejti në variantin grek ndërsa në lidhje me popujt sllavë, ne vërtetuam te analiza e variantit serb se ata skanë asnjë lidhje origjine me këtë baladë. Kjo është balada e “besës” dhe ky fakt citohet me forcë në baladë; -“Ku e lae bësën q’i m’ke dhanë?”/…/ “T’ka xan vori me besë të dhanë.., ky është motori lëvizës që e ngre nga varri Halili Garrisë, njësoj si Kostandinin, ky ështe mesazhi që sjell balada, “shqiptari është me besë”. Por sllavët nuk e njohin konceptin dhe institucionin e “besës” dhe as grekët nuk e kanë një fjalë të tillë, por e përmëndin si fjalë me tingull shqip (Μπέσα) dhe shpesh e cilësojnë direkt si “besa shqiptare” (αλβανική Μπέσα). Pra, balada ka origjinën nga populli që e ka “besën” motor lëvizës dhe këtë e ka vetëm populli shqiptar. Pyetjes normale që mund të bëhet në këtë rast për arsyen e ndodhjes së baladës në teritorin e Azisë së Vogël i japim shpjegimin se në Kostandinopojë dhe rrethi- nat e saj, prania e popullatës shqipfolëse ishte jo e pakët, qoftë si ushtarë të Kostandinit të Madh, qoftë si nëpunës apo mjeshtra të ndryshëm. Këta shqipfolës në origjinë, në Azinë e Vogël morën me vete familjet bashkë me përrallat e legjendat, baladat, ritet e zakonet të cilat i përdorën në vendin e ri. Kënga e vallzuar e Kostandinit, falë edhe emrit parakristian të heroit të baladës, njëkohësisht emëri i Perandorit, jo vetëm që u pranua në ambientet e perandorisë, por edhe është pritur me ad- mirim qysh në fillimet e prezantimit të saj. Aty e dëgjuan grekët dhe si nëpunës administrate, e shkruan në letër, por nuk vunë origjinën e atyre që e kënduan, duke e kaluar me shpërfillje këtë fakt dhe pa menduar se po u humbisnin autorësinë..

Cultura Anno 18 n.6 Dicembre 2020 pagina 22 Kur këndon shpirti i poetëve Nga VLASH PRENDI e pasur plot ndodhi dhe ngjarje të cilat përputhen di të këndojë hollë dhe gjatë për fatin e malësorit bindshëm me ngjarjet që ka kaluar populli kosovar kosovar, sepse me një klimë të tillë është ballafaquar ëto ditë u nda nga jeta njëri prej shkrimtarëve gjatë periudhave të vështira të historisë dhe prob- edhe vetë”… “Dallgët e vrrinit”, padyshim ka vulën e dhe krijuesve më të dashur shqiprar Prof. lemet sociale dhe politike që agravuan pas luftës për realitetit të jetës fshatare…”. KHasan Hasani. Lindur dhe rritur në fshatin liri. Në këtë kontekst, analiza biografike e shkrimtarit Shkrimtari Llesh Ndoj është treguar tepër serjoz Dushkajë të Jabllanicës në Kosovë, edukuar në një Llesh Ndoj është e saktë, e bukur, e realizuar me dhe i saktë në analizat e ndërmarra për korpusin e ve- familje me tradita patriotike dhe arsimdashëse, auror nivel dhe emocion. Autori e nis përshkrimin në vitet prave të Hasan Hasanit – Përkola. Në këndvështrimin i një numri të konsiderueshëm veprash letrare dhe e largëta, ku pershkruan prejardhjen e shkrimtarit, tematik dhe artistik, ka paraqitur një analizë tepër të studimore, luftëtar i flakët për çështjen kombëtare. duke na vertetuar se vendorigjina e familjes së tij saktë dhe më vlera studimore, edukative dhe njohëse, Kohët e fundit prof.Hasani u nderua nga Këshilli i është nga Domgjoni i Mirditës, është pikërisht fshati duke u përqëndruar sidomos tek veprat në prozë. Qarkut të Lezhës me titullin “Qytetar nderi”, ndërsa nga e ka prejardhjen edhe poeti ynë kombëtar, atë Vëmendjen e autorit e ka tërhequr trilogjia “Kodi i studiuesi Llesh Ndoi, promovoi monografinë kushtuar Gjergj Fishta. Nga ky fshat, Pren Kola, qe larguar gjakut” dhe romani “Ulërima”, ku gërshëtohen mjaft figurës dhe krijimtarisë së tij shumëvjeçare letrare me rreth tre shekuj më parë për arsye ekonomike, duke bukur realiteti i hidhur historik, si dhe zakonët e tradi- titull “Dushkaja emer – Mirdita mbiemër’ dhe libri i u vendosur në krahinën e Jabllanicës në Kosovë, por tat më të mira të kombit shqiptar. Të dyja këto vepra, autorit të ndjerë Hasan Hasani “Monolog me Malin”. me mallë dhe dhimbje për