8 • MENDIME • E premte, 25 prill 2003 • FAKTI

DY LIBRA PËR KËNAQËSI TË JASHTËZAKONSHME Migjeni dhe Fishta Shtëpia e nderuar botuese Dukagjini nga Peja e neglizhuara, libra të cilët kanë paraqitur të vërtetën Kosovës, ka botuar dy libra që do të sjellin kënaqësi Të dy librat janë në dy gjuhë, në gjuhën origjinale në ballë të gënjeshtrave dhe manipulimeve, siç është të jashtëzakonshme për të gjithë shqiptarët dhe të shqipe dhe në përkthimin anglisht në faqet përballë. rasti i luftës civile në Spanjë, dhe "tekstet" që i kam gjithë miqtë e shqiptarëve, në mesin e të cilëve e llog- Të dy librat janë të redaktuara nga albanologu më i përjetuar vetë në Kaliforninë time. Kur isha në aris edhe veten. Këto rrugëtime të mahnitjes janë vël- Bosnjë e Hercegovinë pas përpjekjes serbe për lime të holla, mirëpo janë shumë të pasura me ilumi- madh me prejardhje joshqiptare, Robert Elsie gjenocid atje, unë u konfrontova me një realitet të nacion. Vargjet e lira nga Migjeni dhe Lahuta e librave të djegur dhe i shëtita rrugët e Sarajevës duke Malcisë nga Gjergj Fishta. Enkas për FAKTIN, nga Stephen Schwartz kërkuar një, vetëm një kopje të librave të humbur Të dy librat janë në dy gjuhë, në gjuhën origjinale klasikë. Atje po ashtu mësova në mënyrë prekëse se shqipe dhe në përkthimin anglisht në faqet përballë. këngët, epitafet mbi varreza, gazetat mund të jenë e Të dy librat janë të redaktuara nga albanologu më i gjithë ajo që ka mbetur nga një traditë e madhe dhe madh me prejardhje joshqiptare, Robert Elsie. Për fat e pastër. të keq, këto edicione nuk kanë distributor amerikan. Gjon Sinishta më mësoi më shumë se çdo këngë elementare, dhe sintaksa e tij është larg nga sintaksa "Kosova jonë gjithmonë" unë i bashkova Baba tjetër, se çka do të thotë të mbrohet një kulturë në Migjeni, themelues i stilit modernist tipike shqipe". Dhe ai, në mënyrë të fuqishme iu flet Mumin Lamën të bektashijve dhe Pater Ambroz humbje, në këtë rast shqiptarët katolikë gegëfolës. gjithë shqiptarëve, Elsi shkruan për të si "një person Ukajn të franciskanëve. Që të dy ishin heronj të Do të filloj me vëllimin e Migjenit, për shkak se jo i ushqyer me perspektivën nacionaliste" dhe "një mbrojtjes kombëtare kundër terrorit serb dhe që të dy Babai im i sëmurë duke lexuar ajo përfshin aq shumë dhurata të çmueshme për lex- nga të paktit… që lidhë në formë të urës kulturën kishin parë vuajtje të mëdha që ishin ushtruar ndaj poemën e Martinit "Shiu mbi lum" uesin anglez. shqipe dhe serbe". Gjuhtarët në mënyrë korrekte do të komuniteteve të tyre. Baba Mumin mori dorën e më fajësojnë për atribuimin e cilësive subjektive, por Pater Ambrozit dhe tha: "Ju e keni Fishtën ne e kemi Migjeni (1911-1938) është themelues i stilit mod- Kur shkova në Ballkan për të jetuar në vitin ernist i shqipes, një bashkëkohor i çmuar, në kontekst a mund që ta paramendojmë sllavin e ri të themelojë Naimin". idiomën shqiptare si një shpirt lirik muzikor dhe i lirë Atëherë, unë u bëra edhe më i afërt në diskutimin 1999, për shkak të disa rrethanave duhej të shisja rajonal me Sreçko Kosovelin (1904-1926) eskperi- një pjesë të madhe të një koleksioni të madh të mentalistin më të guximshëm mes poetëve të sllavëve që është