trojet e të parëve, për t’i vijnë në monografi përmes një analizë të organizuar Botimi i këtij libri ishte një eveniment tepër i rëndë- kujtuar ato vende deri në momentet e fundit të jetës. dhe të realizuar artistikisht. Në romanin trilogjik “Kodi sishëm në jetën e këtij krijuesi, si në planin personal, Kur ishte vetëm 20 vjeç, poeti i ardhshëm Hasan i Gjakut”, autori na bën me dije se, pasqyrohet plaga e ashtu edhe në planin shoqërorë, aq më tepër kur sot Hasani, do të dilte para lexuesit me librin e tij të pare, rëndë e hakmarrjes, dikur mjaft e përhapur ndër shq- këto vepra qe prezantohen, njëra ka autor shkrimta- që do ta rreshtonte pa asnjë mëdyshje krah poetëve iptare, por në vitet e luftës për lirinë e Kosovës, populli rin e shquar nga Kosova me origjinë mirditore prof. më të njohur kosovarë të kohës. Do të botohej ve- kosovar punoi fort për forcimin e unitetit, duke shpre- Hasan Hasani dhe tjetra studiuesin tashmë të njohur pra “Krojet e bardha”, vëllimi poetik më me vlera, hur në maksimum urrejtjen ndaj pushtuesit shovinist Llesh Ndoi, qe i kushtohet jetës dhe veprimtarisë që krahasa veprave të poetëve Esad Mekuli, Azem serb dhe duke lënë mënjëanë hasmëritë dhe gjakmar- së krijuesit shumëdimensional Hasan Hasani, i cili Shkreli, Din Mehmeti, Jakup Cëraja apo Ali Podrimja rjen. Studiuesi Llesh Ndoi thekson se, nga rrëfimi ar- mbetet një nga figurat më të shquara të letërsisë shq- edhe poeti Hasan Hasani tashmë do të ishte një kri- tistik i shkrimtarit, dallohet dëgëzimi i dy shtresave, iptare. Prof. Hasani lindi në vitin 1947 në Fshatin jues i denjë në letërsinë shqipe. Duhet theksuar se dy linjave kryesore që përvijon autori, kronologjia e Dushkajë të Jabllanicës, ndërsa sot zë një vend nderi zgjimi rinor poetik i Hasanit, lindi si shkëndi e dalë saktë e ngjarjeve që në kontekstin emocional janë dra- në letërsinë shqipe, sepse kultivoi me shumeShkrimtari sukses Llesh Ndoj, tregon se në qendër të veprësnga kontakti është emocional lufta për mes liri, dy ndjenjave kjo e parënjerëzore, përmes matike forcimit dhe kompleksiteti të i botës psikologjike të per- poezinë moderne shqiptare duke e radhitur këtë me mes mallit për vendlindjen dhe dashurisë për njerëzit sonazhëve me pikëpmaje tradicionale, zakonore dhe dinjitet krahas letërsisë bashkëkohore botërore.unitetit, përmes pasqyrimjit të vlerave unikale –ngavëllazërore, njëra anë dhe katolikërevoltës së brendshmee myslimanë ndaj padre kundër- kanunore. armikut Sepse të personazhet e veprave të shkrimtarit Por krahas cilësisë së vargut, poeti ynë zgjeroi spe- kur i tregon Malit shtypjen dhe shfrytëzimin, luftën, për- jtësive dhe gjendjes së rëndë të shoqërisë kosovare Hasan Hasani janë përfaqësues të popullit, veprojnë ktrin tematik, himnizoi heroin lirik si dhe solli njëpërbashkët. ndjesi pjekjet Përgjithësisht, dhe sakrificat e popullit në gjithë kosovarë veprën ndaj robërisë në prozë nga tëana prof. tjetër. HasanitDhe në furtunën dallojmë ndjesore një tëlëvizje këtyre tënë përhersh popull dheme, mbështeten tek forca e popullit, prandaj të re ndaj figurës letrare, ndaj përdorimit artistiknjë të fjalës lëvizje shumëshekullore të brendshme serbe. artistikeMonologu meku nipinmjet rrjedh kryesor ndjenjave është të rrëfimi. kundërta lindi Është kjo poezi rrëfimi e bukur interesant dhe më vepra ku gjakone tij është ee suksesshme. Kështu ndodh edhe në gjuhën shqipe. Poeti Hasan Hasani u ngjit natyrshëm KURnatyrshëm, KËNDON sepse gjyshi SHPIRTI Hasan, ka ç’tiI tregojëPOETËVE nipit Mal, peshë emocionale. Në pafundësinë e këtij spektri të tek romani historik “Ulërima”, motivet e të cilit autori në majat e poezisë shqipe, sepse kjo ngjitje u shkallëzuakaluara,NGA VLASH prandajpadrejtësitë PRENDI këtë histori shoqërore të mrekullueshme, në jetën autori e kërkonpersonazhit. artë nuancash, Është shquhet meritë pasioni e padiskutueshmepër të dhënë realitetin e i autoritmerr nga luftaLlesh