më i përçueshëm se temperamenti i tij i për margaritarin që është vëllimi i Elsit nga Lahuta e rebeluar? Malcisë. Kam pritur një kohë të gjatë për këtë botim. librave që i kisha lënë në Kaliforni, dhe që ishin të jugut. Që të dy kanë vdekur të rinj. Mirëpo, të dy libra me temë të historisë punëtore, marksizmit, kanë shumë gjëra të përbashkëta, dhe ndajnë shumë Nuk duhet të bëhet asnjë gabim. Migjeni ishte A është shumë për të shpresuar se e gjithë puna mund revolucionar, por më shumë në art se sanë politikë. të dalë (botohet) edhe në anglisht? Sa shumë dëshiroj luftës civile spanjolle, politikës së Amerikës Latine gjëra në aspektin biografik dhe letrar, me poetët tjerë dhe një pjese të judaikës dhe islamikës. Por, në një avangardë të cilët u paraqitën në botë gjatë asaj kohe. Dhe kjo është lloji i vetëm i revolucionit që mbetet i që Gjon Sinishta "Babai im i dytë" të kishte jetuar për mbrojtur. Elsie citon një bisedë ndërmjet poetit dhe ta parë këtë libër. Sa shumë ne kishim mundur të mënyrë u ndjeva i liruar. Në Sarajevë mësova se Dikush madje edhe mund ta përshkruajë këtë është dashur t'i mbaj librat të cilët nuk mund të fenomen si një revolucion letrar global. një mikut Trotskyite në të cilën Migjeni thotë - "Puna thithim nga ai libër për shkak të ëmbëlsisë së të ime ka një karak- folurës Gege, dhe zëvendësohen në kuptim të diturisë dhe qasjes. Në Poetët e rinj, si Migjeni, Kosoveli, italiani kategorinë e parë e vendos librin "Torah" në gjuhën Gjuzepe Ungareti (mësues i të madhit Martin Camaj, ter beteje, por për si ajo i stimulon shkaqe praktike ndjenjat për soli- judeo-spanjolle, me vetëm disa vëllime të rralla në i cili ishte një mik i mirë imi), surealistët francezë, Sephardica, Gospels, Qur'an dhe një libër i dhuruar futuristët rusë, gjenerata e 1927 spanjolle dhe katalani dhe duke pasur daritet me pop- parasysh kushtet ullin fisnik shqip- nga Gjon Sinishta, Klasikë e Baba Rexhepit Joan Salvat Papasseit, u paraqitën nga tmerret e "Misticizmi i islamit dhe bektashizmit". Librat të Luftës së Parë Botërore me një sensibilitet krejtësisht tona të posaçme tar. Fishta ishte unë patjetër duhet gjeni në përdorim- cilët nuk do të mund t'i lexoja nëse nuk do t'i kisha të ri letrar. shpëtuar vetë nga vandalizmi serb në Sarajevë, përf- Ata përpiqeshin të rrotullojnë të gjitha vlerat të manevroj në in e çështjeve ep- maskime". Zemra ike të vargut gojor shin vepra të mëdha të kulturës sefardike nga dije- ekzistuese, të shkruajnë kundër çdo kanuni dhe kon- tari boshnjak Muhamed Neziroviq, i cili e pasoi vente letrare dhe t'i rrëzojnë barrierat ndërmjet e Migjenit mbeti të Shqipërisë veri- zemër e një prote- ore, siç e për- Gjon Sinishtën si një mentor i madh. mendimit dhe gjuhës, ndërmjet ëndrrës dhe realitetit. Dhe kuptohet, nuk do të kisha mundur të nda- Ata ishin revolucionarë të botës, dhe stërnipa të stuesi dhe një shkruan Elsie, mbrojtësi të vital- puna e tij na hem me veprat e paemitueshme të Martin Camajt. çmueshëm të Rimbaudit, Mallarmetit dhe Më kujtohet babai im i sëmurë duke lexuar poemën Lautremontit, poetë të transforimit radikal linguistikë itetit human dhe përkujton Hom- së vërtetës së gjal- erin dhe Vrigjilin. e Martinit "Shiu mbi lum", të adaptuar nga unë, më që u paraqitën në fund të shekullit 19 dhe i cili e tha: "është aq e mrekullueshme". Që të dy edhe ridefinoi letërsinë botërore. lë. Dhe për këtë Por, mbi gjitha, ky shkak ai prezentoi vëllim është i babai im edhe Martini vdiqën shumë shpejt pas Vlerat dhe të arriturat e pionierëve francezë në kësaj. Për t'u pasuar më vonë nga Baba Rexhepi dhe modernizmin letrar mund të thuhet se kaluan nëpër në letërsinë shqipe çmueshëm për një numër të tem- • Migjeni • Fishta përjetimin e Oso Gjon Sinishta. Unë po ashtu kujtoj të dashurën time, dy gjenerata për të depërtuar në mendjet dhe ambici- e cila është arbëreshe, duke lexuar të njëjtën poezi et e poetëve të rinj, në gjuhët siç është shqipja, ave të panjohura Kukës, një hero i më parë, duke përfshirë edhe antiklerikalizmin dhe heronjve, fama e të cilit këndohet sot anembanë me sy ndezur. sllovenishtja, gjuha katalane, madje edhe italiane dhe Një kohë të gjatë kam peshuar këtë paradoks. ruse - për të prodhuar një koncept krejtësisht të ri të seksualitetin. Por toni universal dhe relevanca e Kosovës dhe emri i të cilit përmendet së bashku me punës së tij janë të ndara nga modernistët tjerë shqip- emrin e Gjergj Kastriot Skënderbeut, Ismail Qemalit, Pse një njeri i cili dëshiron të shkruajë aq sa dua përfaqësuesve nga stili surealist. Mirëpo, ky proces i unë, duhet të ndjehet i shtypur nëse ka shumë libra ngopjes së kulturave më të largëta dhe gjeneratave më tarë, përfshirë edhe klasikët kosovarë Esad Mekuli, Bajram Currit, Shotë e Azem Galicës, Shaban Beqir Mysliu dhe Ali Podrimja. Në këtë kontekst Polluzhës dhe kuptohet Adem Jasharit. në posedim? Në fund aq shumë prej tyre janë të të vonshme ishte i shoqëruar me një impuls nga papërdorshëm, kur kuptojmë, se jemi të ballafaquar shoku i Luftës së Parë Botërore. Në atë makineri të shpesh mendoj për marrëdhënien e posaçme të Për Fishtën të gjithë ne, shqiptarët dhe miqtë e Guillaume Apollinairet, një patron i modernistëve që tyre kanë shumë për të treguar - si komunistët gjur- me një sfidë të madhe morale sesa pak është thënë ashpër të gjakderdhjes, një luftë që u zhvillua pa me vlerë për luftën, terrorin, gjenocidin, mbijetimin respektim të ndonjë kërkese përveç asaj ushtarake u paraqit pas luftë së Parë Botërore dhe Faik Konicës muan kufomën e tij dhe e hodhën në lumë, se si kuj- tonë. Marrëdhënia mes Apollinairit dhe Konicës, për timi për të mbeti i gjallë mes shkodranëve që kur lex- dhe lirinë. Dhe atëherë kuptohet, ekziston fakti dhe brutalitetit, intelektualët e rinj ishin të shkatërru- praktik se në mënyrë virtuale çdo libër mund të ar. Me lapsat e tyre ata konfrontuan vdekshmërinë në mua ishte paralajmëruese të pranimit të shqipes në imi i parë i veprës së tij u mbajt në qytetin e shqip- letërsinë evropiane në kushte të barabarta dhe me të tarëve katolikë dhe një aktor i ri dështoi në recitimin posedohet nëpërmjet veb faqeve (kuptohet ka për- gërmadha dhe iu përgjigjën asaj me rrebelim. Ky sen- jashtime - unë edhe më tej jam duke kërkuar një sibilitet i ri preku kombe dhe letërsi siç ishte ajo në drejta të barabarta. Ajo hyrje do të ndihmohet nga e tij, vargu u vazhdua nga një plak në publikë. Kopje këto