e popullit tonë, kundër pushtuesve os- në kohë që nga vëllimi i parë i tij me poezi “Krojet e t’ja lejë nipit, në formën e një testamenti letrar që nuk artsitik përmes vargut poetik, prandaj autori shpejt manë. Shkrimtari Llesh Ndoj, tregon se në qendër të bardha”, botuar dhe pritur me shumë interes Ndojnga lex -i Kciliёtoharrohet ditkaё uarritur kurrënda nga nga t jeta’ ibrezat, pasqyrojë njёri sepseprej shkrimtar në bukurkëto vargjeёve dhe dhe të krijuesvebudukshëm- do mtëё botontetkëtoё dashur dukuri veprën shqiprar e në dytë,Prof. këtë njëHasan vëllimm ono poetikgrafi mjaft mjaft veprës të bukur është luftadhe për liri, kjo e parë përmes forcimit uesi në vitet 1967. Ky vëllim poetik tregoi se në modeste.letërsinëHasani. kuraLindurPoeti 16 dherrokësh,n rriture kaplon ndarë nё fshatin në nostalgjia102 Dushkaj pjesë meё tngaёpërJabllanic 40 botënvargjeёs n ёetëKosov lirë,bukurё , sepseedukuardhe me jonnivelё njrrallë ёartistikfamilje e të meka admirueshëm lodhur jetame nëntë unitetit, diktaturë, përmes pasqyrimjit të vlerave unikale – vël- shqiptare po lindte një talent i spikatur, ndaj dhe kritikët titull “Dallgët e vërrinit”, botuar nga SH.B “Rilindja” lazërore, katolikë e myslimanë kundër armikut të për- tradita patriotikepërshkruhet dhe sintetikishtarsimdash ёgjithëse, auror historia i nj ёe numrijetës së tё autorit,konsideruesh ёm veprash letrare dhe studimore, nuk kishin gabuar kur e kishin vlerësuar si poetprandaj i së ar- ajotë cilën tërheq Mali dhe vëmendjen nipat e tjerë tëpër autorit më do shumëta kenë si besimnë vitin dhe 1969. shpresë Dhe siç. konkludonAutori shkriumtarie ka murosur Llesh dashurinëbashkët. Përgjithësisht, pёr në gjithë veprën në prozë të dhmes, sepse veprat e Hasanit pasuan njëra – tjetrën.luftёtar iudhrrëfyes flakёt pёr nëҫё shtjenjetë. Vepra komb kaёtare. vlera Koh të ёveçantat e fundit artistike, prof.Hasani Ndoi, u nderua ishin ngapikërisht Kёshilli ata i dallgë,Qarkut tqëё desh e shuan prof. Hasanit dallojmë një lëvizje të përhershme, një Në letërsinë tonë spikasin vepra të tilla si “Dallgëtshkrimtarin Lezhe vr-ёs mesepse titullin nëProf. themelet “QytetarHasani ështe nderi”, e ngakalasë ndataё rsapoetë –studiuesi monografi,që i këndonte Llesh Ndoi, nënjëherë veprpromovoi e ёpërgjithmonën qëmonografin nuk talentinvdesё kushtuar nëkurrë. lulëzim Është të poetit më lëvizjemire të kështu,brendshme artistike ku mjet kryesor është rrë- rinit” - 1969, “Dy legjenda” - 1969, vjen paramund lexuesitfigur ё tsë dhe penambetet krij nëimtaris duar, i ve vargjetё ҫsёanttij i ёshumdalindhe ёngavjeҫare i thellësiapërjet letrare she shpirtit, ёmem titulln sidoё stilin “Dushkaja- Hasan e tij emerHasani.. – Mirdita Në fakt mbiemedhe libriёr’ dhei dytë i poetit, do të fimi. Është rrëfimi interesant ku gjakon e kaluara, pa- si prozator me romanet “Ulërima” - 1989, “Kodi librii gja -i autoritmos atotё ndjer vargjeё Hasanqë shkruan Hasani për “Monolog vendlindjen me për Malin”. mirditën Botimi vazhdonte i kёtij libri të i shtnjëjtëne njё linjëeveniment me librin tep ёer parë, ku shtyllat drejtësitë shoqërore në jetën e personazhit. Është meritë kut” – 2014 dhe më vonë edhe si kritik, me veprati “TërMeёnd ё sishqdheёёm Dushkajën, nёёjepetjetёn e krasti,porёtij krijuesi,edhedua për sit ё Kosovënnёfalenderojplanin martire. personal, dyKëto a shtuinstitucionet edhekryesore nё planin tematike shtet shoq doёrorё rore,tëё , ishinaq mt ёdashuriatepQarkutёr për dhe atdheun, tё Bashkis e padiskutueshmeё Lezhё ,e autorit Llesh Ndoj i cili ka arritur anatemuar” - 2005, “Faqe libri” - 2007, “Metafora e janë poezi të thjeshta, plot ndjenja dhe emocione, qe gjendja e mjeruar e masave dhe urrejtja për armikun t’i pasqyrojë bukur dhe dukshëm këto dukuri në këtë dhembjes” etj. ËShtë e pamundur të rreshtojmëqe të gjitha kurnderuan sot burojnëkёto prof.vepra nga qenjëHasan prezantohenshpirt i Hasanin,dhembshur,, njёra ka plotQarku autor vitalitet shkrimtarin me dhe titullshumëshekullorë e shquarnderi ngadhe Kosova serb. bashkia Po me dikujt origjin me nukё ҫdoertifikat t’i pëlqenteё mirmonografiёnjohje mjaft, p tëёr bukur dhe modeste. Poetin e kaplon veprat e prof.Hasanit në këtë material modest, sepsemirditore sot dashuri prof. Hasan njerzore. Hasani Ja si dhe drejtohet tjetra studiuesin poeti Malit:”…Ti tashmё endetё njohur kjo L leshsituatë, Ndoi, ky qe talent i kushtohet në shpërthim jetёs dhe qe po linte gjurmë nostalgjia për botën e lirë, sepse jo rrallë e ka lodhur jemi mbledhur për të prezantuar veprën e tij tëvepr 74veprimtaris –ё t,n enuk tijё is ёletrarekupton.krijuesit Po dheshum ja pëshpëris ёpatriotikedimensional fotografisë Hasan nё në shHasani mur,ёrbim ,/ ime cili tёmbetettëkombit. pashlyera një ngaP figuratnëёr shendesletërsinë më të shquara bashkëkohoredy p tëёrfaq ёkosovare,suesit e ekzekutivitjeta nën diktaturë, z. prandaj ajo tërheq vëmendjen për më “Monolog me Malin”, të cilën poeti i talentuar Eduarte shkroiletërsisë Ndreca tëshqiptare. cilën kam dhe Prof. vendosë z.Hasani Pjerin të bisedojlindi Ndreunë gjatë,vitin /1947 Tip ёrrëfejrnë k ёFshatin gjurmëttё akt Dushkaj qytprandajetarё tё duhejJabllanicdhe sakrifikuarshpresojёs, ndёrsa ky sotqe poet zë veprimtari njënë perspektivë tё dhetilla shumëtё vazhdojn besim dhe ёshpresë. Autori e ka murosur dashuri- në periudhën e pandemisë. vend nderie jetës në letërsinëskalitur në shqipe bebëza, sepse malli, kultivoi / E aromë me puhieshume t’më sukses duhej poezinë eleminuar moderne pikërisht shqiptare në dukenë dallgët e e vrrinit, që në për shkrimtarin në themelet e kalasë – monografi, në Vepra e fundit e tij, është një arritje e shënuaredhe artis n- ё tpërcjellëё ardhmen, të Engjëjt sepse e rrugëve, sa / Tim këtoё shum do t’i kuptoshё tё stimulohen kur vetë i kishte forcat ndërtuar krijuese, për të flladituraq mё bijtëshum e Kosovësё vepra veprëntё mira që nuk do vdes tё kurrë. Është më mire kështu, mund radhitur këtë me dinjitet krahas letërsisë bashkёkohore botërore. tike, një vepër e veçantë në llojin e vet, sepse autori në të rritesh e të bëhesh lis…”. Vargje të bukura plot kolorit kreshnike. Prof. Hasan Hasani aso kohe ishte i ri, të mbetet i veçantë dhe i përjetshëm në stilin e tij. rreth 4000 vargje, dialogon me nipin e tij 7 vjeçarkemi. Ma-Profartistik, Hasan qe të Hasaniemocionojnë nuk me jetonvrullin shprehës.mё, por Ja vepra pra, kishtedhe kujtimienergji, kishte i tij kurajo,do tё rrojnprandajё nuknd ёur përkul.mote. Me që më jepet rasti, dua të falenderoj dy insti- lin, qe tradicionalisht mban emrin e gjyshit te tij. Në fakt, vargjet jo rrallë u ngjajnë luleve të brishta, që po nuk i Vazhdoi jetën dhe krijimtarinë letrare, madje më me tucionet shtetërore, të Qarkut dhe të Bashkisë Lezhë, poeti dialogon me veten, duke treguar edhe një herë se ujite janë të destinuara të thahen, por poeti nuk ka ndër- vrull, më me durim dhe këmbëngulje duke dhënë ve- qe nderuan prof. Hasan Hasanin, Qarku me titull është mjeshtër i vargut, mjeshtër i përdorimit të figurave mend të heshtë. Ai përditë e më shumë po na dhuron pra të tjera më të bukura, më të thella dhe më të ar- nderi dhe bashkia me çertifikatë mirënjohje, për ve- stilistike, sidomos i metaforës, mjeshtër i fjalës artistike, vepra të reja edhe më të bukura, dhe për këtë kontribut rira artistikisht, tani kryesisht në letersinë për fëmijë. prën e tij letrare dhe patriotike në shërbim të kombit. shkrimtar i papërsëritshëm, vepra e të cilit mbart në vet- REFLEKSIONtë tij në fushën e letrave shqipe, është kujtuar studiuesi Ndjehemi krenar sot, qe e kemi këtu mes nesh, këtë Përshendes dy përfaqësuesit e ekzekutivit z. Eduart vete mjaft ndjenja dhe emocione, në shumë raste dhe dhe shkrimtari i njohur Llesh Ndoi, i cili sjell sot para legjendë të letersisë shqipe dhe kur numërojmë plot Ndreca dhe z. Pjerin Ndreu për këtë akt qytetar