vëllime të prodhuara nga kujdesi i veçantë i të veprës Lahuta e Malcisë u mbajtën të fshehta gjatë kopje të memoareve të Ismail Qemalit në anglisht). Spanjë, që ishte e lënë jashtë betejave aktuale. Paradokohe, kuptova edhe një shkak se përse Sipas mendimit tim, Migjeni dhe Kosoveli qën- Elsiet. kohë në Kosovë nga regjimi serb. Sot ekzistojnë vetëm dy fjalë rreth Fishtës - "Lexojeni atë" nuk kam nevojë ta rrethoj veten me libra. Në drojnë të ndarë nga të tjerët, për dy shkaqe. Shkaku i gjuhën shqipe një dekadë pas rënies së komunizmit parë është se ata e paraqitën modernizmin në letërsitë Si më shoqëroi Fishta (Fishtën). Do t'i përmbledhë këto shënime me disa komente botimet e lira janë në fillim. Një rrymë e qën- e tyre në mënyrë të vrazhdë. As shqiptarët e as drueshme e përkthimeve nga gjuhët tjera në shqip sllovenët nuk kishin kaluar nëpër fazat intervenuese Shqiptarët duken se janë unikat në Evropë, në më personale se kujtdo tjetër. Gjatë karrierës sime si shkrimtar e kam dedikuar veten në hulumtimin e tra- kalon malet nga Shkodra në Tiranë dhe Prishtinë të simbolizmit, si dhe llojeve më gjentile të eksperi- posedimin e dy gjuhëve letrare, të ndara, të ndryshme dhe poshtë lart tokave shqiptare. Në ndërkohë, menteve estetike. Shkaku i dytë është se ata kishin një dhe vërtetë energjike - gegë dhe letrarë. Migjeni ka ditave të humbura, të harruara, të shkelura dhe të censuruara të burrave dhe grave që kanë luftuar për Robert Elsie duhet ta vazhdojë punën e tij të sukses të jashtëzakonshëm në bashkëdyzimin e avan- shkruar në gegë dhe Gjergj Fishta (1871-1940) vepra mrekullueshme të përkthimit të veprave klasike gardës me ndjenjën e rafinuar të gjuhës që edhe Lahuta e Malcisë e të cilit është oferta e dytë liri. Kam shkruar "Historinë sekrete" të Unionit të punëtorëve amerikanë që kanë luftuar kundër infil- shqipe në anglisht. Atëherë librat që më duhen më shqiptarët edhe sllovenët mund ta kenë fituar nga dygjuhëshe nga Elsiet dhe Dukagjini, është poeti më së shumti janë në përpunim dhe do të dalin së shpe- influenca e Italisë së afërt. i madh gegë. Fishta është po ashtu një nga dy poetët rimit sovjektik, të kundërthënieve nikaraguajane dhe luftës së tyre kundër dominimit leninist, të anark- jti, duhet të shpresoj. Një nga ato do të jenë nëse Mirëpo, Migjeni dallohet nga të gjithë të tjerët në kombëtarë shqiptarë - tjetri Naim Frashëri, musliman Zoti do, përkthimet e veprave të Naimit, modelit të një mënyrë tjetër - nga mendjehershmëria humane e bektashij i cili ka shkruar në toskë. Fishta më ka istëve spanjollë dhe majtistëve të tjerë të cilët po ashtu mbronin vizionin proletar radikal të lirë të ndriçimit dhe mendimit progresiv për muslimanët punës së tij. Edhe pse poetët si Kosoveli shprehnin shoqëruar mua, të shprehem kështu, gjatë udhëtimit në kohën tonë. Librat më nuk janë inerte për mua revoltën e pasluftës nëpërmjet eksperimentimit for- tim nëpër letrat shqipe të cilat fillova t'i shfletoj pasi u forca e fuqisë staliniste, të lirimit të kulturës të terri- torit tim - Kalifornisë, të Kosovës në luftën e saj të ata janë tani ekzistenciale, sa kureshtare është të mal, vargjet e Migjenit tregojnë cilësi shqiptare të njoftova me të