dhe kontraditore. Autori në vepër, herë shfaqet plot entu- VAZHDIMËSIlexuesit monografinë DHE me RISIshumë NË vlera, VËLLIMIN “Dushkaja “PARALELEemër 74 vepra DHE në KRYQËZIME”gjini të ndryshme, TË më KLARA shumë se KODRËS kritikët shpresoj qe veprimtari të tilla të vazhdojnë edhe në ziazëm, sepse shfleton faqet e historisë së lavdishme të – Mirdita mbiemër, kushtuar jetës dhe veprimtarisë le- e tij të dikurshëm. Janë pikërisht këto vepra që e të ardhmen, sepse sa më shumë të stimulohen forcat fisit, qe nga Perkolajt e Domgjonit, deri tek Hasanajt e trare të shkrimtarit Hasan Hasan – Përkola. orientuan drejt së ardhmes, që i hapën rrugët e jetës, krijuese, aq më shumë vepra të mira do të kemi. Prof Jabllanicës, pastaj e kaplon mërzia, kur shpalos vuajtjet NgaSiç HASAN përshkruhet GREMI në këtë vepër, jeta dhe veprim- sepse siç thotë shkrimtari i njohur nga Shkupi, Resul Hasan Hasani nuk jeton më, por vepra dhe kujtimi i dhe mundimet për ndërtimin e jetës dhe më tej dhimbja, taria letrare e prof. Hasanit është mjaft interesante, Shabani për vëllimin “Dallgët e vrrinit”, “…Hasani tij do të rrojnë ndër mote. REFLEKSION Vëllimi me studime me titullin tepër shprehës ”Paralele dhe kryqëzime” të studiueses Prof. Klara Kodrës, botuar nga Akademia e Studimeve Albanologjike (në 2018-ën, po që u fut në qarkullim vetëm tani), ka vazhdimësi në monografitë Vazhdimësie saj për letërsinë arbëreshe dhe dhe vëllimin risi saj të mëparshëm në me vëlliminstudime “Rrenjët e lisit” , kurse në këtë vëllim shfaq edhe një risi, depërton në shkencën letrare të “Paralele dhekrahasuar që kakryqëzime” filluar të lëvrohet tani vonë. të Klara Kodrës Nga HASAN GREMI Artikujt e kësaj përmbledhjeje gërshetojnë metodën Ballanca. Gjithashtu ajo e pranon De Radën si parar- sociologjike me elementë të analizës tekstuale. Një pjesë endës të drejtimeve moderniste duke rënë dakord me ëllimi me studime me titullin tepër shpre- të artikujve i përkasin periudhës së para viteve ’90, po Gradilonen dhe Kadarenë . Në vepër ka edhe kraha- hës ”Paralele dhe kryqëzime” të studiueses nuk janë ripunuar thellë, meqenëse autorja ka menduar sime midis autorëve të letërsisë së kultivuar dhe të VProf. Klara Kodrës, botuar nga Akademia e se ato qendrojnë. Në vëllim ka hipoteza që hidhen për letërsisë gojore “Zef Serembja dhe folklori”, “Ruajtja Studimeve Albanologjike (në 2018-ën, po që u fut herë të parë si hipoteza për ta krahasuar “Adrinën” e e identitetit kombëtar përmes baladave epiko-lirike në qarkullim vetëm tani), ka vazhdimësi në mono- De Radës me “Murgeshën” e Dideroit, për të krahasuar arbëreshe”.) për të evidencuar ngjajshmëritë dhe grafitë e saj për letërsinë arbëreshe dhe vëllimin saj “Ervehenë” e Kyçykut me novelën e nentë të ditës së bashkëndikimet. Ndonjë autor i njohur rishihet në të mëparshëm me studime “Rrenjët e lisit” , kurse në dytë të “Dekameronit” të Bokaçios, për të evidentuar aspekte të veta si Naimi në përmasën e vet erotike këtë vëllim shfaq edhe një risi, depërton në shkencën motivin bibliko-kuranor të fatit të Jozefit te Kyçyku dhe ose Dora d’ Istria si studiuese e problemit të gruas. letrare të krahasuar që ka filluar të lëvrohet tani vonë. për ta krahasuar këtë autor me vepra të letërsisë turke e Romantizmi shqiptar kundrohet në origjinalitetin e vet Studiuesja bën krahasime të veprave të letërsisë persiane. Për herë të parë Camaj shihet si lëvrues i llojit mjaft të debatuar. Gjithashtu mjaft autorë shihen si “ shqiptare me vepra të letërsive të kombeve të ndry- fantastiko-shkencor dhe romani “Oh” i Anton Pashkut lërues të tokave të virgjëra” si Santori fabulist, lëvrues i shme, italiane, frenge, greke, turke dhe persiane dhe, kundrohet si ndërthurje e antiromanit me romanin ekzis- satirës dhe romancier, Camaj lëvrues i llojit fantastiko- me një paratekst me ndikim ndërkombëtar, Biblën; tencialist. Studiuesja rimerr edhe krahasimin që bënte shkencor apo utopik. Disa hipoteza të autores janë të gjithashtu përpiqet të vendosë disa autorë në kuadrin Arshi Pipa midis “Moisiut” të Nolit dhe atij të Alfred diskutueshme, po studiuesja përpiqet t’i argumentojë. e letërsisë shqiptare apo të analizojë evolucionin e de Vinjisë, po për të nxjerrë përfundimin e kundërt me Në vepër ka autorë që rivlerësohen ose vlerësohen tyre në raport me vetveten. Vëllimi rrok një hapësirë studiuesin tjetër, atë të origjinalitetit të Nolit si poet. Noli, për herë të parë. Studiuesja është e bindur për vlerat të gjerë historiko-letrare (40 vjet të krijimtarisë së saj, sipas saj, nuk është vetëm gjeni rikrijues si pretendon europiane të letërsisë shqiptare dhe i evidencon ato. një shekull për sa u përket autorëve) dhe një hapësirë Pipa, po edhe poet krijues. Vëllimi, pra, ka meritën e origjinalitetit dhe të një po aq të gjerë gjeografike ( duke përfshirë letërsinë Gjithashtu ajo ndalet në analizën e poetikave in- synimi drejt objektivitetit, ndonëse autorja që është kosovare dhe diasporën arbëreshe), po gjerësia shkon dividuale si në ato të Skiroit dhe të Agollit. Studiuesja edhe poete, jo rrallë rrëmbehet nga pasioni në analizat paralelisht me thellësinë, meqenëse autorja gërmon u kushton vëmendje autorëve që sollën modernitetin e saj. Me një një gjuhë konçize, jo rrallë të letrarizuar, thellë në formë për të nxjerrë në dritë literalitetin të në letërsinë shqiptare si Anton Pashku dhe Camaj autorja depërton në thellësi të mendimit, foluson prob- lenë menjëanë gjatë nga kritika sociologjike. dhe në caqet e Shqipërisë, Petro Marko dhe Faik lemarika dhe përpiqet t’i argumentojë shkencërisht. pagina 23 Anno 18 n.6 Dicembre 2020 Cultura LA MANO DI ... DIO (Restyling) di Ernesto Scura ho mai avuto un rapporto eccessivamente reverenziale con la Chiesa, io che non ho mai el vecchio centro storico di Coriglia- praticato l’Oratorio o la Parrocchia, e nem- no, alle spalle della bellissima chiesa meno le organizzazioni sportive dell’Azione Ndi Sant’Antonio, si snoda una serie Cattolica, e nemmeno le loro sale giochi isti- di verdi colline tappezzate, in primavera, tuite per attrarre i giovani agnostici ed indif- di un morbido tappeto erboso. Era lì che, i ferenti come me e, soprattutto, non ho mai pomeriggi mi rifugiavo, a studiare, durante militato nelle organizzazioni dei Boy Scout LAl’ultimo MANO anno di liceo, DIlontano ... da rumoriDIO che (Restyling) probabilmente, una qualche ‘infarinatura molesti o altre possibili divagazioni. Uno di di entomologia ce l’avranno, rimasi forte- quei pomeriggi, sdraiato bocconi, poggiato mente shockato.: “Che non sia un segno del sui gomiti, leggevo un canto del “Paradiso”. cielo, un ammonimento alla mia disordinata Mi pare di ricordare fosse quello di Picca- vita di scettico e, fors’anche, miscredente?” rda Donati, e mi immergevo nel misticismo, pensai. Velocemente, strappai un foglio di dileggendo: Ernesto “Uomini poi, Scura a mal più che a bene quaderno, ne feci un cono e, vi feci cadere usi fuor mi rapiron de la dolce chiostra. Iddio dentro quel mostriciattolo, senza nemmeno

Shqip kuvendojmë, apo çorbë trazojmë? Nga Lumo Skëndo Duke menduar që çdo jë ditë, në Stamboll isha me një shok. Si shqiptar ka detyrë të ecëm mjaft kohë në baltë të rrugëve, si Nu lodhëm duke kërcyer gur mbi gur nga përpiqet të flasë dhe si sa qual poi mia vita fusi”. Ma non arrivai sfiorarlo e non mancai di accartocciare i bordi, per evitare eventuali fughe. Scappai a frik’ e baltës, hymë në një kafene të çlodheshim të shkruajë drejt dhe ai limiti della commozione perché un evento pak. Kafeneja ishte gjysmë plot. Cilido kish zënë imprevedibile venne a conturbare quella mia casa. Cercai il mio vecchio testo di Scienze vend: kush këndonte një gazetë, kush kuven- pastër gjuhën e tij, poetica contemplazione. Naturali, nella parte Zoologia, e non sapendo donte me shokun, kush merrej me të rrëkëllyer