dashurin Gjon Sinishta në San shkruhen këto fjalë. Shqiptarët dhe miqtë e tyre, dashurisë që mungon në punimet e pjesës më të Francisko para 12 vjetësh dhe fillova bashkëpunimin pakrahasueshme për dinjitet dhe liri. Kohën e fundit kam botuar një libër për luftën rreth shpirtit të islamit mes të cilëve e llogaris edhe veten, qëndrojnë në madhe të bashkëmendimtarëve të tij të jashtëm: trag- me Buletinin Katolik Shqiptar. Trashëgimia kulturore prag të famës - të njohjes definitive të kulturës së jedia, sinqeriteti dhe simpatia për të shtypurin. Ai na e Fishtës është e simbolizuar për mua me dy ndërmjet besimtarëve tradicional dhe ekstremizmit vehabist. Dhe shpresoj së shpejti të shohim një vël- tyre në familjen e kombeve evropiane dhe në kul- kthehet neve si shkrimtari i parë shqiptar që i drejto- momente që nuk mund t'i harroj kurrë. Në vitin 1991 turat më të mëdha të planetit. Duket sikur, çudit- het pjesës tjetër të botës, si dhe lexuesve mes djemve përderisa luftimet vazhdonin në Kosovë, unë vizitova lim të botuar të përpjekjeve të mia për të mbrojtur gjurmët e fundit të së kulturës spanjolle hebraike në shëm, jemi duke jetuar në ditët kur Ismail Qemali dhe vajzave të shqiponjës. Talenti i madhi i Elsit si Perunë ku isha i vetmuar dhe i dëshpëruar, mirëpo ku ngriti flamurin e Skënderbeut në Vlorë, se sikur përkthyes është në mënyrë të mrekullueshme e për herë të parë hyra në një veb faqe në internet që Ballkan. Me të gjitha këto projekte jam ballafaquar me Pashko Vasa, Fan Noli dhe Faiku qëndrojnë mes paraqitur në këtë vëllim. Sa prekëse është leximi i përfshinte incizim të zërit të Fishtës duke lexuar nga nesh me duart e tyre në shpatullat tona. Jam vargjeve të përkthyera në anglisht të djalit të ri nga Lahuta e Malcisë. Në qytetin e errët, të varfër dhe të "misteret e tekstit". Kam hulumtuar histori që nuk janë paraqitur në libra, por kanë qenë të ruajtura në jashtëzakonisht i privilegjuar të jem dëshmitar i Shkodra. qetë të Limas, ku masat indiane dukeshte se kishin kësaj epoke dhe për këtë i falënderoj shumë miqtë Tregimi i Migjenit është i njohur për të gjithë lex- humbur kreativitetin briliant, e di mirë se nga format më të thyeshme, në të dhënat dhe arkivat e harruar që në çdo moment ishin të rrezikuar për t'u e mi Robert Elsie dhe Eqrem Basha (të shtëpisë uesit shqiptarë. Ai ishte i lindur si Millosh Gjergj Meksika dhe Amerika Qendrore zëri i Fishtës erdhi si botuese Dukagjini) mes shumë të tjerëve. Nikolla me prejardhje serbe. Në fjalë siç ka shkruar të kishte ardhur nga zemra ime, dhe sytë e mi filluan hedhur në hi dhe disa prej të cilave i kam shpëtuar nga shkatërruesit që kanë pasur për qëllim shkatër- mentori Arshi Pipa, gjuha shqipe ishte gjuha e dytë e të lotojnë. * Stephen Schwartz është analist i lartë politik Migjenit dhe ai "nuk e kishte njohur mirë shqipen". Më vonë, në Gjakovë në vitin 2000 përderisa rimin e tyre. Burimet tjera kanë përfshirë pamflete të shpërndara disa individëve, të lëna anash dhe të në Fondacionin për mbrojtje të demokracive në Testet e tij ishin me gabime gjuhësore, madje edhe punoja në një organizatë të Këshillit ndërkonfesional Uashington

REDAKSIA JO GJITHHERË PAJTOHET ME PIKËPAMJET E AUTORËVE