Sul bordo del libro che tenevo spalancato da dove cominciare, dovetti sfogliare, pagina qelqet me birë. Këtu- këtje, dukeshin dy a tre guxova të dërgoj këto davanti agli occhi, fece capolino un animaletto per pagina, tutto il capitolo insetti, facendo Nel vecchio centro storicomolta di attenzione Corigliano, alle figure. Ma lealle figure spallenon della bellissima chiesa di faqezinj, pun’e të cilëve ishte të hapnin veshët radhë te “Kalendari”, verde facilmente confondibile con l’erba del e të rrëmbenin ndonjë fjalë e ta thoshin atë tek prato. E non era un grillo. E non era una mi aiutarono, più di tanto. Fu, invece, una qeveria... Unë me shokun tim, ndenjëm në një që të nxënë mend ata Sant'Antonio,cavalletta. E non era nessuno si deglisnoda insetti da unaparolina, serie contenuta di neiverdi titoli, a collinedisvelarmi tappezzate, in primavera, di çip, ku ishin edhe dy miq shqiptarë. Harrova l’arcano: RELIGIOSA. Con sorpresa trovai që thonë: efharisto! unme fino morbido ad allora conosciuti. tappeto Il corpo, esile,erboso. Era lì che, i pomeriggi mi rifugiavo, a studiare, t’ju them që shoku im ishte turk, por një turk i nella porzione toracica, era delle dimensioni riportata anche, sebbene in bianco e nero, la perëndisë, i ndershëm dhe i mirë. Të dy miqtë di un grosso fiammifero a stelo di legno con, sua immagine. Mi immersi velocemente nella shqiptarë ishin të rinj, të mveshur bukur, me durante l'ultimo anno dilettura. liceo, lontano da rumori molesti o altre possibili në një faj të madh. Bëjnë faj se është një gjë al posto della capocchia, una grossa testa a kollaro një pëllëmbë të lartë dhe me nga një triangolo con due grandi mostruosi occhi. Era la MANTIDE RELIGIOSA che prende, shkop me kokë t’argjendtë;kishin mësuar në St- fort e shëmtuar të vërë njeriu fjalë të huaja në divagazioni. Uno di queiappunto, pomeriggi, il nome, da quel sdraiato falso rituale che bocconi, poggiato sui gomiti, një gjuhë. Kur e flet vetë, njeriu s’i ve re: po La parte inferiore presentava un enorme amboll. addome, e due grandi ali coprivano la parte tanto mi aveva scosso. Scoprii che, malgrado Njëri i thosh tjetrit: kur dëgjon një tjetër, që kuvendon një gjuhë të leggevo un canto del "Paradiso".il pio e devoto nome, Mi èpare uno dei piùdi feroci ricordare in- fosse quello di Piccarda përzier me fjalë të huaja, ahere e kupton se sa sottostante del corpo. Era munito di arti supe- -Efendëm, bendeznesi të ta bëj arz, madeja riori ed inferiori, a amò di branchie spinose, setti esistenti, e sto parlando della femmina di është kështu: nga sebepi q’u - bë katl... shëmtim ka. Donati, e mi immergevo nel misticismo, leggendo: "Uomini poi, a mal più che veri tentacoli sproporzionati rispetto alle di- questa specie, talmente violenta e spietata che, Shoku im m’u qas në vesh e më tha: Bëjmë faj duke përforur fjalë të huaja, har- mensioni del corpo, con una specie di baffi, già durante la fase di accoppiamento, comin- -Këta zotërinj kuvendojnë një turqishte të rojmë fjalët shqip dhe prishim gjugën tonë. a bene usi fuor mi rapiron de la dolce chiostra. Iddio si sa qual poi mia vita e antenne... cia a divorare il maschio, iniziando dalla testa, ndryshme! Pastaj, fjalët që përdorim nga turqishtja e fusi".E mi guardava,Ma ed nonio lo guardavo, arrivai e mi e terminandoai limiti non prima della che il povero commozione infelice perché un evento -Flasin shqip, - i thashë unë. nga greqishtja, i marrim pa ndonjë nevojë, veç abbia smesso di copulare e di aver soddis- ca të paka si çorbë, hesap, akoma, etc. Në vend incuriosiva, fino a quando non rimasi... ter- Miku im thosh të drejtën; të dy djaloshët fatto in pieno gli appetiti sessuali ed alimentari që të themi efendëm - duhet të themi zot, zotni: imprevedibirorizzato. Con un saltole si piazzò venne sul bordo dela conturbare quella mia poetica contemplazione. Sul s’kuvendonin shqip, por as turqisht. I thashë della “femme fatale”. A conferma, per noi në vend të vade- të themi punë; në vend të se- libro e, mantenendosi fermamente in equi- njërit: umani, che non è del tutto improprio il famoso bep - të themi shkak, ngjarje; në vend të katl bordolibrio sulle zampette,del librocominciò unche rituale tenevo che spalancato davanti agli occhi, fece capolino un -Or, i uruar, pse s’kuvendoni shqip, po tra- detto: PERDERE LA TESTA PER AMORE. të themi vrasje; në vend mahqum të themi u suscitò il mio iniziale sconcerto fino alla paura. zoni një çorbë të fëlliqur? Ç’janë këto fjalë të animaletto verde facilmenteAnche seconfondibile nel nostro caso, il maschio, con oltre allal'erba del prato. E non era un huaja, që përzieni në gjuhën tuaj? S’kini turp dëmtua... Sa për fjalën bendenezi, këtë fjalë të Sollevava la testa verso il cielo e, contempora- ndyrë, as duhet ta përdorim fare. Bendenezi do neamente, spalancava gli arti superiori, nel testa, ci rimette, poi, tutto il corpo. të turpërohi? grillo. E non era una cavalletta.Tirai un profondo,E non lungo, era sospiro nessuno di sol- degli insetti da me fino ad Edhe m’u kujtua që mjaft shqiptarë e kanë të thotë robi juaj dhe përdoret për të vogëlsuar consueto atteggiamento liturgico del sacerdote veten dhe për të rritur tjetrin; gjuha shqip s’ka officiante che, durante la messa, invoca la lievo e, confortato dall’ausilio di quel testo për mburrje të përziejnë një shumicë fjalësh të allora conosciuti. Il corpo,scolastico, esile, rivelatosi nella provvidenzialmente porzione il toracica, era delle dimensioni huaja, kur kuvendojnë shqip. Myslimanët, që nevojë për këtë fjalë dhe as me ndonjë gjuhë protezione del cielo, e poi, sempre in atteg- s’thotë njeriu për vetene tij robi juaj; në shqip giamento mistico, abbassava le branchie con- più illuminante svelatore di arcani, fui grat- kanë nxënë turqisht, trazojnë fjalë nga kjo gjuhë; di un grosso fiammifero ificatoa stelo del più grandedi legno dei doni checon, il cielo al posto della capocchia, una të krishterët, që kanë mësuar greqisht, trazojnë themi: unë, dhe atij q’i flasim i themi: zotëri, giungendone le estremità su cui poggiava la zotrote, po kurrë bendenezi. fronte, nell’identica postura del prete quando poteva concedermi: non essere indotto, da gjuhën e tyre me fjalë të marra nga gjuh’e Athi- insane suggestioni, ad...”adorare“ quel mi- nës, edhe thonë; malista, parakallo, kalimera, Duke menduar që çdo shqiptar ka detyrë si raccoglie in preghiera durante la celebra- të përpiqet të flasë dhe të shkruajë drejt dhe zione della messa. Ed il rituale fu ripetuto per nuscolo mostruoso idolo quale apportatore di matotheo, efharisto, etj. (Këto fjalë shqip përk- segnali divini falsamente interpretabili come thehen: si urdhëron, të lutem, mirëdita, për pastër gjuhën e tij, guxova të dërgoj këto radhë più volte, ripetendo in modo impressionante segnali di volontà ... superiori. perëndinë, tungjatjeta, etj.) te “Kalendari”, që të nxënë mend ata që thonë: quello del sacerdote officiante nella funzione E fu così che avemmo un ingegnere in Do me turqisht qoftë, do me greqisht, ata efharisto! religiosa. Restai agghiacciato. Io, che sono più ed un .... frate in meno. që trazojnë gjuhën shqip me fjalë të tjera, bëj- (marrë nga ”Kalendari Kombtar”, 1905) sempre stato un tiepido credente, io che non Reclama Anno 18 n.6 Dicembre 2020 pagina 24

Buone Feste da Lele! Da “Lele Burger” non si mangia solo cibo in abbondanza e di qualità, ma in più si trova un servizio eccellente e un ambiente comodo e meraviglioso.

DaViale Lele Burger San Nilo.non si 19mangia - 00046 solo cibo Grottaferrata in abbondanza e (RM)di qualità, Tel. ma 06/69316752. in Cell. 3406247291. Cell. 349 0903865 più si trova un servizio eccellente e un ambiente comodo e meraviglioso. cmyk Venite vi aspettiamo!

Viale San Nilo. 19 - 00046 Grottaferrata (RM)

Tel. 06/69316752. Cell. 3406247291. Cell. 349 0903865